2
Doo orgaan!
4
Een reisverslag Met een convenant in 2009 en de start van de projectorganisatie Twente Mobiel in 2010 is de reis van de werkgevers en Twente Mobiel begonnen. Nu, 2,5 jaar later, is het tijd om een eerste reisverslag aan u te presenteren. Aan Twente Mobiel is gevraagd de convenantwerkgevers te ondersteunen bij het serieus invulling geven aan hun mobiliteitsmanagement en acties. Dat doen we door analyse en advies maar vooral door ondersteuning en actie. Er is gedurende de reis veel gebeurd: werkgevers zijn actief met interne acties bezig geweest om het reisgedrag van hun werknemers te beïnvloeden en om hun doelen te behalen. Deze doelen verschillen. Ligt de nadruk bij de ene werkgever op het verminderen van de parkeerdruk, bij de andere gaat het om kostenbesparing of goed werkgeverschap. Mobiliteitsmanagement geeft ook deels invulling aan doelstellingen op het gebied van duurzaamheid en gezondheid. De reis is kennelijk zo uitdagend dat het aantal passagiers (lees werkgevers) is gegroeid van 26 naar 53 met in totaal bijna 40.000 werknemers. “Nuchter en niet anti-auto” is een belangrijk uitgangspunt in de werkwijze van Twente Mobiel. Verder ligt de focus op vraaggestuurd werken; we ontwikkelen voor werkgevers en werknemers uitsluitend relevante en effectieve acties. De stuurgroep van Twente Mobiel houdt grip op onze projecten doordat we elk kwartaal onze eigen acties en ambities onder de loep nemen en waar nodig bijstellen. Door deze werkwijze kan het projectteam steeds met focus en enthousiasme zijn acties (blijven) uitvoeren. We krijgen inmiddels ook landelijke aandacht voor de ‘Twentse aanpak’ van mobiliteitsmanagement. Tijdens het bezoek van de minister van Infrastructuur en Milieu in juli van dit jaar werd deze aanpak en het feit dat de Twentse werkgevers al heel actief zijn, positief gewaardeerd. “Twente scoort hoog met anti-filebeleid”, kopte De Twentsche Courant Tubantia.
Nuchter, niet anti-a maar doelgeric ut o, ht anti-file.
Bij het lezen van dit reisverslag krijgt u een goede indruk van actieve convenantwerkgevers en acties die Twente Mobiel collectief voor hen heeft uitgerold. U krijgt een opsomming van succesvolle en minder succesvolle acties voorgeschoteld. Daarbij komen ook enkele werkgevers en andere betrokkenen aan het woord. Verder zult u zien dat er communicatief flink aan de weg is getimmerd. Want, zoals de voorzitter van onze stuurgroep verderop stelt, bewustwording is van onschatbaar belang. Het is een absolute voorwaarde voor succesvolle uitvoering van de projecten van Twente Mobiel. Dit reisverslag betekent niet het einde van de reistocht. Integendeel, deze neemt steeds grotere vormen aan, met steeds meer reisgenoten. Het aantal convenantwerkgevers groeit nog steeds, evenals het aantal activiteiten. Geheel in lijn met onze missie wens ik u bij uw weg door dit reisverslag een goede en aangename reis. Namens het Projectteam Twente Mobiel,
Rob Soeters Mobiliteitsmakelaar
5
Inhoudsopgave
File in Twente?
6
8
“Binnen een week had ik mijn e-fiets” 10
F35 Fietssnelweg 12
Nieuwe werken 14
Werknemerscampagne Gedragsbeïnvloeding 16
Monitoring
Id Ideeënwedstrijd, ë d ijd mobieltje b bi l j als l carpoolhulp lh hulp ul 18
Bewustwording blijft belangrijk 25
30
Samen Bereikbaar Actie 21
E-fi E-fietsclubje etsclubje 28
7
Inleiding 7 initiatiefnemers - VNO-NCW Twente, Kamer van Koophandel, MKB-Twente, ANWB, Regio Twente en de gemeenten Enschede en Hengelo - nemen in 2009 de eerste stappen naar een projectorganisatie die zich gaat inzetten voor de bereikbaarheid en leefbaarheid van de regio Twente. De organisaties zoeken de samenwerking op met het bedrijfsleven. 26 werkgevers commiteren zich aan het initiatief door het ondertekenen van het convenant Mobiliteitsmanagement Twente. De projectorganisatie Twente Mobiel is een feit.
Twente M werken en soblimiel stimuleert slim werkgevers en reizen onder Dit doen we d werknemers. advies en act oor onderzoek, en door het in ies voor werkgevers van werkneme spireren en activeren rs.
8
Minder auto’s in de spits Mobiliteitsmanagement is het verleiden van mensen tot alternatieve keuzes voor de auto en het organiseren van slim reizen om het aantal autokilometers (vooral tijdens de spits) te beperken. De reiziger wordt gestimuleerd om naast de auto, incidenteel of structureel, alternatieven te gebruiken, zoals fiets, trein, bus of telewerken. Mobiliteitsmanagement gaat over maatregelen, acties en faciliteiten waarmee werkgevers het reisgedrag van de werknemers, bezoekers en leveranciers willen beïnvloeden. Slim werken en slim reizen Het doel van Twente Mobiel is om werknemers bewuster om te laten gaan met mobiliteit en slim werken en slim reizen te stimuleren. Twente Mobiel ziet hierin de werkgevers als de sleutel, zij ondertekenen het convenant. De convenantpartners worden op weg geholpen met uiteenlopende activiteiten en initiatieven voor zowel hun medewerkers als voor het organisatiebeleid. Landelijk platform Twente Mobiel is aangesloten bij het landelijk platform Slim Werken Slim Reizen, dat een regionale doelstelling heeft meegegeven: reductie van het aantal autokilometers in de spits met gemiddeld 5% in 2012. Ook is Twente Mobiel betrokken bij het programma ‘Beter Benutten Twente’. Eén van de ambities van het programma is 20% minder files op drukke trajecten in 2014.
De reis In 2010 gaat Twente Mobiel officieel van start. Vanuit het Ondernemingshuis in Enschede wordt hard gewerkt om de organisatie goed neer te zetten en naamsbekendheid te creëren. De eerste mobiliteitsprojecten worden ontwikkeld en de convenantpartners worden hierin gefaciliteerd. In 2011 krijgt Twente Mobiel steeds meer publiciteit. Het aantal convenantpartners groeit en de projecten worden vanuit een sterke focus (de goede dingen doen) ontwikkeld. De ideeënwedstrijd, de Twentse e-fietsactie en de poolfietspilots zijn hiervan aansprekende voorbeelden. Het projectteam groeit waardoor we onze convenantpartners optimaal kunnen ondersteunen. In 2012 worden de acties geïntensiveerd en haakt Twente Mobiel aan bij het programma ‘Beter Benutten Twente’. Regio Twente voert hierbij de infrastructurele projecten aan, Twente Mobiel gaat aan de slag met de vraagbeïnvloedende maatregelen.
Toename convenantpartners per jaar
26
38
53
2010
2011
2012
60
prognose
9
Aanleiding: File in Twente? Vaak rijst de vraag: “In Twente staan toch geen files zoals in de Randstad? Is daar nou echt een bereikbaarheidsproblematiek?” Nee, de problemen zijn hier niet zo groot als in het westen van het land, maar regionaal en lokaal is er wel degelijk een impact voelbaar. Het hoofd- en onderliggende wegennet zijn kwetsbaar en bij calamiteiten ontstaan vaak grote bereikbaarheidsproblemen. Dat betekent dus dat we iets moeten doen. Juist nu moeten alle zeilen worden bijgezet om Twente ook in de toekomst bereikbaar te houden.
Stuurgroep
tie r. Projectorganisa ganisatiestructuu nt een platte or ke iel de t ef Twente Mob he an en het hoogste orga De stuurgroep is bestaat uit Zij id. he lijk de woor algehele verant drijfsleven en be t anagers uit he m rs/ de ctur stu be 6 rsteunt het proje ojectgroep onde als overheid. De pr rt ee fung ionele acties en en team met operat at uit deskundig sta be am te ct oje pr t He . rd bo klank gebied. en communicatie op mobiliteits-
Projectgroep (ambtelijke opdrachtgevers)
Mobiliteitsmakelaar
Managementassistent Medewerker communicatie
Communicatieadviseur
10
Projectleider Mobiliteitsmanagement
Ambassadeur
Mobiliteitsadviseur
Duurzaamheid Vanuit het bedrijfsleven is steeds meer aandacht voor mobiliteitsmanagement. Bedrijven en instellingen willen bereikbaar zijn voor klanten en medewerkers, willen grip en sturing hebben op mobiliteitskosten, willen duurzaam zijn en de gezondheid van medewerkers bevorderen. Deze ontwikkelingen vragen om actie. Werknemers kunnen worden gestimuleerd om naast de auto alternatieven te gebruiken als fiets, openbaar vervoer of telewerken. Jan van der Linde, lid Raad van Bestuur bij AriënsZorgpalet: “Twente Mobiel is een mooi project, waarbij wij ons graag willen aansluiten. Er wordt niets van bovenaf opgelegd, maar de verantwoordelijkheden rondom mobiliteit worden bij de organisatie gehouden. Dat past bij onze bedrijfsvoering.”
Convenant ondertekend, en dan? 1. Inventarisatie van de huidige mobiliteitssituatie. 2. Analyseren en adviseren: waar liggen knelpunten, kansen c.q. verbeterpunten? 3. Acties vaststellen en implementeren. 4. Evalueren.
Koert van ’t Hof, Hoofd Corporate Affairs bij Koninklijke Grolsch: “Grolsch is met de ligging aan de A35 goed bereikbaar met de auto. Reizen met het openbaar vervoer naar ons terrein is nu jammer genoeg een behoorlijke onderneming. Dat willen we graag verbeteren.” De eerste actie van Mediant was de Twentse e-fietsactie. Peter Turpijn, voorzitter Raad van Bestuur bij Mediant: “Wij hebben de gezondheid van onze medewerkers hoog in het vaandel. Het stimuleren van het e-fietsgebruik voor woon-werkverkeer is een goede maatregel.” Joke Mengerink, lid van de Raad van Bestuur bij Carintreggeland: “We ondertekenen zeker niet voor de bühne. Het past, juist nu, binnen ons meerjarenbeleid.”
2010
Bijeenkomst Introductie van Twente Mobiel en mobiliteitsmakelaar Rob Soeters op de VIT (Versterking Industriepotentieel Twente)-bijeenkomst. Twente maakt voor het eerst kennis met Twente Mobiel.
2011
levert u t n e m e g a ar s m an Mobilitei!t Samen op weg nkaope winst op gezonde en goed groene, it. mobilite
2012
Bijeenkomst Op de algemene ledenjaarvergadering van het Business & Science Park Enschede laat Twente Mobiel de leden van het park kennismaken met filevriendelijke alternatieven.
11
“Binnen een week had ik mijn e-fiets” “Ik had waarschijnlijk ooit wel een keer een elektrische fiets aangeschaft, maar toen ik hier bij Carintreggeland over de actie las op intranet heb ik me meteen ingeschreven. Doordat de fietshandelaar er ook vaart achter zette, had ik binnen een week mijn nieuwe e-fiets, met 250 euro korting. Als ik in het najaar de enquête invul, komt daar nog eens 50 euro bij. Ik ben blij met de actie en blij met de fiets!”
Ook meer jonge e-fietsers “Ik ben niet als enige enthousiast over de fiets. Mijn zoon die vaak van Hengelo naar Enschede moet, heeft ‘m laatst een keer geprobeerd. Hij overweegt nu ook serieus om zo’n elektrische fiets aan te schaffen. ’t Lijkt erop dat steeds meer jongeren gaan e-fietsen. Bij hen weegt ook de tijdwinst sterk mee, denk ik.”
Elly Wienk is secretaresse van de Raad van Bestuur van Carintreggeland in Hengelo. “Tot nu toe,” zo bekent ze, “kwam ik altijd met de auto naar het werk. Nu pak ik geregeld de e-fiets en trap dan lekker bij. Dat is helemaal goed voor mij, omdat ik anders die beweging niet zou hebben. Ik ga bijvoorbeeld niet naar de sportschool.”
Twentse e-fietsactie 2011 • Deelname door 20 convenantpartners. • Tijdens de actie zijn 240 e-fietsen gekocht. • 91% van de kopers gaat sinds de actie minimaal twee dagen per week op de e-fiets naar het werk. • De kopers waren voor aanschaf van de e-fiets overwegend autogebruikers (65%). • De actie resulteert in een autokilometerreductie van circa 450.000 per jaar.
2010
Ont bijt bijeenkomst in De Grolsch Ves te
12
Twentse e-fietsactie 2012 • Deelname door 43 convenantpartners. • Actie start op 21 mei 2012. Al na 3 weken hebben 350 medewerkers zich voor de actie aangemeld. • Wegens succes is budget verhoogd. • In totaal zijn 475 e-fietsen gekocht. • Actie levert een aantal nieuwe convenantpartners op. In oktober ontvangen deelnemende medewerkers digitaal een vragenlijst over het e-fietsgebruik. Mede op basis hiervan worden de resultaten van de e-fietsactie 2012 op een rij gezet.
2011
Bijeenkomst Ontbijtbijeenkomst met Twente Mobiel in De Grolsch Veste, Enschede Onder het genot van een gevarieerd ontbijt wisselen de convenantpartners informatie uit over o.a. elektrisch vervoer en Het Nieuwe Werken. Quote van een deelnemer: “Veel kennis en nieuwe ideeën opgedaan.” Twente Mobiel blikt terug op een geslaagde sessie gevuld met interactie, netwerkmogelijkheden en kennisuitwisseling.
2012
Project Cadeaubonnenactie OV-fiets / Uitgiftepunt Drienerlo OV-fiets Eind 2010 wordt het OV-fietsuitgiftepunt bij station Enschede Drienerlo geopend. Ter promotie verloot Twente Mobiel cadeaubonnen onder haar convenantpartners. Winnaars kunnen met zo’n bon de OV-fiets gratis uitproberen. Eén van die partners: “Lekker simpel. Ik zwaai met mijn OV-pas en heb direct een OV-fiets ter beschikking”.
Twentse e-fietsactie 2012 Wegens succes geprolongeerd: na de flitsende start in 2011 kreeg de Twentse e-fietsactie in 2012 een voortvarend vervolg. Bij aanschaf van een e-fiets konden werknemers van deelnemende bedrijven met een fietsplan 3 300 retour krijgen van Twente Mobiel. Het doel van de actie is om het (woon-werk)fietsen onder werknemers te stimuleren en het aantal autokilometers te verminderen. Binnen 3 weken waren al ruim 300 e-fietsen verkocht! In verband daarmee werd het beschikbare budget voor 350 e-fietsen vergroot naar 450 e-fietsen. Ter vergelijking: de 26 convenantpartners (met in totaal bijna 29.000 werknemers) waren in 2011 goed voor de aanschaf van ‘slechts’ 240 e-fietsen. Carintreggeland deed in 2012 mee met 52 medewerkers.
2010
Project Probeerweek vervoer bij Waterschap Regge en Dinkel Medewerkers reisadviezen geven en kennis laten maken met
Effect Pro beerwee k: • 20 me dewerke rs hebbe een and n er vervo ermidde dan de a l uto gebru ikt om naar het werk te gaan. • Voor u itprobere n van openbaa r vervoe r was weinig a nimo.
2011
verschillende vormen van vervoer: elektrische fiets en scooter, openbaar vervoer, carpoolen. Gerrit Meijerink, werknemer van het Waterschap. “De week heeft me aan het denken gezet over mijn alternatieven voor de auto.”
Project Verschillende convenantpartners geven hun medewerkers de mogelijkheid om gebruik te maken van een aantal elektrische poolfietsen. Zo kan men bij
2012
gemeente Rijssen-Holten, Campus Business Center en Carintreggeland de e-fiets voor de zakelijke ritten uitproberen. Is het een ideaal alternatief? Gisela Eshuis van gemeente Rijssen-Holten: “Bijna elke dag maakte wel iemand gebruik van de poolfiets. Toen de pilot was afgelopen, ben ik meteen aan de slag gegaan met een voorstel voor aanschaf van een paar elektrische poolfietsen bij de gemeente.”
13
Toename aantal medewerkers
22.427
27.795
38.039
2010
2011
2012
2010
Bijeenkomst Twente Mobiel presenteert zich op het grootste netwerkevenement van Oost Nederland, Business Meeting Twente. Bijeenkomst Ontbijtbijeenkomst met Twente Mobiel met als thema ‘Kom in beweging’. Ruim 50 werkgevers nemen deel en wisselen kennis uit over het beïnvloeden van gedrag.
14
2011
Project Week van Het Nieuwe Werken Twente Mobiel werkt mee aan de Week van Het Nieuwe Werken, een initiatief van Stichting Natuur & Milieu en het Platform Slim Werken Slim Reizen. De week is bedoeld om werkgevers en werknemers enthousiast te maken over Het Nieuwe Werken. Rob Verkerk (woont in Zwolle, werkt in Almelo bij Waterschap Regge en Dinkel):
2012
“Nu ik regelmatig thuis werk, weet mijn gezin ook weer wie die man is die ‘s zondags het vlees aansnijdt.”
F35 fietssimulatiewedstrijd De fietssnelweg F35 is hét fietsproject van Regio Twente en acht Twentse gemeenten. Samen werken zij aan een snelle en comfortabele fietsverbinding tussen Enschede en Nijverdal, met de zijtakken Enschede-Oldenzaal en Almelo-Vriezenveen. In het kader van de officiële openstelling van het deeltraject Enschede-Hengelo zijn alle inwoners van Twente uitgedaagd om deel te nemen aan de F35 fietssimulatiewedstrijd. Twente Milieu werd dubbel winnaar: zowel in het individuele als in het ploegenklassement.
n, Hans van Agterkeeer van wethouder VerEnschede, de gemeente aan de nam ook deel iewedstrijd. fiet ssimulat
Over de Fietssnelweg met 52 km/uur “Het resultaat van lompe, brute kracht, werd er gezegd. En ja, bij het spinnen leer je om gedurende korte tijd veel energie vrij te maken. Maar ik had niet meteen verwacht om te winnen,” Ronny Coops, financieel medewerker bij Twente Milieu, heeft het over de F35 fietssimulatiewedstrijd bij IJsbaan Twente. Hij raasde op de simulator het 2,7 kilometer lange stuk Fietssnelweg tussen Enschede en Hengelo als snelste af in 3 minuut en 4 seconden. Dat is een snelheid van meer dan 52 km/uur! Vroegere schaatskampioene Moniek Kleinsman heeft actief deelnemers geworven voor de wedstrijd. Ronny Coops: “Zo zijn wij in beeld gekomen. We hebben ons ingeschreven met het groepje van vier waarmee we vorig jaar Alpe d’Huez hebben beklommen. Dat was blijkbaar een goede
voorbereiding, want we zaten allemaal in de toptien.” Met de prijs naar het werk Alle medewerkers van Twente Milieu mochten door de winst van hun ploeg worden getrakteerd op cupcakes. Dat is tijdens de kerstmarkt van het bedrijf gebeurd. En de individuele winnaar komt met zijn prijs, een fiets, naar de zaak: “Als het weer niet te slecht was, fietste ik altijd al van Enschede-Zuid naar mijn werk. Dat mag ook wel, want ik vind dat ik nog steeds een paar kilo te zwaar ben…”
15
“Juist óók omdat het gezond is…” Egon Schreven is medewerker Kwaliteit Arbo en Milieu en arbeidshygiënist bij Twence Afval en energie b.v. in Hengelo. Zijn functie kleurt zijn kijk op mobiliteitsmaatregelen: “De gezondheidsvoordelen wegen zwaar voor mij. Als er minder auto’s rijden dan betekent dat minder uitstoot. En hoe meer mensen fietsen, hoe meer mensen gezond bewegen.” “Uit de analyse van de door ons ingevulde HNW Radar blijkt dat er bij Twence nog winst valt te behalen op het vlak van Het Nieuwe Werken. Met name meer thuiswerken behoort tot de mogelijkheden. Het is een overweging om kantoormedewerkers structureel die gelegenheid te bieden, met bijvoorbeeld een maximum van 1 dag per week.”
HNW Radar 8 convenantpartners hebben de HNW Radar ingevuld. Bijna allemaal gaan ze verder met Het Nieuwe Werken aan de slag.
16
“Twence zet zich in voor de aanpak van mobiliteits- en milieuvraagstukken. Daarom hebben we de HNW Radar ingevuld en doen we graag mee aan het plan van Twente Mobiel. Overigens stimuleren we al langer gezondheidsen milieugedrag, bijvoorbeeld met ons e-fietsenplan. Ook stellen we een elektrische dienstauto beschikbaar die medewerkers voor zakelijke afspraken kunnen gebruiken. Er zijn elektrische tappunten in onze fietsenstallingen en we hebben sinds kort twee parkeerplaatsen en laadpunten voor elektrische auto’s. En er bestaan plannen om bij onze receptie voor onze collega’s en bezoekers reisinformatieschermen te plaatsen met online info over bus- en treintijden.”
HNW Radar Hoe doet uw bedrijf het, als het gaat om Het Nieuwe Werken? En waar kunt u nog winst boeken? Na het invullen van de door Twente Mobiel ontwikkelde HNW Radar (in 10 tot 15 minuten) krijgt u binnen een paar weken onze analyse toegestuurd. In dit korte verslag komen zowel organisatorische als technologische aspecten aan de orde, evenals zaken die met de inrichting van uw pand te maken hebben. Desgewenst komt een adviseur van Twente Mobiel langs om de uitkomsten en mogelijke vervolgstappen te bespreken.
2010
Project Mobiliteitsvoucher Twente Mobiel houdt een grote promotieactie voor de Mobiliteitsvouchers onder alle Twentse ondernemers. Met de Mobiliteitsvoucher kunnen MKB’ers laten onderzoeken hoe hun medewerkers slimmer kunnen reizen en werken.
Effect Mobiliteitsvouch er: MKB in Twente is over de vouchers geïnformeerd . 49 bedrijven hebben een voucher aangevraagd. 19 bedrijven hebben ook stappen naar implement atie ondernomen.
2011
2012
Bijeenkomst Informatiebijeenkomst voor alle adviseurs van de landelijke MKB voucher-regeling. Een kennismaking met Twente Mobiel en de Twentse Markt.
www.fietsrouteplanner.nl: duidelijk overzicht van fietsroute, afstand, tijdsduur, fietscomfort van de rit en hoeveelheid verbrande calorieën en bespaarde CO2. Speciaal ontwikkeld voor het Twentse fietsverkeer.
Project Fietsrouteplanner Twente Mobiel geeft haar convenantpartners een toolbox ter promotie van de fietsrouteplanner. In de toolbox zitten alle middelen - flyers, posters, banners, regenponcho’s, etc. - voor het integreren van de fietsrouteplanner in de organisatie.
17
Werknemerscampagne Gedragsbeïnvloeding Werkgevers zoeken veelal ondersteuning bij het verleiden van werknemers om mee te doen aan mobiliteitsmaatregelen, zoals fietsen en carpoolen. Met gebruikmaking van strategieën uit de marketingpsychologie ontwikkelt Twente Mobiel voor een aantal werkgevers een campagne c.q. actie waarmee het reisgedrag van werknemers wordt beïnvloed. Het uiteindelijke doel: vermindering van de autokilometers tijdens de spits en stimulering van de vervoersalternatieven.
2010
Project Reisinformatiekaart Slim reizen met de auto, openbaar vervoer of fiets? De reisinformatiekaart helpt mensen op weg. De kaart
De Reisinformatiekaart
18
2011
2012
geeft actuele verkeersituaties, alle wegwerkzaamheden, files en parkeermogelijkheden in de stad, vertrek- en aankomsttijden van treinen en OV-fietsuitgiftepunten weer.
Bijeenkomst Rob Soeters geeft een presentatie op het 9e DVM (Dynamisch Verkeersmanagement)-symposium in Rotterdam.
kaart: Effect Reisinformatie hebben ers rtn tpa • 3 convenan t me ld ste be erm een sch r en daarop weer, verkee OV-informatie. jven zijn • Enkele andere bedri met het an ga ge g sla de aan tie op ma tonen van reisinfor m. tee hun eigen sys
Bijeenkomst Rondetafelgesprekken bij Twente Mobiel. Kleine interactieve sessies onder leiding van een professional met als thema’s gedragsbeïnvloeding, de nieuwe werkkostenregeling en Het Nieuwe Werken. De rondetafelgesprekken worden op een schaal van 1 tot 10 gewaardeerd met een 8.
Aantal convenantpartners per branche
Aantal convenantpa (Semi) overheid Zorg Onderwijs (Zakelijke)dienstverlening Industrie Transport Afvalverwerking Overig 0
2
4
6
8
10
Van rationeel naar onderbuik Al vele jaren wordt geprobeerd werknemers ertoe aan te zetten buiten de spits te reizen of voor een ander vervoermiddel dan de auto te kiezen. Gedragsbeïnvloeding gaat tot op heden vaak uit van een rationeel mensbeeld. Recente doorbraken in de neuro- en marketingpsychologie tonen echter aan dat andere drijfveren het gedrag vooral bepalen. Marketingspsycholoog Niels Götz legt uit: “We worden - vaak onbewust - beïnvloed door (sociale) oermechanismen. Door onze onderbuik. Onze hersenen blijken niet zozeer aan te zetten tot gedrag, maar ze zijn veel meer bezig met het ‘goedpraten’ van al ingezet gedrag. In het project Gedragsbeïnvloeding worden voor het eerst de nieuwe psychologische inzichten gebruikt om campagnes te ontwikkelen voor maximaal vijf convenantpartners. Zoals veel convenantpartners hebben ze al goed ontwikkelde
mobiliteitsplannen, maar blijkt het moeilijk de werknemers ‘in beweging te krijgen’. Bij het opzetten van de campagnes houden we expliciet rekening met de specifieke kenmerken van de organisaties, zoals de bedrijfscultuur, de aard van het primaire proces en het opleidingsniveau van de werknemers.” Waar leidt dat toe? Met het project wordt een eerste belangrijke stap gezet naar het in de vingers krijgen van een hele nieuwe set gedragsmechanismen. “En daarmee,” zo stelt de expert, “krijgen we uitzicht op nieuwe, effectievere mogelijkheden om het gedrag van werknemers te beïnvloeden.”
19
Ideeënwedstrijd “Wat zou jouw werkgever kunnen doen om het aantal autokilometers in de spits terug te dringen?” Die vraag stelde Twente Mobiel in het kader van een ideeënwedstrijd aan medewerkers van haar convenantpartners. De professionele jury onder leiding van Lodewijk de Waal selecteerde de winnende ideeën uit maar liefst 220 inzendingen! Voor realisering van het beste idee, hybride/elektro-auto’s voor dienstreizen, heeft AkzoNobel 3 10.000 subsidie ontvangen. Bedenker Henk Leusink won een ballonvaart. De prijzen voor het meest innovatieve idee gingen naar Ziekenhuisgroep Twente en werknemer Ellen Willemsen.
2010
Project Autoloze campus UT Tijdens het Open Huis van Universiteit Twente is de campus niet toegankelijk voor auto’s. Dat is niet voor niets, want de dag valt samen met de ‘Gratis OV-dag’. Dat betekent gratis reizen met de bussen van Connexxion en treinen van Syntus.
20
2011
Bijeenkomst Twente Mobiel gaat de grens over en licht op het ACT congres in Chicago de aanpak toe. Met name het hoge percentage fietsers en de Twentse e-fiets-actie maken indruk.
2012
Mobieltje als carpoolhulp “Op intranet bij ons op het werk zag ik de Ideeënwedstrijd voorbijkomen. Later thuis heb ik er beter naar gekeken en toen het idee ingediend dat al een tijdje in mijn hoofd hing. Als ik weer eens in mijn eentje met de auto naar het werk ging, vond ik dat ik best anderen mee had kunnen nemen. Maar wie zouden er dan op dat moment mee kunnen? Die vraag beantwoord je met mijn idee, de carpool-app.” Ellen Willemsen, oncologieverpleegkundige bij Ziekenhuis Groep Twente in Hengelo: “De app werkt naar twee kanten. Wie plaats in zijn of haar auto heeft, kan dat opgeven, mét de route die wordt gereden. Wie met iemand wil meerijden kan met de app opzoeken wanneer en waar er een instapmogelijkheid is. Zo maak je het carpoolen een stuk gemakkelijker.” Voor alle ZGT’ers Ellen won met dit idee de eerste prijs en ZGT kreeg 3 5.000 om de app te ontwikkelen. “We hopen ‘m dit najaar alle ZGT-medewerkers aan te kunnen bieden,” aldus Ellen, die ook voortaan niet alleen de auto zal pakken: “Ik zal nog geregeld met de e-fiets naar het werk gaan!”
Ideeënwedstrijd • 1100 werknemers hebben actiewebsite bezocht. • 220 ideeën zijn ingediend. • Beste idee: AkzoNobel - hybride/ elektro-auto’s bij bedrijf die voor dienstreizen kunnen worden gereserveerd. • Meest innovatieve idee: ZGT carpoolapplicatie voor personeel.
21
Met de BIT-Shuttle naar het werk “Duurzaamheid was van begin af aan belangrijk voor ons, kijk ons Masterplan er maar op na. En een van de thema’s van onze duurzaamheidsvisie is mobiliteit. Zo willen we met maatregelen op het gebied van goederen- en personenvervoer werken aan CO2-reductie.” Jankees Klapwijk, Parkmanager van Bedrijvenpark Twentekanaal te Hengelo, vervolgt: “Vanaf 15 oktober 2012 zetten we met het pendelproject ons duurzaamheidsstreven concreet kracht bij. De ondernemingen op het park (350 bedrijven met in totaal ongeveer 10.000 medewerkers) kunnen een vervoerstegoedabonnement nemen op de pendelbus van en naar NS-station Hengelo. Vervoer voor hun medewerkers en gasten tot voor de deur, zogezegd.
22
Deze zogenaamde BIT-Shuttle is de hele werkdag beschikbaar. We hopen en gaan ervan uit dat een flink groep mensen, vooral treinreizigers, dagelijks gebruik gaat maken van deze vorm van woon-werkvervoer.” Met de inzet van convenantpartners “In het kader van de Samen Bereikbaar Actie heeft Twente Mobiel met ons meegedacht over de opzet en financiering van het project. Ook de convenantpartners op het park hier hebben een actieve rol gespeeld. Het resultaat is er naar: bij de start van het project kunnen we al uitgaan van 20 ritten per dag. En als het project één keer loopt...”
Samen Bereikbaar Actie Wilt u de bereikbaarheid van uw bedrijventerrein vergroten? Overweegt u om met buurtbedrijven een mobiliteitsactie op te zetten? Met de Samen Bereikbaar Actie biedt Twente Mobiel bedrijven hierbij professionele ondersteuning aan. Enkele concrete voorbeelden: pendelbus, gezamenlijke poolvoertuigen, gezamenlijke inkoop. De Samen Bereikbaar Actie is al gestart op Bedrijvenpark Twentekanaal in Hengelo. Wilt u ook meedoen? Neem contact op met Twente Mobiel!
2010
Project Fietsrouteplanner 100.000e route gepland eind 2011.
2011
Project Week van Het Nieuwe Werken Twente Mobiel werkt ook in 2011 mee aan de Week van Het Nieuwe Werken.
2012
Project Het Nieuwe Werken Menu Twente Mobiel brengt vraag en aanbod bij elkaar met Het Nieuwe Werken Menu. Bij verschillende marktpartijen kunnen werkgevers producten en diensten van Het Nieuwe Werken afnemen tegen een scherpe kennismakingsprijs. Echter, bij onze convenantpartners blijkt hiervoor geen interesse te bestaan. Met name de grotere werkgevers zijn nog niet toe aan het op grote schaal invoeren van Het Nieuwe Werken.
De 100.000e route! 23
Meer ploegwerkers uit dezelfde buurt? “In het najaar van 2011 hebben we door Twente Mobiel een quickscan en postcodescan laten uitvoeren. De resultaten die we snel op tafel hadden, waren niet superverrassend, maar hebben wel duidelijk gemaakt waar we nog winst kunnen halen,” aldus Anita Harperink, HR Manager bij AkzoNobel te Hengelo.
“Ongeveerde helft van onze medewerkers komt met de auto naar het werk. Volgens de scan zou dat maar 20% hoeven te zijn. In dat licht onderzoeken we samen met andere bedrijven in de buurt of en hoe we de OV-situatie kunnen verbeteren. Ook kan er mogelijk op grotere schaal gecarpoold worden. En door deelname aan de e-fietsactie halen we ook mensen uit de auto. Een interessant punt van overweging is de samenstelling van ploegen. Ploeggenoten die bij elkaar in de buurt wonen zouden gezamenlijk met één auto kunnen komen en gaan.” Niet naar ‘dichterbij’ verhuizen… “Waar we een beetje tegenaan lopen is de ontwikkeling dat er medewerkers zijn die met het oog op een volgende carrièrestap niet naar Twente verhuizen maar blijven forenzen. Daar doe je weinig tegen. Daartegenover staat dan weer het voorstel waarmee onze medewerker Henk Leusink dit jaar de ideeënwedstrijd van Twente Mobiel heeft gewonnen. De hybride/elektro-auto’s die voor dienstreizen kunnen worden gereserveerd komen er! Kortom, we zitten absoluut niet stil op het vlak van mobiliteit.”
Aantal medewerkers per branche 18.452
Zorg Onderwijs (Semi) overheid Industrie (Zakelijke)dienstverlening Transport Afvalverwerking Overig
8.559 4.833 2.762 1.237 804 470 922
0
24
5000
10000
15000
20000
Quickscan Twente Mobiel voert bij iedere convenantpartner een quickscan uit naar de mobiliteit. Hoe zit het met de arbeidsvoorwaarden en faciliteiten? Hoe reizen werknemers naar hun werk? Bij grote organisaties vullen werknemers een uitgebreide online lijst in met vragen over het hoe en waarom van hun reisgedrag. Daarnaast kan worden gebruikgemaakt van de postcodescan. Deze anoniem in te vullen scan geeft op basis van postcodes inzicht in de reisafstanden en mogelijke vervoerswijzen voor het woon-werkverkeer. De analyse van Twente Mobiel geeft vervolgens aan welke kansen het betreffende bedrijf heeft. Kunnen bijvoorbeeld meer mensen op de fiets of is juist carpoolen een goede maatregel?
2010
Bijeenkomst ‘Hoe werkt en reist Nederland in 2020?’ Onder de bezielende leiding van trendwatcher Justien Marseille
2011
2012
wordt met convenantpartners ingegaan op de trends en ontwikkelingen van de toekomst. “Dat hadden we even nodig”, aldus één van de aanwezigen. dia
Foto: Punkme
Justien Marseille 25
hen van ontplooien. Belangrijk hierbij is het matc in de ten diens liteits mobi van od vraag en aanb en op de regio Twente. Het projectteam kan reken groep stuur de van begeleiding en ondersteuning Twente Mobiel. het Meer informatie? Neem contact op met projectteam: 053-77 00 000.
Projectorganisatie el, De dagelijkse uitvoering van Twente Mobi een van en hand in ligt en Samen Slim Werk liteitsprojectteam. Onder leiding van de mobi nant makelaar wordt invulling aan het conve s en gegeven door samen met de werkgever te teiten activi liteits mobi ete overheden concr
2010
Project Mobiliteitsagenda Iedere convenantpartner heeft sinds dit jaar een eigen mobiliteitsagenda. In de agenda staan alle
26
2011
acties die de werkgevers op mobiliteitsgebied zelf via de collectieve acties van Twente Mobiel gaan ondernemen. De agenda’s zijn openbaar, zodat de informatie
2012
gemakkelijk met andere convenantpartners kan worden gedeeld. Volgens één van hen: “Met de mobiliteitsagenda worden plannen omgezet in actie!”
“Bewustwording blijft belangrijk” “Als het om mobiliteit gaat, gebeurt er nog te veel onbewust. Zonder na te denken pakt men de auto. Juist door bewust te kiezen, kun je effectief werken aan betere bereikbaarheid en terugdringen van files. Als stuurgroep Twente Mobiel kunnen we bijdragen aan de bewustwording,” zo is de stellige overtuiging van stuurgroep-voorzitter Herman Mulder. Mulder noemt als voorbeeld de e-fiets. “Voor woon-werkverkeer is de gewone fiets bij afstanden tot 8 à 9 kilometer voor velen een optie. Bij de elektrische fiets is die afstand drie keer zo groot. Wie zich daarvan bewust is, kan de fiets bij meer mensen in beeld brengen.” Stuurgroep staat open voor ‘alles’ “Als stuurgroep vertegenwoordigen we veel richtingen en geledingen, uiteenlopend van lokale en regionale overheid tot bedrijfsleven. Onze samenstelling is daar ook op afgestemd. We putten uit de vele contacten met het projectteam en de convenantpartners, maar evengoed stellen we ons open voor individuele meningen en ideeën. Zo hebben we ons onlangs eens laten bijpraten door een trendwatcher. Dit houdt je scherp en het zorgt voor - daar heb je dat woord weer - bewustwording.”
Vol lof is Herman Mulder over de ideeënwedstrijd: “Wat we daar allemaal aan inspirerende voorstellen hebben zien voorbijkomen. Prachtig!” Waar nog veel valt te winnen op het terrein van de mobiliteit? De stuurgroepvoorzitter noemt Het Nieuwe Werken: “Zo staat er dicht bij een van de filegevoelige snelwegen een boerderij voorzien van de allermodernste communicatiemiddelen. Als ’t weer eens dreigt dicht te slibben, pakken steeds meer weggebruikers daar alvast het werk op. Een flexplek naast de file, zogezegd.”
is de gewone r e e k r e v k r e -w n “ Voor woo tanden t ot 8 a 9 km fiet s bij afsen optie. Bij de elektrivoor velen e is die afstand drie keer sche fiet s ie zich daarvan bewust zo groot . Wiet s bij meer mensen in is, kan de f en”. beeld breng
27
Twente Mobiel in Ondernemingshuis Twente Twente Mobiel, een initiatief van VNO-NCW Twente, Kamer van Koophandel, MKB Twente, ANWB, Regio Twente en de gemeenten Enschede en Hengelo, zet zich vanaf de officiële start op 1 januari 2010 krachtig in voor betere bereikbaarheid in Twente. Om zelf voor iedereen letterlijk en figuurlijk goed bereikbaar te zijn, heeft Twente Mobiel zich gevestigd in het Ondernemingshuis Twente in Enschede. U bent er welkom met uw vragen, ideeën en opmerkingen.
Aantal convenantpartners per plaats
1
2
Wierden
Almelo
2
3 1
Rijssen Holten
Oldenzaal Borne 16
2
Hengelo
Losser 24
Enschede
28
“Er stáát wat!” “Nee, ik behoor niet tot de initiatiefnemers van Twente Mobiel. Dat zou te veel eer voor me zijn. Maar ik was er wel vanaf het begin bij. Dat kwam ook omdat ik toen als ondernemer bestuurslid van de Kamer van Koophandel was. Ik was in de buurt en ook bij mij bestond het streven om niet langer dan noodzakelijk op de weg te zitten.”
Gullimex was een van de eerste bedrijven die het convenant tekende. “Ik denk dat wij de belofte daarin hebben waargemaakt. Mede omdat we een vestiging in België hebben, blijkt vooral teleconferencing ons veel rijtijd te besparen. Ik durf wel te stellen dat er medewerkers zijn die nu 50% minder auto-uren maken dan voorheen. Dat tikt aan!”
Wim Geul verruilde bij zijn pensionering de directiepositie bij Gullimex in Borne voor een functie als adviseur. “Die betiteling vind ik wel passend.” Hij heeft Twente Mobiel van nabij vorm zien krijgen. “Als ik zie wat met name Rob Soeters en zijn team voor elkaar hebben gekregen, dan heb ik daar alle respect voor. Er staat nu wat, met een ploeg die prima presteert. Naar de toekomst kijkend, kan ik eigenlijk alleen maar zeggen: ga vooral zo door op de ingeslagen weg!”
2010
Bijeenkomst “Twente pakt de mobiliteitsproblematiek op een bijzonder voortvarende manier aan.” Aldus minister Schultz van Haegen tijdens haar werkbezoek aan Twente. De minister bezoekt de regio in het kader van het programma Beter
2011
Benutten Twente. De regio krijgt 5 miljoen euro om de doorstroming op de wegen te verbeteren en bewust reisgedrag te bevorderen.
Project Verkeerscamera’s Plaatsing van verkeerscamera’s op wegen in Twente. Goede actuele w iinformatievoorziening blijkt een belangrijk recept te zijn voor het b ssuccesvol beïnvloeden van vervoergedrag van forenzen. Het kunnen g llaten zien van het actuele verkeersbeeld voorkomt veel verkeersprob blemen en frustratie bij werkgevers b en werknemers. Men kan vooraf e
2012
zien waar deze knelpunten zijn en kan ze vermijden door bijvoorbeeld de vertrektijd aan te passen.
Bijeenkomst Twente Mobiel heeft een narrowcastingsysteem voor reisinformatie ontwikkeld en voor convenantpartners een speciaal reisinformatieaanbod samengesteld. In juli organiseert Twente Mobiel een demonstratiebijeenkomst. Hoe ziet het systeem er uit? Welke reisinformatie is opgenomen? Geïnteresseerden laten zich uitgebreid over de mogelijkheden informeren.
Minister Schultz van Haegen 29
Met het Oldenzaalse e-fietsclubje naar ’t werk “Medisch Spectrum Twente stimuleerde het woon-werkfietsen al vóór 2000. In de loop der jaren kwam daarin meer structuur, vooral door invoering van de TSR- en NFP-fietsplannen. De laatste jaren gaat het om gemiddeld 500 fietsen per jaar. Op een bestand van 4000 medewerkers scoren we daarmee bovengemiddeld.”
Gerrit van der Kolk, HR-beleidsadviseur bij MST, ziet in dat geheel de e-fiets duidelijk in populariteit stijgen: “In de actie met Twente Mobiel in 2011 konden we 60 e-fietsen noteren, in 2012 waren dat er 73. In het kader van andere acties werden ook nog tientallen e-fietsen aangeschaft. En zo is er nu bijvoorbeeld een groep MST-medewerkers die dagelijks van Oldenzaal naar Enschede e-fietst.” Allerlei stimulansen “Fietsen is gezond, natuurlijk. Daarnaast is het voor ons belangrijk dat we zoveel mogelijk parkeerruimte vrij houden voor patiënten en bezoekers. Ook op andere vlakken bieden we onze fietsers daarom voordeeltjes, zoals in de vorm van een gratis-reparatiedag: ’s ochtends in de fietsstalling gebracht, ’s avonds klaar. Ook zijn we bezig een puntenregistratiesysteem op te zetten. Via een chip wordt vastgelegd hoe vaak iemand met de fiets komt. Hoe vaker, hoe meer punten verzilverd kunnen worden voor fietsgerelateerde artikelen.”
2010
Project (gepland) Twente Mobiel OV Probeerpas De Twente Mobiel OV Probeerpas betekent voor werknemers van onze convenantpartners gedurende enkele maanden kosteloos reizen met het openbaar vervoer van en naar het werk. Vooraf wordt een groep werknemers geselecteerd, die de potentie heeft om van vervoersgedrag te veranderen én op gepaste OV-afstand van het werk woont. Zij kunnen met de Probeerpas met trein en bus reizen.
30
2011
Project (gepland) Mobiliteitscalculator “Wat kost het mij jaarlijks netto als ik met een bepaald vervoermiddel naar het werk ga?” De Mobiliteitscalculator geeft antwoord op deze vraag. Eén van de overwegingen om voor een bepaald vervoermiddel in het woon-werkverkeer te kiezen, zijn namelijk meestal de kosten. Met de Mobiliteitscalculator kunnen medewerkers voor hún specifieke situatie voor de verschillende (combinaties
2012
van) vervoerwijzen de kosten en de vergoedingen/fiscale voordelen in kaart brengen.
Project (gepland) I-Zone (doorlopend) Gericht op het verstrekken van betere reisinformatie aan verkeersdeelnemers, om zo uiteindelijk het autogebruik (in de spits) terug te dringen. De i-Zone is een project van gemeente Enschede, uitgevoerd in samenwerking met diverse marktpartijen en kennisinstituten.
Highlights resultaten quickscan De uitkomsten van de quickscan zijn gebaseerd op de antwoorden van 9.470 werknemers van 24 bedrijven verspreid over Twente. Deze bedrijven hebben in totaal ruim 26.000 werknemers in dienst.
(Flexibele) werktijde (Flexibelen) werktijden
Werktijden binnen Vaste blokken Werktijden Vastebinnen tijden Vaste blokken Ploegdienste n Vaste tijden Zelf bepalen Ploegdienste Andersn Zelf bepalen Anders
Percentage 37% Percentage 30% 37% 13% 30% 17% 13% 3% 17% 3%
Zakeelijke reiz n Zak kzeelilijke
Re Reistijd kort Risei eist s ijd st
reeizzen n
is kort
Frequentie zakelijke reizen Nooit Frequentie jke e reizen Minder dan 1zakelij dag per maand Nooit 1 tot 3 dagen per maand Minder dan dag g per aand nd 1-2 1dagen permweek 1 tot to 3-4 3 da dadagen g peper gen r maa mweek aand nd 1-2 dagen dage dag en per per week wee eekk 5-7 3-4 dagen n per p week 5-7 dagen en pe p r weekk
Reistij stijd naar het werk minder dan 10 min Reiisti R s jd naa n r10-15 het wer het werk k min minder min der da dan n 10 min min min 15-30 1 0-15 0-1 5m in 30-45 min 1 5 0m 5-3 in 45-60 min 30-45 30 -45 m in 60-75 min 4 5-60 5-6 0 min min min n 75-90 60-75 6075 min min meer dan 90 75-9 90 min min n mee eerr dan 90 min
Percentage 44% P6% erccent e age 2 49% 4% 1 2% 6% 9 19 9% 2 % 9% 9% % 0% 2% 2% 0%
Aantal 555 Aan ntal ta 998 55 555 5 3507 9 998 1943 350 07 703 1943 194 2433 703 0 96 2 243 191 96 191 19
Percentage 7% P Per ntag ge 12%cen 7% % 43% 12% 12 % 24% 43 43% 9% 24% 3%% 9 % 1% 3% % 2% 1% % 2%
Rede Re Reden deen vo vvoor or kkeuze euze eu ze vvervoerswijze ervo oer ersw sw wijjze Vervoerswijze keuzewijze Vervoers keuze
Ko oste os osten te en eistijd eisti istijd jd Re Com Co mfo for rt fort Ve Veilig eililig gheid ghe heiid
Vervoerswijze Auto Vervoerswi jze Fiets Auto Trein Fiets Carpool Trein Bus usl Carpool B omfi Br mfiets e /sc / oot ote Bu uesr Moto ot r Bromfiets/scMo oo ooter Te eMvoet votor o oet nd ers TAenders voet Anders
Percent ntage 48% Perce entage 40% % 48% 5% % 40 40% 3 % 5% 1 1% 3% 0, ,7% 1% 0 0, 3% % 0,7% 1% 0,3% 1% % 1% 1%
Vervoersmidd Vervoersmiddel dd dell tijdens tijijden dens we e erk er rktijd rktij t dn no o odi dig dig Vervoersm rsm s id i del voo or/na we errrk rktij ktij tijd dn odi dig Vervoersmiddel voor/na e ktijd no o dig Ge ezon o dh dh he eid G ezond eid Millie Mili M ieu ieu u An nde nd errss ers 0 % 0%
1 0% 10%
2 0% 20%
3 0% 30%
40% 4
50 0% 50%
A uo ut Auto FFiets iet etss
31
Monitoring Belangrijk onderdeel van het project Twente Mobiel is het monitoren van de effecten. Bij alle convenantpartners is of wordt nog een 0-meting gehouden (omdat men net is aangesloten bij Twente Mobiel). Deze meting is het uitgangspunt om later de totale effecten te kunnen laten zien van alle uitgevoerde acties op mobiliteitsgebied. Uiteindelijk wordt gestreefd naar een vermindering van het aantal autokilometers met 5%.
Naast deze meting wordt ook per actie/evenement gekeken naar de behaalde effecten en wordt veelal het proces geëvalueerd. Hoeveel werknemers zijn bereikt? Hoeveel werkgevers participeerden in de actie? Hoe verliep de interne communicatie? Wat heeft het concreet opgeleverd? Elk kwartaal worden aan de hand van deze uitkomsten onze acties en ambities onder de loep genomen en eventueel bijgesteld.
volgen Goed voorbeeld doet goed de afgelopen ben heb ers artn antp ven Veel con keld en in de wik 2,5 jaar mobiliteitsideeën ont heeft een iel Mob nte praktijk gebracht. Twe met daarin n kele wik ont n late inspiratieboekje van direct praktische tips en ervaringen inmiddels betrokkenen. De website telt ze allemaal s Lee . alen 16 best practiceverh eren. -and -van eer .nl/l biel op twentemo
32
Soms worden acties geïntensiveerd, andere keren kan het betekenen dat we een bepaald project stopzetten. In het 4e kwartaal van 2012 vindt een eerste tussenmeting plaats. Deze meting geeft een beeld of de convenantwerkgevers en Twente Mobiel op de goede weg zijn en of er nog accentverschuivingen in de aanpak noodzakelijk zijn. De grote 1-meting bij de convenantpartners staat gepland in 2013.
Colofon
Het reisverslag Doorgaan! is een uitgave
van Twente Mobiel.
Teksten interviews: Gerrit Lansink. Fotog rafie: Gijs van Ouwerkerk, Henk Vos en de Aanleiding. Pasfoto’s bij interviews zijn aangeleverd door de betrokkenen. Ontwerp en opmaak: Digidee Ontwerpst udio. Druk: Drukkerij Roelofs. Oplage: 250 stuks. Hoofd- en eindredactie: Barbara Oerb ekke, Communicatieadviseur Twente Mobi el. Met dank aan: Gerrit van der Kolk, Elly Wienk, Ronny Coops, Egon Schreven, Niels Götz, Ellen Willemsen, Jankees Klapwijk, Wim Geul, Anita Harpe rink, Herman Mulder. Artikelen uit deze uitgave mogen niet zond er toestemming van Twente Mobiel word en overgenomen. Aan de inhoud van dit verslag kunnen geen rechten worden ontleend. Enschede, september 2012 Twente Mobiel, Hengelosestraat 585 in Enschede, telefoonnummer: 053 - 7700 000 www.twentemobiel.nl
33
35
