nummer 1 Rheden kiest voor kwaliteit Cultuurhistorie in bestemmingsplan Berkelland

Maart 2011 / jaargang 7 / nummer 1

Rheden kiest voor kwaliteit Cultuurhistorie in bestemmingsplan Berkelland Gelders dagboek: Christel Steentjes Kort nieuws / Uitgelicht / Recent verschenen / Agenda

beeld spraak

1

Einde dakkapellenmaffia? Dagblad de Pers opende op 7 februari met deze kop en twee dagen later sloot een kamerlid zich bij een debat in de Tweede Kamer bij deze terminologie aan….. We kunnen er niet omheen dat het imago van de welstands­ commissie bij sommigen niet geweldig is, ondanks alle veranderingen en verbeteringen van de afgelopen jaren. De commissies doen anno 2011 veel zinvol werk, maar inderdaad: zonder begrip en draagvlak komen we niet ver. Daarom is het van beslissende betekenis in hoe­ verre het werk gedragen wordt door gemeentebesturen en of we aan de inwoners van de dorpen en steden duidelijk kunnen maken wat de meerwaarde van ons (advies)werk is. Hoezeer het onderwerp ruimtelijke kwaliteit ook leeft en hoeveel sympathie en interesse er ook is voor cultuurhistorie, zodra adviesinstanties en overheden zich bemoeien met plannen van burgers en ondernemers, ontstaat er weerstand. Door burgers bij het advieswerk te betrekken, kan dat beeld worden bijgesteld en begrijpt men dat het ook in hun belang is. Daarnaast is het natuurlijk zinvol om bij gemeenteraden en op andere plaatsen toelichtingen te geven en verantwoording af te leggen over het werk. We zien de sterk toegenomen aandacht voor de onderscheiden ruimtelijke en cultuurhistorische kwaliteiten en horen de roep van inwoners van dorpen en steden om behoud en versterking daarvan. Onze adviseurs cultuurhistorie vertellen dan ook vooral de verhalen over het ontstaan van landschappen, dorpen of steden. Met de in­ woners werken we vervolgens samen aan het behoud van de eigenheid en identiteit. De komende jaren gebeurt dit met minder overheids­bemoeienis en minder regels. Procedures veranderen en het zal minder gaan over groei en meer over duurzaamheid, stabilisatie en krimp, minder over nieuwbouw en meer over hergebruik van de bestaande voorraad. De vraag naar kwaliteit in onze leefomgeving blijft onveranderd aanwezig. Een onderwerp als krimp kan leiden tot maatschappelijke problemen, maar het biedt ook kansen voor de ruimtelijke kwaliteit. Ook het aspect van de economische waarde van (gebouwd) cultuur­ historisch erfgoed en van goed gebouwde gebouwen en aantrekke­ lijke woonwijken, van fraaie landschappen en van zorgvuldig vorm­ gegeven openbare ruimten, moet niet onderschat worden. Ze gaan langer mee, zijn dus duurzamer, en behouden hun economische waarde. Ook vanuit deze optiek is het de moeite waard­mensen te begeleiden bij het realiseren van duurzame kwaliteit. Het afschaffen van regels kan leiden tot ongewenste ontwikkelingen, maar biedt ook kansen voor initiatieven, creatieve oplossingen en nieuwe kwaliteiten. Daarbij wordt het werk voor de adviseurs van Gelders Genootschap interessanter en uitdagender: met mensen samenwerken aan goede plannen geeft meer voldoening dan het toetsen op basis van gedetailleerde regels en criteria. Bovendien blijkt het met inwoners werken aan de kwaliteit van een dorp of buurt veel kennis, draagvlak en energie op te leveren voor alle betrokkenen. Wat die zogenaamde dakkapellenmaffia betreft: ik vind het zo gek nog niet om de advisering bij een deskundige en onafhankelijke commissie te laten. Wel moet het debat vooral gaan over de mogelijk­ heden, om met kracht en creativiteit, (samen) te werken aan de kwaliteit van onze steden, dorpen en landschappen. 2

Kees van Esch, directeur

Rheden kiest voor kwaliteit en hergebruik van het bestaande Ron König is nieuw als wethouder in de gemeente Rheden. Met ruimtelijke ordening, bouwen en monumenten in portefeuille staat hij voor een sterk kwaliteitsbeleid. Wat is zijn missie?

Keuze voor aantrekkelijke woonomgeving “We kijken naar de vraag wat nu de woningbehoefte is. Rheden blijkt een ernstig vergrijsde gemeente, waar ook nog eens sprake is van verdunning van het aantal huishoudens. De komende jaren hoeven we ook maar 60-80 nieuwe woningen per jaar te realiseren. We zetten nu in op een aantrekkelijke woonomgeving. Door keuzes te maken en daarvoor te gaan, wil ik mijn beleidsvoornemens realiseren. We kiezen voor plekken waar wel kwaliteit mogelijk is. Ik heb mij in het ver­ leden weleens verbaasd dat er zoveel druk op kwets­ bare gebieden werd gelegd. Van bewoners hoor je ook dat Rheden zo’n prachtige gemeente is, ‘laten we dat zo houden’, zeggen ze dan.”

3

“De ligging van de gemeente Rheden aan de Veluwezoom met zijn buiten­gewoon gevarieerde landschap heeft zijn eigen kwaliteiten, en dat al eeuwenlang. Het heeft kwaliteit van zichzelf en dat moeten we proberen te behouden. Voor mij is dat ook duurzaamheid.” Wethouder Ron König van de gemeente Rheden.

Wat wil Ron König ontwikkelen in de vier jaar van zijn wethouderschap? “Het brede besef dat het goed is om te kiezen voor kwaliteit. Eigenlijk is het redelijk conservatief: we kiezen voor wat we hebben en doen geen grote ingrepen, maar wel kleine stapjes vooruit.” Wat is de verandering ten opzichte van het verleden? “In de periode 2005-2010 is het beleid vooral gericht geweest op bouw. De woningbouwopgave die er lag, heeft tot een enorme druk geleid. Heel veel plannen werden verwelkomd, er zijn 730 woningen gereali­ seerd. Ook zijn er veel moeizaam verlopen projecten. Nu gaan we echt keuzes maken en daar waar we gaan ontwikkelen, kiezen we voor kwaliteit.” De wethouder noemt het openluchtzwembad Beekhuizen in Velp als voorbeeld: “Het bad krijgt een andere functie, maar we kiezen voor behoud van de cultuurhistorische en natuurlijke waarden. Het uit de Wederopbouw daterende zwembad blijft herkenbaar in vorm. De bassins bevatten inmiddels de grootste concen­ tratie ringslangen van Nederland en blijven behouden. De vijf te creëren woningen op het terrein worden duurzaam gemaakt van strobalen, afgewerkt met leem. De bestaande bebouwing krijgt een natuur­ educatieve functie. De bewoners zullen het terrein zelf gaan onderhouden.”

­ raten en niet tegenover elkaar staan. Ik ben oprecht p geïnteresseerd in het waarom. Hoe zit het? Ik vraag ook: ‘wat wil je nu eigenlijk? Wat zijn je belangen?’ Kom maar op met die emotie, ik wil het erover hebben! Heel essentieel is het luisteren naar de belangen van iedere partij en daar wat mee doen. Dus niet op het niveau van ‘hoe krijg ik mijn plan erdoor?’ En ja, omschakeling kost tijd.“ Creativiteit en samenwerking “Kernpunt in ons coalitieakkoord is toch dat we het kwetsbare willen steunen: cultuurhistorische waarden kunnen zich minder goed verdedigen dan de meer commerciële. Dus de vraag is: Hoe kun je vernieuwing realiseren met weinig geld? Vanuit beperkingen komen vaak hele mooie oplossingen, die tot betere kwaliteit leiden. De adviseurs van Gelders Genootschap nemen ervaringen van andere gemeenten mee en kunnen ons zo alternatieven laten zien. Het grappige van deze tijd is eigenlijk dat we alle creativiteit nodig hebben om iets van de grond te krijgen, partijen hebben elkaar hard nodig en moeten samenwerken.”

Wat is er voor die kwaliteitsslag nodig? “Ja, er ligt natuurlijk een forse bezuinigingsopgave. Wat kun je voor gemeente zijn, wat kun je bieden als je zoveel moet bezuinigen? Daar hebben we met bewoners, belangengroepen en allerlei partijen naar gekeken en uit dit traject is gebleken hoezeer er gehecht wordt aan de kwaliteiten van de gemeente. En dan heb ik het niet alleen over rood, maar ook over groen: het landschap. Wat er nodig is, is een heldere open communicatie. Je moet het uitleggen. Ik nodig partijen uit om te komen praten. Ik wil met elkaar 4

5

“Cultuurhistorie moet meer zijn dan een paragraaf in het bestemmingsplan. Het moet een integraal beoordelingskader vormen.”

Cultuurhistorie op de kaart

Berkelland op zoek naar bouw­ historische waarden De gemeente Berkelland laat een bouwhistorische inventarisatie maken, als onderdeel van een complete cultuurhistorische gebiedsomschrijving. Waarom is dit onderzoek belangrijk? Berkellands adviseur cultureel erfgoed Roy Oostendorp vertelt over de ambities van zijn gemeente: “Wij willen de bouwhistorische ver­ wachtingen een plek geven in het bestemmingsplan, zoals dit is voorgesteld vanuit het landelijke beleid tot Modernisering van de Monumentenzorg, kortweg MoMo. Door een bouwhistorische verwachtingskaart te laten opstellen, biedt de gemeente inzicht aan initiatiefnemers of er rekening gehouden moet worden met bouw­ historische waarden van een gebied of een pand. Hiermee kan de kwaliteit van de plannen vergroot worden.”

6

7

In Berkelland is voorheen vooral aandacht gegeven aan het landschap, het buitengebied, maar nu dus ook meer aan het behoud van de bebouwde omgeving. “De algemene tendens was vernieuwing, nu wordt cultuurhistorie steeds belangrijker gevonden om mee te nemen bij ontwikkelingen. De grote lijn is dat we eerst gaan kijken naar wat er nog staat. We inventari­ seren en beschrijven wat er is. Vervolgens bezien we de kansen en bedreigingen en formuleren we een nieuw bestemmingsplan. Cultuurhistorie moet meer zijn dan een paragraaf in het bestemmingsplan. Het moet een integraal beoordelingskader vormen,” aldus Roy Oostendorp. Berkelland wil op 1 juli 2012 de bestaande 400 bestemmingsplannen teruggebracht hebben tot ongeveer 40 actuele bestemmingplannen waarin cultuurhistorie integraal is opgenomen. Dit is erg ambitieus, maar nodig om uiteindelijk de wettelijke einddatum van 1 juli 2013 te kunnen halen. “Steek je energie in wat er nog is en hoe je dat kunt versterken. Mooi houden wat goed is.” Samen met Boukje Overbeek en Jean Penders, adviseurs van Gelders Genootschap, loopt Roy Oostendorp op een mooie winterse dag door het stadje Borculo en de dorpen Neede, Eibergen en Ruurlo. Zij doen veldwerk. Alle panden worden nauwgezet bekeken. Op een kaart geven zij met kleuren aan of de verwachting bestaat dat de gebouwen nog een historische kern bezitten en hoe oud zij waarschijnlijk zijn. Zo’n bouwhistorische verwachtingskaart is een efficiënte methode die in de archeologie al heel lang gangbaar is. Roy Oostendorp: “Pand A is dan misschien wel beschermd als monument, maar dat wil niet zeggen dat het naastgelegen pand B niet bouw­ historisch interessant is.” Jean Penders vult aan: “Het is ontzettend leuk werk. Het levert vele interessante verdenkingen op, in de positieve zin van het woord.” 8

Wanneer Gelders Genootschap bouwhistorisch onderzoek doet, gebeurt dit meestal in het kader van een planproces of de uitvoering van een ver­ bouwing of restauratie. Vaak komt men tijdens een planproces tot de conclusie dat er te weinig bouwhistorische informatie over een pand voor­ handen is, om gefundeerd keuzes te kunnen maken. Een gericht bouwhistorisch onderzoek levert in zo’n geval een enorme bijdrage: het helpt alle betrokken partijen om verantwoord om te gaan met monumentale waarden. Toch is deze manier van werken niet optimaal. Voor de initiatiefnemer komt het verzoek om een bouwhistorisch onderzoek vaak onverwacht en voor de overheid is het lastig om het gewenste bouw­historisch onderzoek ook werkelijk ‘af te dwingen’. Een bouwhistorische verwachtingskaart kan dit probleem voorkomen. Op deze kaart wordt aan­geven op welke percelen in een bepaald gebied bouwhistorisch relevante bouwwerken aanwezig zijn. Zo is voor iedereen duidelijke bij welke gebouwen bouwhistorisch onderzoek gevraagd kan worden. Waarom bouwhistorisch onderzoek? - Om toekomstige ontwikkelingen beter te kunnen afwegen. - Om adequaat op initiatiefnemers te kunnen reageren. - Om een volwaardige afweging te kunnen maken: wat wil je behouden en waarom? - Om goed beleid te kunnen maken. Meer informatie: Boukje Overbeek T (026) 442 17 42 [email protected]

Pensionering bouwhistoricus Jean Penders Jean Penders, adviseur cultuurhistorie gespecialiseerd in bouwhistorie, gaat na 23 jaar werkzaam te zijn geweest bij Gelders Genootschap met pensioen. Op 30 maart kunt u tussen 16 en 18 uur afscheid van hem nemen in de Catharinakapel in Harderwijk. Jean Penders is de geestesvader van documentatie.org, een website waarop hij met zijn medewerkers alle mogelijke bouwhistorische kennis toegankelijk maakt voor een breed publiek. Dertig jaar hebben zij besteed aan het verzamelen van deze kennis. Gelders Genootschap is een van de partners van dit samenwerkingsverband. Het is plezierig dat ook de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed met deze site wil gaan samenwerken, dat draagt bij aan de wens tot continuering.

“Ik heb liever echt dan namaak” Jean Penders vertelt: “Een van de mooiste verhalen uit mijn carrière gaat over een niet-beschermd huis in een oude straat in Harderwijk. Ik kwam daar toen het al voor een groot gedeelte leeggesloopt was. Gelijk kreeg ik het gevoel dat er meer aan de hand was dan de 19e-eeuwse gevel van twee bouwlagen suggereerde. Er klopte van alles niet. Zo bleek de opmerkelijk lage maat van de begane grond het gevolg te zijn van een tussengeschoven 17e-eeuwse vloer. Achter betimme­ ringen bij de trap bleek één peerkraalsleutelstuk (zie documen­tatie.org) verstopt te zitten. Dat wees op herbouw na de grote stadsbrand van 1503, die Harderwijk grotendeels verwoestte. Het achterste deel van het huis had afwijkende vloerniveaus met een half ondergrondse overwelfde kelder en een op­ kamer erboven. De kap was rond 1900 grotendeels vervangen, maar toch was daarin een enkel ouder stuk hout op zijn plaats gebleven.

De zijmuren toonden een ingewikkeld verhaal, waar­ van delen waarschijnlijk teruggaan tot vóór de stads­ brand. Conclusie: het was een bouw­historisch razend interessant huis met een lange historie. Op basis van dit onderzoek is het bouwplan aangepast. De oude elementen zijn behouden gebleven. Het huis is nu een mooie weergave van een veel­bewogen geschiedenis en de bewoners willen er nooit meer weg!”

9

Luchtfoto plangebied Oosterwolde Oost.

Oosterwolde.

Kort Cultuurhistorie in de ruimtelijke ordening: hoe doe je dat? Hoe kan een gemeente cultuurhistorie in de ruimtelijke ordening inbedden? Op welke wijzen kan de gemeente omgaan met de aanstaande wettelijke vereisten en hoe zit het met de monumentencommissie? In een concrete presentatie voor ambtenaren ruimte­ lijke ordening en cultuurhistorie, de verantwoordelijke wethouders en de leden van de monumenten­ commissie geeft Gelders Genootschap graag advies. De lopende wetgevingsprocedure nadert het einde, dus wordt het op korte termijn een verplichting voor de gemeente om cultuurhistorie goed te verankeren in het ruimtelijke ordeningsbeleid. Maak snel een afspraak voor een presentatie in uw gemeente. Meer informatie: Jeroen Westerman T (026) 442 17 42 [email protected]

Gebiedsontwikkeling op dorpsniveau

Waboservice voor gemeenten

Ten oosten van het dorp Oosterwolde (Gemeente Oldebroek) spelen enkele initiatieven, die kunnen leiden tot een behoorlijke verandering van de bestaan­ de omgeving. Het gaat ondermeer om uitbreidings­ wensen van een landbouwmechanisatiebedrijf en de realisatie van een nieuw zorglandgoed. Daarnaast spelen in de directe omgeving andere ruimtevragen als parkeerruimte voor de voetbalaccommodatie, de bouw van enkele woningen op erven en sloop van vrijkomende agrarische bebouwing. Het uitwerken van deze plannen afzonderlijk zal geen optimaal eindresultaat opleveren. Indien het gebied in samenhang wordt bezien, ontstaan kansen voor nieuwe kwaliteiten voor het dorp Oosterwolde, zoals een openbaar toegankelijk park en wandelroutes. Wat is er mogelijk in het landschap en hoe kunnen de af­ zonderlijke initiatieven bijdragen aan een versterking ervan? En hoe kunnen ze bijdragen aan de leefbaarheid en wensen van het dorp Oosterwolde? Gelders Genoot­ schap heeft deze vragen uitgewerkt tot een dorpsvisie. Het geformuleerde samenhangende kader vormt het landschappelijk casco. Bestaande en nieuwe initiatie­ ven worden zo op elkaar afgestemd. Belangrijk is dat initiatieven hun eigen traject kunnen volgen zonder elkaar op te houden.

De nieuwe Wet Algemene Bepalingen Omgevingsrecht (Wabo) heeft 25 wettelijke kaders op het gebied van bouwen, ruimtelijke ordening en milieu in één wet geïntegreerd. De Wabo heeft gevolgen voor de advies­ procedures en werkwijzen van de gemeenten. Dat vraagt om maatwerk. Gelders Genootschap helpt gemeenten de werkwijze aan te passen en adviseert bij het Wabo-proof maken van beleid en procedures. Wat is er nodig? Aanpassen van de welstands­ reglementen en van de monumentenverordening, afstemming van de adviesprocedures op het Omgevingsloket Online en daarnaast het actualiseren van de welstandsnota, met name de criteria voor kleine bouwwerken. Gelders Genootschap heeft inmiddels zoveel ervaring opgedaan met deze Waboservice dat ook collega-organisaties in andere provincies een beroep op onze expertise doen. Meer informatie: Maurice Bogie T (026) 442 17 42 [email protected]

Handreiking ruimtelijke kwaliteit oftewel Welstandsnota nieuwe stijl Een door de gemeenteraad gedragen en vastgestelde nota ruimtelijke kwaliteit op hoofdlijnen, compact en enthousiasmerend van opzet: dat klinkt toch als eigentijdse muziek in de oren? Niet meer sturen op gedetailleerde regels en criteria, maar stimuleren en enthousiasmeren voor kwaliteit. In begrijpelijke taal en duidelijk voor iedereen. Voor de gemeente Doesburg maakt Gelders Genoot­ schap momenteel zo’n nota nieuwe stijl. Gebieds­ gericht beleid, stimulerende spelregels en proces­ afspraken en een passend instrumentarium zijn de ingrediënten voor onze Handreiking ruimtelijke kwaliteit. Meer vrijheid creëren voor particulieren en ondernemers. Tegelijkertijd ruimtelijke kwaliteits­ ambities realiseren in belangrijke projecten en waarde­ volle gebieden, die bepalend zijn voor de identiteit van de gemeente. Dat kan alleen als je samen optrekt in het proces, vandaar de naam Handreiking. Meer informatie: Janos Boros T (026) 442 17 42 [email protected]

Dit kader kan rekenen op voldoende draagvlak van belanghebbenden en van de inwoners van Ooster­ wolde. De bijbehorende uitvoeringstrategie geeft hieraan invulling. In gesprekken met bewoners en initiatiefnemers is overeenstemming over de koers bereikt.

10

Meer informatie: Christel Steentjes of Jan Wabeke T (026) 442 17 42 [email protected] [email protected]

11

Dorpsbouwkundige voor Kleine Kernen Dorpsbelangenorganisaties hebben geregeld te maken met ruimtelijke vraagstukken, waarvoor ze deskundig advies willen inwinnen. De uitbreiding van een dorpshuis bijvoorbeeld, het aanleggen van een dorpsplein, of werk maken van woningbouw. Hoe pak je dit aan? Waarmee moet je rekening houden? Men zoekt een adviseur die opkomt voor het dorp, maar ook goede contacten heeft met de gemeente. En natuurlijk is het belangrijk dat het niet te veel gaat kosten. Om aan deze wensen tegemoet te komen heeft de Vereniging Kleine Kernen Gelderland samen met Gelders Genootschap de dorpsbouwkundige bedacht. De Provincie Gelderland vindt het belangrijk dat bewoners zich inzetten voor de omgevingskwaliteit van kleine kernen en ondersteunt de dorpsbouw­ kundige met subsidie. Wat doet een dorpsbouwkundige? De dorpsbelangenvereniging kan vragen voorleggen aan de dorpsbouwkundige, een adviseur van Gelders Genootschap. Afhankelijk van de inhoud is het een architect, een stedenbouwkundige of een landschaps­ architect. De vraag kan resulteren in een projectvoor­ stel of een plan van aanpak. De subsidie is niet bedoeld voor de uitvoering van grotere projecten, maar kan wel worden aangewend om die van de grond te krijgen. Bijvoorbeeld; een dorp wil een plein aanleggen. De dorpsbouwkundige helpt bij het formuleren van uitgangspunten en het bedenken van de oplossings­

12

Nieuwe rubriek: Juweeltjes in Gelderland Onze adviseurs zien zoveel bij­ zondere gebouwen op plekken waar iets speciaals over te vertellen valt, dat zij u vanaf dit nummer deelgenoot maken van hun ontmoetingen. In dit nummer vertelt Boukje Overbeek, adviseur cultuurhistorie, over de wellicht oudste schuur van Nederland.

De oudste schuur van ons land? Scholtenboerderij Roerdink in Winterswijk-Woold is één van de meest bijzondere juweeltjes van de Achterhoek, en dan vooral de oude schuur, schoppe genaamd. Of misschien is juweel niet het juiste woord, want echt glansrijk staat de schuur er momenteel niet bij: ruwe diamant is een betere kwalificatie. Wie realiseert zich dat deze schuur misschien wel de oudste van ons land is? Jaarringenonderzoek heeft uitgewezen dat het eikenhout, waarmee de nog gave houtconstructie is gemaakt, in 1544 is gekapt. Al meer dan 450 jaar staat deze schuur hier. Vele generaties boeren Roerdink stalden er hun vee, wagens en materieel. Ook nu staan er nog koeien onder de eikenhouten gebinten.

De dorpsbouwkundige is bereikbaar via de Vereniging Kleine Kernen Gelderland. Er wordt gewerkt met een laag uurtarief van € 60 voor maximaal 24 adviesuren, omdat de Provincie subsidie verleent. De dorpsbouw­ kundige kan vaak uit de gemeentelijke middelen voor het kleine kernenbeleid betaald worden.

De sterren lijken gunstig te staan voor Roerdink. De eigenaar, een nazaat van de scholtenboeren Roerdink, heeft een groot hart voor zijn monument. Het gehele erf is beschermd als rijksmonument en de boerderij is gelegen in een Nationaal Landschap. Toch lukt het niet om een restauratie van de grond te krijgen. De eigenaar voelt zich verantwoordelijk voor dit bijzondere erfgoed. Vanwege moeizame financieringsprocessen ziet hij evenwel het verval langzaam ernstige vormen aannemen. Dat mogen we toch niet laten gebeuren! Deze schoppe en deze eigenaar verdienen een helpende hand. Ik moet er toch niet aan denken dat de hoogbejaarde schuur zijn vijfhonderdste verjaardag niet haalt.

Meer informatie: Jan Wabeke T (026) 442 17 42 [email protected]

Meer informatie: Boukje Overbeek T (026) 442 17 42 [email protected]

richting die tot aanleg moet leiden. Ook in het overleg met de gemeente en andere partijen kan de dorps­ bouwkundige namens het dorp een rol spelen.

13

Gelders dagboek:

De werkweek van Christel Steentjes Maandag 7 tot vrijdag 11 februari 2011

.

14

> Maandag De maandag begint met koffie en bijpraten met de collega’s in het koetshuis. Ook is het altijd genieten van het uitzicht op Zijpendaal, met het mooie weer van vandaag lijkt de lente al in de lucht te zitten. Ik rond eerst het landschapskader voor het dorp Oosterwolde af. De gemeente Oldebroek heeft ons gevraagd te bekijken of de verschillende plannen van ondernemers in Oosterwolde passen in het landschap en de schaal van het dorp. Daarnaast is de vraag hoe deze initiatie­ ven kunnen bijdragen aan het verbeteren van het landschap en de ruimtelijke kwaliteit. Op basis van gesprekken met de gemeente, een werkgroep van dorps­­bewoners en met initiatiefnemers hebben Jan Wabeke en ik dit kader opgesteld. Het enthousiasme van de dorpsbewoners en initiatiefnemers was erg in­ spirerend. Door aan het begin van de planvorming ge­ zamenlijk na te denken wat je wel en niet wilt -in plaats van de initiatieven ad hoc te beoordelen- is er nu een kans om mede met particuliere initiatieven de wensen van het dorp te realiseren. Het college heeft inmiddels ingestemd met het kader en bekijkt nu wat de vervolg­ stappen moeten zijn. ’s Middags werk ik aan een aantal erven. Allemaal projectjes op zich en elk erf is weer anders. Dat maakt het ervenconsulentschap afwisselend, maar soms ingewikkeld om in goede banen te leiden. Samen met Annemiek Weijs, ook ervenconsulent, bespreek ik de mogelijkheden van een aantal erven. Samen kom je vaak sneller tot inzicht en het maakt de adviezen beter.

Christel Steentjes: Adviseur ruimtelijke kwaliteit/landschap Missie: “Ik wil het platteland mooi houden. Boeren (en hun)-erven zijn de parels van het landschap.”

> Dinsdag De dag start met het tweewekelijks werkoverleg met de andere adviseurs ruimtelijke kwaliteit. We nemen door wat er de komende tijd op de agenda staat en praten elkaar bij over lopende projecten. Van nieuwe landgoederen tot de rondweg bij Voorthuizen. Leuk om te horen waar iedereen mee bezig is en ervaringen te delen. Met Annemiek bespreek ik later nog het project agrarisch bouwen. Samen met de provincie en de LTO willen we de kwaliteit van stallen verbeteren door het betrekken van architecten bij concrete bouwplannen van boeren. Zonder stallen en erven is een agrarisch cultuurlandschap niet compleet! De rest van de dag staat in het teken van erven, telefoontjes en mails. > Woensdag Bureaudag vandaag, een drukke dag al merken we daar in het koetshuis niet zoveel van. Vooral de oranje­ rie puilt uit met collega’s op zoek naar een werkplek. Reden is het bureauoverleg. Dit keer staat het beleids­ plan voor de komende vijf jaar op het programma. Een ambitieus en enthousiasmerend plan. Het resultaat van een half jaar gezamenlijk overleg dat in het voor­ jaar aan de algemene ledenvergadering zal worden gepresenteerd. Tot die tijd zal de buitenwereld haar nieuwsgierigheid moeten bedwingen. Na het bureau­ overleg zijn er de sectoroverleggen, voor mij de sector ruimtelijke kwaliteit met de rayonarchitecten en de adviseurs ruimtelijke kwaliteit. Wij bespreken de hand­ reiking vergunningvrij bouwen en ruimtelijke kwaliteit, een uitgave van de Federatie Welstand. Er ontstaat een interessante discussie over stimuleren, kwaliteit regelen danwel loslaten. Een bureaudag is een goede gelegenheid om collega’s te spreken en adviezen af te stemmen met de des­ betreffende rayonarchitect of monumentenadviseur. De middag is dan ook zó om.

> Donderdag Voor de gemeente Nunspeet hebben wij een notitie Ruimtelijke kwaliteit bij functieverandering opgesteld. Nunspeet is één van de eerste gemeenten in Gelder­ land die functieverandering naar wonen voor vrij­ komende agrarische gebouwen als wijzigingsbevoegd­ heid in het bestemmingsplan opneemt. Een van de voorwaarden is dat functieverandering bijdraagt aan het landschap en de ruimtelijke kwaliteit. Onze notitie en de ervenconsulent helpen gemeente en initiatief­ nemer dat concreet te maken voor de desbetreffende locatie. Een aantal erven wordt meegenomen in het nieuwe bestemmingsplan, daarvoor rijd ik samen met ambtenaren van de gemeente Nunspeet langs acht erven om de situatie te bekijken en te bespreken. Het zijn vooral kalverenstallen, te herkennen aan de karakteristieke daklijn en typisch voor de agrarische enclaven van Elspeet en Uddel. Voor deze sector gaan binnen enkele jaren nieuwe huisvestingsregels gelden en daarom moeten boeren kiezen voor investeren of andere opties. Deze boeren kiezen voor de regeling functieverandering waardoor ze na sloop van de stallen een of twee huizen mogen terugbouwen. Het zou jammer zijn als al deze herkenbare stallen zouden verdwijnen. Het is een intensief klusje, acht erven in één dag maar het biedt wel de mogelijkheid de erven te bekijken in een groter geheel en met de nieuwe erven het landschap te versterken. Voor mij de laatste dag van de week. Het laatste uurtje op kantoor bekijk ik wat er volgende week in mijn agenda staat en doe kleine klusjes. Morgen mamadag en weekend.

15

Hessenweg, Lebbenbrugge, Borculo.

Zuiderzeestraatweg.

Krimp als kans voor verbetering openbare ruimte .

Kort Q-statuskaart Cultuurhistorische lijnen Gelderland Gelders Genootschap adviseert de provincie Gelder­ land bij het maken van een kaart met zogenaamde Q-statuslijnen voor cultuurhistorie in Gelderland. De Q staat voor quality. De provincie vindt het belang­ rijk dat bij nieuwe ontwikkelingen meer aandacht wordt besteed aan deze bovenlokale structuren, ondermeer uit oogpunt van cultuurhistorie en ruimtelijke kwaliteit. Als stimulans verschijnt een kaart met tien belangrijke cultuurhistorische lijnen verspreid over de provincie. Het gaat om rivieren, kanalen, spoorlijnen, oude hessenwegen en rijksstraat­ wegen. De Zuiderzeestraatweg is één van de Q-status­ lijnen, waar Gelders Genootschap samen met de Regio Noord-Veluwe een project uitvoert. De Q-statuskaart Cultuurhistorische lijnen verschijnt een dezer dagen. Meer informatie: Jan Wabeke T (026) 442 17 42 [email protected]

Krimp als kans voor de openbare ruimte De gevolgen van bevolkingskrimp kunnen groot zijn voor de oude dorpscentra, van oudsher het belang­ rijkste gebied. Sociale en economische activiteiten en woonfuncties vormden een geheel, waardoor straten en pleinen een goed functionerende centrumfunctie hadden. Leegstand van winkels en verwaar­lozing van de bestaande bebouwing leidt tot aantasting van de ruimtelijke kwaliteit. Nietharmonieuze bestrating en kaalslag in het groen verrommelen de openbare ruimte. Zorg in een krimpsituatie voor een acceptabele leefomgeving. Realiseer een eigentijdse betekenis­ volle kwaliteit door goed te kijken naar mogelijkheden voor hergebruik van het bestaande. Neem ook de historisch waardevolle aspecten mee. Gelders Genoot­ schap wendt krimp aan als kans om al deze verborgen geraakte kwaliteiten in de dorpsharten weer zichtbaar te maken. In een beeldvisie worden de mogelijkheden voor revitalisatie helder en inspirerend weergegeven. Meer informatie: Lucas Reijmer T(026) 442 17 42 [email protected]

16

17

De Pui Promotieprijs van Winters­ wijk Meer informatie: Lucas Reijmer T (026) 442 17 42 [email protected] 18

Kort Wat is het? De gemeente Winterswijk reikt elk jaar De Pui Promotieprijs uit aan de ondernemer die zijn of haar pand op de meest voorbeeldige wijze heeft verbeterd. De prijs is, in nauw overleg met de ondernemers­ vereniging, ingesteld na de herinrichting van het openbaar gebied in 1999. Achterliggende gedachte is dat de leefbaarheid en aantrekkelijkheid van het centrum niet alleen afhankelijk zijn van de openbare ruimte maar ook van de individuele winkelpanden. Waarom is dit interessant? Ook in 2010 heeft een flink aantal ondernemers zijn pand verbeterd. Maar liefst acht objecten zijn in aan­ merking gekomen voor de prijs. De uiteindelijke prijs­ winnaar heeft haar winkelpand, geheel passend bij het kleinschalige karakter van de Meddosestraat, laten verbouwen en zo voor een echte aanwinst gezorgd. De prijs omvat een geldbedrag van € 1250 en een professionele foto, feestelijk uitgereikt door de burgemeester tijdens de nieuwjaarsreceptie. Wat heeft het voor effect? Deze stimuleringsprijs voor de kwaliteit van het stedelijk gebied geeft resultaat. Langzaam maar zeker is er een kwaliteitsverbetering van de binnenstad te zien. De winnaars zijn ook trots op de door hen behaalde prijs.

Met gemeenten investeren in vak stedenbouw

Vergunningvrije ingrepen aan monumenten

De verrommeling van de leefomgeving wordt mede veroorzaakt door de zwakke positie van het vak stedenbouw in planprocessen. De ruimtelijke samenhang tussen verschillende projecten heeft te weinig aandacht en een creatief ontwerpende wijze is gewenst in het omgaan met ruimtelijke vraagstukken. Dit is geconcludeerd bij het project Zuiderzeestraat­ weg. De regio Noord-Veluwe en Gelders Genootschap starten daarom een investeringsplan voor het vak­ manschap stedenbouw. Het Stimuleringsfonds Architectuur en de provincie Gelderland zien de kansen vooral op regionale schaal en daarom subsidiëren zij dit initiatief. Het doel is de verant­ woordelijken voor stedenbouw en openbare ruimte bij de gemeenten in hun rol te versterken. Elke gemeente dient twee casussen in, waaraan gezamenlijke ontwerpsessies worden gewijd. Vak­mensen geven daarnaast workshops. Gelders Genootschap wil graag met andere regio’s vergelijk­ bare initiatieven ontplooien om samen de rol van stedenbouw bij gemeenten te versterken.

Op 31 januari heeft de Tweede Kamer de voorstellen voor wijziging van de Monumentenwet besproken. Tijdens deze behandeling zijn vragen gesteld aan de staatssecretaris over de ingediende Algemene maat­ regel van bestuur (AMVB) voor de wijziging van het Besluit ruimtelijke ordening (BRO) en het Besluit omgevingsrecht (BOR). De AMVB maakt het mogelijk om vergunningvrij ingrepen aan rijksmonumenten te doen en om vergunningvrij activiteiten in beschermde stadsgezichten te ontplooien. Deze AMVB past binnen de tweede pijler van MoMo: het verminderen van de regeldruk.

Meer informatie: Jan Wabeke T (026) 442 17 42 [email protected]

Wat kan een gemeente nu doen als eigenaren niet beschikken over volledige en juiste informatie over de monumentale waarde? Gelders Genootschap komt op korte termijn met een heldere voorlichtingsboodschap voor de Gelderse gemeenten en de eigenaren van monumenten. Op landelijk niveau zullen de steun­ punten Monumentenzorg en Archeologie samen met de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed en andere partners de voorlichting oppakken.

Bij rijksmonumenten worden normaal onderhoud en het wijzigen van niet-beschermenswaardige onder­ delen in het interieur vergunningvrij. In de beschermde gezichten gaat het om ingrepen aan de achterzijde van niet-beschermde monumenten en op binnenterreinen die niet zichtbaar zijn vanaf de openbare ruimte. De verantwoordelijkheid komt in deze gevallen voor het grootste deel bij de eigenaar te liggen.

Meer informatie: Martin van Bleek T (026) 442 17 42 [email protected] 19

Uitgelicht

Exterieur Politieacademie, Apeldoorn.

Kort

Politieacademie Apeldoorn, 2002-2010

Herhuisvesting van de concernlocatie van de Politieacademie.

Opdrachtgever: Politieacademie Architect: Atelier PRO architekten Interieurarchitect: Atelier PRO architekten Losse inrichting kantoor- en onderwijsruimtes: Studio Leon Thier Waar: Arnhemseweg, Apeldoorn

Het betreft restauratie en renovatie van het voormalige klein­ seminarie uit 1935 (rijksmonument, architect Jan van Hardeveld), aanvullende nieuwbouw, vaste en losse inrichting van een open leercentrum, restaurant- en congresdelen. De voormalige open binnenplaats is overdekt met een parabool­vormige glaskap. Deze fraaie ruimte fungeert nu als centrale ontmoetingsplaats. Veel aandacht is besteed aan het handhaven van originele details, het blootleggen van overgeschilderde tegelwanden en het terug­ brengen van oorspronkelijke kleurstellingen. Het omliggende terrein is in samenwerking met landschaps­ architecten opnieuw ingericht en voorzien van een nieuwe parkeervoorziening.

Alle planadvisering door één commissie Steeds meer gemeenten integreren de welstandsen monumentencommissies, zodat advisering over bouwplannen op één plek plaatsvindt. Initiatiefnemers krijgen zo veel sneller duidelijkheid. Dus de integrale commissie adviseert burgers over gewone bouw­ plannen èn plannen voor monumenten. Daarnaast blijft de gemeentelijke monumentencommissie bestaan om het gemeentebestuur inhoudelijk te adviseren. De gemeente Bronckhorst werkt al een tijdje op de nieuwe manier. Wethouder André Baars is er blij mee: “Elke twee weken komt de integrale commissie bijeen en aanvragers krijgen het advies direct mee naar huis. Kortom het is een zeer efficiënte werkwijze. Wel vraagt het de nodige kennis van de adviseurs om zo te kunnen werken.” Ook Wim Wensink, die als monumentendeskundige participeert in beide commissies, ervaart de verande­ ring als zeer positief. “De advisering is weloverwogen, vindt plaats in een goede sfeer met respect voor elkaars mening en is helder. De verandering heeft naar mijn mening geen invloed gehad op onze adviesrol over het monumentenbeleid van de gemeente.” De wethouder adviseert andere gemeenten zo snel mogelijk deze werkwijze in te voeren: “Het voorkomt veel ongenoegen bij de burgers en het is vooral een snelle manier van werken.” Meer informatie: Martin van Bleek T (026) 442 1742 [email protected]

De gemeenteraad van Lingewaard bekijkt bijzondere projecten Op een winterse zaterdagochtend zijn de gemeente­ raadsleden van Lingewaard bijgepraat over de ruimte­ lijke kwaliteit in hun gemeente. Rayonarchitect Hans Pietersma heeft de werkwijze van de welstands­ commissie toegelicht en de mensen meegenomen naar een aantal bijzondere locaties. De uitleg zorgde voor veel positieve reacties en meer begrip voor de inhoud van ruimtelijke kwaliteit. Gelders Genootschap biedt alle gemeenten de mogelijkheid een excursie te koppelen aan het jaar­ verslag, dat de vorm heeft van een route langs belang­ wekkende locaties. Meer informatie: Maurice Bogie T (026) 442 17 42 [email protected]

20

21

Herbestemming actueel Visiedocument religieus erfgoed In een aantal kernen van de gemeente Lingewaard staan in totaal zeven grote wederopbouwkerken met een onzekere toekomst. De parochies van de verschillende kerken hebben de krachten gebundeld en een werkgroep herbestemming gevormd. Gelders Genootschap is gevraagd onderzoek te doen naar de instandhoudings-, herbestemmings- en ontwikkelings­ perspectieven van de zeven kerken. In samenwerking met de gemeente, het kerkbestuur, het bisdom, parochianen, ondernemers en om­ wonenden zullen we de wensen, de behoeften van de omgeving en de kansen en waarden van de objecten in kaart brengen en deze verwerken in een toekomst­ visie voor alle zeven gebouwen.

Dynamische waardestelling Bij het opstellen van herbestemmingsplannen is een nieuw instrument nodig. Dat is de conclusie van een inhoudelijke discussie over het fenomeen waardestelling en de toepassing hiervan. De waardestelling, zoals deze al jaren wordt gemaakt en gehanteerd, is een statisch –maar essentieeldocument dat inzicht geeft in de monumentale waarden van een gebouw of complex. Voor het op­ stellen van herbestemmings- en transformatieplannen is er behoefte aan inzicht in de weging of prioriteit­ stelling van de monumentale waarden. Een dynamisch document dus. Het projectteam werkt samen met het Nationaal Programma Herbestemming aan de ontwikkeling van zo’n dynamische waardestelling.

Samenwerking TU - voortgang BAT Theorie en praktijk dichter bij elkaar brengen is het doel van de samenwerking tussen de TUDelft, afdeling ®MIT, en Gelders Genootschap. In september 2010 zijn de eerste masterstudenten aan de slag gegaan in Zevenaar, waar ze zich hebben gericht op de trans­ formatie van de BAT (British American Tobacco factory) en het landgoed Sevenaer. Van september tot december hebben de studenten gewerkt aan een analyse van de omgeving en de be­ bouwing van het complex. Nu is de ontwerpfase van het mastertraject aangebroken. Alle studenten zullen een individueel ontwerp maken voor het terrein.

Meer informatie: Projectleider herbestemming en transformatie Eva ter Braak T(026) 442 17 42 [email protected]

22

Recent verschenen Typisch Putten

Cultuurhistorische quickscan   Wat is beeldbepalend voor Putten? Welke historische gebeurtenissen zijn onverbrekelijk aan het dorp verbonden? Hoe zijn de landschappen en oude wegen te typeren? Typisch Putten bevat de basiskennis om gefundeerde beleidsbeslissingen te kunnen nemen over de ruimte. Typisch Putten is een quickscan naar de cultuurhistorische waarden van deze gemeente. Het is een toegankelijk werk, publieksvriendelijk opge­ maakt in de vorm van een vouwblad. De inhoud is gebaseerd op veldwerk en bureauonderzoek. De grote lijnen van de ontwikkelingsgeschiedenis worden geïllustreerd met herkenbare beelden en de belangrijkste, nog waarneembare cultuurhistorische waarden.   Deze quickscan is een opmaat voor een uitgebreidere cultuurhistorische inventarisatie of erfgoednota. Een dergelijke inventarisatie is een belang­ rijk instrument om cultuurhistorie een volwaardig onderdeel van het ruimtelijke ordeningsbeleid te maken. Daarmee voldoet de gemeente aan één van de belangrijke eisen die het MoMo-beleid stelt. Een quick scan zoals Typisch Putten kost ongeveer € 8.000 excl. btw, afhankelijk van de omvang en diversiteit van de gemeente. Een voor­beeld­exemplaar van Typisch Putten is gratis beschikbaar voor geïnteresseerde gemeenten. Meer informatie: Elianne van Winden T (026) 442 17 42 [email protected]

Colofon Dit is een uitgave van Gelders Geno0tschap Redactie Martin van Bleek, Maurice Bogie, Kees van Esch, Jeannette Eygenraam en Boukje Overbeek Tekst en eindredactie Jeannette Eygenraam Vormgeving Grafisch Ontwerp­ bureau Criterium, Arnhem Fotografie William Moore en verder: Etko Cretier (excursie Lingewaard), Hans Hendriks (p. 12), Thea van den Heuvel/ DAPh (p. 20, 21), Wim van Zalen (achterzijde en portret p. 15), archief Gelders Genootschap Druk DeRijn, Velp Oplage 2.750 exemplaren Arnhem, 23 maart 2011 23

Agenda Gelders Genootschap organiseert: Excursie naar de DRU, uniek herbestemd industrieel complex Zaterdag 7 mei 2011 Exclusieve excursie naar de DRU-fabriek in Ulft i.s.m. Artifex. De excursie begint met een lezing over herbestemming in het algemeen, met de nadruk op het herbestemmingsproces van de DRU-fabriek. Daarna zal er een rondleiding over het terrein plaatsvinden waar u de verbouwing van de gieterijen en het ketelhuis bekijkt. Aanmelden: www.artifex.nl Gelders Genootschap is een on­afhankelijke advies­organisatie voor ruimtelijke kwaliteit. Kenmerkend is de integrale benadering van architectuur, stedenbouw, cultuurhistorie, archeologie en landschaps­ architectuur. Gelders Genootschap is in 1919 opgericht als vereniging van Gelderse gemeenten en be­vordert sindsdien consequent de schoonheid van stad en land. Opdrachtgevers zijn gemeenten en ook andere overheden en organisaties. De ISO 9001gecertificeerde organisatie geldt als expertisecentrum voor ruimtelijke kwaliteit. Gelders Genootschap maakt deel uit van het Team ruimtelijke kwaliteit Nederland met meer dan 200 professionals op het gebied van ruimtelijke kwaliteit en erfgoed. 24

Algemene ledenvergadering 2011 Vrijdag 24 juni in Mook en Middelaar. Cursus ruimtelijke kwaliteit Gelders Genootschap biedt binnenkort een cursus ruimtelijke kwaliteit aan speciaal voor raadsleden. Er is een aparte cursus voor wethouders. In drie avonden krijgt u inzicht in de nieuwe ontwikkelingen in het buiten­ gebied, herbestemming en transformatie, cultuurhistorie, krimp, leefbaar­ heid en duurzaamheid. De cursussen starten medio 2011. Aanmelden voor activiteiten Gelders Genootschap: www.geldersgenootschap.nl/service/webwinkel of telefonisch (026) 442 17 42

Reageren?

Uw reacties zien wij graag tegemoet! [email protected]

@Beeldspraak

Naast deze nieuwsbrief Beeldspraak starten wij binnenkort met een kort mailbulletin. Tien keer per jaar verschijnt deze in uw mailbox en bevat aanvullend nieuws. @Beeldspraak wordt automatisch verzonden vanuit onze website. Heeft u vragen of specifieke wensen rond onze informatie­ voorziening? Marieke van den Brink verwerkt deze graag, (026) 442 17 42. Gelders Genootschap • Zijpendaalseweg 46 • Postbus 68, 6800 AB Arnhem T 026 442 17 42 • F 026 442 94 04 • www.geldersgenootschap.nl