N.V. NEDERLANDSCHE AANNEMING MAATSCHAPPIJ VOORHEEN FIRMA H. F. BOERSMA DIRECTEUREN: J. HORNSTRA EN IR. H. G. A. TREEP Cl

N.V. N E D E R L A N D S C H E AANNEMING MAATSCHAPPIJ VOORHEEN DIRECTEUREN:

F I R M A H. F.

J. HORNSTRA

EN IR.

BOERSMA

H. G. A. TREEP C l .

HOOFDKANTOOR: 'S-GRAVENHAGE, MUZEN STRAAT 33 TELEGR.-ADR. „NEDAM"

BIJKANTOREN

TELEFOON

12153

TE SOERABAYA EN W E L T E V R E D E N I

I

KANTOORGEBOUWEN, VILLA'S, WONINGEN, GEWAPEND BETON-, UTILITEITS- EN WATERBOUWKUNDIGE WERKEN Mi#

P B E R E L :

MEUBILEERIMC; rtMÓTFHbMM I*lfl RAHIM l « d a

REDACTIE C J BLAAUW - W. M. DUDOK - HILDO KROP - J . F. STAAL - P. VORKINK EN H. C. V E R K R U Y S E N W E N D I N G E N ORGAAN VAN HET G E N O O T S C H A P A R C H I T E C T U R A ET AMICITIA T E A M S T E R D A M . VERSCHIJNT IN DE N E D E R L A N D S C H E TAAL EN SOMS IN HET FRANSCH. DUITSCH O F E N G E L S C H W E N D I N G E N W O R D T U I T G E G E V E N DOOR C. A. M E E S T E S A N T P O O R T . T E L E F O O N NR. 2 2 2 2 0 WENDINGEN WORDT GEDRUKT BIJ DE NAAML. VENN. IPENBUUR EN VAN SELDAM T E AMSTERDAM ABONNEMENT BIJ DE UITGEVERS OF BIJ DEN BOEKHANDEL. VOOR BELGIË „DE SIKKEL" A N T W E R P E N

ra in

ILJ 1 L

I » "i

I

H H H li in mm ii

M

M | nm

DIT IS NUMMER 1 VAN DE 8STE SERIE (1927) EN G E M m|m m m

i^^^l^^^^^^^l^H WERK. MET BEHOUD VAN DE BESTAANDE TYPOGRAFIE NAAR O N T W E R P VAN H. TH. WIJDEVELD IS DIT NUMMER SAMENGESTELD DOOR H. C. V E R K R U Y S E N . DE B E G E L E I D E N D E T E K S T IS VAN JOHAN POLET. HET OMSLAG IS UITGEVOERD NAAR E E N H O U T S N E D E VAN JOHAN POLET

SCHELPKALK IS

EEN

PRODUCT

VAN

BIN N EN L A N D S C H E NIJVERHEID EN BETER

DAN

V E T T E STEENKALK

_Vereenigii

sure

Im m— mm— Kmamm

^

^^

m

N. V . N E D E R L A N D S C H E AANNEMING MAATSCHAPPIJ V O O R H E E N FIRMA H. F. B O E R S M A DIRECTEUREN: J . HORNSTRA

EN IR. H. G . A . T R E E P C l .

HOOFDKANTOOR: 'S-GRAVENHAGE, MUZENSTRAAT 33 T E L E G R.- A D R . „ N E D A M "

BIJKANTOREN

T E L E F O O N

12153

T E SOERABAYA E N WELTEVREDEN

KANTOORGEBOUWEN, VILLA'S, WONINGEN, GEWAPEND BETON-, UTILITEITS- EN WATERBOUWKUNDIGE WERKEN

F ^ö

Schelpkalk en hare voordcelen

VERKRUYSEN ILAAUW - W M DUDOK - HILDO KROP - J. F. STAAL - P. VORKINK EN H. W E N D I N G E N ORGAAN VAN H E T G E N O O T S C H A P A R C H I T E C T U RA E T AMICITIA T E A M S T E R D A M , VERSCHIJNT IN DE NE DERLANDSCHE TAAL EN SOMS IN HET FRANSCH. DUITSCH OF E N G E L S C H V V E N D I N G E N W O R D T U I T G E G E V E N DOOR C. A. M E E S T E S A N T P O O R T . T E L E F O O N NR. WENDINGEN WORDT GEDRUKT BIJ DE NAAML. VENN. IPENBUUR EN VAN SELDAM T E AMSTERDAM ABONNEMENT m j DE UITGEVERS OF BIJ DEN BOEKHANDEL. VOOR BELGIË.,DE SIKKEL" A N T W E R P E N DIT IS NUMMER 1 VAN DE 8 S T E SERIE (1927) EN G E WIJD AAN B E E L D H O U W WERK. M E T BEHOUD VAN DE BESTAANDE TYPOGRAFIE NAAR O N T W E R P VAN H. T H . WIJDEVELD IS DIT NUMMER S A M E N G E S T E L D DOOR H. C. V E R K R U Y S E N . DE B E G E L E I D E N D E T E K S T IS VAN JOHAN POLET. HET OMSLAG IS UITGEVOERD NAAR E E N H O U T S N E D E VAN JOHAN POLET

31

11 MODERNE HOLLANDSCHE BEELDH O U W K U N S T DOOR J O H A N P O L E T . EVENZOOVELE GROOTE TEGENSTELLINGEN L I G G E N IN D E Z E D R I E W O O R D E N V E R V A T De B e e l d h o u w k u n s t , — wier geboorte en jeugd zich voltrekken in de Rijken der Oudheid, Assyrië, Egypte, in de van zonneenergie geladen, onmetelijke ruimte tusschen hemel en aarde; onder een eeuwig-vonkend uitspansel, — is deze kunst magisch-menschelijk van inhoud, primair, synthetisch en klassiek van houding, eenvoudig van structuur, harmonisch en vol innerlijke spanning. (Tot en met het Archaisch-Grieksch bezit deze kunst genoemde eigenschappen. Daarna, tijdens de voortzetting in Griekenland en het Romeinscne Rijk, manifesteeren zich de symptomen van het verval van deze zuivere, elementaire plastiek, — waarin de Egyptenaren uitmuntten, — door de inmenging van strijdige factoren, n.m., bijv., de ontkenning van de structuur van het materiaal, het aantasten en opheffen van de homogene steenmassa ten gerieve eener anatomische mechaniek, dus, betrekkelijke opheffing van de mogelijkheid eener, materie en inhoud synthetiseerende spanningsvolle psychische eenheid. (Laokoon!)

MAN EN KIND

M o d e r n , — dus, hedendaagsch Europeesch, zwaarbelast met de erfenis van minstens 20 eeuwen wisselende Cultuurperioden. Internationaal geïnteresseerd en meer dan dat, met een hang naar exotismen als opwekkend troostmiddel, — (bijv., het Boeddhisme, negerkunst, Jazzband, Aziatica; de voortbrengselen van volken op primitieven cultuurtrap, verder alles wat schoonen schijn verkrijgt door afstand in ruimte en tijd, ten slotte zelfs een verlangen naar de verlossende beperktheid eener Yankee-levenshouding.) — Innerlijk vermoeid en tot het uiterste gecompliceerd, alle primaire, instinctieve elementen verbruikend in een halfslachtige gevoels- en gedachtensfeer, tót het niveau van volledige genivelleerdheid, (democratisch-bureaucratische dictatuur). H o l l a n d , — voor een groot deel polderland en veen, „ontwoekerd aan de baren", met een, in cultureel opzicht, zich misdragende, provinciale bevolking, zich bijna niet meer bewust indertijd eenigen der allergrootsten te hebben voortgebracht en aan de spits der Europeesche ontwikkeling te hebben gestaan, land van Rembrandt en Vermeer, Frans Hals en Vondel, maar ook „land van mest en mist," deel van het kille, nevelige, hypochondrische, protestantsche Noord-Europa. Met de onmogelijkheid tot eene synthese dezer onvereenigbare tegenstellingen voor oogen, rijst de vraag, hoe dan toch en misschien wel juist daarom, eene z.g. moderne Beeldhouwkunst van internationale houding en

georiënteerdheid in Holland mogelijk was en is Deze lage landen aan de Noordzee en de mondingen van eenige geo- en ethnografisch-belangrijke rivieren, zijn sinds eeuwen het mengvat van veel wat Rassen en stammen huist in Europa. Een heksenketel, waaruit zoo nu dan, temidden van algemeene karakterloosheid als gevolg van voortdurende vermengingen, een wonderlijk en zeldzaam product naar boven schiet. in nauw verband hiermee staat het verschijnsel der moderne beeldhouwkunst in Holland. Van het gevolg eener nationaal-collectieve cultuurdrang, waaraan ook de geringste deelneemt, kan, mede door bovengenoemde heterogeniteit, geen sprake zijn. Scherper belicht blijkt ook, dat hier geen inheemsche traditie en zelfs geen spoor van volkskunst haar voorafging. (Rombout Verhulst en later Arthus Quellinus (van Zuid-Nederlandsche geboorte) zijn vertegenwoordigers eener geïmporteerde beeldhouwkunst van Latijnsche origine.) Eén volkomen negatieve, doch beteekenend gunstige voorwaarde, de afwezigheid eener remmende en hinderende traditie, was dus aanwezig tot basis eener werkelijk moderne plastiek! Hoe maakt nu verder het hedendaagsche leven in West-Europa, hierboven gequalif iceerd als zijnde zonder positieve religiositeits- en cultuurscheppende machten, verwarrend van onrust en gecompliceerdheid, eenzijdig materialistisch met de middelen toegerust alle grootschcatastrophale sociaal-tragische gebeurtenissen af te leiden en op te lossen in den sfeer van grauwe alledaagschheid, — hóe, zeg ik, maakt dit moderne leven een vorm van kunst mogelijk, waarvan het begin of de geboorte aan volkomen tegenovergestelde toestanden te danken was, n.m. releveerend, aan onverbiddelijk despotisme en priesterlijk-hiërarchisch machtsbewustzijn, aan rangorde, synthese, begrenzing, dus innerlijke cultureele hoogspanning. Het was mede deze constellatie, die, onder de handen harer vertolkers, de beeldhouwwerken der Oudheid heeft doen geboren worden, tot de onnavolgbaar volmaakte voorbeelden, die we kennen. Het is niet denkbaar dat de kunstenaars van onzen tijd, de beperkt-nationale leuzen der volken van -Europa, in zooverre deze nog als levende eenheden bestaan, op belangrijke wijze zouden kunnen vertolken. De diverse oorlogs- en vredesmonumenten bewijzen dit voldoende. Tot waardeloos stof uiteengevallen zijn deze verteerde ideologieën door den schok van het bloedig en zinneloos gebeuren-zelve, waarmede aan de geestelijke en psychische activiteit des kunstenaars een geheel nieuwe richting werd gegeven. In plaats van de zekere bepaaldheid en begrensdheid der religieuse en cultureele stroomingen, van a. h. w.

HILDO K R O P

DETAIL G R A F M O N U M E N T

gecomprimeerde macht, in voorbijgegane perioden, verlangzaamd en versterkt nog in hare geisoleerdheid door de gebrekkige communicatiemiddelen van vóór een halve eeuw geleden, — in plaats hiervan, voelt de kunstenaar van vandaag zich als plotseling opgenomen in een warrelenden chaos van wereldverschijnselen. In de Europeesche kunst der laatste 12 jaren en zelfs daarvoor, vindt men de duidelijkste bewijzen van deze levenshouding des kunstenaars. Temidden van dezen chaos doemen ontelbare mogelijkheden nu voor hem op in kaleidoscopische rijkdom. — „Niets menschelijks blijft hem vreemd. — Door geen cultuurvormen geleid, vertoont de menschheid zich werkelijker en tegelijk raadselachtiger dan ooit. Van de meest primaire, duister-instinctieve, over rein-harmonisch psychisch-geestelijke vormen van menschelijkheid tot eene hypergeraffineerde verwordenheid toe, voltrekt zich dit nimmer eindigend proces in over-

HILDO KROP

DETAIL G R A F M O N U M E N T

weldigende veelvuldigheid van verschijning, mogelijk gemaakt door de moderne middelen van techniek en wetenschap. — Maar niet alleen deze verschijnselen van breedere en diepere menschelijkheid strekten den kunstenaar tot inspiratie gedurende de laatste 12 jaar. Tijdens en na de groote worsteling der Europeesche volken, waren dit vooral de levenwekkende internationale stroomingen, (waardoor de psyche van een ras zich scheen te willen uiten) welke in staat bleken in deze kunstenaars, door de engheid der hen omringende nationalismen teruggestooten tot een hyperindividualisme, tijdens de algemeene ontreddering gedurende den oorlogen naoorlogstijd onder geweldigen psychischen druk levend — weer eens den eeuwenouden droom te doen herleven van de mystische vereeniging der elkander verscheurende en vernietigende menschenmassa's. In onderbewust meeleven met de proletarische be we-

HILDO KROP

DETAIL G R A F M O N U M E N T

gingen in de Germaansche en Slavische rassenpsyche, waarvan zij ongeweten vertolkers zijn, hebben deze kunstenaars aan dien droom gestalte gegeven, deze mystiek zichtbaar gemaakt, de algemeene diepere menschelijkheid doen herkennen. Deze beide, samenvallende feiten der Historie; n.m., het, in het woeden van den oorlog uiteenvallen der oude cultuurveste, West-Europa, de door moderne wetenschap en techniek geperfectioneerde mechanische verdelgingsstrijd tegen net menschelijke vleesch, en, — de raadselachtige verwerkelijking in Oost-Europa van eene nieuwe maatschappelijke ideologie, tientallen van jaren in geloovig vertrouwen en absolute aanvaarding door hare onbekende martelaren voorbereid, deze beide vlammende teekenen aan den horizont van den Tijd zullen, voor latere generaties duidelijker dan voor ons, zichtbaar worden in de diepten en stroomingen der hedendaagsche kunst.

HILDO KROP

DETAIL G R A F M O N U M E N T

Zoo zij diepte heeft, zoeke men hierin de belangrijkheid der Nederlandsche Beeldhouwkunst. Mogen wij dus hopen, dat, omgeven door de algemeene verdwazing en cultuurloosheid van land en werelddeel, louter en alleen uit eigen krachten puttend, het hare ernstige vertolkers is gelukt essentieele waarden van dezen tragisch-heroischen tijd, als onvergankelijk symbool te stellen in de vaak onvolkomen vormen van maskers en beelden, als de verspreide kiemcellen eener komende cultuur van diepere menschelijkheid. Onbedriegelijke teekenen in de kunst kondigen aan, dat dezen geest van het Oosten zich gaat verwerkelijken in West-Europa, dat, stuurloos en vermoeid na koortsachtige cultuurwisselingen en bovenmenschelijke krachtsinspanning, zich ten slotte de weldaad zal gunnen van eene vereeniging met die levenwekkende elementen van diepere cosmische religiositeit van het mystieke Oosten.

HILDO K R O P

JONGENSPORTRET

VROUWFIGUUR J O H A N PO LET

JOHAN POLET

VROUWFIGUUR

JOHN RADECKER

OPNAME TERZIJDE, GEPOLIJSTE KOPPEN HARDSTEEN. 26 GYMNASIUM 'S-GRAVENHAGE

JOHN RADECKER

VIER KOPPEN GEPOLIJSTE HARDSTEEN 2E GYMNASIUM 'S-GRAVENHAGE

C

11

ECKiinrTTa

HEUDELFnpniEK.

N.V.

OTIS-LI FTEN E L E C T R I S C H OF

HYDRAULISCH

D E Z E K E R S T E IN

BEDRIJF

DE A A N G E N A A M S T E IN

WERKING

O E ZUINIGSTE IN S T R O O M L E E U W IN G E P O L I J S T E SYENIET

V E R B R U I K EN O N D E R H O U D

J O H N RADECKER

R E E D S ZIJN IN WERKING OVER D E G E H E E L E W E R E L D M E E R DAN

151000 LIFTEN

,.t)

IN E U R O P A M E E R DAN

3 1 0 0 0 LI

FTEN

( H I E R O N D E R ZIJN NIET G E R E K E N D O E S P I J S L I F T E N ï

FRED. STIELTJES EN C9. KEIZERSGRACHT 7 4 5 - 7 . T E L . 237

AMSTERDAM

N.

LINOLEUM KROMMENIE

N.V.

FABRIEK

V A N

SANITAIRE

W. BOGTMAN

VLOEREN

HAARLEM

V

E M M A K A D E 45 45

/ VOLKING & Co. H

KANTOOR.

MAGAZIJN

LELIEGRACHT T E L E F O O N 46163

39

EN

-

TOONKAMER

GLAS IN LOOD

A M S T E R D A M

G E V E S T I G O S E O E R T 1903

A. J . A. PIETER

IMITATIE

U

B

B

E

R

/

G

R A N

I T

E

S T

I C H l

R

O

VLOEREN

1

-

c

% '

J

lt c

c

J

3

M

L I T O S I L O I G A R R E L I N ALLES

DE RAADTSTRAAT 49

RUBBER

L I N O L E U M R

HEETMAN

DOOR

EIGEN

VAKKUNDIGE

WERKLIEDEN

GELEGD

SUBERLINO ALS ONDERLAAG VAN LINOLEUM BEZOEKT

ONZE

TOONKAMER

EN V R A A G T

PRIJZEN

ml

J. F. S E M E I J

ell ï

ONTWERPER ATELIERS

KUNSTWEEFSELS

U I T V O E R I N G

VOOR

MODERNE WEEFSELS, GOBELINS, TAPIJTEN N A A R

E I G E N

E N

4fc

t & v : . . /I

f

,

I - C7f»?»-'.-'»V» -.fNT-», /

G E G E V E N

O N T W E R P E N C O R R E S P O N D E N T ! E - A D R ES:

S L E E D O O R N S T R A A T

64

H ~ GEBRAND GESCHILDERD GLAS

'S-GRAVENHAGE ATELIERS:

ANEMOONSTRAAT 128-143

G L A S IN

LOOD

ROTTERDAM

E E R S T E P E R R O N O V E R K A P P I N G (OUDE OVERKAPPING) VAN H E T C E N T R A A L STATION. A M S T E R D A M , V O O R Z I E N VAN E E N . . R U B E R O I D ' " D A K B E D E K K I N G TOT E E N G E Z A M E N L I J K E O P P E R V L A K T E VAN 6 0 0 0 M ' ' s

AM ERIK. „ R U - B E R - O I D " D A K B E D E K K I N G VOOR AFDEKKING VAN STEILE EN H E L L E N D E DAKEN R U I M 2 . 0 0 0 . 0 0 0 M -'. IN N E D E R L A N D

GEDEKT

„RU-BER-OID" C E M E N T DAKBEDEKKING V O O R A F D E K K I N G VAN G E H E E L V L A K K E D A K E N TEERVRIJ ELASTISCH - ISOLEEREND G E B R U I K VAN ZINK EN LOOD VOOR D E K R A N D E N ENZ. O V E R B O D I G - L A N G D U R I G E GARANTIE - P R I J S O P G A V E EN INLICHTINGEN K O S T E L O O S

„RU-BER-OID" L E I E N IN O N B R E E K B A A R - GERING GEWICHT VRAAGT

MONSTERS

K L E U R E N ISOLEEREND

E N I N L I C H T I N G E N BIJ

GEBRI K R A M E R - R O T T E R D A M TELEFOON

I N T E R C . 112 5 7 - 1 1 2 5 8 - 1 1 2 5 9 - 1 1 2 6 0

TELEGRAM-ADRES:

„RUBEROID''

'iTïïïïïïiïïïïnTTnnTTfmr

E E R S T E P E R R O N O V E R K A P P I N G (OUDE O V E R K A P P I N G ) VAN HET C E N T R A A L STATION. A M S T E R D A M , V O O R Z I E N V A N E E N . . R U B E R O I D " D A K B E D E K K I N G TOT E E N G E Z A M E N L I J K E O P P E R V L A K T E V A N 6 0 0 0 M = s

A M ERIK. „RU-BER-OID"

DAKBEDEKKING

VOOR AFDEKKING VAN STEILE EN H E L L E N D E DAKEN RUIM

2 . 0 0 0 . 0 0 0 M -'. IN N E D E R L A N D G E D E K T

„RU-BER-OID" C E M E N T

DAKBEDEKKING

V O O R A F D E K K I N G VAN G E H E E L V L A K K E

DAKEN

TEERVRIJ - ELASTISCH ISOLEEREND G E B R U I K VAN ZINK E N LOOD VOOR D E K R A N D E N ENZ. OVERBODIG - L A N G D U R I G E GARANTIE PRIJSOPGAVE EN INLICHTINGEN KOSTELOOS

„RU-BER-0

D"

ONBREEKBAAR VRAAGT

G

E

B

TELEFOON

R

I

K

R

A

IN

KLEUREN

GERING GEWICHT

LEIEN

ISOLEEREND

MONSTERS

M

E

R

I N T E R C . 112 5 7 - 1 1 2 5 8 - 1 1 2 5 9 - 1 1 2 6 0

EN

INLICHTINGEN

-

R

O

BIJ

T

T

E

R

TELEGRAM-ADRES:

D

A

M

„RUBEROID'

N. V. N E D E R L A N D S C H E AANNEMING MAATSCHAPPIJ V O O R H E E N FIRMA H. F. B O E R S M A DIRECTEUREN: J. HORNSTRA EN IR. H. G. A. T R E E P C l . HOOFDKANTOOR:

'S-GRAVENHAGE, M U Z E N STRAAT

TELEGR.-ADR. „NEDAM" BIJKANTOREN

TELEFOON

TE S O E R A B A Y A

EN

33

12153

W E L T E V R E D E N

K A N T O O R G E B O U W E N , VILLA'S, WONINGEN, GEWAPEND B E T O N - , UTILITEITS- EN WATERBOUWKUNDIGE WERKEN

W E N D I N G E N ORG V E R S C H I J N T IN Dl WENDINGEN WO W E N D I N G E N WORI

DIT

IS N U M M E R

8STE

SERIE

WIJD

AAN

BEHOUD

DE BESTAANDE FIE

NAAR TH.

DOOR

ONTWERP

H. C . W.

OMSLAG

SCHELPKALK IS

EEN

PRODUCT

VAN

B1NNENLANDSCHE NIJVERHEID

EN

BETER

DAN

VETTE STEENKALK

_V*Toonirjinq. STALEN'RAMEN

i VRIES R0BBÉ4C0 k

COWNCHEM

^

iviin NederUmdschew Scholpk*» Ik fabrikanten Leiden

VAN DIT

VERKRUYSEN. TEKST

M. D U D O K . IS

EN OP STEEN D O O R

IS

SAMENGESTELD

DE BEGELEIDENDE IS V A N

VAN

TYPOGRA-

WIJDEVELD

NUMMER

DE GE-

I N T E R I E U R -

KUNST. M E T

H.

2 VAN

0927) EN

O T T O

HET

ONTWORPEN GETEEKEND B. D E

KAT

N. V. N E D E R L A N D S C H E AANNEMING MAATSCHAPPIJ V O O R H E E N FIRMA H. F. B O E R S M A DIRECTEUREN: J . HORNSTRA EN IR. H. G. A. T R E E P HOOFDKANTOOR:

'S-GRAVENHAGE,

TELEGR.-ADR. „NEDAM" BIJKANTOREN

TE

MUZENSTRAAT TELEFOON

i

SOERABAYA

Cl

EN

33

12153

W E L T E V R E D E N

K A N T O O R G E B O U W E N , VILLA'S, WONINGEN, G E W A P E N D B E T O N - , UTILITEITS- EN WATERBOUWKUNDIGE WERKEN

S c h e l p k a l k : L - J

e n

h a r e

v o o r d e d e n

IHira^

R E D A C T I E : C. J . B L A A U W - W. M. D U D O K - H I L D O K R O P - J . F. S T A A L - P. V O R K I N K E N H C V E R K R U Y S E N W E RN DS I NH G E N . O R G A A N VAN HET G E N O O T S C H A P A R C H I T E C T U R A ET AMICITIA T E A M S T E R D A M ^^ . S JJNT N E D E R L A N D S C H E T A A L E N S O M S IN H E T F R A N S C H . D U I T S C H OF E N G E L S C H W E N D I N G E N W O R D T U I T G E G E V E N D O O R C. A. M E E S T E S A N T P O O R T T E L E F O O N N R 2 2 2 2 0 W E N D I N G E N W O R D T G E D R U K T BIJ D E N A A M L . V E N N . I P E N B U U R E N V A N S E L D A M T E A M S T E R D A M A B O N N E M E N T BIJ DE U I T G E V E R S O F BIJ D E N B O E K H A N D E L . V O O R B E L G I Ë D E S I K K E L " A N T W E R P E N DIT IS N U M M E R 2 V A N D E 8 S T E S E R I E (1927) E N G E WIJD AAN INTERIEURKUNST. MET B E H O U D VAN DE BESTAANDE TYPOGRAFIE NAAR O N T W E R P V A N H. T H . W I J D E V E L D IS DIT NUMMER SAMENGESTELD D O O R H. C. V E R K R U Y S E N . DE B E G E L E I D E N D E TEKST IS V A N W . M. D U D O K . H E T O M S L A G IS O N T W O R P E N EN OP S T E E N G E T E E K E N D D O O R O T T O B. D E K A T I N

D

E

se

SCHELPKALK IS

EEN

PRODUCT

VAN

BINNENLANDSCHE NIJVERHEID

EN

BETER

DAN

_Vi*reeniginq.

ivan N e d e r l a n d s c h e * Schelpkalkfabrikanten Leiden *

CÖIMNCHIIM

v

LU

ru

nTiu

nu

R

'

.

D O O R A R C H I T E C T W. M . D U D O K . Er zijn voortreffelijke werken geschreven door schilders, beeldhouwers, componisten en architecten, die als schepend kunstenaar weinig waardevols hebben voortgebracht, loewel ik tusschen dit vermogen eenerzijds en deze machteloosheid anderzijds niet gaarne tot eenig causaal verband zou besluiten, bewijst dit niet-samengaan m.i. wel, dat het in alle kunsten feitelijk juist om datgene iaat, wat niet in helder-schijnende theorie te vatten is. k voel mij dan ook in het algemeen niet tot het hanteeren van een middel geroepen, dat m.i. weinig geschikt is om het wezen der beeldende kunst te belichten, en wanneer ik mij heb laten verleiden dit Wendingen-nummer met een enkel woord in te leiden, dan is dat ten deele een gevolg van de omstandigheid, dat de van mij verlangde beknoptheid reeds direct in harmonie is met den aard van het onderwerp. Beknoptheid, bondigheid, zakelijkheid, ziedaar wel het meest typische kenmerk van het moderne beeldende streven. Terwijl in het leven voor stille en schoone dingen geen aandacht meer is, en de menschheid bevangen schijnt door een alles beheerschende snelheidshartstocht en grove en hevige emoties verlangt, verstilt en veredelt zich het karakter der kunst, die zien meer en meer richt op directheid van ontroering, op het rechtstreeksche effect, bereikt met de meest spaarzame middelen. Ook — het spreekt vanzelf — in het interieur. Wie een klok ontwerpt, denkt daarbij niet meer aan een tempel en heeft ook geen behoefte aan een jager, herderin, weitasch, hazen en patrijzen, die voor onze voorouders onontbeerlijk waren; de renaissancist-ontwerper kon zijn hartstocht zelfs niet tot de klok beperken en liet den schoorsteenmantel niet met rust alvorens zijn geest nog eens in een tweetal bedenkelijke verhevenheden te laren opstijgen: de evenzeer onontbeerlijke coupes. De waardeering voor het dikwijls virtuoze vermogen en de ambachtelijke zuiverheid waarmede dergelijk huisraad destijds werd gemaakt, belet ons niet de redelooze breedsprakigheid te verwerpen. Wij wenschen van een klok geen stilleven, van een kast geen gebouw te maken; is deze zelfbeheersching en -beperking, dit zuiver stellen der opgave op zich zelf niet als vooruitgang en veredeling te beschouwen?

B

f

H WOUDA E E T K A M E R L A N D H U I S „ D E EIK" E N K A R P E T VAN Z W A R T E S M Y R N A :

T E W A S S E N A A R . S T O E L E N : ROOD G E L A K T : T A F E L : D O N K E R - G E J O L I J S T M A H O N I E : „ V L O E R : W I J M A R M E R O O U D K L E U R I O E D A M A S T ; B E T I M M E R I N G R E C H T S : GRIJS G E L A K T ; D E U R E N : Z W A R T G E L A K T

Deze zakelijke beperking was direct reeds karakteristiek voor de nieuwe meubelkunst, welke zich een kwarteeuw geleden begon te ontwikkelen, gelijktijdig met de architecturale herleving, waaraan in ons land Berlage zulk een merkwaardig aandeel nam. Maar daarnaast was toch het

levenwekkende, suggestieve, beginsel; datgene, waaraan de beweging haar vormkracht ontleende, de idee, dat de architecturale schoonheid het gevolg zijn moest van de zuivere constructie. Deze theorie was op zijn zachtst uitgedrukt, kinderlijk eenzijdig. Maar zij bezat dan ook de bezielende kracht dier eenzijdigheid en kon daardoor haar baanbrekend werk verrichten. Wanneer wij ons thans, na vijfentwintig jaar, rekenschap geven van onze artistieke geloofsbelijdenis, dan zien wij dat daarin toch wel iets is gewijzigd — en gegroeid. Nóg zal niemand de waarde van de zuivere, ongekunstelde, gave constructie gering schatten, maar niet velen zullen het wezen der architecturale kunst zóó weinig gecompliceerd meer zien, dat zij bouwkunstige schoonheid feitelijk identiek zullen achten met het demonstreeren van constructieve zuiverheid. Zoowel in bouw- als in meubelkunst zijn voorbeelden aan te wijzen van volkomen logische constructie, maar die daardoor nog geenszins geheven zijn op het plan waarop het kunstwerk staat. Het constructieve beginsel is voor den bouwmeester m i d d e l , een gaarne gehanteerd en hoogst waardevol middel zelfs, maar nooit d o e l , en het is zelfs denkbaar dat te demonstratieve uiting van dat constructieve middel de schoonheidsontroering in den weg staat. Ik geloof, dat wij langzamerhand bezig zijn, onze architecturale kunst beter te gaan begrijpen. Want op elk gebied harer veelzijdige uitingen zien wij de ontwikkeling van een streven naar schoone verhouding in vorm en kleur en bij allen eenvoud, zelfbeperking en beknoptheid is er niettemin een tendenz naar samenvatting en afronding: een streven naar diè volledigheid, die gaafheid, welke gevolg is van de volkomen aanvaarding en waardeering dezer kunst als ruimtekunst. Ook de hedendaagsche werkwijze is daarop gericht: Poiret, die zijn gewaden ontwerpt aan de vrouwegestalte zelf, is een even karakteristiek modern werker als de bouwmeester, die gelijktijdig perspectieven en plattegronden concepieert en eerst daarvan den gevel afleidt; evenzeer ook als de ontwerper van een stadsplan, die zijn toekomststad ruimtelijk gecompleteerd ziet en eerst daarna zijn plan als vlakte-project aanvaardt; in denzelfden zin modern tenslotte als de interieurkunstenaar, die zijn doel immers anders begrijpt dan het voor een bepaald vertrek ontwerpen van min of meer appreciabele meubelen, maar deze meubelen integendeel steeds ondergeschikt ziet aan de ruimtelijke sfeer, en daardoor het vertrek als geheel tot zijn instrument maakt. Mahler heeft eens gezegd dat het essentieele in de muziek niet in de noten staat. De moderne interieurkunstenaar gevoelt dat schoonheid, karakter, noch sfeer van het interieur gevolg is van de eigenschappen der meubelen op zich zelf; hij subordi-

ARCHITECT PIET KRAMER

ZITKAMER IN E I K E N H O U T . 1923

ARCHITECT PIET KRAMER T E N T O O N S T E L L I N G S K A M E R PARIJS 1925

neert den vorm, de plaats, kortom, dat, wat men zou kunnen noemen de ruimtelijke taak van het meubel aan de eischen van het vertrek als geheel. In deze opvatting is beperking in de middelen zoo weldadig, want juist het sobere, karakteristieke meubel werkt te juister plaatse zoo overtuigend en zoo verrassend rijk. Maar niet alleen het d r i e d i m e n s i o n a l e karakter komt in het moderne werk tot uiting: evenzeer het d i e n e n d e element. En nu is het merkwaardig dat zich aan deze zijde een soortgelijke overdrijving gaat afteekenen als wij hierboven ten aanzien van het constructieve element opmerkten. Wie zoover gaat, het moderne huis te karakteriseeren als woonmachine, met de bekende verwijzing naar uiterste doelmatigheid, en als gevolg daarvan: schoonheid van auto en vliegtuig, overschrijdt daarbij grenzen, en blijkt het menschelijke evenwicht aan het cerebrale te hebben verloren. Een verlies, dat zich als een bizarre verarming in de kunst uiten gaat maar dat óók wel weer aangevuld zal worden. Want voor mensch en kunstenaar zal een huis toch altijd juist iets anders zijn dan een woonmachine; ook voor den meest moderne. De belangstelling van het publiek, voorzoover er van

belangstelling gesproken kan worden, is in onze dagen ontegenzeggelijk gericht op de uiterlijke verschijning der architectuur. Schijnbaar ook die der architecten; een omstandigheid waartoe de wonderlijke constellatie bij den woningbouw medewerkt. Trouwens: de karakteristieke uitwendige vorm heeft voor den architect zonder twijfel groote bekoring. Maar wie in zijn hart bouwmeester is heeft toch nooit vergeten dat „houses are built to live in, not to look at" en zich altijd gewijd juist aan het dienende in zijn kunst, dat zich het meest praegnant uiten kan in datgene wat het dichtst bij den mensen staat om hem te dienen: distributie der ruimten en ruimtelijke ontwikkeling van het interieur. En heeft daarbij een strijd te voeren tegen helaas nog steeds anti-artistiek geleide productie, ingesteld op de verlangens van een niet begrijpend, althans niet meelevend, publiek. Ik betwijfel helaas, of dit Wendingennummer ertoe zal bijdragen, dit begrip te verdiepen. Immers daartoe zijn foto's, die kleurwerking en -verhouding uitschakelen, een ondeugdelijk middel; een middel dat dan ook volkomen faalt in het weergeven van het karakter, de intimiteit, de sfeer, kortom juist van datgene wat zoo moeilijk onder woorden is te brengen. ARCHITECT PIET KRAMER

HAARD-STOEL ARCHITECT PIET KRAMER

TOILET-TAFEL

8

WOON-MUZIEKKAMER, WOONHUIS HILVERSUM. 1926

ARCHITECT W. M. DUOOK

WOON-MUZIEKKAMER, OPEN HAARD, WOONHUIS HILVERSUM. 1926

ARCHITECT W. M. DUDOK

WOON-MUZIEKKAMER, WOONHUIS HILVERSUM. 1926

HALL-EETKAMER, WOONHUIS HILVERSUM. 1926

ARCHITECT W. M. DUDOK

ARCHITECT W. M. DUDOK

n

KAST IN W E R K K A M E R . WOONHUIS H I L V E R S U M . 1926 ARCHITECT W. M. DU DOK M E U B E L E N : B L A N K - E I K E N H O U T MET E B B E N H O U T . G L A N Z E N D R O O D E H A N D G R E P E N . K N O P P E N E N Z O O V O O R T ; S T O E L E N ZWART K L E U R S T E L L I N G : WOON-M UZI E K K A M E R : W A N D E N G R O E N , GORDIJNEN ZWART, V L O E R K L E E D GRIJS M E T R O O D E N RAND H A L L - E E T K A M E R : WANDEN G E E L , GORDIJNEN ROOD, V L O E R K L E E D ROOD M E T Z W A R T E N RAND. W E R K K A M E R : WANDEN BRUIN, GORDIJNEN BRUIN G E S T R E E P T , V L O E R K L E E D BRUIN M E T Z W A R T E N RAND.

S. V A N R A V E S T E Y N

S. VAN R A V E S T E Y N K L E E R E N K A S T VOOR H E E R . WIT G E L A K T E N ZWART GEBEITST. 1924

S C H R I J F B U R E A U , D O N K E R B R U I N G E B E I T S T N O T E N H O U T . 1926

S. VAN R A V E S T E Y N KAST-BANK-TAFELCOMBINATIE, WIT G E L A K T EN ZWART GEBEITST. 1924

S C H R O D E R EN R I E T V E L D , A R C H I T E C T . V E R B O U W I N G , A M S T E R D A M . 1926 DEZE SLAAPKAMER H E E F T E E N GLANZEND G E L A K T E WITTE ZOLDERING EN T U S S C H E N D E Z E E N E E N BIJ D E N INGANG A A N G E B R A C H T E L A G E R E Z O L D E R I N G , DE V E R L I C H T I N G .

S C H R O D E R EN R I E T V E L D , A R C H I T E C T . V E R B O U W I N G , A M S T E R D A M . 1926 D E Z E L F D E KAMER ALS O P PAG. 12, G E L A K T E W I T T E Z O L D E R I N G ; D E W A N D E N ZIJN WIT G E S C H U U R D , M E T E E N WEINIG G E E L E N ZWART. D E V L O E R B E D E K T M E T L I C H T R O O D VILT.

S C H R O D E R EN R I E T V E L D , A R C H . V E R D I E P I N G W O O N H U I S , U T R E C H T . S C H R O D E R EN R I E T V E L D , A R C H . VERDIEPING W O O N H U I S U T R E C H T . 1922 D E Z E VERDIEPING KAN, VOOR ZOOVER DIT NOODIG IS, DOOR MIDDEL VAN S C H U I F W A N D E N I N G E D E E L D W O R D E N IN É É N W O O N R U I M T E , DRIE S L A A P K A M E R S , P O R T A A L EN BADKAMER. DE RUIMTE ALS G E H E E L IS LICHT G E H O U D E N ; WEINIG K L E U R . P L A T T E G R O N D EN FOTO G E V E N DE R U I M T E M E T DE S C H U I F W A N D E N U I T G E S C H O V E N .

1922

DE R U I M T E ALS G E H E E L IS L I C H T G E H O U D E N , M E T WEINIG K L E U R : Z O L D E R I N G E N W A N D E N BLANK G E S C H U U R D . DE V L O E R IS B E D E K T M E T R U B B E R B A N E N (ZWART E N WIT) E N VILT (ROOD E N GRIJS). ER IS M E E R G E S T R E E F D NAAR R U I M T E B E G R E N Z I N G DAN NAAR A F S L U I T I N G . O P P L A T T E G R O N D E N F O T O Z I J N D E W A N D E N W E G G E S C H O V E N

15

14

A. F. VAN DER WEY.

B U F F E T - K A S T IN D O N K E R - G E B E I T S T EIKENHOUT.

1924 A. F. VAN DER WEY.

S C H R I J F T A F E L IN E I K E N H O U T M E T ZWART G E B E I T S T E PLINT.

1927

18

C

tl E C K n n f T T a HEUBELFHBniEK. N.V RDTTERDRM

ffl

I

sEfTHVENHrlEE

I1I1M

Uil! lllllll OTIS-LI FTEN E L E C T R I S C H OF H Y D R A U L I S C H DE ZEKERSTE IN BEDRIJF DE AANGENAAMSTE IN WERKING DE ZUINIGSTE IN STROOMVERBRUIK EN ONOERHOUD

REEDS ZIJN IN WERKING OVER D E G E H E E L Ê WERELD MEER DAN

151000 L I F T E N =

{

L

=

f

f

i

=

^

OM HET BED L O O P E R t t ? W ^ I M S ï K ' o ^ r a ? .

W u W f t ^

IN EUROPA MEER DAN

3 1 0 0 0 LI F T E N ( H I E R O N D E R ZIJN NIET G E R E K E N D O E S P I J S L I F T E N >

FRED. STIELTJES EN C2 KEIZERSGRACHT 7 4 5 - 7 . TEL. 237 N.

AMSTERDAM

LINOLEUM KROMMENIE

N.V.

FABRIEK

SANITAIRE :LAUBEn3'

VH P A F F ' S P A T E N T E N E M M A K A D E

VOLKING & Co KANTOOR. TELEFOON

IMITATIE

MAGAZIJN 46163

EN

W E N D I N G E N

TOONKAMER

GEVESTIGD

SEOERT

BUREAU

HAARLEM

VLOEREN R\QRIEn

SANITAIR T E C H N I S C H

V A N

OP SANITAIR TECHNISCH

1903

GEBIED

RUBBER

SPECIAAL

V L O E R E N

7

7,

ALLES

DOOR

BEZOEKT

EIGEN

ONZE

VAKKUNDIGE

TOONKAMER

WERKLIEDEN

EN

VRAAGT

G E E F T 40 WATER- EN KOSTENBESPARING - STAAT VORSTVRIJ EN V U L T G E R U I S C H L O O S LEVERING M E T 5 JAAR GARANTIE C O N C U R R E E R E N D E PRIJZEN

GELEGD

P R IJ Z E N

J. F. S E M E I J D U 5 T

mmm MODERNE WEEFSELS, GOBELINS, TAPIJTEN

f -

U

~ GEBRAND ~ GESCHILDERD GLAS S L E E

R N S T R A A T

'S-GRAVENHAGE ANEMOONSTRAAT 128-143

G L A S IN

LOOD

C. H. B E N Z I E N SPECIALITEIT

IN

~

V E I L I G H E I D S L I F T E N V O O R

P E R S O N E N ,

GOEDEREN

EN SPIJZEN

VIERWIN DEN STRAAT 3

TEL. 40792

I 11 A M S T E R D A M I I I

E E R S T E P E R R O N O V E R K A P P I N G (OUDE OVERKAPPING) VAN HET C E N T R A A L STATION. A M S T E R D A M , V O O R Z I E N V A N E E N „ R U B E R O I D " D A K B E D E K K I N G TOT E E N G E Z A M E N L I J K E O P P E R V L A K T E V A N 6 0 0 0 M ' s 2

A M ERIK. „ R U - B E R - O I D " DAKBEDEKKING VOOR AFDEKKING VAN STEILE EN H E L L E N D E DAKEN R U I M 2 . 0 0 0 . 0 0 0 M - . IN N E D E R L A N D

GEDEKT

„RU-BER-OID" C E M E N T DAKBEDEKKING V O O R A F D E K K I N G VAN G E H E E L V L A K K E D A K E N TEERVRIJ E L A S T I S C H - I S O L E E R EN D G E B R U I K VAN ZINK E N L O O D VOOR D E K R A N D E N ENZ. OVERBODIG - LANGDURIGE GARANTIE - PRIJSOPGAVE EN INLICHTINGEN KOSTELOOS

„RU-BER-OID" L E I E N IN K L E U R E N O N B R E E K B A A R - GERING GEWICHT - I S O L E E R E N D VRAAGT

MONSTERS

E N I N L I C H T I N G E N BIJ

GEBRI KRAMER - R O T T E R D A M TELEFOON

INTERC.

11257-11258-112 59-1126 0

T E L E G R A M - A D R E S : „RUBEROID"

J

C. H. B E N Z I E N —

SPECIALITEIT

IN

Z Z

V E I L I G H E I D S L I F T E N V O O R N.

V.

G O E D E R E N E N SPIJZEN

A L B ETA BAGGER-

EN

P E R S O N E N ,

BOUWMAATSCHAPPIJ

DEN HAAG - NASSAUPLEIN 3 0 T E L E F O O N 17780,81

VIERWINDENSTRAAT 3 - TEL. 40792

OPSLAGPLAATSEN TE DORDRECHT TERREIN

..DE S T A A R T " , T E L E F O O N

983

I II AMSTERDAM I I I DE

- — l
— Ff A WEM

—I^B

DRUKKERIJ

DER N V .

——7*

WAAR Dl I T IJ D S C H R H I WORDT G E D R U K T . LEVERT

VMIN S I C I L C

SPOEDIG

CIV n C

AL

UW

EN

BILLIJK

BENOODIGDE

DRUKWERKEN L

D E S G E W E N S C H T M E T BIJ irVTRING

VAN C L I C H É S

¥~

BER-OID"

LEIEN

IN K L E

IK

Uil

IS S P E C I A A L I N G E R I C H T V O O R H E T DRUKKEN VANGROOTE OPLAGEN N I E U W E L O O I J E R S S T R A A 1 4 7. A M S T L R O A M T E L E F O O N 42897

MAANDBLAD f

J

Bibliotheek

van

DE

DE L P T

VLaamqqug

UNIOP.

PNDINGB

N. V. N E D E R L A N D S C H E AANNEMING MAATSCHAPPIJ V O O R H E E N FIRMA H. F. B O E R S M A DIRECTEUREN: J. HORNSTRA EN IR. H. G. A. T R E E P C l . HOOFDKANTOOR: 'S-GRAVENHAGE, MUZENSTRAAT TELEGR.-ADR. „NEDAM" WÊÊ3ÊÊÊÊÊÊÊÊÈSÊÊÊÊÊM T E L E F O O N BIJKANTOREN

TE S O E R A B A Y A

EN

33 12153

WELTEVREDEN

K A N T O O R G E B O U W E N , VILLA'S, W O N I N G E N , G E W A P E N D B E T O N - , UTILITEITS- EN WATERBOUWKUNDIGE WERKEN

LINOLEUM KROMMENIE

ITEETUDfl-ET-nmiLI LHD - UNNN - DDUUJTI U TI U ÏIITUT I U=UHI U - HULH

i

m

F. S T A A L - P . V O R K I N K E N H. C. V E R K R U Y S E N . | c . I B L A A U W - W iVl D U D O K - H I L D O K R O P W E D D I N G E N O R G A A N VAN HET G E N O O T S C H A P A R C H I T E C T U R A ET A M i a T W T E V P A r Hl INT IN D E N E D E R L A N D S C H E T A A L E N S O M S IN H E T F R A N S C H , D U I T S C H O F E N G E L S C H WEDDINGEN WORDT D O O R C. A. M E E S T E S A N T P O O R T T E L E F O O N N R 2 2 2 2 0 l A / l w n i M r - C K i w n p n T R P n R l l K T BIJ D E N A A M L V E N N I P E N B U U R E N V A N S E L D A M T E A M S T E R D A M DE E v S ? S O F^ BI D E N B O E K H A ND E L. V O O R B E L G I Ë „DE S I K K E L " A N T W E R P E N A ^ ^ N N E M ^ N "M I B

F

n

r

T

r

J

DIT IS N U M M E R 3 VAN DE 8STE SERIE (1927) EN GEWIJD AAN REGIE-WERK VAN JOH. D E M E E S T E R J R . BIJ H E T VLAAMSCHE VOLKSTOON E E L E N ELDERS. MET BEHOUD VAN DE BESTAANDE TYPOGRAFIE NAAR ONTWERP VAN H. T H . W I J D E V E L D IS DIT NUMMER S A M E N G E S T E L D DOOR H. C. V E R K R U Y S E N . DE B E G E L E I D E N D E TEKSTEN ZIJN VAN J . DE M E E S T E R JR. E N M. DE GHELDERODE. HET O M S L A G IS U I T G E V O E R D NAAR E E N TEEKENING VAN ANTON KURVERS

Ï33

N. V. N E D E R L A N D S C H E AANNEMING MAATSCHAPPIJ V O O R H E E N FIRMA H. F. B O E R S M A DIRECTEUREN: J. HORNSTRA EN IR. H. G. A. TREEP C l . H O O F D K A N T O O R : 'S-GRAVENHAGE, M U Z E N STRAAT 33 TELEGR.-ADR. „NEDAM" TELEFOON 12153 BIJKANTOREN

T E S O E R A B A Y A EN

W E L T E V R E D E N

I

K A N T O O R G E B O U W E N , VILLA'S, W O N I N G E N , GEWAPEND B E T O N - , UTILITEITS- EN WATERBOUWKUNDIGE WERKEN

LINOLEUM KROMMENIE

I

I I mnniHO-uDDMOU R E D A C T I E : C. J . B L A A U W - W. M. D U D O K - H I L D O K R O P - J . F. S T A A L - P. V O R K I N K E N H. C. V E R K R U Y S E N W E N D I N G E N . O R G A A N VAN H E T G E N O O T S C H A P A R C H I T E C T U R A ET AMICITIA T E A M S T E R D A M . V E R S C H I J N T IN D E N E D E R L A N D S C H E T A A L E N S O M S IN H E T F R A N S C H , D U I T S C H O F E N G E L S C H W E N D I N G E N W O R D T U I T G E G E V E N D O O R C. A. M E E S T E S A N T P O O R T . T E L E F O O N N R . 2 2 2 2 0 W E N D I N G E N W O R D T G E D R U K T BIJ D E N A A M L . V E N N . I P E N B U U R E N V A N S E L D A M T E A M S T E R D A M V O O R BELGIË „DE S I K K E L " A N T W E R P E N A B O N N E M E N T BIJ D E U I T G E V E R S O F BIJ D E N B O E K H A N D E L . mm' DIT IS N U M M E R 3 VAN DE 8STE SERIE (1927) EN GEWIJD AAN REGIE-WERK VAN JOH. DE M E E S T E R J R . BIJ H E T VLAAMSCHE VOLKSTOONEEL EN ELDERS. MET BEHOUD VAN DE BESTAANDE TYPOGRAFIE NAAR ONTWERP VAN H. T H . W I J D E V E L D IS DIT NUMMER S A M E N G E S T E L D DOOR H. C. VERKRUYSEN. DE B E G E L E I D E N D E TEKSTEN ZIJN VAN J . DE MEESTER JR. EN M. DE GHELDERODE. HET O M S L A G IS U I T G E V O E R D NAAR E E N TEEKENING VAN ANTON KURVERS

13

Geschreven bij den weerschijn van een brand. Het realisme, dood! Het impressionisme, dood! Het futurisme, dood! Het expressionisme, dood! Het sur-realisme, dood! En met de dooden leeft men niet. Een platform!... Het eeuwige platform. Schijnwerpers er boven, en rondom het volk, dat te hoop loopt en weer uiteenspat, woelig, onberekenbaar en machtig als een zee. Op het platform stond een altaar, daarna een troon, een spreekgestoelte, een guillotine. Nu is het een tooneel. Een huisknecht in internationale livrei komt op en zegt: „Monsieur est servi." Protest in de menigte. Plotseling maakt de knecht een wanhopig gebaar en krijscht: Monsieur n'est pas servi! Et ne l'a jamais ete! Les domestiques de drame et de comedie en ont tous menti! Le public non plus n'est pas servi! Voila la verite. Dan trekt hij een browning en pleegt zelfmoord, zonder omhaal. OP DAT OOGENBLIK worden de schijnwerpers ingeschakeld en een loud-speaker, roode vuurmond door de wolken, stem van boven, articuleert: 1. Sluit de scholen. Wordt lid van de oppositie. Vergeet Gordon Craigh! Opgepast voor de esthetiek (deze dame weet zich te kleeden). Het instinct danst, schoon als een opperhoofd der Sioux op de door trommelvuur geveegde hoogvlakten. Groote uitverkoop van experienties 1920-1925. 2. De derde dimensie op het tooneel is de grootste ontdekking van de Russen. Maar wij zullen dit houtwerk met petroleum begieten, als het niet beter wil leeren zwijgen. Aan den tooneelspeler van de toekomst behoort de vierde dimensie! 3. De schouwburg der levensechte imitatie is afgebrand en wij staren weemoedig op de resten. Terug naar de bronnen! Aangegeven reis-route voor leerlingen-regisseurs: Vier talen kennen, aan sport doen en in den handel gaan. Op de knieën vallen voor Aschylus en hem uitfluiten. Contact houden met de middeleeuwen, maar oppassen voor den duivel met zijn plastische trucjes. Clown zijn te Londen onder de regeering van Elisabeth. Faust en Tristan spelen in dialect met marionetten. Op de kermis een vast bezoeker zijn van de vrouw met den baard, de worstelaars en de illusionisten. De groote leeuwenvlag dragen bij de bedevaart naar den Yzer. Tamboer-majoor zijn bij een parade. Als rechter van instructie optreden bij moordzaken. Tegen Nurmi loopen

op de Olympische spelen. Of den Tour de France winnen in driekleurig maillot. Onopgemerkt voorbijgaan in de menigte. Schilders en journalisten ontloopen! 4. Wat de vernieuwing van het tooneel betreft van uit Music-Hall en circus dat was heel goed. Maar men is tot de uiterste grens der plastische mogelijkheden gegaan. Ware rijken zijn zuinig op het geld. Eén groote proefneming moet nog overwogen worden: die van de geometrie. 5. De grootste regisseur was Napoleon Bonaparte! 6. De bedoeling van het tooneel der toekomst? Sociale beteekenis: een universeele kunst scheppen, buiten alle talen, alle milieux en alle volken. Mystieke beteekenis: een beeld geven van den mensch in zijn diepste en onveranderlijk wezen, het tooneel van den geest scheppen, het spel van God en de menschheid. Praktische beteekenis: men verzoeke tooneelschrijvers, regisseurs, spelers en decorateurs, zich tien jaar lang stil te houden. Zijn zij het waard, dan zal hun een onbekende functie worden toevertrouwd. Gevoels-beteekenis: nihil. 7. De tooneelschrijver moet tooneelstof verzinnen en bijeenbrengen. Hij moet plannen opwerpen. De schrijver poseert voor orakel. Maar de regisseur is de profeet, die het wonder verricht. 8. Het dekor moet worden teruggebracht tot zijn werkelijke waarde. Het zij voorloopig een combinatie van volumes, door licht tot leven gebracht. Later zullen er andere eischen en mogelijkheden ontstaan. Verbod voor schilders zich te bemoeien met dingen waar ze geen verstand van hebben. 9. En de mannen van het tooneel zullen werkelijk groot en waarachtig worden, wanneer ze zullen gaan zien dat ze niets kunnen, wanneer ze zullen huilen van woede, omdat het werk zoo moeilijk is en juichen van vreugde als, na zoo lange duisternis, de toekomst zal opengaan. 10. En het mooiste werk dat ze zullen spelen, zal hun eigen bevrijding zijn! De loud-speaker zwijgt. De wolken veranderen van kleur. 1. - - 2. - - 3. - - 4. - - 5. - - 6. - - 7. - - 8. - - 9. - -10. - TIEN S E C O N D E N seconden, die verliepen vanaf het browning-schot, tot den dood van den huisknecht. Wat de loud-speaker, stem van boven verkondde, is niets anders dan wat de huisknecht dacht, gedurende de twaalf verschrikkelijke seconden, die hij noodig had om te overlijden. Pleegde hij werkelijk zelfmoord of stond het in zijn rol? Men weet het niet. Eén ding staat vast, ook nu nog: Monsieur n'est pas servi! 1927. MICHEL DE G H E L D E R O D E .

'ft. ƒ V N

i

DE G E C R O O N D E L E E R S E

O V E R

J O R E N EN KOSEN

V O L K S T O O N E E L

J. DE M E E S T E R Jr. De kracht van het nieuwe tooneel, dat zich in Vlaanderen bezig is te ontwikkelen, ligt voornamelijk in de maatschappelijke rol die het te vervullen heeft, in zijn partijdige subjectiviteit, in zijn populair karakter en zijn afkeer van individualisme, intellectualisme en artisticiteit, en in zijn practische organisatie, die het in bijzonder contact brengt met publiek, metdie wondere gemeenschap: het Vlaamsche volk. Ik geloof niet in toekomst-tooneel. Vanaf het oogenblik, dat een schrijver of regisseur de hedendaagsche realiteit loslaat en gaat werken voor een gedroomde toekomst, wordt zijn kunst even waardeloos, als die van den passeïst, die nog steeds in het verleden leeft. Tooneel moet actueel zijn: „the brief chronicles of the time". Hoe komt het, dat Schnitzler, Shaw en Pirandello ons niet meer boeien, zelfs niet daar, waar zij boven hun individualisme zijn uitgegroeid tot: „chronicles of the time?" Omdat een oude courant slechts mettertijd weer belangwekkend kan worden; het ochtendblad van eergisteren interesseert niemand.

T U L VAN ANTON VAN D E V E L D E

DE NACHT

LABORATORIUM

D E NACHT

NOCTAMBUUL

Waarom is het werk van puristen en neo-plasticisten on-tooneelmatig? Omdat zij reeds een harmonie (meenen te) hebben gevonden, op een oogenblik dat de wereld in volle disharmonie verkeert. De beeldende kunstenaar kan in zichzelf het universum vinden en in de harmonische rust van zijn atelier zoeken naar een bovenmenschelijke schoonheid. De tooneel-kunstenaar, die nooit individueel maar steeds collectief werkt, weet dat het aardsch paradijs verder af is dan ooit en dat kunst ontstaat uit het dualisme van God en duivel. Wij vragen een tooneel-kunst, die voluit staat in het leven van vandaag. Het is mogelijk, dat we eens zullen komen tot een tooneel van alle tijden. Waarschijnlijk zal elke spontane, zuivere kunst zich op den duur verdiepen en eenige blijvende waarde krijgen. Maar 't is nu nog niet het oogenblik, een klassiek theater te bouwen. Het tooneel is nog in een periode van woningnood. Het gebouw dat wij vragen zij desnoods een voorloopige improvisatie, als het ons voor vandaag maar dienstig kan zijn. Een dergelijk gebouw kan nooit de verwezenlijking zijn der droomen van een enkelen, zelfs niet van een universeel zienden kunstenaar. Het wordt gebouwd met het goedkoopste, het dichtst bij de hand liggend materiaal, door ombouw van een markt-hal of cirkus. Het groeit EN WAAR DE STER B L E E F S T I L L E STAAN

Z W A R T E MADAM

TUL

DRIE C H E M I S T E N

EN WAAR D E STER B L E E F S T I L L E STAAN

uit het bestaande en zijn vorm wordt grootendeels bepaald door de omstandigheden. Ook in dit nieuwe theater zal de meest begaafde persoonlijkheid weer de leidende positie innemen, maar slechts indien hij zijn vereenzaming wil opgeven, indien hij zich onderdeel wil voelen, niet van een abstract universum, maar van een reëele maatschappij. Hamlet blijft de meest actueele tooneel-figuur, maar wij zien in hem niet meer den eenzamen geestes-aristocraat, maar den man, die onmiddellijk en intens reageert op het onzuivere in zijn omgeving. Die de oude wereld veroordeelt, zelf nog te zwak is om als nieuwe leider op te treden, maar den weg bereidt voor Fortinbras. Het nieuwe tooneel staat onder de vlag van Fortinbras, de harmonische vereeniging van idealisme en werkelijkheids-zin. Het is onze werkelijkheids-zin, die ons op dit oogenblik doet voelen, dat geen tooneel-kunst waarde kan hebben, die niet leeft, voor en door de groote massa. Hoe komen wij tot een universeel volks-tooneel?

R E G I E EN DECOR J . DE M E E S T E R J R .

Allereerst moeten wij trachten de juiste verhouding te bepalen, tusschen tooneel en realiteit. De kunst zal altijd blijven een hoogere vorm, een synthetische weergave van het leven. Maar de onderlinge verhouding van kunst en leven wordt door onzen mechanischen tijd gedemocratiseerd ; er is meer contact tusschen beiden en daardoor meer wisselwerking. De werkelijkheid wordt, onbewust, kunstvoller; de kunst zoekt, bewust, nieuw leven te putten uit de realiteit. De constructeur wordt, door de wetten der mechanica en de eischen van zijn clientèle, gebracht tot steeds zuiverder, doelmatiger vormen, die soms al het rhythmische evenwicht hebben van een kunstwerk. De architect bouwt, uit artistieke overweging, zuiver constructief en bant alle decoratieve fantazie. De fotografen beginnen interessante resultaten te verkrijgen nu zij hun artisticiteit opgeven en naar nieuwe technische mogelijkheden zoeken; jonge componisten schrijven voor Pieyola (niet om pianistische moeilijkheden

REINAERT D E VOS

uit den weg te gaan, maar) hopende tot een absolute, sentiment-looze muziek te komen, onafhankelijk van persoonlijke interpretatie. En welke andere gevolgtrekking kan men maken uit de schijnbaar nuchtere, maar in waarheid zwaar-levende, dynamische gedichten van Cendrars, dan dat ook voor hem de exacte namen van de dingen, constructief gerangschikt, meer suggestieve kracht hebben, dan hun dichterlijke omschrijving? En het Tooneel? Wij hebben, eenige jaren geleden, te Amsterdam een interessante, retrospectieve tentoonstelling gehad, van het Europeesche en Amerikaansche Theatre d'Art, het stijltooneel uit de welvarende jaren vóór den oorlog, toen, uit esthetische overwegingen, het realisme verworpen was. Futurisme en expressionisme waren op deze tentoonstelling geweerd. En terecht. Want het zijn Marinetti en de Sturm-kunstenaars, die, het eerst gebroken hebben met het esthetisme van

R E G I E EN DECOR J . D E M E E S T E R J R .

Gordon Craigh en die, met hun onbeholpen experimenten, den weg geopend hebben naar het nieuwe volkstooneel. In het wolken-theater van Marinetti, waarin jachtvliegtuigen, proefbalonnen en gekleurde gas-wolken de acteurs zouden vervangen; in de toen schijnbaar zoo bizarre Zondagochtendvertooningen van de Sturmgroep, die het psychologisch drama verwierp en experimenteerde met absolute klanken en kleuren, en, kort daarna, in de politiek-revolutionaire opvoeringen van de Tribune, ligt reeds het realiteits-besef, dat onze moderne wereld aanvaardt in zijn consequenties en voor deze geheel nieuwe wereld een nieuwen kunstvorm zoekt. Naarmate dit besef sterker wordt, naarmate de nieuwe wereld zijn schijn van het technisch phenomeen verliest, gaat het tooneel zich steeds meer afwenden van de kunst, om onder invloed van de realiteit te komen. Dadaïsme en sur-realisme wijzen ons nieuwe mogelijkheden, maar blijven te cerebraal en te abstract. Zoekende naar een tooneel dat direct op de zintuigen zou

JA V

/

m

1 91

40% X

LUCIFER VAN VONDEL. OP. TREKT OP, O GIJ LUCIFERISTEN

werken, zonder transmissie door de hersenen, vinden wij het cirkus en de revue, twee vormen van tooneel, die vroeger in 't geheel niet als kunst werden beschouwd. Wij trachten gedialogeerde levens-beschouwing te vervangen door gedramatiseerde levens-beleving en ontdekken den clown. Wij gaan inzien, dat de groteske clown door contrast-werking, drager kan worden van een universeele gedachte; de clown heeft nog de vitaliteit, die de raisonneur lang verloren heeft. Gelijktijdig met de comedie, ondergaat het drama een grondige wijziging. Het woord vermindert in waarde tegenover de geste, nu het onvruchtbare sentiment het aflegt tegen de positieve daad. Waar men vroeger ontroering of stemming trachtte te wekken, wordt nu gestreefd naar spanning. Het zijn de acrobaten, de boksers en de neger-dansers die ons leeren dat een dergelijke hoog-spanning alleen te bereiken is door rhythmisch en acrobatisch geschoolde acteurs. Het rhythme gaat overheerschen, een nieuw rhythme, ontleend aan het moderne leven en aan de machine. Het drama wordt een geheel van dynamische actie, gestuwd door rhythme. Het gestyleerde tooneel zoekt naar eenheid van stijl; wij zoeken naar eenheid van rhythme. De muziek gaat een grootere plaats innemen en ook een

REGIE DE MEESTER; DECOR MOULAERT

geheel andere. Zij staat niet meer buiten het drama, maar wordt er een deel van; zij is niet meer illustratief, maar stuwend deel van de actie. Het is de rhythmiek, die een nieuwe, zuiver lyrische en zeer tooneelmatige oplossing geeft voor rei- en koor-zegging. De geheele dictie moet trouwens herzien worden; de invloed van stylisten en declamatoren moet geannuleerd worden, de verzen-zegging getoetst aan de lessen van Cendrars en Strawinsky. Dan begint ons positivisme eischen te stellen. Het publiek, gewend aan dramatische realiteiten als auto-racen en vlieg-demonstraties, vraagt op hettooneel reëele dramatiek. En net zoeken naar een absoluut tooneel, dat zijn eigen reëele leven leeft,begint.Het illuzie-wekkendevoetlichtverdwijnt; het proscenium wordt grooter. Ten slotte beseffen wij, dat, waar geen beeld gegeven wordt, ook geen lijst van noode is. Manteau d'harlequin en voor-gordijn verdwijnen; het tooneel in de vrije ruimte ontstaat. De acteur hoeft niet meer realistis na te bootsen; zijn spel wordt zelf een realiteit, ontstaan uit het leven, maar volstrekt geen uiterlijke afbeelding ervan. De rol van het decor verandert volkomen. Plaats-aanduiding wordt overbodig, nu het gebeuren zich niet meer hier of ginder afspeelt, maar daadwerkelijk op het tooneel zelf. De decoratieve

LUCIFER VAN VONDEL

OF ERGENS SCHEPSEL ZOO RAMPZALIG ZWERFT ALS IK

taak van het decor vervalt eveneens, door de heftige reactie tegen het Calicarisme. Het decor wordt, evenals de muziek, onderdeel van de regie-constructie en heeft nog maar één taak: de speel-mogelijkheden van den acteur te vergrooten. Zoo wordt de acteur weer meester in zijn eigen huis. De opvoering te Aalst, door rederijkers en fabrieks-arbeiders, van een nieuw passie-spel door Paul Demont, bood gelegenheid tot een interessante mise-en-scène. De zaal was smal en zeer lang, waardoor de mogelijkheid ontstond een enorm vóór-tooneel te bouwen, vrij staand vóór het oude tooneel (dat verhoogd werd) en door een brug daarmee verbon den. Als derde en hoogste plan fungeerde de loopbrug der tooneelknechts. Deze gecombineerde scène was 2 2 M. diep. De hoofdpersonen speelden op het vrij-staande vóór-tooneel. De figuranten bewogen zich meestal beneden, rondom het vóór-tooneel, op hetzelfde niveau als het publiek of op de verhoogde tooneelen achter. Ze sloten zoodoende de hoofd-actie van 4 zijden in, zonder het gezicht daarop te belemmeren. Tusschen publiek en figuranten bestond geen scherp aangegeven scheiding. Christus was gekleed in een grijze Kiel; de figuranten kwamen in hun werkpak. Door de zeer

LUCIFER

PLATTEGROND-TOONEELBOUW-MOULAERT

1-m.

HET GEDING VAN O N Z E N H E E R O P G E V O E R D DOOR D E CATHARINISTEN

DE M E E S T E R - M O U L A E R T

merkelijke eenheid van figuranten en publiek kregen de scènes van het proces en vooral de bespotting Christi actueele waarde. De architect Philibert heeft, in samenwerking met René Moulaert, een volks-schouwburg ontworpen, uitgaande van dezelfde beginselen, die leidden tot de constructieve regie van het Vlaamsche Volkstooneel. Er zijn 1400 zitplaatsen; best mogelijke zichtbaarheid van het tooneel. Het tooneel is vierkantig en in een der hoeken van de zaal gelegen. Geen voorgordijn; geen manteau d'Harlequin. De wanden van de zaal zetten zich ononderbroken voort in die van het tooneel; ze zijn glad en kleurloos en kunnen dienen voor projectie van teksten of beelden. Het spel geschiedt vrij in de ruimte; het changeeren gebeurt, bij verdonkerd tooneel, door hooge, smalle deuren in de beide tooneel-wanden; deze deuren kunnen, tijdens het spel, gesloten worden, of open blijven, naar de eischen der belichting. De tooneel-bouw zal meestal vrij in de ruimte staan. Tegen de zoldering, boven zaal en tooneel, hangen ijzeren loopbruggen, voor de bediening van verlichtings-toestellen en hangende requisiten. Vorm en situatie van het tooneel drijven de actie „op de spits". De beide uitloopers van het tooneel, aan weerszijden van de zaal, vatten het publiek, bij eventueele massa-scènes, in een kring van actie. Dynamische regie en een vast corps geoefende figuranten worden op dit tooneel een vereischte.

PLAN VOOR E E N V O L K S S C H O U W B U R G M O U L A E R T - P H I L I B E R T , EERBIEDIG O P G E D R A G E N AAN JACQUES COPEAU A. Z. S P E L O P G E V O E R D DOOR H E T LEI DSC H S T U D E N T E N C O R P S

REGIE D E M E E S T E R ; A R C H . VAN DE P A U W E R T

HOLLANDSCHE B E T O N MAATSCHAPPIJ

GLAS IN LOOD A. J . A. H E E T M A N P I E T E R D E RAADTSTRAAT 49

ROTTERDAM

's-GRAVENHAGE G R O O T H E R T O G I N N E L A A N 258 - - - TELEFOON

TELEGR. ADRES:

3 3 8 3 0

BETONIJZER

AFDEELING W E G E N BITUMINEUZE W E G B E D E K K I N G E N = = = = = OP FUNDEERING = = = = = VAN IEDER G E W E N S C H T T Y P E

OTIS-LIFTEN

m

E L E C T R I S C H OF H Y D R A U L I S C H

IIHïf.rrj

mini

0 E Z E K E R S T E IN B E D R I J F DE A A N G E N A A M S T E IN W E R K I N G D E ZUINIGSTE IN S T R O O M -

PIliHLIl

VERBRUIK EN O N D E R H O U D

A. Z. S P E L

In de serie lustrum-spelen der Nederlandsche studenten, onderscheidt zich het Leidsche A-Z spel, door consequente doorvoering van een eenmaal gekozen grondgedachte en door uitmuntende situatie en zuivere architectuur van het theater. Onderwerp van het spel, was de strijd tusschen Spanjaarden en Geuzen om het bezit der Nederlandsche veste, maar on-historisch en zeer algemeen opgevat, als een spel van oorlog en vrede, van leven en dood. Getracht werd, door mechaniseering der speelwijze, aan dit door dilettanten uitgevoerd spel, toch voldoende kracht en draagwijdte te geven, om een publiek van vijfduizend man te boeien. Alle individueel spel was vermeden. De hoofdpersonen, Alva en Zwijger, waren twaalf meter hooge, beweegbare figuren; voor het overige werd er gewerkt met collectief optredende groepen, wier actie streng rhythmis geregleerd was. Het geheele spel werd beheerscht door rhythme. Alle uitbeeldingen waren ont-

MOMENT UIT O E 2E A K T E

daan van hun toevallige verschijningen, tot alleen de rhythmische kern overbleef. De afwezigheid van een geschikt speelterrein te land bracht van zelf de gedachte op een waterspel. Ik geloof, dat voor dit Geuzen-spel geen betere, meer nationale theater-vorm te vinden zou zijn geweest, dan die waartoe de situatie van de Leidsche singel ons bracht. Het door de tribunes ingesloten water-vlak bewees niet alleen uitnemende diensten als klank-bord en als spiegelvlak (er werd bij avond gespeeld), maar veroorloofde ook een rationeele, architectonische en tooneelmatige uitbouw der verschillende, meestal simultaan bespeelde, terrassen, dammen en eilanden en gaf bovendien aan de geheele vertooning een eigenaardig, Hollandsen karakter, dat niet gemakkelijk weer te bereiken zal zijn. De plaatsing van den dirigent, in het hart van het bouwsel, veruiterlijkte de rhythmische compositie van het spel.

R E E D S ZIJN IN W E R K I N G OVER D E G E H E E L E W E R E L D M E E R DAN

151000 L I F T E N IN E U R O P A M E E R DAN

31000

LIFTEN

( H I E R O N D E R ZIJN NIET G E R E K E N D O E S P I J S L I F T E N )

A LBE T A BAGGER-

FRED. STIELTJES EN C 2 KEIZERSGRACHT 745 7. T E L . 237 N.

AMSTERDAM

EN BOUWMAATSCHAPPIJ

DEN HAAG - NASSAUPLEIN 3 0 T E L E F O O N 17780/81

OPSLAGPLAATSEN TERREIN

TE DORDRECHT

„DE S T A A R T " , T E L E F O O N 983

N.V.

FABRIEK

VAN

SANITAIRE

VLOEREN v

/„ VOLKING & Co.

KANTOOR.

MAGAZIJN

LELIEGRACHT 39 T E L E F O O N 461U3

IMITATIE

ALLES

fEhir:2Hflfl

TOONKAMER

AMSTERDAM

GEVESTIGD

SEDERT

1903

RUBBER

L I N O L E U M R U B B E R G R A N I T O E S T R I C H L I T O S I L O G A R R E L I N PDtHUHEKfmOf

EN

-

DOOR

EIGEN

VLOEREN VAKKUNDIGE

WERKLIEDEN

GELEGD

SUBERLINO ALS ONDERLAAG VAN LINOLEUM BEZOEKT

ONZE

TOONKAMER

EN

VRAAGT

PRIJZEN

J. F. S E M E I J ONTWERPER

ATELIERS

KUNSTWEEFSELS

UITVOERING

BOVENAANZICHT

VOOR

MODERNE WEEFSELS, GOBELINS, TAPIJTEN NAAR EIGEN EN G E G E V E N ONTWERPEN

CORRESPONDENT! E-ADRES.

S L E E D O O R N S T R A A T

VAN

DE ST. DOM INICUSKERK, SPUISTRAAT

ANEMOONSTRAAT 128-143

DE D A K V L A K K E N ' ZIJN

AFGEDEKT

MET

Z W A R E „ R U - B E R - O I D " DAKBEDEKKING VOORZIEN

VAN E E N LAAG G R O E N E LEISLAG, O P P E R V L A K T E RUIM BOO M-

A M ERIK. „RU-BER-OID" DAKBEDEKKING VOOR AFDEKKING VAN STEILE EN H E L L E N D E DAKEN R U I M 2 . 0 0 0 . 0 0 0 M-'. IN N E D E R L A N D

GEDEKT

„RU-BER-OID" CEMENT DAKBEDEKKING V O O R A F D E K K I N G VAN G E H E E L V L A K K E D A K E N TEERVRIJ - ELASTISCH ISOLEEREND G E B R U I K VAN ZINK EN LOOD VOOR D E K R A N D E N ENZ. OVERBODIG - LANGDURIGE GARANTIE PRIJSOPGAVE EN INLICHTINGEN KOSTELOOS

„RU-BER-OID" LEIEN IN K L E U R E N O N B R E E K B A A R - GERING GEWICHT - I S O L E E R E N D V R A A G T M O N S T E R S E N I N L I C H T I N G E N BIJ

64

GEBRS

'S-GRAVENHAGE ATELIERS:

A M S T E R D A M , WAARVAN

HOOFDKANTOOR: ROTTERDAM = M I D D E N S T E I G E R 16 TEL. 1125711258-1125911260

KRAMER

T E L E G R A M - A D R ES

„RU-BER-OID"

B IJ K A N T O O R : A R N H E M B O U L E V A R D H E U V E L I N K 147 = = T E L E F O O N 3105 Z==Z

22

FRANK VAN

DEN

WIJNGAERT

W. BOGTMAN HAARLEM

SANITAIR T E C H N I S C H B U R E A U

VH P A F F ' S P A T E N T E N AMSTERDAM, KEIZERSGR. 293 - TEL. 3 5 8 3 0

MET EEN VOORWOORD VAN J U S T HAVELAAR =Z

FOLIO, 131

BLADZIJDEN,

FORMAAT 38

25'.

=

W E N D I N G E N OP SANITAIR T E C H N I S C H G E B I E D

HOUTSNEDEN VAN: F R A N S M A S E R E E L , JORIS MINNE, HENRI VAN S T R A T E N , J A N FR. C A N T R E , V A L E N T I J N E D G A R VAN U Y T V A N C K , J O Z E F CANTRÉ, G U S T A A F DE S M E T , F R I T Z V A N D E N B E R G H E Prijs

gecartonneerd

f 10.—;

gebonden

f

12.50

SPECIAAL

LUCHTDRUKRESERVOIR (OCTR.

De moderne Nederlandse houtsnijkunst, die men altijd nog het best vertegenwoordigd vindt in het Houtsni]dersnummer van Wendingen, vindt in dit boek zijn noodzakelike aanvulling

1927)

G E E F T 40 % WATER- EN K O S T E N BESPARING - STAAT VORSTVRIJ

U I T G E V E R I J C. A. M E E S , S A N T P O O R T

DE

DRUKKERIJ

DEK

NAAMLOOZt

VENNOOTSCHAP

IPENBUUR & VAN SELDAM WAAK

DIT T I J D S C H R I F T

SPOEDIG

EN

WORDT GEDRUKT.

BILLIJK

AL

UW

LEVERT

BENOOUIGDE

DRUKWERKEN DESGEWENSCHT

IS S P E C I A A L I N G E R I C H T NIFUWE

MET

VOOR

BIJLEVERING

VAN

CLICHÉ'S

HET D R U K K E N VAN G R O O T E O P L A G E N

L O O Y E R S S T R A A T 47. A M S T E R D A M . T E L E F O O N

42897

EN

VULT

GERUISCHLOOS

L E V E R I N G MET 5 JAAR GARANTIE CONCURREERENDE

PRIJZEN

FRANK VAN DEN WIJNGAERT

W. BOGTMAN

SANITAIR T E C H N I S C H B U R E A U

VH P A F F ' S P A T E N T E N AMSTERDAM, KEIZERSGR. 293 - TEL. 35830

HAARLEM E M M A K A D E MET

EEN VOORWOORD VAN J U S T H A V E L A A R Z=T FOLIO, 131 BLADZIJDEN, FORMAAT 38

.

25'..

45

45 W E N D I N G E N

ZZ=

OP SANITAIR T E C H N I S C H G E B I E D

HOUTSNEDEN VAN: F R A N S M A S E R E E L , JORIS MINNE, HENRI VAN S T R A T E N , J A N FR. CANTRE, VALENTIJN EDGAR VAN UYTVANCK, J O Z E F C A N T R E , GUSTAAF DE SMET, FRITZ VAN DEN B E R G H E Prijs

gecartonneerd

f 'O.—; g e b o n d e n

f

SPECIAAL

LUCHTDRUKRESERVOIR

12.50

(OCTR.

GEEFT

De moderne Nederlandse houtsnijkunst, die men altijd nog het best vertegenwoordigd vindt in het Houtsniidersnummer van Wendingen, vindt in dit boek zijn noodzakelike aanvulling

1927)

, WATER- E N K O S T E N -

BESPARING

- STAAT

EN V U L T

GERUISCHLOOS

VORSTVRIJ

L E V E R I N G M E T 5 JAAR GARANTIE

U I T G E V E R I J C. A. M E E S , S A N T P O O R T

CONCURREER EN DE PRIJZEN

mm

~ GEBRAND ~ GESCHILDERD GLAS

G L A S IN

LOOD

mnniuDBUiD - unan BnuuiEnj

EHJ

:

5iEREru=unru -

EIBERS

-

-

DIM i

HBEH

C. H. B E N Z I E N ZZ

SPECIALITEIT

IN

I I

ZZ

mnniuDiiuiD unnn-tuiuuicfu-EIU-5IEHEIU-uniu-nnEHiTErnini-ET-IIIIDTII

V E I L I G H E I D S L I F T E N V O O R

P E R S O N E N ,

GOEDEREN EN

SPIJZEN

VIERWIN DEN STRAAT 3

Hl

TEL. 40792

I AMSTERDAM I N.V.

FABRIEK

J. F. S E M E I J

VAN

SANITAIRE

ONTWERPER

VLOEREN V

ATELIERS VOOR

/ VOLKING & Co. H

KANTOOR.

MAGAZIJN

LELIEGRACHT 3 9 T E L E F O O N 46163

EN

-

T O O N K A M E R

AMSTERDAM

GEVESTIGD

SEDERT

1903

KUNST W E E F S E L S

IMITATIE

^

_

_

W

1— I \

_

_

.

I—

I

^

G R A N I T O' VLO E R E N

E S T R ICHI L I T O S I L O ] G A R R E L I N ALLES

DOOR

EIGEN

»

ONZE

CORRESPONDENTIE-ADRES:

P A U W E N L A A N

19

'S-GRAVENHAGE VAKKUNDIGE

WERKLIEDEN

GELEQO

SUBERLINO ALS ONDERLAAG VAN LINOLEUM BEZOEKT

MODERNE WEEFSELS, GOBELINS, TAPIJTEN

U I T V O E R I N G NAAR E I G E N EN G E G E V E N ONTWERPEN

R U U B ER

L I N O L E U M ; R U B B E R /

T O O N K A M E R

EN

VRAAGT

PRIJZEN

REDACTIE- C J BLAAUW - W M DUDOK - HILDO KROP - J. F. STAAL - P. VORKINK EN H. C. V E R K R U Y S E N W E N D I N G E N ORGAAN VAN H E T G E N O O T S C H A P A R C H I T E C T U R A E T AMICITIA T E A M S T E R D A M . VERSCHIJNT IN D E ^ N E D E R L A N D S C H E TAAL EN SOMS IN HET FRANSCH, DUITSCH OF E N G E L S C H W E N D I N G E N W O R D T ' U I T G E G E V E N DOOR C. A. M E E S T E S A N T P O O R T . T E L E F O O N NR 2 2 2 2 0 WENDINGEN WORDT GEDRUKT BIJ DE NAAML. VENN. IPENBUUR EN VAN SELDAM T E AMSTERDAM A B O N N E M E N T BIJ DE UITGEVERS OF BIJ DEN BOEKHANDEL. VOOR BELGIË.,DE SIKKEL" A N T W E R P E N DIT IS NUMMER 4 VAN D E 8 S T E SERIE (1927) EN G E WIJD A A N D E E N S C H E ARCHITECTUUR. MET B E HOUD VAN DE BESTAANDE TYPOGRAFIE NAAR ONTW E R P VAN H. TH. WIJDEV E L D IS DIT NUMMER S A M E N G E S T E L D DOOR H. C. V E R K R U Y S E N . D E STOFIS B I J E E N G E B R A C H T EN DE INLEIDING G E S C H R E V E N DOOR PROF. DR. IR. D. F. SLOTHOUWER. H E T O M S L A G IS U I T G E VOERD NAAR EEN T E E K E NING VAN S. J E S S U R U N DE MESQUITA D

ATELIERS:

ANEMOONSTRAAT 128-143

31

DEENSCHE

BOUWKUNST

Het is zeer moeielijk, zoo niet onmogelijk, een ander volk te leeren begrijpen ook al tracht men zich zonder vooroordeel open te stellen. En het is daarom twijfelachtig of men het recht heeft de moderne architectuur van een ander volk met enkele voorbeelden te willen qualificeeren. Wanneer dit intusschen hier toch getracht wordt ten opzichte van de moderne deensche architectuur dan mogen daarvoor eenige verontschuldigingen worden aangevoerd. In de eerste plaats is het deensché volkskarakter zoo na aan het onze verwant als wellicht met geen ander volk het geval is. Ten tweede hebben wij het groote voorrecht gehad door jarenlange zeer intieme banden dit volk en zijn kunstenaars te leeren kennen en waardeeren. Ten derde is er een groote mogelijkheid, zoo niet waarschijnlijkheid, dat een beter begrijpen van de waarden verborgen in het werk van onze deensche collega's onze eigen bouwkunst ten goede kan komen. Wanneer men zich nu echter zet tot de taak om in een enkel nummer een overzicht te geven, waarbij men dus aan een zeker aantal afbeeldingen gebonden is, dan blijkt dat het doen van een keuze speciaal in dit geval bijzonder moeielijk en daarmede welhaast onverantwoordelijk wordt. In de moderne deensche architectuur ontbreekt, nog sterker dan bij ons, een bindende lijn. Wel kan men constateeren dat revolutionaire opvattingen tot de groote uitzonderingen behooren, reden waarom hiervan ook geen voorbeeld wordt gegeven. Doch dit is slechts een negatieve uitspraak. Er is getracht door de keuze der afbeeldingen een gemeenschappelijk streven te doen aanvoelen. Van volledigheid is geen sprake, het is ook niet de bedoeling geweest om alleen het allerbeste van één bepaalde geestesrichting te geven en een historische lijn ontbreekt. Had men deze laatste willen opzoeken dan had men zeker moeten beginnen met het Raadhuis van Kopenhagen door Martin Nyrop, waarin de verheerlijking van het materiaal en de ambachtelijke zuiverheid voor het

eerst weder op grootsche wijze tot uiting is gekomen. Zeldzaam sterk komt in het karakter der moderne deensche architectuur de eenheid der tegendeelen naar voren. De twee tegendeelen, die elkaar aanvullen, de innigheid der middeleeuwen tegenover de heidensche vreugde der klassieke oudheid. Deze twee gevoelens zijn tegenover elkaar geplaatst in de eerste twee afbeeldingen, de vrouwenkop van Utzon-Frank en de muurschildering van Joachim Skovgaard in den Dom van Viborg. Het is wel met reden dat de reeks der afbeeldingen geopend wordt met een beeldhouwwerk van den jeugdigen directeur der Academie te Kopenhagen, het instituut waar de architecten hun opleiding ontvangen. In dit werk van Utzon-Frank is de verwantschap met sommige vrij vroege klassieke sculptuur opvallend. Men mag echter niet concludeeren dat deze kop typeerend zou zijn voor dezen kunstenaar en allerminst voor de geheele deensche sculptuur der latere jaren. Er is in Utzon-Frank zooveel, dat aansluit bij Germaansche gevoelens en in welke richting zich zijne denkbeelden zullen ontwikkelen is zeker nog niet te voorzien. Het weergeven van dezen kop is bedoeld als tegenwicht tegenover de muurschildering van Joachim Skovgaard. Deze laatste, een zoon van den schilder P. C. Skovgaard, is in 1856 geboren. Op zijn negen en dertigste jaar kreeg hij de opdracht voor de beschildering der gerestaureerde romaansche kerk van Viborg. Hij is, vóór alles, de schepper der Engelenfiguur; stralend en heilig zijn zijne Engelen. Groot en gedragen is zijn rhythme en het is alsof zijne figuren luisteren naar de muziek der posaunen. Het is een groote vreugde dat wij van den bejaarden kunstenaar nog een groot werk, dat nu in uitvoering is, mogen verwachten: de beschilderingen van den romaanschen Dom te Lund in Zuid-Zweden. Omdat het meest belangwekkende gebouw der latere jaren zeer zeker de Politigaard is, het groote politiegebouw te Kopenhagen, zijn van deze merkwaardige schepping verschillende afdeeldingen gegeven. De opzet van den plattegrond is van Prof. Hack Kampmann, die na zijn

POLITIEGEBOUW T E K O P E N H A G E N

eerste schetsen overleed. Het denkbeeld van den grooten ronden Palladiaanschen cour is van hem. Kampmann is altijd een zoekende geest geweest, zooals uit al zijn werk blijkt, waarvan hier alleen genoemd mag worden, zonder afbeeldingen, de uitbreiding van den CarlsbergGlyptotheek te Kopenhagen. Na den dood van den ontwerper werd het project verder uitgewerkt door zijn zoons en door Aage Rafn. Bij deze uitwerking zijn, terwille der bezuiniging, eenige zeer principieele wijzigingen aangebracht, o.a. wat de materiaalkeuze betreft. Zoo is de geheele facade, die oorspronkelijk in een geele baksteen bedoeld was, grijs gepleisterd. Wellicht ook door dezen eisch, maar zeer zeker ook door den groei der denkbeelden in de noordelijke landen, is de materiaalbehandeling in een ander stadium gekomen dan in de tijden van het Raadhuis van Nyrop. In het inwendige vinden

VOORHAL

wij daarvan merkwaardige voorbeelden, zooals het gemarmerd beschilderen der houten deuren. De wandbehandeling met gepolijst hardstuc is van groote voornaamheid en ernst. Er is in dit gebouw een welhaast overdreven drang naar grootheid en naar stilte, welke laatste zoozeer past bij de tragische gebeurtenissen, die zich in dit gebouw, waar ook recht gesproken wordt, afspelen. Men vraagt zich wel af wat dit bouwwerk gemeen heeft met het land, waarin het is opgericht, omdat het zooveel onverwachts vertoont. Maar toch past het in de ontwikkelingslijn der deensche bouwkunst door den uitgesproken drang naar zakelijkheid. Deze laatste vinden wij terug in vele andere werken der jongeren, waarvan wij gekozen hebben de etagehuizen van Fisker en Baumann. Men is allicht geneigd om, met alle waardeering voor de bescheidenheid, die uit deze

POLITIEGEBOUW T E KOPENHAGEN

werken spreekt, zich onvoldaan te gevoelen door een gebrek aan fantasie. Vooral voor de Hollanders zou dit het geval kunnen zijn. Er is intusschen fantasie en romantiek te over in het deensche volkskarakter; wie kent niet de sprookjes van H. C. Andersen ? Maar deze uit zich meer in verhouding, kleur en profileering, dan in den vorm. Als een duidelijk voorbeeld van den levenden zin voor romantiek is hier weergegeven de Grundvigskerk van Klint, die in deze jaren werd gebouwd. Van den zoo fantasievollen, zoo jong gestorven Prof. Petersen geven wij hier den kunsthandel, die helaas als zoodanig niet meer bestaat. Dit allen zijn bouwwerken van min of meer monumentaal karakter. Daarnaast komt van het beste uit het deensche gemoed naar voren in de simpele woonhuizen, zooals die hier gegeven zijn van Baumann, Holsöe en Hjejle &

VERGADERZAAL

Rosenkjaer, welke namen met vele anderen aangevuld zouden kunnen worden. In deze werken treedt de kunstenaar zoo weinig mogelijk naar voren, de architect is geheel de dienaar van zijn opgave en het is opvallend, hoezeer in geheel Denemarken deze landhuizen zich aanpassen aan het landschap, waardoor veelal een zoo ongestoorde schoonheid bereikt wordt als in weinig andere zoo dicht bevolkte landen het geval is. Het zijn slechts enkele voorbeelden, die hier zijn gegeven en het verband ertusschen lijkt wel zeer vaag. Zeer zeker had ook hier en daar een andere keuze gedaan kunnen zijn. Toch hebben wij niet geschroomd deze vogels van diverse pluimage te doen kennen: tezamen zingen zij een lied, waarin het geloof aan de schoonheid van dit zoo onbegrijpelijke leven zeer zuiver tot uiting komt. D. F. S L O T H O U W E R .

10

POLITIEGEBOUW T E K O P E N H A G E N . R E C H T H O E K I G E BINNENPLAATS M E T B E E L O v. UTZON F R A N K

POLITIEGEBOUW T E K O P E N H A G E N

DEUR E E R S T E V E R D I E P I N G

r

T

T

>

f

T

+ J . , i _ L I —ran i f _ - i . H

T „

T

>

J _

T

>

1

"

'

'

T

T

f

T

1

j .

]

m

l i i

m

i i i r i ' i 11 imi

m

TP

rH

h l

SN

H a

heT ast i li mti 11 m 1

J I T - T T I - Y - L

KAJ FISKER

T

J r

- L

»L

_u

J r

TL

i ii

ikuth

1 "

J

L J

ONTWERP ÉTAGE-WONINGEN T E KOPENHAGEN

1

^

1

H

S

KAJ FISKER

rtr|

ÉTAGE-WONINGEN T E KOPENHAGEN

(JOGTGAARDEN)

r

14

P R O F . C A R L P E T E R S E N E N KAARE KLINT P. V. J E N S E N KLINT

GRUNDTVIGS KERK T E KOPENHAGEN

INTERIEUR D E E N S C H E K U N S T H A N D E L T E K O P E N H A G E N

LANDHUIS T E KÖKKEDAL POUL

BAUMANN

POUL T H . H J E J L E EN N. R O S E N K J A E R

LANDHUIS BIJ S P R I N G F O R B I

HOLSÖE

HUIS VAN DEN ARCHITECT T E VALBY

LINOLEUM KROMMENIE

OTIS-LIFTEN E L E C T R I S C H OF HYDRAULISCH DE Z E K E R S T E IN B E D R I J F DE A A N G E N A A M S T E IN WERKING D E ZUINIGSTE IN S T R O O M V E R B R U I K EN O N D E R H O U D POUL

BAUMANN

WINKEL T E K O P E N H A G E N R E E D S ZIJN IN WERKING OVER D E G E H E E L E W E R E L D M E E R DAN

151 OOO L I F T E N IN E U R O P A M E E R DAN

Ü

31000 L I FTE N t l ' l E R O N D E R ZIJN " I E T G E R E K E N D DE SPIJSLIFTENI

FRED. STIELTJES EN C 2 KEIZERSGRACHT

745-7.

T E L . 237 N.

AMSTERDAM

W. BOGTMAN HAARLEM E M M A K A D E

45

f.

yiilN^MLyEENN* f jj j iS^^AjNJZeUNTs-^^J ilfouSTraEsH^DELM^I fWHjB|

I iVui-Ta-.ï'': iï-ï-:Vaai -V'-

45

?«t

7

,fA'

-

'

w

J

3

OE SCHOOLGEBOUW

AAN DE L E K S T R A A T T E S C H I E D A M ,

WAARVAN

DE P L A T T E DAKEN

„RU-BER-OID" CEMENT

DRUKKERIJ

DER N V .

IN 1923 A F G E D E K T ZIJN M E T

DAKBEDEKKING

O P P E R V L A K T E P L M . 9 0 0 M'.

„RU-BER-OID"

C E M E N T

DAKBEDEKKING

IS DE BEDEKKING, W E L K E IN HOOGE MATE ISOLEERT. D E Z E BEDEKKING IS BOVENDIEN PAPIER- EN TEERVRIJ EN BLIJVEND ELASTISCH. TERWIJL D E K L E E F S T O F Z E L F S BIJ DE HOOGSTE Z O N N E H I T T E NIET A F L O O P T - T I E N D U I Z E N D E N VIERKANTE M E T E R S O P P E R VLAK W E R D E N R E E D S G E D E K T - R E F E R E N T I E S Z E N D E N WIJ U GAARNE OP AANVRAAG. Z O O M E D E K O S T E L O O Z E BEGROOTING

AMERIK. „RU-BER-OID" DAKBEDEKKING VOOR AFDEKKING VAN STEILE EN H E L L E N D E DAKEN

WAAR DIT T I J D S C H R I F T WORDT G E D R U K T . L E V E R T SPOEDIG AL

UW

EN

BILLIJK

BENOODIGDE

DRUKWERKEN D E S G E W E N S C H T MET BIJLEVERING

VAN C L I C H É S

RUIM 2 ' . MILLIOEN VIERKANTE M E T E R S IN N E D E R L A N D G E D E K T

„RU-BER-OID" L E I E N IN O N B R E E K B A A R - GERING GEWICHT

K L E U R E N ISOLEEREND

VRAAGT MONSTERS EN INLICHTINGEN BIJ

GEBRS MIDDENSTEIGER 16 = T E L . 11257-11258-11259-11260

KRAMER

TELEGRAM-ADRES

„RU-BER-OID"

B O U L E V A R D H E U V E L I N K 147 T E L E F O O N 3105 = =

IS SPECIAAL INGERICHT VOOR HET D R U K K E N VAN G R O O T E O P L A G E N

W. BOGTMAN HAARLEM E M M A K A D E 45 4 5

l L ^

5

T

r

a

E

d

^

D

E

U

1 ^ i f

9

^ j j ^ m f g X |

mÈSËËsm,

m i'ïl pre GE

DE )AKEN

IN 1 9 2 3 A F G E D E K T

- 'Tj&CSl'i

DRUKKERIJ

DER

N.V.

Z I J N MET

KBEDEKKING DAKBEDEKKING

WAAR

N G IS B O V E N D I E N TOF Z E L F S BIJ D E l METERS OPPER'NE OP AANVRAAG,

SPOEDIG AL

UW

EN

BILLIJK

BENOODIGOE

DRUKWERKEN D E S G E W E N S C H T MET BIJ-

.ENDE

LEVERING

DAKEN

GEDEKT

[LEUREN ISOLEEREND S

TIJDSCHRIFT

EDEKKING iO

GEBR

DIT

WORDT GEDRUKT. LEVERT

— GEBRAND ~ GESCHILDERD GLAS

KRAMER

VAN CLICHÉS

IS SPECIAAL INGERICHT VOOR HET D R U K K E N VAN G R O O T E OPLAGEN NIEUWE

LOOIJ E R S S T R A A T 47, A M S T E R D A M TELEFOON

B O U L E V A R D H E U V E L I N K 147 = T E L E F O O N 3105 r =

G L A S IN L O O D

llEIIILlllllEEll

42897

N

D EI

N. V. N E D E R L A N D S C H E AANNEMING MAATSCHAPPIJ V O O R H E E N FIRMA H. F. B O E R S M A

B I

I f 1111

DIRECTEUREN: J. HORNSTRA EN IR H. G. A. TREEP C. I. HOOFDKANTOOR: 'S-GRAVENHAGE, MUZENSTRAAT 33 TELEGR.-ADR. „NEDAM" TELEFOON 12153 BIJKANTOREN

T E S O E R A B A Y A EN

W E L T E V R E D E N

I

K A N T O O R G E B O U W E N , VILLA'S, WONINGEN, G E W A P E N D B E T O N - , UTILITEITS- EN WATERBOUWKUNDIGE WERKEN

rADRIEn.Lj|J T:LAUDEn3 5

9

HJJBDUUJtfU*tlU-5IEPtjT R E D A C T I E : C. J . WENDINGEN, I V E R S C H I J N T \t

- W. M. D U D O K - H I L D O K R O P - . VAN H E T G E N O O T S C H A P ARC D E R L A N D S C H E T A A L EN S O M S U I T G E G E V E N D O O R C. A. M E E E D R U K T BIJ D E N A A M L . V E N N . I I T G E V E R S OF BIJ D E N B O E K H A r DIT IS N U M M E R 5 V A N D E 8 S T E S E R I E (1927) E N G E WIJD AAN Z W E E D S C H E ARCHITECTUUR. MET BEHOUD VAN DE B E S T A A N D E T Y P O G R A F I E NAAR ONTW E R P V A N H. T H . W I J D E NUMMER V E L D IS DIT SAMENGESTELD DOOR H. C. V E R K R U Y S E N . D E STOFIS BIJEENGEBRACHT EN DE INLEIDING GES C H R E V E N DOOR P R O F . DR. IR. D. F. S L O T H O U W E R . H E T O M S L A G IS U I T G E V O E R D NAAR E E N T E E K E N I N G V A N S. J E S S U R U N D E MESQUITA

LINOLEUM KROMMENIE

g LU

I »DtHu&ai«if»ia?

fEhir:2Mflfi

o l m

N. V. N E D E R L A N D S C H E AANNEMING MAATSCHAPPIJ V O O R H E E N FIRMA H. F. B O E R S M A DIRECTEUREN: J.HORNSTRA

HOOFDKANTOOR:

EN IR H. Q . A . T R E E P C . I

'S-GRAVENHAGE,

MUZENSTRAAT 33

TELEGR.-ADR. „NEDAM" WÊÊmmmmWÊÊÊÊÊÊÊÊÊM T E L E F O O N 1 2 1 5 3 BIJKANTOREN

TE S O E R A B A Y A

EN W E L T E V R E D E N

K A N T O O R G E B O U W E N , VILLA'S, WONINGEN, GEWAPEND B E T O N - , UTILITEITS- EN WATERBOUWKUNDIGE WERKEN

LINOLEUM KROMMENIE

fHtHUHEKfinaf

TIIIIF:5HÖ»I

i1 mnnniniiLiiD - tiDnn

BBUUE IU I EU I

5ifnEiu» unm npcHiTEniiRn

REDACTIE: C . J . BLAAUW - W. M. DUDOK - HILDO KROP - J. F. STAAL - P. VORKINK EN H. C. V E R K R U Y S E N WENDINGEN, ORGAAN VAN H E T G E N O O T S C H A P A R C H I T E C T U R A E T AMICITIA T E A M S T E R D A M . VERSCHIJNT IN DE N E D E R L A N D S C H E TAAL EN SOMS IN HET FRANSCH, DUITSCH OF E N G E L S C H W E N D I N G E N W O R D T U I T G E G E V E N DOOR C. A. M E E S T E S A N T P O O R T . T E L E F O O N NR. WENDINGEN WORDT GEDRUKT BIJ DE NAAML. VENN. IPENBUUR EN VAN S E L D A M T E AMSTERDAM A B O N N E M E N T BIJ DE UITGEVERS OF BIJ DEN BOEKHANDEL. VOOR BELGIË..DE SIKKEL" A N T W E R P E N DIT IS NUMMER VAN DE 8 S T E SERIE (1927) EN G E WIJD A A N Z W E E D S C H E ARCHITECTUUR. M E T B E HOUD VAN DE B E S T A A N D E TYPOGRAFIE NAAR ONTW E R P VAN H. T H . WIJDEV E L D IS DIT N U M M E R S A M E N G E S T E L D DOOR H. C. V E R K R U Y S E N . D E STOFIS B I J E E N G E B R A C H T EN D E INLEIDING GES C H R E V E N DOOR PROF. DR. IR. D. F. S L O T H O U W E R . H E T O M S L A G IS U I T G E VOERD NAAR EEN T E E K E NING VAN S. J E S S U R U N DE MESQUITA

m i g i ï = = i

3 5

duidt erop, dat rechte hoeken zelfs vermeden zijn teneinde bijzondere optische effecten te verkrijgen. Alleen reeds het ontstaan van het Stadhuis van Stockholm De interieurs vertoonen de meest verrassende opvolging rechtvaardigt onze speciale aandacht voor de bouwkunst van ruimten van verschillend karakter. De breede trappen der latere jaren in Zweden, een bouwkunst, die, als in van de binnenplaats leiden naar de groote overdekte hal weinig andere landen, gedragen wordt door de cultureele met hare wanden van roode behakte baksteen, vanwaar stroomingen van het geheele volk. Dit Stadhuis is niet de marmeren trap leidt naar de Gulden Zaal met haar een schepping van een enkel mensch, is niet de indivi- goudmozaiken. Men heeft van deze zaal en ook van de dueele uiting van een kunstenaar in een zekere periode Raadzaal met haar open kap en met de zware roode van zijn ontwikkeling, men voelt hier integendeel hoe stoffen, die in Venetië werden geweven, gezegd, dat zij de kunstenaar dit werk heeft ondergaan, hoe dit grootsche niet zweedsch zouden zijn. Maar zij zijn toch ook zeker niet italiaansch, al zou het gebruik van enkele materialen werk den mensch heeft gevormd. Terwijl oorspronkelijk bedoeld was, tengevolge van een daarop duiden en men doet beter deze ruimten te aanprijsvraag, dat Ragnar Östberg op die plaats een Justitie- vaarden als een geschenk uit de handen van den bouwgebouw zou maken, begrepen enkelen, waaronder meester. Wallenberg, dat hier de bouwmeester gevonden was, Dit gebouw is bezield door een nobele hartstocht, die die aan Stockholm haar nieuw Stadhuis zou schenken. het de schoonheid geeft van alle tijden, zoowel in het En de nieuwe opgave vormde den nieuwen mensch. late licht der zomernachten als in de duisternis der Zooals de toren van de Amsterdamsche Beurs niet ge- barre winters, wanneer het stralende licht uit de vensters maakt is, maar gegroeid, zoo is dit Stadhuis van Stock- de witte sneeuwvacht doet schitteren. holm één wonderbaarlijke groei geweest, die tot een Met meer kalmte en welhaast berekening werkt Ivar bloei geleid heeft zooals nauwelijks in dezen tijd verwacht Tengbom van wien hier de Högalidskerk en het zoo juist mocht worden. Deze bloei was wellicht ook alleen mogelijk gereedgekomen Concertgebouw, beiden te Stockholm, in dit ongerepte Noorden, waar nog de mensch de stilte zijn weergegeven. Maar ook hij is een schepper van der natuur beluistert en zijn lot afwacht. Waar de zomer bezielde ruimten, zooals men vooral voelt in dit statig de extatische vreugde geeft der lichte nachten en waar overwelfde kerkschip, gesteund door de inwendige conde winter het sneeuwen lijkkleed spreidt. Waar het besef terforten, die de diepe raamnissen vormen. Zijn materiaalvan de tijdelijkheid der vreugden en van de tijdelijkheid behandeling, waarvoor men in Zweden bij de groote der sluimering de afstand der tijden doet verdwijnen. vereering voor het goede handwerk steeds de vaklieden Men vindt dan ook niet in Zweden de breuk met het vindt, getuigt eveneens van groote verfijning. En alle oude, zooals men die in Midden-Europa heeft gezocht. dekoratieve onderdeelen zijn met veel talent door een Toch zijn er enkelen, die, in negatieven zin, ook in de groep van medewerkers verzorgd. vormgeving naar iets uitzonderlijks hebben gestreefd, Deze Högalidskerk is in vele opzichten een contrast met waartegenover degenen staan die zelfs in de totale de Masthuggskerk te Gothenburg van Sigfrid Ericson, compositie aansluiting hebben gezocht aan den zeven- een oerkrachtige schepping, als uit den rotsbodem opgetiende-eeuwschen monumentaalbouw. groeid, die het geheele silhouet van deze havenstad Van deze uitersten zijn in dit nummer geen afbeeldingen beheerscht. gegeven, omdat men, tegenover het niet-skandinavische Van de jongeren mogen hier speciaal genoemd worden Europa, juist als karakteristiek zweedsch voelt het werk E. G. Asplund en Hakon Ahlberg. Van den eerste zijn van hen, die met gebruik van oude, in ieder geval ver- hier afgebeeld zijn Skandia-bioscoop en de kapel op het wante vormen, een zeer eigen atmosfeer hebben weten Enskedekerkhof, beiden intens doorvoeld, het tintelende te scheppen. leven tegenover den rouw van den dood. Ahlberg maakte Als zoodanig is dan in de eerste plaats het Stadhuis het prachtige tijdelijke pavilloen voor de toegepaste kunst van Östberg getoond, een bouwwerk waaraan van 1911- op het heuvelachtige terrein van de tentoonstelling van 1923 gewerkt is. Bij de beoordeeling van dit gebouw, 1923 in Gothenburg, waarvan hier enkele ruimten zijn waarin ongetwijfeld zwakke plaatsen zijn aan te wijzen, afgebeeld. Ten slotte wordt hier herinnerd aan het Pavilloen zooals de behandeling van het dienstgedeelte, heeft men te Parijs in 1925 door Carl Bergsten, waar hij zich aanin de eerste plaats te analyseeren met welk een gran- sloot aan eenig werk van den beeldhouwer Carl Milles, dioos meesterschap de compositie der ruimten beheerscht van wiens tuin op het eiland Lidingö een enkele foto is. Ook vooral in verband met de situatie. Bovendien is werd gegeven. Waarom niet van zijn werk? Omdat dit opvallend hoezeer getracht is de natuurlijke toevalligheid zeker een afzonderlijk nummer zou vereischen. niet te verstoren, waardoor haast geen rechte hoeken Gelukkig land, dat zooveel kunstenaars aan het werk ziet! zijn gemaakt. De vorm der torens op de binnenplaats D. F. S L O T H O U W E R .

ZWEEDSCHE BOUWKUNST

RAGNAR OSTBERG

STADHUIS STOCKHOLM, BINNENPLAATS

RAGNAR OSTBERG

STADHUIS STOCKHOLM, PLAN BEGANE GROND

STADHUIS STOCKHOLM

RAGNAR OSTBERG

BINNENPLAATS

STADHUIS STOCKHOLM

SILHOUET

STADHUIS STOCKHOLM, PLAN VERDIEPING

RAGNAR OSTBERG RAGNAR OSTBERG

STADHUIS STOCKHOLM, GULDEN ZAAL

RAGNAR OSTBERG

STADHUIS STOCKHOLM, RAADSZAAL

RAGNAR OSTBERG

STADHUIS STOCKHOLM, DE BLAUWE HAL

STADHUIS STOCKHOLM, DE GROOTE GALERIJ

12

E. G. ASPLUND

E. G. ASPLUND

STOCKHOLM, BIDKAPEL OP HET ENSKEDEKERKHOF, INTERIEUR

BIDKAPEL OP HET ENSKEDEKERKHOF, INGANG

E. G. ASPLUND

STOCKHOLM, SKANDIA CINEMA, INTERIEUR

E. G. ASPLUND

STOCKHOLM. SKANDIA CINEMA, GANG

18

ml

IVAR TENGBOM

STOCKHOLM, HÖGALIDSKERK, INTERIEUR

IVAR TENGBOM

STOCKHOLM, HÖGALI DSKERK, INTERIEUR

24

NV.

I

D U 3 T MCUtbULrADRltK B L O E M G R A C H T IfciTrlK N - 1 9 9 - l ^ l

H

M O D E L K A M E R S LCI

D3CHESTRAA.T

Ui.

^

—

«ff

f

-

OTIS-LI FTEN E L E C T R I S C H OF H Y D R A U L I S C H DE Z E K E R S T E IN BEDRIJF CARL BERGSTEN

PARIJS 1925, PAVILJOEN Z W E D E N

CARL MILLES

T U I N , LIDINGÖ"

OE A A N G E N A A M S T E IN WERKING DE

ZUINIGSTE IN S T R O O M -

VERBRUIK EN O N D E R H O U D

R E E D S ZIJN IN WERKING OVER DE G E H E E L E W E R E L D M E E R DAN

1 51 OOO

L I F T E N

IN E U R O P A M E E R DAN

31000

LI F T E N

A L B E T A

( H I E R O N D E R ZIJN NIET G E R E K E N D D E SPIJSLIFTEN)

BAGGER-

F R E D . S T I E L T J E S E N C9. KEIZERSGRACHT 7 4 5 - 7 . T E L . 237 N.

AMSTERDAM

DEN

E N

BOUWMAATSCHAPPIJ

HAAG - NASSAUPLEIN TELEFOON 17780:81

OPSLAGPLAATSEN

T E

30

DORDRECHT

TERREIN „DE STAART", TELEFOON 983

W. BOGTMAN HAARLEM E M M A K A D E 45 45

OVERKAPPING

GRIJZE

V E E M A R K T GOUDA, A F G E D E K T MET

„RU-BER-OID"

DAKBEDEKKING

m m m

mm 0

<

' V rv 3

O P P E R V L A K T E P L M . 1 5 0 0 M-'. DE IDEALE BEDEKKING VOOR G R O O T E O V E R S P A N N I N G E N HET GEWICHT BEDRAAGT S L E C H T S E N K E L E KILOGRAMMEN PER M , WAARDOOR DE KAPBELASTING TOT E E N MINIMUM W O R D T B E P E R K T - A L L E B E D E K K I N G E N W O R D E N LANGDURIG SCHRIFTELIJK G E G A R A N D E E R D - TALRIJKE R E F E R E N T I E S VAN U I T G E V O E R D E W E R K E N . UIT E E N H O E V E E L HEID VAN M E E R DAN 2 ' , MILLIOEN M W O R D E N OP AANVRAAG GAARNE V E R S T R E K T

= H O L L A N DSC H E = BETONMAATSCHAPPIJ

;

's-GRAVENHAGE

;

A M E R IK. „ R U - B E R - O I D "

G R O O T H E R T O G I N N E L A A N 258

DAKBEDEKKING

--WORDT G E L E V E R D IN DIVERSE

„RU-BER-OID" CEMENT TEERVRIJ

- ELASTISCH

KLEUREN

TEL.

MIDDENSTEIGER 16 11257-11258.11259-11260

- IN H O O G E

MATE

ISOLEEREND GAARNE

H GEBRAND H GESCHILDERD GLAS

KRAMER

T E L E G R A M ADRES

„RU B E R O I D "

33830 BETONIJZER

DAKBEDEKKING

PRIJSOPGAAF, INLICHTINGEN EN MONSTERS ZENDEN

GEBRS

TELEFOON

T E L E G R . ADRES:

B O U L E V A R D H E U V E L I N K 147 T E L E F O O N 3105 Z = = =

G L A S IN L O O D

AFDEELING

WEGEN

BITUMINEUZE W E G B E D E K K I N G E N = = OP FUNDEERING = = = = = VAN IEDER G E W E N S C H T T Y P E

W. BOGTMAN HAARLEM E M M A K A D E 45 45

H 1 I l*T e O C L V / A ^ C r t T A -

£9*11 V « A A O T - C A T A L O

r-» i— r »

r\

i

r\>j

BBBDWfc ,^BA>.

zzzHOLLANDSCHE=i BETONMAATSCHAPPIJ

E D E K KI N G

HET GEWICHT BEDRAAGT KAPBE LAST ING TOT E E N CKINGEN WORDE LANGDURIG SCHRIFTELIJK .'! RKEN, UIT L E N H O E V E E L lEN OP AANVRAAG GAARNE V E R S T R E K T

R

.RU-BER-OID" KING

OID"

VAN STEILE

CEMENT

GROOT HERTOGINNELAAN

DAKBEDEKKING EN

HELLENDE

DAKBEDEKKING

INLICHTINGEN EN MONSTERS ZENDEN

- - - T E L E F O O N

DAKEN

KKING V A N G E H E E L V L A K K E D A K E N L A S T I S C H - IN H O O G E M A T E ISOLEEREND

IEBRS

's-GRAVENHAGE TELEGR.

H GEBRAND I GESCHILDERD GLAS

GAARNE

AFDEELING BITUMINEUZE

KRAMER

= = = = = B O U L E V A R D H E U V E L I N K 147 T E L E F O O N 3105 : = = 1

ADRES:

G L A S IN L O O D

VAN

uiEwainiBEiu

33830

-

B E T O N I J Z E R

WEGEN

WEGBEDEKKINGEN

OP FUNDEERING

IEDER

258 -

G E W E N S C H T

j T Y P E

N.V.

FABRIEK VAN

S A N I T A I R E

VLOEREN

GLAS IN LOOD

V

/ VOLKING & Co. H

KANTOOR,

MAGAZIJN

EN

LELIEGRACHT 3 9 -

A. J . A. H E E T M A N

TELEFOON

46163

T O O N K A M E R

AMSTERDAM

GEVESTIGD SEDERT

1903

III LM Uil W M D U D O K - H I L D O K R O P - J . F. S T A A L - P . V O R K I N K E N H . C . V E R K R U Y S E N D c n A r n p . r I Rl A A U W W^fülNGEN C^RGAAN^ V A N H E T G E N O O T S C H A P A R C H I T E C T U R A E T AMICITIA T E AMSTERDAM. u c o Q r u . I M T II? riF N E D F T L A N D S C H E T A A L E N S O M S IN H E T F R A N S C H , D U I T S C H O F E N G E L S C H w cw£ÏNrFN W O R D T ^ U I T G E G E V E N DOOR C A M E E S T E S A N T P O O R T . T E L E F O O N NR. 22220 w L m L r F N W O R D T LD^ E N VAN SELDAM T E AMSTERDAM

PIETER DE RAADTSTRAAT 49

E

I I I ROTTERDAM | | |

IMITATIE

RUBBER

L I N O L E U M . R U B B E R / G R A N I T O E S T R I C H L I T O S I L O G A R R E L I N 1

ALLES

DOOR

EIGEN

VLOEREN VAKKUNDIGE

WERKLIEDEN

GELEGO

SUBERLINO ALS ONDERLAAG VAN LINOLEUM BEZOEKT

ONZE

TOONKAMER

EN VRAAGT

P R IJ Z E I

LINOLEUM KROMMENIE

ABONNEMENT

^

voo

DIT IS N U M M E R 6 E N 7 V A N D E 8 S T E S E R I E (1927) E N G E W I J D AAN DE ARCHIT E C T U U R IN P L A N W E S T TE AMSTERDAM. MET BEHOUD VAN DE BESTAANDE T Y P O G R A F I E NAAR ONTW E R P V A N H. T H . W I J D E V E L D IS DIT N U M M E R SAMENGESTELD DOOR H. C . V E R K R U Y S E N . D E I N L E I D I N G IS G E S C H R E V E N DOOR J . B O T E R E N B R O O D . O M S L A G IS U I T G E V O E R D NAAR E E N T E E K E N I N G V A N J . A. S N E L L E B R A N D

R

BELGIE.DE SIKKEL-

ANTWERPEN

]E1

I IN II I IN

mnnmnaL n i - unnn - bduuieij-ciu - 5ierehi=unm nRCHT iEcnR i n-ET-n :

>

-

I IN Milli i P L A N W E S T Een groot plan, grootsch opgezet. Even opmerkelijk als Zuid, maar anders, in zijn beste gedeelten grooter en gaver van lijn, met alle voor- en nadeelen daarvan. Een lijn, of lijnen intusschen, die, net zoo min als in Zuid, voortvloeien, uit, wat wij zouden kunnen noemen, de stuwing van het inwendige. Wanneer organische opbouw en uitbeelding werkelijk de hoogste middelen zijn, waarmee de architectuur vermag te werken, dan dringt zich de erkenning op, dat alle streven hier reeds bij voorbaat op een ander-, een lager eindpunt als men wil, ingesteld diende te worden. Dat dit hier werkelijk geschied is, mag zeker een geluk genoemd worden, al klinkt het dan ook wat tegenstrijdig. Het doel zou toch wanhopig voorbij gestreefd zijn, wanneer het op zich zelf weinig aanvechtbare en hooge middel hier algemeen als het juiste erkend zou zijn. Het organische toch zou hier beteekenen: het uitdrukking geven aan de grootste eenvormigheid van het minimum-geval in zijn mededoogenlooze grauwheid. Het is nier een wat zonderlinge en zeker een zware taak, die de architectuur werd opgelegd en, mits goed tot een eind gebracht, grooter en bezwaarlijker dan men oppervlakkig zou denken. De mogelijkheid om eenigszins vrij tegroepeeren in steden van eenigen omvang wordt in het algemeen niet geboden; ogingen om met het zuivere element „woning" zelf schaeeringen te geven, worden in het algemeen niet meer beproefd en schijnen dus uitgesloten. De gevel, de 22 cM. dikke laag, is eigenlijk het eenige, waarmee gewerkt kan — en waarmee soms opeen ongeloofelij ke manier gewoekerd dient te worden. Het is wel aardig op te merken, wat het verloop van deze dingen hier vastlegt. Het tot uitdrukking brengen van de monotoniteit, die hier eigenlijk volkomen verdedigbaar en gewettigd is, omdat ze logisch uit het object voortvloeit, wenscht men niet. Dit mag geen verwondering baren; er is met een stadsbebouwing eigenlijk al zoo heel veel opgegeven van wat goed en aangenaam is. Wat ruimte, wat minder barre hoogte, wat groen; voor en na werden die toch werkelijk niet overdreven wenschelijkheden bij haast elke stadsbebouwing, öf sterk besnoeid, óf geheel opgegeven. Eenige opgelegde variatie van het uitwendige is eigenlijk het eenige, wat de constellatie van het oogenblik nog toelaat. In cultureelen zin is dit weinig meer dan een nietig restje, waarin overigens alle afschuw uitgedrukt wordt, die men toch, en niettegenstaande alles wat prijsgegeven is, heeft, voor wat in grauwe monotoniteit achter de gevelvlakken verborgen blijft. Er zit in dit telkens weer opnieuw opgeven, en dan toch weer trachten te behouden, een niet te ontkennen tragiek, die eigenlijk heel wat grooter en dieper is dan men opper-

vlakkig zou denken. De kunst, die uit alles wat eigenlijk die woningen samenstelt, is uitgebannen, wordt als grime, als schmink, naar binnen gehaald, in welke hoedanigheid ze een ongehoord hooge plaats in gaat nemen, en soms zelfs, wat potsierlijk, met groote woorden als „stedebouw" wordt aangeduid. De 22 cM. dikke laag van het gevelvlak moet het wonder verrichten, moet redding geven van wat men onbewust vreest: de alle illusie doodende botte steenklomp van huizen met zijn onverbiddelijk neerdrukkende nivellatie. In de meeste groote steden van Oudheid, Middeleeuwen zoowel als Nieuwen tijd zijn teekenen aanwezig, dat men iets dergelijks gevoeld moet hebben en getracht heeft er aan te ontkomen; het is echter duidelijk,dat men zich steeds met een betrekkelijk resultaat tevreden moest stellen. Het is wel zeker, dat, toen Amsterdam met „Plan West" eenigszins overrompelend voor een dergelijke taak werd gesteld, het er, door verschillende bijkomende omstandigheden, niet erg gunstig voorstond. Het is echter wel even zeker, dat de stad en verdere betrokkenen, bekwaam en wel toegerust op dit noodlot zijn toegetreden, zoodat er, in aanmerking genomen de omstandigheden, zelfs zeer veel bereikt is. Het kan interessant zijn, nu hier het normale uitgangspunt, de woning, haar uitdrukkingals eenheid verliest, na te gaan, hoe ze in een grooter geheel opgenomen wordt. Het is duidelijk, dat wanneer een eenheid zich zoo weinig meer kan doen gelden, daar andere waarden voor in de plaats moeten komen. In het algemeen kan men zeggen, dat die andere waarden, en dus uitgangspunten, de straatwanden zijn. En ook in dit verband wordt aan de 22 cM. dikte hier wel een heel groote waarde en kracht toegekend. Want, had Zuid b.v. in den grondopzet van het stratenplan tal van aardige mogelijkheden, „Plan West" is door verschillende invloeden veel minder goed verzorgd. Van de facade-architectuur wordt hier dus stilzwijgend veel meer verwacht. Zelfs moeten de simpele gevels stedebouwkundige mogelijkheden ontwikkelen of minstens sugereeren, waar het plan zelf daarvoor te kort moest schieten. Interessant is het na te gaan, hoe de verschillende ontwerpers hebben getracht daarin te voorzien. In groote trekken ging dat met een domineerend rythme van verticalen of met, over het gevelvlak verdeelde, ramen, al of niet gebonden tot, of door sterk sprekende horizontalen. Of, om verschillende details te bezien: Op enkele punten is getracht met het zeer belangrijke element „straatoverbouwing" tot een meer gesloten straatof pleinbeeld te geraken dan het plan zelf toeliet Door anderzijdsch gestelde eischen doen die „overbouwsels" wat aan als verwrongen anachronismen. Het Mercatorplein vertoont zóó poorten, die wel wat gaperig doen, eigenlijk

m

MERCATORPLEIN OR. H. P. B ER L A G E

minder afsluiten dan een open straat, omdat ze zoo opzettelijk als afsluitingen bedoeld zijn, terwijl de Brandweer toch een daarvoor gunstige hoogte niet toeliet. De ligging van die poorten, in de assen van de straten, die ze bedoelen af te sluiten, is daarvoor wat weinig argeloos, waardoor ze zich meer als doorkijken opdringen dan voor een als afsluiting bedoeld element wel wenschelijk is. Andere moeilijkheden zijn de soms wat heel lange straten; pag. 16 geeft daarvan een voorbeeld. Een onafgebroken straatwand van 250 M. b.v. is op zich zelf te lang om belangwekkend te blijven. Dit moet m.i. als een betrekkelijke fout van het grondplan worden erkend. Er bestaat de mogelijkheid te trachten daar met architectonische middelen in te voorzien. De architectonische middelen, die de achter liggende woningen bieden, zijn daar echter te zwak voor. Het is dus zeker eerlijker om de overgroote lengte te aanvaarden en in lijnen van daverende verhoudingen te binden, dan om te trachten met onderverdeelingen, die, tegen de geweldige afmetingen, toch waardeloos zijn, te trachten hierin partij te brengen. Een sterk stijgend accent vlak aan het einde zou hier ongetwijfeld van waarde geweest zijn. De toren, die er is, staat wel wat ver van dat einde verwijderd; de sterke horizontaal verliest veel van haar kracht, doordat ze als het ware reikt naar den toren, zonder daar nochtans aan toe te komen. Het hiaat van den pleinwand werkt hier dus weinig gunstig. De toch al vrij sterk gelede lange wand van het plein geeft hier geen steun en krimpt als het ware

MERCATORPLEIN

geheel in onder den druk van de machtige horizontalen, voor het plein zelf zijn die geledingen ook wel jammer; de langste zijde doet zich daardoor weinig als zoodanig gelden, waardoor het geheele plan erg onvast wordt in zijn hoofdverhoudingen. Hier is dus m.i. zonder meer vast te leggen, dat de tekortkomingen van het plan niet gecorrigeerd konden worden door de opstanden. Beeld van pag. 18 geeft de andere zijde van het vraagstuk te zien, toont, op waarlijk overtuigende wijze, hoe verbazend veel er bereikt kan worden, wanneer het stratenplan eenigrelief toelaat. Prachtige kloeke tegenstelling tusschen terugliggende en aanloopende horizontale massa's van waarlijk fraaie hoofdverhoudingen met gevoelig verdeelde evelvlakken erbij aansluitend zijn het gunstige resultaat, ip een hoek, als op pag. 14 gegeven, werken weer andere factoren. Het betreft hier een gevel, waarvoor het stratenplan geen directe mogelijkheden opent; er moest hier met kleinere middelen gewoekerd worden; het stratenplan zelf laat hier te weinig ruimte om houvast of richting te geven. Zuiver van het plan uitgaande, vraagt men zich af, waarom er toch links een stijging en rechts een daarop aanloopende rythmische raamverdeeling is. Zoo'n hoek is een typisch stukje gevelarchitectuur. Alleen de wil van den ontwerper doet nier, eigenlijk ondanks alles, iets moois ontstaan; een forsche hoekmassa, die duchtig op pooten staat, met daar, in het tweede plan, een nóg meer stijgende massa tegenaan, die schijnbaar argeloos met wat speling

DR. H. P. B E R L A G E

AM5TLQDAM VvOT.

m.

W M M E S » VAN

H.WIW DCHCOOCNDC

roroh>oiNA!>.

^

fnjiS

JNPOOD. '

Vr*J>Vv < .

1

H

i \\ }

5

-

.

NTPUM..--^-^ »
OOIT

-JITMtTPlVtT.-WITTg-rjfL'M jffmnrni"""""-"'' .. ' ft*wWM»r WIT Tt irwn»

6 ™§ g ^

jj Wt?

_

C . F. G . P E T E R S

CABOTSTRAAT

aan den voet een overgang aan den eenen, en een markante zou hebben, afbreuk gedaan zou hebben aan het geheel. gevelafsluiting aan den anderen kant geeft. Is er hier de Op weer een geheel andere manier is de straatwand van stijging, om het rythme van de fijne raamverdeeling en ge- pag. 24 gezien; het samentrekken van twee stel woningen velkam een accent te geven, of is er andersom het ramen- tot een geheel heeft hier een fijn gerythmeerden straatwand rythme om de hoekmassa zijn prachtige stijging te geven? doen ontstaan, met pittige eindmassa's. Het is hier weer Een straatwand als op pag. 12 gegeven kon in vergelijking echt, de straatwand zonder meer, waarvan het wonder met het vorige minder opzettelijk zijn. De winkels toch verwacht wordt, dat deze, met 22 cM. dikte, de grauwe boden, op zich zelf, al mogelijkheden; het zijn vlakke, of monotoniteit van het gegevene, welke men heimelijk met sterke sprongen, rythmisch ingedeelde gevels, met het vreest, te niet zal doen, en maakt tot iets, dat onze steden strakke beweeg van luifels en ingeroosterde glasvensters zoo bewoonbaar mogelijk doet blijven. Ik meen, dat deze aan den voet. Op zich zelf was het hier een heel gewoon gevels daar zeer ruim en op uiterst harmonieuse wijze gegeven, dat op voortreffelijke wijze, met zakelijke middelen toe bijdragen. tot hun hoogste bruikbaarheid opgevoerd,een architectuur Afbeelding op pag. 29 geeft een straatwand weer, waarin de ontwikkeld heeft van geheel moderne allures. Ik kan mij monotonie van het achterliggende vrijwel werd aanvaard. vergissen, maar ik meen dat er moeilijk een winkelrij te Naast de allergeestigst tourneerende hoekoplossing is de vinden zal zijn, die meer tegemoet komt aan eischen van straatwand zelf eigenlijk wat te vlak, wat dus schijnt te winkelend publiek, zoowel als aan eischen van lichttoe- pleiten voor een eenigzins verder doorgezette aankleeding treding, wat toch, niettegenstaande de vordering van de van het gevelvlak. Toch hoeft dit blijkbaar niet zoo heel moderne lichttechniek, steeds een zeer gewaardeerde veel meer te zijn; de gevel zelf is van een heel bruikbare factor zal blijven. lengte. Heel andere associatie's heeft een straatwand als die van Afbeelding op pag. 21 geeft een, in uitgangspunt, dergelijk pag. 27. De S-vormige ronding van die straat doet hier geval weer. Met de allersimpelste raampjes is hier heel wonderen; met buitengewoon simpele middelen is hier veel bereikt, m.i. kan het eigenlijk niet mooier. De uitbouwzeer veel bereikt. Het is een vrij zeldzaam verschijnsel in sels echter zijn hier willekeurig, wat jammer is, daar juist onze dagen, dat een architect zich zulk een beperking op- de twee uitbouwsels aan de einden, zonder meer, een legt; een wijze beperking is het hier echter geweest, die den prachtige, de hoeken steunende, verdeeling gegeven meester toont. De schakeeringen, die de straatronding zouden hebben, terwijl juist de derde, in het midden van geeft, zijn wel zoofijn, dat alles wat deze ronding verstoord het blok, de beide andere maakt tot iets ongedecideerds,

P. KRAMER

waardoor het geheel iets onvasts krijgt. Een motief, ongeveer in het midden, schijnt in een straatwand niet hetzelfde te kunnen zijn als motieven bij de einden. Het geheel, in zijn simpele schoonheid, is wel zoo mooi, dat het te hopen is, dat te eeniger tijd dit middenmotief nog veranderd zal kunnen worden. De afbeelding op pag. 22 geeft een zeer goeden kijk op een van de torens aan het Mercatorplein. Het komt mij voor, dat het secundaire stijgende accent op den hoek hier wel zeer goed op zijn plaats is; de uiterst sobere raamverdeeling tusschen de beide torens, met aan den voet, het door erkers afgesloten balcon als een prettig aandoende trait-d'union, geven zeker een geheel te zien, waar met weinig middelen zeer veel bereikt is. Het op pag. 2 en 28 gegeven gedeelte doet kenn's nemen van een geheel ander uitgangspunt; met sterke tegenstellingen van krachtige horizontalen, fijne stijgende partijen en kloek uitspringende afsluitende bouwmassa's, is hier een van de geestigste, levendigste stukken architectuur verkregen van „Plan West". Het is niet te ontkennen, dat het hier weer een punt betreft, waar de algemeene belijning van het stratenplan de vormgevingkrachtigsteunt. Waar van alle kanten zoo geijverd wordt een goed geheel te krijgen, dat er zoo aangenaam mogelijk uitziet en dat dus daadwerkelijk bijdraagt een stad zoo bewoonbaar mogelijk te maken, is het zeker te hopen, dat het publiek zich te eeniger tijd verzet tegen den invloed van den enkeling, die met een afschuwelijk reclamescherm al die

HOOFDWEG

zorg en moeite weer te niet doet, en dus eigenlijk de bewoonbaarheid van een stad, voor zoover die met het uiterlijk samenhangt, ernstig schaadt. In ce afbeelding gezien vanuit punt 8 spiegelt zich nog even iets weer van de bouwmoeilijkheden tijdens het ontstaan van dit gedeelte; het curieuse rythme van, uit de gevels opschietende, steenmassa's, is het eenige, wat er van een dakverdieping overgebleven is. Daar niettemin toch een behoorlijke straatwand is overgebleven, moge hieruit blijken, dat zelfs het toeval „Plan West" niet ongunstig gezind is geweest. Met het bovenstaande is even afgeweken van de overigens goede gewoonte in „Wendingen" een stukje literatuur te geven. Het onderwerp leek mij te omvangrijk en te veelzijdig om met de algemeenheid van zoo'n stukje voldoende belichtte kunnen worden.Toch kon ook hier weer niet te veel van die algemeenheid worden afgeweken en zijn de gegeven detail-opmerkingen slechts bedoeld om de algemeene te steunen. Het spreekt vanzelf, dat het dus niet in de bedoeling kon liggen alle afbeeldingen te bespreken, daar de daarop betrekking hebbende projecten zich in al hun variatie's op min of meer overeenkomstige wijze doen gelden, en dus met eenigen goeden wil beschouwd kunnen worden als op hetzelfde uitgangspunt gebaseerde variatie's van de projecten, waarover hierboven als toelichtings-objecten werd beschikt.

22

I

C. J . B L A A U W ,

AANSLUITING

VERHOOGD

GEDEELTE

VAN

MARGARET

KROPHOLLER

26

WITTE DE WITHSTRAAT A. J . W E S T E R M A N A. J . W E S T E R M A N

VAN S P I L B E R G E N S T R A A T

36

T

N.V.

zz=HOLLANDSCHE=zz BETONMAATSCHAPPIJ

DU3T

's-GRAVENHAGE GROOT

HERTOGINNELAAN

- - - TELEFOON TELEGR. ADRES:

33830

BETONIJZER

AFDEELING BITUMINEUZE = = = = = VAN

WEGEN

WEGBEDEKKI NG EN

OP FUNDEERING

IEDER

258

- --

= = = = =

G E W E N S C H T

T Y P E

OTIS-LIFTEN ELECTRISC HOF

HYDRAULISCH

DE Z E K E R S T E IN B E D R I J F DE AANGENAAMSTE IN WERKING D E Z U I N I G S T E IN S T R O O M VERBRUIK EN ONDERHOUD MARGARET KROPHOLLER

JAN VAN G A L E N S T R A A T R E E D S Z I J N IN W E R K I N G O V E R D E G E H E E L E W E R E L D M E E R DAN

1 51 0 0 0

L I F T E N

IN E U R O P A M E E R D A N

31000 L I F T E N ( H I E R O N D E R ZIJN NIET G E R E K E N D D E S P I J S L I F T E N )

FRED. STIELTJES EN C2 KEIZERSGRACHT

745-7.

T E L . 237 N .

AMSTERDAM

A LBE T A BAGGER-

E N BOUWMAATSCHAPPIJ

DEN HAAG - NASSAUPLEIN

30

T E L E F O O N 17780,81

OPSLAGPLAATSEN TERREIN

TE

DORDRECHT

..DE S T A A R T " , T E L E F O O N 9 8 3

W. BOOTMAN HAARLEM

A

E M M A K A D E 4 5

EEN

OER T W E E S C H A C H T BOK KEN OP S T A A T S M I J N „ M A U R I T S " . ELK 55 W E L K E HET BEDRIJF DOEN F U N C T I O N E E R E N , A F G E D E K T EN

„RU-BER-OID"

CEMENT

M. HOOG, B E V A T T E N D E DE B E S C H E R M D DOOK EEN

DE Z.G. ZEVERIJ

TER

O P P E R V L A K T E VAN

„RU-BER-OID" AFDEKKING

VAN

STEILE

RUIM 2 . 0 0 0 . 0 0 0 M

AFDEKKING

3100

M M

DE AFGEDEKT

DAKBEDEKKING EN

HELLENDE

WAAR DIT

DAKEN

ONBREEKBAAR

SPOEDIG

AL

DAKBEDEKKING

VAN G E H E E L V L A K K E

LEIEN

IN

- GERING GEWICHT

TEL.

MIDDENSTEIGER 16 1125711258-11259-11260

N.V.

„RUBEROID"

UW

EN

BILLIJK

BENOODIGOE

D E S G E W E N S C H T MET

LEVER ING

BIJ-

VAN CLICHÉS

KLEUREN -

ISOLEEREND

IS SPECIAAL INGERICHT VOOR H E T D R U K K E N VAN G R O O T E O P L A G E N

KRAMER

TELEGRAMADRES

TIJDSCHRIFT

D R U K W E R K E N

DAKEN

VRAAGT MONSTERS EN INLICHTINGEN BIJ

GEBRS

OER

W O R D T G E D R U K T , LEVERT

TEERVRIJ - ELASTISCH - I S O L E E R E N D GEBRUIK VAN ZINK EN LOOD VOOR D E K R A N D E N ENZ OVERBODIG LANGDURIGE GARANTIE PRIJSOPGAVE EN INLICHTINGEN KOSTELOOS

„RU-BER-OID"

DRUKKERIJ

MET

IN N E D E R L A N D G E D E K T

„RU-BER-OID" CEMENT VOOR

PLM.

DAKBEDEKKING

A M E R IK. „ R U - B E R - O I D " VOOR

MACHINES

DAKBEDEKKING

G E Z A M E N L I J K E B E D E K T E O P P E R V L A K T E P L M . 1120 DAARONDER

4 5

NIEUWE LOO IJ ER SST RAAT 47. A M S T E R D A M TELEFOON 42897 BOULEVARD HEUVELINK = T E L E F O O N 3105

147 =

IIIEULIIUEEIU

W. BOGTMAN HAARLEM E M M A K A D E 45 45

EEN

DER T W E E SCHACHT BOK KEN OP S T A A T S M I J N . . M A U R I T S " . ELK 55 M. HOOG. B E V A T T E N D E DE W E L K E HET BEDRIJF DOEN FUNCTION EER E N . A F G E D E K T EN B E S C H E R M D DOOR E E N

„RU-BER-OID"

CEMENT

MACHINES

DAKBEDEKKING DE

G E Z A M E N L I J K E B E D E K T E O P P E R V L A K T E P L M . 1120 M . DAARONDER

DE Z.G. ZEVERIJ

T E R O P P E R V L A K T E VAN P L M . 3100 M

„RU-BER-OID" AMERIK. VOOR

VAN STEILE

DAKBEDEKKING E N HELLENDE

DAKEN

J

RUIM 2.0OO.00O M IN N E D E R L A N D G E D E K T

„RU-BER-OID" CEMENT VOOR

AFDEKKING

DAKBEDEKKING

VAN G E H E E L V L A K K E

DAKEN

TEERVRIJ - ELASTISCH ISOLEEREND GEBRUIK VAN ZINK EN LOOD VOOR D E K R A N D E N ENZ. OVERBODIG LANGDURIGE GARANTIE PRIJSOPGAVE EN INLICHTINGEN KOSTELOOS

„RU-BER-OID" ONBREEKBAAR

LEIEN

- GERING

IN

GEWICHT

MIDDENSTEIGER 16 TEL. 1125711258.11259-11260

ISOLEEREND

KRAMER

T E L E G R A M - A D R ES

..R U B E R Ol D"

WAAR DIT T I J D S C H R I F T WORDT G E D R U K T . L E V E R T SPOEDIG AL

UW

EN

BILLIJK

BENOODIGOE

DRUKWERKEN D E S G E W E N S C H T M E T BIJLEVERING

VAN C L I C H É S

KLEUREN -

VRAAGT MONSTERS EN INLICHTINGEN BIJ

GEBRI

D E R N.V.

DAKBEDEKKING

„RU-BER-OID"

AFDEKKING

DRUKKERIJ

A F G E D E K T MET

B O U L E V A R D H E U V E L I N K 147 T E L E F O O N 3105 Z =

IS SPECIAAL INGERICHT VOOR H E T D R U K K E N VAN G R O O T E O P L A G E N

N.V.NEDERLANDSCHE NEMING MAATSCHAPPIJ V O O R H E E N F I R M A H. F. B O E R S M A DIRECTEUREN: J . HORNSTRA

E N IR H . G . A . T R E E P C . I.

H O O F D K A N T O O R : ' S - G R A V E N H A G E , M U Z E N STRAAT 33 TELEGRADR.

„NEDAM"

BIJKANTOREN

T E L E F O O N

12153

T E SOERABAYA E N WELTEVREDEN

KANTOORGEBOUWEN, VILLA'S, WONINGEN, GEWAPEND BETON-, UTILITEITS- EN WATERBOUWKUNDIGE WERKEN

FAÖRIErifilJ^LAURErö'

I Efl11II Biliifi VU 1 l

f

LINOLEUM KROMMENIE

R E D A C T I E C. J . B L A A U W - W. M. D U D O K - H I L D O K R O P - J . F. S T A A L - P. V O R K I N K E N H. C. V E R K R U Y S E N A TE AMSTERDAM. WENDINGEN, ORGAAN VAN HET G E N O O T S C H A P A R C H I T E C T U R A ET AMIC V E R S C H I J N T IN D E N E D E R L A N D S C H E T A A L E N S O M S IN H E T F R A N S C H . DU 5CH O F E N G E L S C H W E N D I N G E N W O R D T U I T G E G E V E N D O O R C. A. M E E S T E S A N T P O O R T . T l E F O O N N R . 2 2 2 2 0 W E N D I N G E N W O R D T G E D R U K T BIJ D E N A A M L . V E N N . I P E N B U U R E N V A N SEI A B O N N E M E N T BIJ D E U I T G E V E R S O F BIJ D E N B O E K H A N D E L . V O O R B E L G I Ë , D E

ie

DIT IS N U M M E R 8 V A N D E 8 S T E S E R I E (1927) E N G E WIJD AAN Z W E E D S C H E KUNSTNIJVERHEID. MET B E H O U D V A N DE BESTAANDE T Y P O G R A F I E NAAR ONTW E R P V A N H. T H . W I J D E V E L D IS DIT N U M M E R SAMENGESTELD DOOR H. C. V E R K R U Y S E N . D E S T O F IS B I J E E N G E B R A C H T EN DE INLEIDING GES C H R E V E N DOOR P R O F . DR. IR. D. F. S L O T H O U W E R H E T O M S L A G IS U I T G E V O E R D NAAR E E N T E E K E N I N G V A N S. J E S S U R U N D E MESQUITA

N. V. N E D E R L A N D S C H E NEMING MAATSCHAPPIJ V O O R H E E N F I R M A H. F. B O E R S M A DIRECTEUREN: J. HORNSTRA EN IR H. G. A. T R E E P C l .

H O O F D K A N T O O R : ' S - G R A V E N H A G E , M U Z E N S T R A A T 33 TELEGR.-ADR. „ N E D A M "

BIJKANTOREN

i

T E L E F O O N

12153

T E SOERABAYA E N WELTEVREDEN

KANTOORGEBOUWEN, VILLA'S, WONINGEN, GEWAPEND BETON-, UTILITEITS- EN WATERBOUWKUNDIGE WERKEN

LINOLEUM KROMMENIE

IIMIIIIIMl iiMnm-M™^

R E D A C T I E C J B L A A U W - W . M. D U D O K - H I L D O K R O P - J . F. S T A A L - P. V O R K I N K E N H. C. V E R K R U Y S E N W E N D I N G E N O R G A A N VAN H E T G E N O O T S C H A P A R C H I T E C T U R A ET AMICITIA T E A M S T E R D A M . V E R S C H I J N T IN D E N E D E R L A N D S C H E T A A L E N S O M S IN H E T F R A N S C H , D U I T S C H O F E N G E L S C H W E N D I N G E N W O R D T U I T G E G E V E N D O O R C . A. M E E S T E S A N T P O O R T . T E L E F O O N N R . 2 2 2 2 0 I KMK ETLE" A N N WBEONND N I NEGMEENN TW BIJ O R DDTE GUEI TDGREUVKETR SBIJ N V A N S E L DS A MTSW T EE RR DP AE M A OFD E N A A M L . V E N N . I P E N B U U R EBELGIË.,DE DIT IS N U M M E R 8 V A N D E 8 S T E S E R I E (1927) E N G E WIJD A A N Z W E E D S C H E KUNSTNIJVERHEID. MET BEHOUDVAN DE BESTAAND E T Y P O G R A F I E N A A R ONTW E R P V A N H. T H . W I J D E V E L D IS DIT N U M M E R SAMENGESTELD DOOR H. C. V E R K R U Y S E N . D E S T O F IS B I J E E N G E B R A C H T EN DE INLEIDING GES C H R E V E N DOOR P R O F . DR. IR. D. F. S L O T H O U W E R . H E T O M S L A G IS U I T G E V O E R D NAAR E E N T E E K E NING V A N S . J E S S U R U N DE MESQUITA

38

Men heeft intusschen begrepen dat naast dit handwerk ook de machinale productie verbeterd moest worden. Ik Het is indertijd zoo juist gezegd door Erik Wettergren, den meen te mogen zeggen dat er op alle gebied der kunstDirecteur der Kunstnijverheidsafdeeling van het National- nijverheid in geen ander land een zoo intieme samenwermuseum te Stockholm, naar aanleiding van de tentoonstel- king tusschen industrie en kunstenaars als in Zweden lingen teGothenburgen te Parijs,dat men indescheppingen bestaat. Deze banden zijn en worden vooral gelegd door de der nu werkende Zweedsche kunstenaars drie invloeden Svenska Slöjdförening, die ook een eigen orgaan uitgeeft. kan opmerken. In de eerste plaats de nog zoo levende Een treffend voorbeeld van wat een se nen werking in korten nationale kunst van het land, de huisvlijt, de Hemslöjd, tijd tot stand kan brengen leveren de producten derOrreforswaarin het sterke eigen karakter van dit aan cultuur zoo glasfabrieken. De zweedsche glastechniek gaat terug tot rijke land op zoo onderscheiden wijze tot uiting komt, de 1 7 e e u w , er bestaat nog een glasfabriek, die in 1741 onderscheiden in de, ook geografisch, zoo verschillende werd gesticht; de schilder Gunnar Gunnarson Wennerdeelen als Schonen, Dalekarliö en Norrland. In de zeven- berg, heeft op het eind der 19 eeuw een herleving getiende eeuw heeft de toen overheerschende Fransche bracht. Ongeveer tien jaar geleden kocht Johan Ekman cultuur in Zweden een merkwaardig sterke invloed gehad, van Gothenburg de kleine fabriek van Orrefors in Smaland, terwijl ten slotte het rationalisme ook hier naar vormen waar toen al leen vensterglas en f lesschen werden gemaakt. heeft gezocht, die bij de industrialisatie van onzen eigen Hij heeft aan zich verbonden twee kunstenaars, Simon tijd behooren. De huisvlijt heeft zich steeds, zooals begrij- Gate en Edward Hald, die deze fabriek tot een der belangpelijk is, in de eerste plaats in de textielkunst geuit Tot in rijkste in Noord-Europa hebben gemaakt. Naast de gegrade kleinste woningen, over het heele groote Zweden, vindt veerde glazen, waarvan er hier enkele zijn afgebeeld en men de weefstoel, die vooral in de lange en dikwijls zoo wier techniek aansluit aan de intailles der italiaansche barre winters de fantasie van dit romantische volk wist renaissance, hebben zij ook het eenvoudige goedkoope vast te leggen. Bewonderenswaardig is de organisatie, die gebruiksglas weten te verbeteren. Het is verrassend tegen ervoor gezorgd heeft, dat deze oude kunst bewaard bleef. welke prijzen de groote magazijnen, als het warenhuis Er bestaan 27 locale vereenigingen voor Hemslöjd, terwijl Nordiska Kompaniet te Stockholm deze waren aan den bovendien de Föreningen för Svensk Hemslöjd te Stock- man kunnen brengen. Tengevolge van het succes van holm, met behoud der oude technieken, naar nieuwe Orrefors is ook de groote zweedsche glastrust, de Svenska combinaties zoekt. Voor degenen, die het ontstaan van Kristallglasbruken, waarin bijv. de oude fabrieken van nabij willen leeren kennen, zij een bezoek aanbevolen aan Kosta en Reymyre zijn opgenomen, met deze beweging Bastad in Schonen, waar Marta Maès-Fjetterström haar meegegaan. werkplaats heeft. Het talent van Edward Hald is ook begrepen door de porHiernaast dient genoemd te worden de Vereeniging van celeinfabriek Rörstrand, die reeds twee honderd jaar te vrienden van handarbeid, Föreningen Handarbetets Vanner, Stockholm bestaat. Op het eind der vorige eeuw had deze die in 1874 te Stockholm werd gesticht. Daarin zijn kun- fabriek reeds aan zich verbonden Alf Wallander, in denstenaars vereenigd, die met nieuwe kleurstellingen en zelfden tijd, dat die van Gustafsberg de bovengenoemde geraffineerde technieken zijn gekomen, waardoor iets Wennerberg zijn ontwerpen liet maken. De meeste porceongekend schoons is ontstaan. Wij denken daarbij in de leinfabrieken werken nu tezamen met kunstenaars; zoo eerste plaats aan Maja Sjöström, van wie o.a. de stoffen werkt Einar Forseth, de schilder, die de mozaïken van de zijn, die men in het Stadhuis van Stockholm kan vinden. Gulden Zaal van het Stadhuis te Stockholm maakte, voor de Naast Maria Andersson, dienen Prins Eugen en de archi- fabriek te Lidköping en Arthur Percey voor die te Gavle. De zweedsche bergen zijn rijk aan metalen en het is dan tect Carl Malmsten genoemd te worden.

K U N S T N I J V E R H E I D IN Z W E D E N

de

s

.1

SIMON GATE

SIMON GATE

GLASWERK

GLASWERK

ook duidelijk dat de metaalindustrie een belangrijke plaats inneemt. De kunst van het smeedijzer is al zeer oud en men vindt vooral in Var inland een eigen kunst op dit gebied, waar versieringen met geïncrusteerd koper zijn aangebracht. Maar naast dit handwerk, waarvan in het Stadhuis van Östberg zulke voortreffelijke voorbeelden zijn te vinden, is vooral belangrijk hetgeen men met behulp van de machine van het gegoten ijzer heeft weten te maken. En van het tin. De oude gieterij Nafveqvarn heeft verschillende kunstenaars aan zich verbonden, waarvan hier genoemd mogen worden Olof Hult en Eric Grate. Wat het tin betreft, hiervoor heeft men nieuwe bestemmingen weten te vinden, niet alleen kannen en schalen heeft men daarvan gemaakt, maar ook spiegellijsten en lampen. Wij denken daarbij aan het werk van de kunstenaars Fougstedt en van Estrid Erikson. De kopergieterijen treden op het oogenblik niet zoozeer op den voorgrond, dit is wel het geval met het zilver. Hierbij heeft zeker het werk van Georg Jensen van Kopenhagen invloed gehad, al hesft Wettergren gelijk

SIMON GATE

GLASWERK

wanneer hij zegt dat Jensen wellicht teveel een tintechniek heeft gebruikt. Als vooraanstaand zilversmid, die niet met een fabriek werkt moge Jacob Angman gelden, die tezamen met den architect Asplund en met den beeldhouwer Sidney Gibson voortreffelijk werk heeft geleverd. Bij deze korte opsomming, waarbij slechts enkele namen genoemd konden worden, mag de kunst van het boek niet worden vergeten. Die van het boek als geheel en die van de typografie. Vooral de drukkers en uitgevers Norstedt & Söner te Stockholm treden hierbij op den voorgrond. En ten slotte zijn al deze technieken vereenigd in de kunst van het interieur waarvan hier een enkel voorbeeld wordt gegeven. Zweden is een der weinige landen, die interieurs doen zien met werk van kunstenaars van zeer uiteenloopende geaardheid, dat een harmonisch geheel vormt. Wij zijn hun het meest dankbaar voor het bewijs door hun gegeven, dat dit ook in deze tijden mogelijk is. D. F. SLOTHOUWER.

TURE RYBERQ

CARL MALMSTEN

KAST MET INTARSIA PANEELEN

KASTJE EN SPIEGEL

CARL MALMSTEN

STOEL

I) A V

D

I

K. T

E

A.

JP

H

K

E

IL.

}>. jf/Jtpwfr&f 4 Stun* |irlfii|.0brf^9iW STOCX.KOLM. P. A N oriteJt- A Sorters F o r i ay

S T O C K H O L M J>

AKKE KUMLIEN

6-

BOEKOMSLAGEN

YUNGVE BERG

BOEKOMSLAGEN

« I Ï J N / & M L V E N N

alt

^ A J N . D E U N T S T

H

1

=rrv~ g p n e r a a l a g e n t u u r r . ^ J ^ . ' ^ S l » . ;

?4311FË0EÜWAE.C1-1 'AFELïï|fïjijs^|| ^j||^r^^&T-CATALO<,Ujj|^ï^j|]

OTIS-LI FT EN E L E C T R I S C H OF H Y D R A U L I S C H DE Z E K E R S T E IN B E D R I J F DE A A N G E N A A M S T E IN WERKING DE ZUINIGSTE IN S T R O O M VERBRUIK

EN O N D E R H O U D

R E E D S ZIJN IN WERKING OVER DE G E H E E L E W E R E L D M E E R DAN

151000

LIFTEN

IN E U R O P A M E E R DAN

3 1 0 0 0 LI F T E N (HIERONDER ZIJN NIET G E R E K E N D D E SPIJSLIFTEN)

FRED. S T I E L T J E S E N C2 KEIZERSGRACHT

745 - 7 . T E L . 237 N.

AMSTERDAM

ELSA G U L L B E R G

GORDIJN IN H E T C O N C E R T G E B O U W T E S T O C K H O L M

N.

V.

ALBETA B A G G E R - EN BOUWMAATSCHAPPIJ

DEN HAAG - NASSAUPLEIN 30 T E L E F O O N 17780 81

OPSLAGPLAATSEN T E DORDRECHT TERREIN

..DES T A A R T ' , T E L E F O O N 983

W. BOGTMAN

C. H.

BENZIEN

HAARLEM E M M A K A D E 45 45

—

SPECIALITEIT

IN

ZZ

VEILIGHEIDSLIFTEN VOOR

P E R S O N E N ,

G O E D E R E N EN SPIJZEN

VIERWIN DEN STRAAT 3 - TEL. 40792

111 A M S T E R D A M F A B R I E K S G E B O U W E N DER NV. M O T O R E N - EN M A C H I N E F A B R I E K

VH

F I R M A T H O M A S S E N .1 Co.. D E S T E E G .

A F G E D E K T MET

RU-BER-OID"

CEMENT

DAKBEDEKKING

OPPERVLAKTE 3000 M

AMERIK.

„RU-BER-OID"

VOOR AFDEKKING VAN STEILE RUIM 2.500.000 M

DAKBEDEKKING EN

H E L L E N D E DAKEN

IN N E D E R L A N D G E D E K T

„RU-BER-OID" CEMENT

DAKBEDEKKING

VOOR A F D E K K I N G VAN G E H E E L V L A K K E

DAKEN

TEERVRIJ - ELASTISCH ISOLEEREND GEBRUIK VAN ZINK EN LOOD VOOR D E K R A N O E N ENZ. OVERBODIG LANGDURIGE GARANTIE - PRIJSOPGAVE EN INLICHTINGEN KOSTELOOS

„RU-BER-OID"

LEIEN

IN

KLEUREN

O N B R E E K B A A R - GERING GEWICHT - I S O L E E R E N D VRAAGT MONSTERS EN INLICHTINGEN BIJ

Qppps = MIDDENSTEIGER 16 = TEL. 11257-11258.11259-11260

KRAMER

TELEGRAM-ADRES

„RUBEROID"

BOULEVARD HEUVELINK T E L E F O O N 3105

147 =

III

W. BOGTMAN

C. H.

BENZIEN

HAARLEM E M M A K A D E 45 45

—

SPECIALITEIT

IN

ZZ

VEILIGHEIDSLIFTEN VOOR

P E R S O N E N ,

G O E D E R E N EN SPIJZEN

VIERWINDENSTRAAT 3 - TEL. 40792

T

III FABRIEKSGEBOUWEN

DER

NV.

MOTOREN-

EN M A C H I N E F A B R I E K VH AFGEDEKT

OPPERVLAKTE 3 0 0 0

„RU-BER-OID"

VOOR AFDEKKING VAN STEILE

4 Co., D E S T E E G .

DAKBEDEKKING

M-.

DAKBEDEKKING EN

RUIM 2 . 5 0 0 . 0 0 0 M^ IN N E D E R L A N D

„RU-BER-OID" CEMENT

H E L L E N D E DAKEN

GLAS IN LOOD

GEDEKT

DAKBEDEKKING

A F D E K K I N G VAN G E H E E L V L A K K E D A K E N

A. J . A. H E E T M A N

TEERVRIJ ELASTISCH - I S O L E E R E N D GEBRUIK VAN ZINK EN LOOD VOOR D E K R A N O E N ENZ. OVERBODIG LANGDURIGE GARANTIE - PRIJSOPGAVE EN INLICHTINGEN KOSTELOOS

PIETER DE RAADTSTRAAT 49

VOOR

„RU-BER-OID" ONBREEKBAAR

LEIEN

IN

KLEUREN

H G E B R A N D II GESCHILDERD GLAS

GERING GEWICHT - I S O L E E R E N D

VRAAGT MONSTERS EN INLICHTINGEN BIJ

GEBRs MIDDENSTEIGER 16 112571125811259-11260

III

MET

„RU-BER-OID" CEMENT AMERIK.

FIRMA THOMASSEN

AMSTERDAM

KRAMER

TELEGRAM.ADRES

„RUBEROID"

BOULEVARD HEUVELINK T E L E F O O N 3105

147 =

G L A S IN

LOOD

UElUailUBEIU

I I I ROTTERDAM | | |

Mm

EGEN

I

DIT IS NUMMER 9 EN 10 VAN DE 8STE SERIE (1927) EN GEWIJD AAN O O S T E N R I J K S C H E KUNST, NAAR AANLEIDING VAN DE OOSTENRIJKSCHE TENTOONSTELLING IN NEDERLAND. MET BEHOUD VAN DE BESTAANDE TYPOGRAFIE NAAR ONTWERP VAN

H. TH.

WIJDEVELD

IS

DIT

NUMMER S A M E N G E S T E L D DOOR H. C. VERKRUYSEN. DE STOF IS BIJEENGEBRACHT EN DE INLEIDING GESCHREVEN DOOR DR. G. K N U T T E L WZN. HET OMSLAG IS UITGEVOERD NAAR EENE TEEKENING VAN CHRISTA EHRLICH

I IN III MN REDACTIE: C . J . BLAAUW W. M. DUDOK - HILDO KROP - J . F . STAAL - P.VORKINK E N H. C. V E R K R U Y S E N W E N D I N G E N , O R G A A N VAN H E T G E N O O T S C H A P A R C H I T E C T U R A E T AMICITIA T E A M S T E R D A M . VERSCHIJNT IN DE N E D E R L A N D S C H E TAAL EN SOMS IN HET FRANSCH, DUITSCH OF E N G E L S C H W E N D I N G E N W O R D T U I T G E G E V E N D O O R C. A. M E E S T E S A N T P O O R T . T E L E F O O N NR. WENDINGEN WORDT G E D R U K T BIJ DE NAAML. V E N N . IPENBUUR EN VAN SELDAM T E AMSTERDAM A B O N N E M E N T BIJ DE UITGEVERS OF BIJ DEN BOEKHANDEL. VOOR BELGIË „DE SIKKEL" A N T W E R P E N

-

O

OOSTENRIJKSCHE

KUNST

Van ouds kenmerkt het nationale karakter in Oostenrijk zich door een sterk ontwikkelden zin voor het grillige, speelsche, louter decoratieve, zonder andere bedoeling dan te sieren, de aandacht even door een onverwachten zet te boeien — door iets als een glimlach te strooien over de al te stroeve ernst der omstandigheden, die soms luchthartig schijnt aan hen, die komen uit landen met zwaarder lucht en gedempter licht, maar ook vaak een straal van die hooge en gezegende wijsheid blijkt, die de dingen niet al te ernstig neemt. Ook thans is in de Óostenrijksche kunst die zin sterk ontwikkeld — al treft men daar, zooals overal, meer en meer de neiging tot rationaliseering en strenge zakelijkheid. Een sprekend voorbeeld van een typisch Oostenrijksch en tevens twintigste eeuwsch complex biedt de bouwmeester Josef Hoffmann. Deze onderscheidde zich, te midden van zijn landgenooten, reeds vroeg door consequent zoeken naar logische oplossingen, naar eenvoud in conceptie en beperking van het ornament tot die gedeelten van het bouwwerk, die hij daartoe aangewezen achtte, nl. ribben en hoeken der bouwblokken. Doch tegelijkertijd zijn zijn voorliefde voor kostbare materialen, zijn luxueuze soberheid, het karakter van zijn ornament, en vooral ook het typische Wiener-Werkstaette product, dat onder zijn censuur ontstaat, kenmerkend voor den Oostenrijkschen geest. Zijn scheppingen hebben zelden die bekoorlijke onberekenbaarheid van de zich vrij uitlevende vormenfantasie; men vindt er steeds den architect in terug, den constructeur en den denker over het praktisch nut en de bruikbaarheid van den vorm — doch, voor den tooi van dat werk, voor die van een glas, zoo goed als van een bouwwerk, roept hij die kunstenaars te hulp, in wier werk juist die capricieuse geest tot uiting komt. In hem leeft—en, wie hem in zijn gulle waardeering voor het werk van anderen heeft mogen hooren, weet dat — een verlangen naar wat zijn eigen aanleg hem niet heeft gegeven. Het toeval wilde dat hij juist den kunstenaar ontmoette, bij wien dat een beslissende factor in zijn schepping was, den jong gestorven Dagobert Pêche. Het nauwe contact tusschen deze twee temperamenten had het gevolg, dat het gedisciplineerde, zakelijke van Hoffmann reguleerend op het teugelloos fantastische van Pêche inwerkte, maar ook, dat tijdelijk de neiging tot speelschheid in vorm en motief bij Hoffmann sterker werd, waarop zeker die ornamentale fantasie, dat irrationeele, onberekenbare van Pêche invloed had. Tusschen den zakelijken vorm van Hoffmann, zoowel in bouwwerk als gebruiksvoorwerp, en het decor van Pêche, dat soms is als een woekering van ongebreidelde fantasie (men zie enkele zilveren gevaarten, zooals het Hoffmanneeregeschenk, en vooral ook zijn prachtige kunstbloemen)

maar ook, bv. in behangselpapier, stoffen of uiterst fijne kantwerken, van weloverwogen decoratieve distinctie, als uitersten, ligt de geheele moderne Oostenrijksche bouwkunst en kunstnijverheid. Want ook het rationalistische werk van Adolf Loos heeft, als uitgangspunt, dezelfde principes als waarop Hoffman's stijl gebaseerd is. Wie echter het werk van zijn architectuur-klasse uit den laatsten tijd kent, zal in Hoffmann den gelijkgezinden met het moderne Hollandsche rationalisme, met Le Corbusier of Gropius herkennen — en, niet zonder verwondering, constateert men dan, hoe dergelijke beginselen ook aan een vroeger, en schijnbaar zoo verschillend werk als het Stoclet-huis in Brussel, ten grondslag liggen. Natuurlijk uit zich deze decoratieve neiging eerder in de kunstnijverheid dan in de schilderkunst. Opvallend groot is dan ook het aantal schilders, dat tevens voor de kunstnijverheid werkte. Paris Gütersloh behoudt in zijn schilderwerk de decoratieve allure, die aan zijn gobelins of decors voor porcelein-serviezen hun bekoring geeft, maar zich het zuiverst uit in zijn fantastisch voortcauseerende gekleurde penteekeningen. Zülow's groote, breedgeschilderde landschappen zijn minder oorspronkelijk dan zijn boersch-leuk, naief-vertellende en al maar verder uitspinnende kalenderbladen, zijn composities van dieren en menschen of zijn anti-naturalistische grillige porceleindecoraties; de voortreffelijke dierenteekenaar Jungnickel ontwierp stoffen voor de Wiener Werkstaette en gobelins; men vindt van hem een zeer strak gehouden dierenfries in hetStocklet-huis; Robin C. Andersen ontwierp gobelins — van zuiverder decoratieve vlakbehandeling dan Gütersloh — naast zijn vruchtenstillevens en berglandschappen, naturalistisch geschilderd in rijke en bloeiende kleur. De aanvang van het moderne kunstleven in Oostenrijk — omstreeks 190O — was dan ook in de eerste plaats een herleving van decoratief besef en viel samen met een algemeen Europeesche nieuwe decoratieve oriënteering. Voor Oostenrijk moeten daarbij — na den grooten voorganger Otto Wagner —de drie namen Hoffmann, Koloman Moser en Gustav Klimt genoemd worden, een architect, een sierkunstenaar en een schilder. Maar dan wordt deze schilder, wanneer hij zijn eigen stijl vindt, van een ook in zijn meer decoratieve opgaven vleiend, bekoorlijk, verdroomd naturalist, tot den schepper van een nieuwe styleering, een anti-naturalistische vlakstijl, die in zijn gebondenheid ver van de vrije schilderkunst af staat. Gedeelten van zijn composities zijn,ook bij naturalistische opgaven als portretten, overdekt met bonte patronen van eigenzinnige en zelfstandige beteekenis. Samenhang met Hoffmann en Moser is even onloochenbaar als die met Toorop of Khnopff. Zijn meesterwerk is misschien de decoratie van de eetzaal in het Stoclethuis, een schoon mozaiek van edele gesteenten, waarin het sierende karak-

4

GUSTAV KLIMT

ter van zijn kunst het zuiverst tot zijn recht komt en daarnaast enkele zijner stijlvolle, gedistingueerde, uiterst verzorgde portretten. Eveneens sterk decoratief, maar op geheel andere wijze, was de in 1919 op 28-jarigen leeftijd aan de griep gestorven Egon Schiele. Zelden is het in zijn demonische, vaak perverse, van onderbewuste sensaties geladen kunst, met een sterk hallucinaire trek, te doen om te bekoren, zooals wel, en bijna steeds, bij Klimt. Diens schoonheidscultus voor het uitgebeelde object is hem vreemd. Hij onthult daarvan vaak het ware wezen met expressionistische felheid. Maar de schoonheid van zijn werk is het edele rythme, de strakke en evenwichtige bouw, de fijne bijzondere en vaak suggestieve kleurschikking, het menigmaal

LEVEN EN DOOD

superbe verloop der lijnen (men zie de teekeningen!)Zoo vereenigt deze zeldzame kunstenaar in zijn werk een modern „expressionistische" uitdrukkingskracht met een modern decoratieve, soms cubistisch aandoende wijze van voordragen — zeker vertegenwoordigt hij, in de algemeene kunstontwikkeling, een later stadium dan Klimt. Deze beide kunstenaars kan men beter tot de decoratieve dan tot de vrije schilders rekenen. Treedt nu echter ook bij die laatsten in Oostenrijk het decoratieve element naar voren als nationale wezenstrek? Het is opmerkelijk, dat zich bijna bij ieder hunner, die zich boven het niveau van brave, academische schilderkunst uitheft, dit element laat gelden. Anton Faistauer geeft in zijn groot vijfluik met de Piëta

GUSTAV KLIMT

MEVROUW STONBOROUGH

GUSTAV KLIMT ADAM EN EVA. ONVOLTOOID. 1918

EGON S C H I E L E

een werk, dat in zijn schoone kleur, zijn sierlijkheid van gebaar, zijn nobele en weloverwogen harmonische compositie de Oostenrijksche barokaltaarstukken in herinnering brengt; en in de laatste jaren beschilderde hij, luchtig en bekoorlijk, met frescoes, gebaseerd op Italiaansche quattrocento voorbeelden, de vestibule van het Festspielhaus in Salzburg, een oud gebouw, door architect Holzmeister met fijnen tact tot zijn nieuwe bestemming herschapen; Anton Kolig, de schilder van slanke, zien rekkende naakten, die wederom aan barokfiguren herinneren, in fonkelende kleuren, maakte, voor dat Festspielhaus, het fresco in het voorportaal, strenger, strakker, rijper van kleur, ernstiger en dieper van toon, dan die van Faistauer, soberder, meer gesloten van compositie, meer nog als een kostbaar en zeer vreemd ornament; en hij beschilderde sierdoeken die van de balustrade van de galerij in dat gebouw afhangen, met eigenaardige voorstellingen, waarin wij Adam en Eva met de slang als motief terugvinden, of Maria met het kindje, omgeven door musiceerende engelen, in een omlijsting van kleine tafereeltjes uit het leven van Maria. Hans Boehler zoekt in zijn schilderijen een matte, EGON S C H I E L E

PARIS VON G Ü T E R S L O H . 1918

L A A T S T E H U I Z E N . 1915

bloeiende kleurvoeging, stil maar vol luister, die doet denken aan gobelins. Hij offert de herkenbaarheid van de voorstelling aan de harmonische schakeering en compositie der kleurvlakken. Maar ongetwijfeld de machtigste figuur onder deze jongere Oostenrijkers is Oskar Kokoschka, al wenscht hij zich niet tot hen te rekenen, daar zijn vaderland hem te klein is. Hij ziet zich als „Europeesch", tenminste als „Duitsch schilder". Onder allen is hij zeker de eerste en eenige, wiens kunst niet voor alles een locaal Oostenrijksch karakter draagt en wiens beteekenis en invloed ver buiten de grenzen van zijn land reiken. Toen spreekt ook uit zijn werk het Oostenrijksche naturel. Ook deze „wilde vogel" die door alle landen van West-Europa gezworven heeft, kan zijn landaard niet verloochenen, zooals niet slechts blijkt uit vroege illustratieve teekeningen, die hij voor de Wiener Werkstaette maakte, of uit zijn voorliefde voor de opera (hij maakte libretto's, die ook getoonzet en uitgevoerd zijn), doch ook treft in z ij n werk voor alles het decoratieve element en dan ook — vooral in zijn diercomposities of zijn figuur-

stukken — het naief-irrationeele, het grillig samenvoegen hij geel, rood, groen, blauw, wit, in ongebroken kracht van niet samenhoorende elementen, naar de luim van toe- tegen elkaar. Opmerkelijkerwijze — doen consequent — vallige associaties. De beteekenis van dit werk ligt voor wordt dan ook van alle dieptewerking, met schakeeringen een groot gedeelte in de kostelijkheid van de kleurmoza- van licht en donker, en tevens van romantische of litteraire ieken in zeer groote vlakken, in het intuitief-zekere groe- inhoud afgezien. Zoo ontstonden de groote kleurmozaiepeeren der massaas, zoodat een imponeerende of direct- ken als de „Loth" of de „Schilder". Doch in de laatste sprekende werking ontstaat; in het prachtig expressio- jaren is weer een overgang te onderkennen: hij schijnt tot nistisch karakteriseeren van mensch, dier ol beweging. net tonalisme zijner eerste periode terug te keeren, maar In vroeger jaren — tot 1914 ongeveer — toont hij, naar nu een tonalisme, dat geheel in een diepe en verzadigde den geest van dien tijd en van eigen jeugdigen leeftijd, kleur gedrenkt is. neigingen tot romantische bespiegeling, tot half mystische, In Kokoschka's kunst is aan de Oostenrijksche geest een half erotische accentueering; daarbij, in zijn portretten andere maatstaf aangelegd. Het machtige, imponeerende vooral,den invloed van Freud's psycho-analyse; het hoogte- daarin, dat soms neiging vertoont tot net geweldige en punt, tevens eindpunt in deze richting is de imponeerende, gewelddadige door te slaan, schrikt velen af. Toch is het magistrale „Windsbruid" van 1914; later stelt hij zich zijn vreemde, ongerijmde, het anti-naturalistische van een opgaven zuiver schilderkunstig en wordt zijn doel meer bij- kleur, van maatverhoudingen, het irrationeele van een zonderlijk de schoonheid van zijn verven in hunne werking groepeering, hetzelfde, als wat men in de kleine siervoorgezamelijk en afzonderlijk. Interessant is de evolutie van werpen vindt, in decors op glas of in aardewerk, in Peches zijn kleun uit een monochromie, waarbij hij, voor ieder schilderij, van een enkelkleurig motief als brand punt uitging, wonderlijke composities, in het batik van Maria Strauhswelks kleur hij in vele schakeeringen naar den rand liet uit- Likarz, in Vally Wieselthiers ceramische figuren, in sterven (Peter Altenberg), kwam hij tot een zware mono- Gütersloh's anecdotische vertellingen, en zooveel andere chromie, het overheerschen van die enkele kleur, maar typische voortbrengselen van den Oostenrijkschen geest nu in volle kracht door het geheele schilderij (de Winds- — maar nu oneindig vergroot. Het is vóór alles schoonbruid). Dan, na 1917 ongeveer, wanneer hij in Dresden heid om de schoonheid zelf, zonder eenige bijgedachte. de Duitsche Expressionisten heeft leeren kennen, zoekt G. K N U T T E L WZN. hij een bloeiende veelkleurigheid; in groote vlakken, zet De werken van Kokoschka zijn gereproduceerd met toestemming van Paul Cassirer, Berlijn.

16

Ir* C E R A M I S C H E FIGUUR

SUSI

SINGER-SCHINNERL.

C E R A M I S C H E FIGUUR

HERTA BUCHER

C E R A M I S C H E KANDELAAR

M. POWOLNY.

C E R A M I S C H F I G U U R T J E ( F L U I T S P E L E N D E PUTTO)

MICHAEL POWOLNY

GLAZEN BOWL

ÖSTERREICHES MUSEUM FÜR KUNST UND INDUSTRIE TE WEENEN

JOSEF HOFFMANN

GESLEPEN GLAS. ÖSTERREICHES MUSEUM FÜR KUNST UND INDUSTRIE TE WEENEN

GLAZEN POT

J. HOFFMAN.GLAZEN BEKER, EMAIL-DECOR DOOR JULIUS ZIMPEL

30

OTIS-LI FT EN E L E C T R I S C H OF

151000 31000

HYDRAULISCH

LIFTEN

A LBETA M

LI FTE N

BAGGER-

F R E D . S T I E L T J E S E N C2

EN

BOUWMAATS

DEN HAAG - NASSAUPLEIN 30

-

AMSTERDAM

JOSEF HOFFMANN

LEDEREN BOEKBAND

JOSEF HOFFMANN

LEDEREN BOEKBAND

I PEN BUUR & VAN SELDAM

ft

'S

DRUKWERKEN

IS S P E C I A A L

INGERICHT VOOR

N I E U W E LOOYi

I'S CHRISTA EHRLICH, ZILVEREN BAKJE. D. PÊCHE, KUNSTBLOEMEN

FRANZ VON ZÜLOW

PORCELEINEN SCHOTEL

HET DRUKKEN

VAN GROOTE

OPLAGEN

DU5T EUfbELLf^ADRiELK

E M M A K A D E 45 45

N.V.

GRIJZE

„RU-BER-OID"

DAKBEDEKKING

No. 3

FABRIEK VAN

S A N I T A I R E

li

VLOEREN V

/ VOLKING & Co. H

A M E R I K . „RU B E R - O I D " VOOR

LELIEGRACHT

DAKBEDEKKING

-

AMSTERDAM

AFDEKKING VAN STEILE EN HELLENDE DAKEN

„RU-BER-OID" CEMENT

DAKBEDEKKING

VOOR A F D E K K I N G VAN G E H E E L V L A K K E D A K E N

„ R U - B E R - O ID" GERING GEWICH'

LEIEN

IN

KLEUREN

- ONBREEKBAAR -

KLEURHOUDEND

GEBRS

uCoL'HILL/C.KLJ

GLAS

.

ES *R !cS, V L O E R E N L I T O S I L O l GARRELIN

KRAMER

„RUBEROID"

R U B B E R /

B O U L E V A R D H E U V E L I N K 147 TELEFOON 3 1 0 5 ~ 1

G L A S IN L O O D

SUBERLINO ALS ONDERLAAG VAN LINOLEUM

W. BO HAA

N.V. N E D E R L A N D S C H E EMING M A A T S C H A P P O R H E E N

F I R M A

H.

F.

B O E R S M A

E N

DIT IS N U M M E R 11 VAN DE 8 S T E S E R I E 0927) E N G E WIJD AAN „ A F D E E L I N G G E B O U W E N ", P U B L I E K E W E R KEN AMSTERDAM. MET B E H O U D VAN DE BESTAANDETYPOGRAFIE NAAR ONTW E R P VAN H. TH. WIJDEV E L D IS DIT N U M M E R S A M E N G E S T E L D DOOR H. C. V E R K R U Y S E N . DE INLEIDING IS G E S C H R E V E N DOOR IR. A. J . v. D. S T E U R . H E T O M S L A G IS U I T G E VOERD NAAR E E N E T E E K E NING VAN P. L. M A R N E T T E

GLAS IN LOOD PIETER

I I

DE RAADTSTRAAT

49

AANNEMING

MAATSCHAPPIJ

V O O R H E E N F I R M A H. F. B O E R S M A DIRECTEUREN: J. HORMSTRA

EN IR H . G . A. T R E E P

C l

HOOFDKANTOOR: 'S-GRAVENHAGE, MUZENSTRAAT T E L E G R -ADR. „NEDAfvT

BIJKANTOREN

H

T E L E F O O N

33

12153

T E SOERABAYA E N WELTEVREDEN

KANTOORGEBOUWEN, VILLA'S, WONINGEN, GEWAPEND BETON-, UTILITEITS- EN WATERBOUWKUNDIGE WERKEN

miiri R E D A C T I E : C. J . B L A A U W - W. M. D U D O K - H I L D O K R O P J . F. S T A A L P. V O R K I N K E N H . C . V E R K R U Y S E N W E N D I N G E N , O R G A A N VAN H E T G E N O O T S C H A P A R C H I T E C T U R A E T AMICITIA T E AMSTERDAM, VERSCHIJNT IN D E N E D E R L A N D S C H E T A A L E N S O M S IN H E T F R A N S C H , D U I T S C H O F ENGELSCH W E N D I N G E N WORDT U I T G E G E V E N D O O R C A M E E S T E S A N T P O O R T . T E L E F O O N NR. 2 2 2 2 0 W E N D I N G E N W O R D T G E D R U K T BIJ D E N A A M L . V E N N . I P E N B U U R E N VAN S E L D A M T E AMSTERDAM A B O N N E M E N T BIJ D E U I T G E V E R S O F BIJ D E N B O E K H A N D E L . V O O R B E L G I Ë „ D E S I K K E L " A N T W E R P E N

DIT IS N U M M E R 11 V A N D E 8 S T E S E R I E (1927) E N G E WIJD A A N „AFDEELING G E BOUWEN", PUBLIEKE WERKEN AMSTERDAM. MET BEHOUD VAN DE BESTAAND E T Y P O G R A F I E NAAR ONTW E R P V A N H. T H . W I J D E V E L D IS DIT N U M M E R SAMENGESTELD DOOR H. C. V E R K R U Y S E N . D E INL E I D I N G IS G E S C H R E V E N DOOR IR. A. J . v. D. S T E U R . H E T O M S L A G IS U I T G E V O E R D NAAR E E N E T E E K E NING V A N P. L. M A R N E T T E

Het is verre van onverschillig, of het bestuur van een groote gemeente de uitvoering van zijn openbare gebouwen legt in handen van architectonisch volkomen bevoegden of niet. Want de geest, waarin de openbare bouwwerkzaamheid wordt gedacht en uitgevoerd, bepaalt meer dan het in zichzelf toch nog vrij begrensde gebied van die bouwwerkzaamheid zelf. Er kan een sterke wisselwerking bestaan tusschen het werk der particuliere architecten en dat der gemeentelijke diensten, en wanneer deze elkander goed verstaan, worden in dit verstaan reeds gunstige factoren geschapen voor de architectonische ontwikkeling van het stadsbeeld. Onze tijd heeft geleerd, zich niet meer tevreden te stellen met het afzonderlijke gebouw als object op zichzelf, daarvan meer te vragen dan alleen op zichzelf gerichte, afgeronde volkomenheid. Boven het afzonderlijke architectonische object uit rijst de dwingende noodzaak tot stedebouwkundige verantwoording. En daarmede is elk bouwwerk, omvangrijk of niet, van ideëele of materieele bestemming, een dienend onderdeel geworden in het geheel van de groote stad en drijft deze noodzaak naar samenwerking van de, elk op zijn wijze en in zijn kader, aan dat geheel bouwende krachten. Ik geloof in het algemeen aan den particulieren architect niet te kort te doen door erop te wijzen, dat uit den aard van zijn wezen bij dit samenspel de gemeentelijke dienst veelal leidend heeft op te treden. De aard van de hem gestelde opgave leidt daar nu eenmaal toe. Maar dit brengt dan ook mede, dat hiermee aan den gemeentelijken architect een zware en vaak zeer subtiele taak op de schouders wordt gelegd. Hij heeft het in de hand, door zijn werk in tal van gevallen een stempel te drukken op nieuw te bouwen stadswijken; hij heeft de vaak nog veel moeilijker te dragen verantwoording voor het behoud van oud karakterscnoon, ook waar diep ingrijpen in bestaande toestanden van hem wordt geëischt. In een snel groeiende en fel levende stad als de onze is deze tweeledigheid wel bijzonder uitgesproken. Het is uit den aard der zaak moeilijk, het werk van dezen tijd te toetsen op zijn wezenlijke verhoudingen tot onze oude architectuur. Wij staan er te dicht op, en kleine nuances treffen ons waarschijnlijk te sterk. Maar ik meen toch te mogen zeggen, dat de Nederlandsche architectuur van onzen tijd, en daarbij veel van de markante verschijningsvorm daarvan, die wij in Amsterdam hebben zien ontstaan, in diepsten grond affiniteiten blijkt te hebben met het typisch nationaal-Hollandsche van onze grachtenbebouwingen. Het is mijn diepe overtuiging, dat in den loop der tijden onze architectuur vaster en zekerder nog dan tot dusverre zich zal gaan instellen op dat nationale karakter. Dit beteekent niet, dat ook maar één poging zal moeten worden beproefd in den vorm van vormnavolging in den zin, zooals de negentiende eeuw dat meende te moeten begrijpen. Deze raakt in geen

enkel opzicht de kern van de zaak. Wellicht is hieraan ook in net geheel niets op verstandelijk bewuste wijze te deen of te laten. Een levende architectuur vindt haar bouwvormen en haar bewustwording van beginselen op haar weg, als de tijd daar is. Het is geen geringe verdienste, wanneer de leider van een ambtelijk organisme zich in staat toont, in zijn werk het contact te behouden met de stroomingen in de buitenwereld. Het ambtelijk bureau is niet de plaats voor het architectonisch experiment, maar een doelbewuste leiding zal tevens begrijpen, dat wat hij tot stand heeft te brengen, toch iets als een resonans moet zijn op de zich in het maatschappelijk leven vaak feller, maar ook onbeheerschter uitende klanken. Als dit besef bestaat, zal het werk zich harmonisch invoegen in het geheel van de groeiende stad en in zijn bezonkenheid uiting zijn van den collectieven geest van zijn tijd. Het korte bestek van deze inleiding, welke niet meer dan een inleiding kan en wil zijn, laat mij niet toe, te detailleeren. Maar er mag wellicht nog gewezen worden op het feit, dat de meeste van de hierachter afgebeelden werken het product zijn van samenwerking, een samenwerking, die vaak van zoodanigen aard is, dat het onmogelijk is, aan één werk één bepaalden naam te verbinden. Dit eischt voor den aan een gemeentelijken gebouwendienst verbonden architect een zekere mate van zelfverloochening, waarvoor een bepaald esprit-de-corps en het bewustzijn, als collectiviteit te staan in dienst van de gemeenschap, vergoeding moeten brengen. Een zekere mate van plooibaarheid is voor een in een dergelijk milieu werkende kracht vereischte; daarom is niet ieder, die architectonische kwaliteiten bezit, welke hem opgewassen doen zijn tegen opgaven als aan een openbaren gebouwendienst worden gesteld, voor die functie geschikt. Hierin ligt noch voor den een, noch voor den ander, een waardebepaling ten goede of ten kwade besloten. Het leven is een veelheid, en het in elkaar grijpen van wat elkander aanvult, heft die veelheid tot een hoogere eenheid op. Wanneer het blijkt, dat in onze verwarde maatschappij esn aantal menschen zijn terechtgekomen opeen plaats, waar zij tiuis hooren en goed werk doen, is er reden tot verheuging. Ik meen, dat wij in dezen geest het werk van den Amsterdamschen gebouwendienst mogen bezien. Aan het in deze aflevering gereproduceerde werk van de „Afdeeling Gebouwen" Publieke Werken Amsterdam kunnen de volgende namen verbonden worden van hen, die een belangrijk aandeel hebben gehad in het ontwerpen dezer bouwwerken: de stadsarchitect Ir. A. R. Hulsnoff (voor de hoofdleiding) in samenwerking met de architecten N. Lansdorp, P. L. Marnette en A. J . Westerman. Verder mogen genoemd worden architect E. P. Messer (voor de leiding der uitvoering dezer bouwwerken) en Ant. Kurvers (voor de girobussen). IR. A. J. VAN DER S T E U R .

RAADHUIS, NIEUWE VLEUGEL

GEVEL OUDE ZIJDS VOORBURGWAL

RAADHUIS. POORTGEBOUW

OUDE ZIJDS VOORBURGWAL

\ooQror, Witund

H jr

— p r öJUL'

RAADHUISVERBOUWING

SITUATIE

RAADHUIS

EERSTE VERDIEPING, NIEUWE VLEUGEL

VIERDE AMBACHTSSCHOOL, HOEK K O S T V E R L O R E N V A A R T

VOORGEVEL

VIERDE AMBACHTSSCHOOL VIERDE AMBACHTSSCHOOL

SITUATIE

VIERDE AMBACHTSSCHOOL

PLAN BEGANE GROND

DETAIL VOORGEVEL

DETAIL HOOFDINGANG

VIERDE A M B A C H T S S C H O O L

r—i

«2 Ü

*5—p i—1

' CD

ÏI

>

»

«

TW BO-QKLBVL -oPzidnTtK). d -doi

»

1

1

*

r-

-t—>—i—t ! ^ T t n : r a m n 2 . .— SOn-MrllLDCCS ro-noorooPzicmrE 6L »AL.. T D-rJOCKJHCo K - o p s u a i a r i . . . OZ-ODOU&ZAflD... W -WCCI^PIMTD... GD-PTV/ILLDCWPIMTD

-

I OU-

ozD I E N S T G E B O U W A F D E E L I N G RIOLEERING P U B L I E K E W E R K E N

DIENSTGEBOUW A F D E E L I N G RIOLEERING P U B L I E K E W E R K E N , U I L E N B U R G E R S T R A A T

PLAN B E G A N E G R O N D

UILENBURGERSTRAAT

10

ADMINISTRATIEBOUW GEMEENTETRAM, STADHOUDERSKADE

ADMINISTRATIEGEBOUW GEMEENTETRAM STADHOUDERSKADE

VOORGEVEL

PLAN BEGANE GROND

ADMINISTRATIEGEBOUW GEMEENTETRAM STADHOUDERSKADE

ADMINISTRATIEGEBOUW GEMEENTETRAM STADHOUDERSKADE

ACHTERGEVEL

PLAN EERSTE VERDIEPING

12

DUBBELE SCHOOL VOOR LAGER ONDERWIJS, WINGERDWEG HOOGERE BURGERSCHOOL, JOZEF ISRAELS KADE

HOOGERE BURGERSCHOOL. JOZEF ISRAËLSKADE

VOORGEVEL

GEVEL P. L.TAKSTRAAT

PLAN BEGANE GROND

HOOGERE BURGERSCHOOL

SITUATIE

DUBBELE SCHOOL VOOR LAGER ONDERWIJS. WINGERDWEG

PLAN BEGANE GROND

I

17

18

STRAATLANTAARN

ONTWERP VOOR MONUMENTALE LANTAARN

W. BOGTMAN

DU5T

HAARLEM E M 45

MCUtbELLrALbRIElK

M A K A D E 45 1

i] MODELKAMERS

DE

DRUKKERIJ

IPENBUUR & VAN SELDAM WAAR

DIT TIJDSCHRIFT WORDT G E D R U K T , L E V E R T

SPOEOIG

EN BILL UK A L

UW

BENOOOIGDE

DRUKWERKEN DESGEWENSCHT

N.V.

FABRIEK VAN

/ VOLKING & Co. H

~ GEBRAND ~ GESCHILDERD GLAS

G L A S IN L O O D

L I N O L E U M R U B B E R / G R A N I T O E S T R I C Hl L I T O S I L O l G AR RELI N

CLICHÉS

N I E U W E L O O V E R S S T R A A T 47. A M S T E R D A M . T E L E F O O N 42897

VLOEREN LELIEGRACHT 39 -

VAN

IS SPECIAAL INGERICHT VOOR HET DRUKKEN VAN G R O O T E OPLAGEN

SANITAIRE V

M E T BIJLEVERING

AMSTERDAM

VLOEREN

SUBERLINO ALS ONDERLAAG VAN LINOLEUM

uiEium

i

IPENBUUR & Vi

.V. N E D E R L A N D S C H E AANNEMING MAATSCHAPPIJ DIRECTEUREN: J . HORNSTRA EN IR. H. G. A. TREEP C. I.

H O O F D K A N T O O R : ' S - G R A V E N H A G E , M U Z E N S T R A A T 33 TELEGR.-ADR. „NEDAM" U

H

B

H

H

H

TELEFOON

12153

B I J K A N T O R E N T E S O E R A B A Y A EN W E L T E V R E D E N I

KANTOORGEBOUWEN, VILLA'S, WONINGEN, GEWAPEND BETON-, UTILITEITS- EN WATERBOUWKUNDIGE WERKEN = HOLLANDSCHE = BETON MAATSCHAPPIJ rAQBIEr\..QIJ T:LAUREn3* 5

's-GRAVENHAGE G R O O T H E R T O G I N N ELAAN 258 T E L E F O O N TELEGR. ADRES:

AFDEELING RQtHUHCttfB

IDf

3 3 8 3 0 BETONIJZER

WEGEN

BITUMINEUZE W E G B E D E K K I N G E N = = = = = OP FUNDEERING = VAN IEDER G E W E N S C H T T Y P E

D I T IS N U M M E R 12 V A N D E 8 S T E SERIE 0927) E N G E WIJD AAN NIEUWE CERAM I E K . M E T B E H O U D VAN D E BESTAANDE TYPOGRAFIE NAAR O N T W E R P V A N H.TH. WIJDEVELD IS D I T NUMM E R S A M E N G E S T E L D D O O R H. C . V E R K R U Y S E N . DE S T O F IS BIJEENGEB R A C H T E N D E INLEIDING D O O R DR. H . E . V A N G E L D E R . HET O M S L A G IS UITGEV O E R D NAAR E E N E T E E K E NING VAN TINE BAANDERS

DIRECTEUREN: J . HORNSTRA

EN IR. H . G . A. T R E E P C . I.

HOOFDKANTOOR: 'S-GRAVENHAGE, MUZEN STRAAT 33 TELEGR.-ADR. „NEDAM"

T E L E F O O N

12153

BIJKANTOREN T E S O E R A B A Y A E N W E L T E V R E D E N

KANTOORGEBOUWEN, VILLA'S, WONINGEN, GEWAPEND BETON-, UTILITEITS- EN WATERBOUWKUNDIGE WERKEN

IINIIIIIiN ffllllllUDIM

REDACTIE: C . J . BLAAUW - W. M. DUDOK HILDO KROP - J. F. STAAL P.VORKINK EN H. C. V E R K R U Y S E N W E N D I N G E N , ORGAAN VAN H E T G E N O O T S C H A P A R C H I T E C T U R A E T AMICITIA T E A M S T E R D A M , VERSCHIJNT IN DE N E D E R L A N D S C H E TAAL EN SOMS IN H E T F R A N S C H , DUITSCH O F E N G E L S C H W E N D I N G E N W O R D T U I T G E G E V E N D O O R C. A. M E E S T E S A N T P O O R T . T E L E F O O N NR. 2 2 2 2 0 WENDINGEN WORDT G E D R U K T BIJ DE NAAML. VENN. IPENBUUR EN VAN S E L D A M T E AMSTERDAM A B O N N E M E N T BIJ DE UITGEVERS OF BIJ DEN BOEKHANDEL. VOOR BELGIË „DE SIKKEL" A N T W E R P E N

1151=1

-

-

= HOLLANDSCHE = BETONMAATSCHAPPIJ 's-GRAVENHAGE GROOT HERTOGINNELAAN 258 TELEFOON

33830

T E L E G R . ADRES: B E T O N I J Z E R

AFDEELING

WEGEN

BITUMINEUZE W E G B E D E K K I N G E N ===== VAN

O P FUNDEERING

=====

IEDER G E W E N S C H T

TYPE

R -

3IË

DR. J . M E N D E S DA COSTA. N E D E R L A N D

T E R R A COTTA G R O E P

Onder de handwerken, waarbij de mensch het vuur tot dienst en hulp gedwongen heeft, behoort dat van den pottenbakker tot de oudste en tot de in alle tijden meest geliefde, niet alleen omdat het aantal bereikte mogelijkheden zoo groot bleek, maar ook omdat daarbij de behoefte aan het maken van dingen, sierlijk van vorm en mooi van kleur, steeds beter kon worden bevredigd, naarmate de reeks van technische ontdekkingen en veroveringen groeide. Aan den anderen kant, is er dientengevolge dan ook bijna geen handwerksproduct, waaraan het cultureele peil eener samenleving met grooter nauwkeurigheid is aftemeten, dan juist aan dat van den pottenbakker. Welk getuigenis zal dat werk eenmaal afleggen omtrent onzen tijd? Mocht van de massaproductie veel overblijven, welke thans internationaal ter markt wordt gebracht, de naneef zal geen hoogen dunk kunnen krijgen van smaak en beschaving van ons geslacht! Het tijdperk, waarin bijna alles wat gemaakt werd óf door kleur of door vorm van een zuiver gevoel voor verhoudingen sprak, is lang voorbij. Thans zou men moeten wenschen, dat men later als verzachtende omstandigheid voor ons barbarisme, — eenmaal voor onbegrijpelijk gehouden, hopen wij — zal willen laten gelden, dat temidden van al dat onoverdachte en rechtaf leelijke product, toch altijd gewerkt is door enkele fijnere geesten, wier zuiver gevoel voor wat en hoe zij het maakten, dit deed worden tot een kunstwerk. Voor den tijdgenoot als een beschamende herinnering aan de mogelijkheid van beter werk, voor den nazaat als een bescheiden aanwijzing, dat onze tijd toch den zin voor goeden pottenbakkersarbeid niet geheel blijkt te hebben verloren, is hier een kleine keur samengebracht van voorbeelden uit de ceramische productie van ons land en het buitenland, welke aan hooger gestelde eiscnen voldoet. Daarbij is niet alleen gelet op net gebruiks- en sieraardewerk, maar ook op de toepassing van het vuur — al in vroegere tijden zoo vaak — voor kleinplastiek. In tweeërlei verhouding kan de ceramische kunstenaar staan tot de totstandkoming van het product. Hij kan daarbij zelf het geheele werk van het begin tot het einde toe leiden — zooals vooral de Fransche meestérpottenbakkers, die in het laatste kwart der vorige eeuw voor hun kunst weder een plaats hebben weten te veroveren — Carries en Chaplet vooral — het hebben gedaan, en hun leerlingen, wier werk wij afbeelden, het nog doen. Maar hij kan ook het ontwerp ter uitvoering geven aan een ceramische fabriek, die dan voor pate, kleurzuiverheid en baksel verantwoordelijk is; waarbij natuurlijk niet is uitgesloten, dat hij op de verschillende fasen der bewerking toezicht of controle houden kan. De eerste groep wordt gevormd door de handwerkers, die over het algemeen en uit den aard der zaak tot

groote hoogte opgevoerde unica, of althans kleine oplagen maken; bij de tweede groep ligt de mogelijkheid open van het grootere aantal door het meermalen uitvoeren van hetzelfde ontwerp, het meer commercieel gebruik maken van verkregen vormen; al bestaat natuurlijk de mogelijkheid, dat ook hier beperking betracht wordt. Meestal gaat hiermede ook een verschil in het technisch proces gepaard. De handwerker vormt zijn klei op de draaischijf; de fabriek als uitvoerder werkt meestal met vormen, waaruit de te vervaardigen voorwerpen door gieten kunnen worden verkregen. De handwerker met zijn eigen oven, zijn dagelijks zelf experimenteeren, is tenslotte uit den aard der zaak ook in anderen zin ceramist dan de slechts-ontwerper; zoo zoekt de eerste ook meestal meer door vorm en kleur van de grondstoffen-zelf of van de glazuren het gewenschte te bereiken, terwijl de tweede, doorgaande in de lijn der oudere fayencen, als die van Perzische, Italiaansche en oude Hollandsche meesters, zijn kracht kan zoeken in de versiering. In onze keurverzameling, die niet de pretensie hebben kan of wil van eenige volledigheid, gaat Nederland vooraf, waar wij Mendes da Costa met een ouder product uit zijn zoo sterk plastisch werk de rij laten openen'). Hij werkt op de wijze der Fransche handwerkpottenbakkers, zooals ten onzent ook Bert Nienhuys, Lanooy, mej. Verrijn Stuart en Brouwer, die met enkele stukken volgen. Senf en Bodart zien hun werk geregeld uitgevoerd door de Porceleyne Fles te Delft, Colenbranders fayence wordt gebakken door de Ram te Arnhem. Hiermede sluiten wij de korte rij der Nederlanders, om aan de Franschen plaats te geven. Aug. Delaherche, E. Lenoble en E. Decoeur vormen er de oude garde, die het grèsbakken — op het voorbeeld van Chaplet en Carries — tot groote volmaaktheid hebben gebracht. Jongeren zijn Lachenal, Buthaud, Mayodon en Besnard. De sterke invloed, dien de kennismaking met het zoo volmaakte Japansche aardewerk heeft gehad op de Fransche school is nog duidelijk waarneembaar, al is daarnaast ook de, in de laatste kwarteeuw steeds groeiende, waardeering voor het oudere Chineesch onmiskenbaar. Bij den Deen Jean Gauguin — zoon van den Franschen schilder Paul — behoeven wij daaromtrent niet te twijfelen, hoezeer zijn plastieken toch ook van onzen tijd zijn. Hoewel ook overigens bij de Skandinavische pottenbakkers, blijkens het werk van de Denen Petersen en Nielsen en den Fin Hjörth, het type der Oostersche producten niet onbekend gebleven is,en de plastiek van wat in de wandeling Kopen') Een waarlijk overzicht vooral van zijn nog sterker jonger werk vindt men in het aan hem gewijde nummer van Wendingen, vijfden jaargang.

B. NIENHUIS,

NEDERLAND

ROGER GUÉRIN,

BELGIË

VAAS IN G R E S

AARDEWERK

B. NIENHUIS,

NEDERLAND

ROGER G U É R I N ,

BELGIË

K E L K V A A S IN

GRÈS-NATUREL

AARDEWERK

B. NIENHUIS,

KOM IN H A R D G E B A K K E N A A R D E

NEDERLAND

PAUL D R E S L E R , D U I T S C H L A N D

AARDEWERK

J E A N B E S N A R D , FRANKRIJK

GRES

W. C. BROUWER, NEDERLAND

AARDEWERK

CHR. LANOOY, NEDERLAND

AARDEWERK

CHR. LANOOY, NEDERLAND C. PETERSEN, DENEMARKEN

L. HJORTH. FINLAND

hagens heet, aanvankelijk het Japansche realisme der 19de eeuw nabij heeft gevolgd, is daar toch een meer eigen Europeesch type ontstaan, waarvan wij in de Duitsche fabrieken tenslotte de meer consequente ontwikkeling te vinden hebben. De moderne beeldhouwkunst heeft daarop — natuurlijk — zijn invloed doen gelden en het is een cultureel gelukkig verschijnsel, dat deze met behulp der ceramische kleinplastiek, binnen veler bereik komen kan. De Deensche produkten zijn grootendeels op een tweetal fabrieken uitgevoerd: de Koninklijke Porceleinfabriek, die de oudste is en Bing en Gröndahl die de meeste jongere kunstenaars tot zich getrokken heeft, al zijn er die voor

J. NIELSEN, DENEMARKEN

beide fabrieken werken. G. Thylstrup, H. Hansen en Henning werken voor de Koninklijke, J. Gauguin, Kai Nielsen en Kyhn werken voor Bing en Gröndahl. Als zelfstandig kunstenaar vindt men er C. Petersen en Herman Kahler, van wiens werk wij echter geen afbeelding hebben. Ook bij de Duitschers is het werken voor de fabrieken regel en min of meer traditie, en mogelijk nu enkele der oude 18 eeuwsche fabrieken, waar jarenlang de navolging van oude modellen vrijwel regel was, thans eindelijk de samenwerking met jongere kunstenaars hebben aanvaard. Het meest belangwekkend lijkt wat gedaan werd op de Thüringsche fabrieken thans te de

Volkstedt vereenigd, waar het werk van J . Wackerle, Marius Pfeiffer en E. Barlach het eerst werd uitgevoerd, en waar ook in ander materiaal dan porcelein wordt gewerkt; het voorbeeld is door Meissen gevolgd, onder leiding van M. A. Pfeiffer, den vroegeren directeur van Volkstedt; het werk van Max Esser en P. Scheurich behoort er tot het meest belangwekkende. Nymphenburg heeft werk uitgevoerd van Kamer en J . Wackerle. Als pottenbakker in den eigenlijken zin vindt men dan in Cassel Paul Dresler, wiens werk eigen karakter heeft. Van de Belgische aardewerk-kunstenaars zou ik slechts den te Bouffioulx werkenden Roger Guérin willen noemen.

AARDEWERK

Het spreekt vanzelf, dat in een zoo kort bestek volledigheid onmogelijk is; er zijn — gelukkig trouwens! — nog heel wat kunstenaars van wier werk hier een enkel voorbeeld te toonen mij een vreugde zou zijn geweest of wier ontbreken ik betreur. Maar het was de redactie en mij er om te doen met een, laat het zijn, wat bonte rij van voorbeelden te doen zien hoe overal de pottenbakkers-kunst is blijven leven en ons met mooie dingen verheugen kan. Groote verscheidenheid biedt deze afbeeldingenreeks, haar eenheid kan zij vinden in de toewijding van de kunstenaars, waaruit de geest spreekt van onzen tijd. 's-Gravenhage. H. E. VAN G E L D E R .

9

I',

16

f

18

OTIS LIFTEN Z E K E R S T E IN

BEDRIJF

A A N G E N A A M S T E IN

WERKING

ZUINIGSTE IN S T R O O M EN

VERBRUIK

IN

ONDERHOUD.

E U R O P A M E E R DAN

50000 KANTOORGEBOUW T E BREDA

ELECTRISCH GEDREVEN

A R C H . P. BILSEN F l .

LIFTEN

EFFEN LINOLEUM 6 mM., GRIJS EN ZWART

ARCHITECTONISCHE LINOLEUMVLOEREN LINOLEUM

KROMMENIE

IN

WERKING

N.V. I N G E N I E U R S B U R E A U E N CONSTRUCTI EWER KPLAATS

„STIELTJES"

TEL:

37237-37179

AMSTERDAM

N.V. F A B R I E K V A N

S A N I T A I R E

VLOEREN

AAP; BÖTTGER-STEENGOED

MAX E S S E R , DUITSCHLAND

% VOLKING & Co. KANTOOR,

MAGAZIJN

L E L I E G R A C H T 39

EN

-

T O O N K A M E R

AMSTERDAM

T E L E F O O N 46163 - G E V E S T I G D S E D E R T 1903

IMITATIE

STALEN-RAMEN

VRIESROBBÊ&CO CORINCHEM

JOSEF WACKERLE DUITSCHLAND

PIERROTGROEP PORCELEIN

MÜNCH-KLEE DUITSCHLAND

PAARD BOTTG ER-STEENGOEO

L R G E L G

RUBBER

I N O L E U M U B B E R ] R A N I T O' S T R I C H I T O S I L O A R R E L I N

ALLES

DOOR

EIGEN

VLOEREN VAKKUNDIGE

WERKLIEDEN

GELEGD

S U B E R L I N O A L S O N D E R L A A G VAN LINOLEUM BEZOEKT

ONZE

T O O N K A M E R

EN VRAAGT

P R IJ Z E N

20

W. BOGTMAN HAARLEM E

M

M

A

K

45

A

D

E

45

DE DRUKKERIJ

DER NAAMLOOZE VENNOOTSCHAP

IPENBUUR & VAN SELDAM WAAR DIT TIJDSCHRIFT WORDT GEDRUKT, LEVERT S P O E D I G EN B I L L I J K A L UW B E N O O D I O D E

DRUKWERKEN

M l

DESGEWENSCHT MET BIJLEVERING VAN CLICHÉ'S

IS S P E C I A A L

INGERICHT VOOR

HET DRUKKEN

VAN GROOTE OPLAGEN

NIEUWE L00YERSSTRAAT 47, AMSTERDAM. TELEFOON 42897

=GEBRAND= GESCHILDERD GLAS

GLAS IN LOOD

BÉ

W. BOGTMAN HAARLEM E M M A K A D E 45 45

J DE DRUKKERIJ DER NAAMLOOZE VENNOOTSCHAP

IPENBUUR & VAN SELDAM WAAR DIT TIJDSCHRIFT WORDT GEDRUKT, LEVERT S P O E D I G EN BILLIJK AL UW B E N O O D I G D E

DRUKWERKEN DESGEWENSCHT MET BIJLEVERING VAN CLICHÉ'S

IS SPECIAAL INGERICHT VOOR

H E T DRUKKEN VAN G R O O T E O P L A G E N

NIEUWE LOOYERSSTRAAT 47, AMSTERDAM, TELEFOON 42897

=GEBRAND= GESCHILDERD GLAS

GLAS IN LOOD