28 F E B R . 1943 ( Z O N DAG )
In de tijd tussen 10 jan. en 26 Febr. hebben wij ook kennis gemaakt met de evacuatie. 15 Jan. 1943 om 7 uur 's avonds belde de gemeentesecrtetaris uit Eelde op over het ter beschikking stellen van ons huisje te Eelderwolde voor geëvacueerden uit Noordwijk aan Zee. Hij vroeg mij de volgende dag op het Gemeentehuis te komen voor verder overleg. Ik zei, dat ik die dag niet kon en Maandagochtend zou komen. Erg enthousiast waren wij niet omdat wij dan de hele zomer in de stad opgesloten zouden zitten en ook de moestuin zouden missen. Voeding en frisse lucht is in deze tijd het allerbelangrijkste. Maandagochtend waren Johanne en ik dus op het Gemeentehuis, waar de gemeentesecretaris de heer Ensing ons vriendelijk ontving. Het bleek wel dat een onmiddelijke verhuizing niet meer mogelijk was en het onheil niet meer af te wenden. Er zat dus niet anders op dan: faire bonne mine à mauvais jeu. Een bezoek aan de burgemeester Mr. Strüben, schoonzoon van Vaders vroegere collega Ds. Kalma uit Beetsterzwaag, kon ook geen baat geven. Wij werden eerst door zijn vrouw die wij wel kenden, vriendelijk ontvangen. Hij deed alleen deze mededeling, dat Eelde eerst was medegedeeld dat er honderd personen kwamen. Dit getal was al tot 64 ingeschrompeld, doordat de geëvacueerden zelf onderdak gezocht en gevonden hadden. Het was mogelijk dat het nog verder beperkt werd, doordat ter elfder ure sommigen zelf nog in hun onderdak voorzagen. Mocht dat zo zijn dan was die goed af die zo gelukkig was een afwezige aangewezen te hebben gekregen. Nader werd afgesproken dat wij Dinsdagmiddag elkaar bij het huisje achter het Stadspark zouden treffen met de gemeentesecretaris teneinde daar alles te regelen. Woensdag zouden de geëvacueerden komen. Op de terugweg net op de grens van de gemeenten Groningen en Haren (Haren steekt met enkele punten over de weg Eelde-Groningen) doch in de gemeente Haren, zagen wij een twintigtal personen op de weg staan. Wij vroegen wat er te doen was: "Duitse politie haalt Joden op". Bij mijn cliënt Vrieling, reiziger te Eelderwolde, waren een achttal Joden verborgen in de garage. Het was Vissel v.d. haardenfabriek te Hoogkerk. Hij had op de Duitsers die hem kwamen halen, geschoten. Dit schot was afgeketst op het metalen sluitstuk van de koppelriem. De "Pol"-auto stond er nog voor. Sedert schreef ik aan Vrieling doch kreeg geen antwoord. Hij schijnt voortvluchtig te zijn. Hitler heeft weer een proclamatie afgekondigd waarin hij de bezette landen bedreigt. Na de organisatie Todt(Todt is een jaar geleden volgens officiële berichten bij een vliegtuigongeluk om het leven gekomen) kwam de organisatie Speer. Speer is een nauwe medewerker van Hitler, ontwerper en bouwer van de Reichskanzelei en v.h. Stadion voor Parteitagen in Neurenberg. Dit laatste is niet afgebouwd, zal het ook wel niet worden, daar het naar men zegt verzakt. Na deze org. Speer is nu de Organisation Zauckel aan de beurt. Ongeacht de invloed op het economisch leven vordert zij alle mannen en vrouwen op, allereerst in Duitsland, mannen van 17-65 jaar, meen ik, vrouwen v. 18 tot 45,: Zaken worden gesloten, onmisbare bedrijven geconcentreerd. Thans wil men dat hier ook doorvoeren. Uit dien hoofde heb ik het druk. Alles wat niet direct en voor 100% voor de Wehrmacht werkt wordt gesloten. Naar de radio uit Londen zegt
zou deze mobilisering van Europa vóór 15 Maart haar beslag moeten hebben. Intussen is de oorlog op een zichtbaar keerpunt gekomen. Stalingrad dat belegerd was door de Duitsers en op enkele straten na in hun handen was, is ontzet. Het belegeringsleger is ingesloten en vernietigd. Van de 330.000 man zijn 94.000 krijgsgevangenen gemaakt en de rest is gesneuveld of door de kou en elende omgekomen. Generaal Paulus, chef van het Duitse 6de leger (dat vocht in de Meidagen hier in Nederland) heeft op 3 Febr. 1943 gecapituleerd; 24 generaals zijn gevangen genomen. Op 30 Jan. j.l. werd Paulus nog tot Generaal-Veldmarschal v.h. Duitse Rijk benoemd. Vele hoge officieren werden nog per vliegtuig uit het belegerde 6de leger weggehaald, o.a. Udo von Alvensleben, die begin Dec. vandaar per vliegtuig naar Kief vertrok en vandaar per trein verder reisde. Maandag(dinsdag!) 26 Jan. was Anco Wigboldus de kunstschilder, zijn vriend, bij hem op zijn verjaardag te Wittemoor bij Stendal. Udo zou na zijn vacantie naar Frankrijk. Na Stalingrad werd een rouw van drie dagen afgekondigd. Dit werd op 4 Febr. 's namiddags om 7uur30 bekend gemaakt, net toen het concert v.d. Gron Orkestvereniging zou beginnen. Niemand begreep het aanvankelijk, doch later wel. In Amsterdam werden de bioscopen onder de voorstelling gesloten, hetgeen tot grote vreugde aanleiding gaf. Hermien Boon kwam bij ons die avond op bezoek: zij zou naar het concert van de G.O.V. en deelde het ons mede. Om half elf brachteh wij haar naar de Grote Markt naar de tram naar Haren. Het was stikdonker maar er heerste een geanimeerde stemming op straat. Sedertdien zijn Rostov(bij de zee v. Azof), Krasnadur(in de Kaukasus) Charkof, Worosjilofgrad, Koersk enz. gevallen en wankelt het gehele front. Intussen is het afwachten. Maar ik moet nog vertellen v.d. 4de Febr.: 's avonds was dus ongedeelde vreugde over de val en de "rouw" van Stalingrad. Talloze malen immers had Hitler verzekerd dat die stad in Duitse handen zou vallen. Toen de slag daar begon telde men de dagen van weerstand en verwonderde zich vooral in het begin over de onverwachte weerstand. Hoe langer het duurde hoe minder men zich verbaasde. Eindelijk was het al de 100ste dag en nog steeds bestormden de Duitsers de fabrieken en werd in de straten gevochten: tot de 10de Nov. de Russen met hun offensief begonnen. NoordZuid doorbraken en de belegeraars insloten; waarschijnlijk was dit te wijten aan gebrek aan benzine en ook was het de bedoeling v.d.Duitsers een volledige vernieling v. het gehele Oostfront te voorkomen door grote Russische troepenmachten vast te houden en hun toevoerslinies te onderbreken. Op de 4de Febr. viert het Gron.Studentencorps haar "Dies". De zoon van Prof. Ubink(theoloog) vierde die dag met enige andere studenten. Het werd nl. in groepjes gevierd. In de Bodega "Dik" in de Guldenstraat hadden zij geroepen "Leve Stalingrad". Hij werd gevat en 's nachts mishandeld tot hij zijn feestmakkers had aangegeven. Allen zijn nu naar een concentratiekamp. Hij was assistent bij Prof.v.Lokeren Campagne. D I N S DAG 16 M A A R T 1943
Zo net ben ik uit geweest. In de R.K. St.Joseph Kerk werd de luidklok naar beneden getakeld. Van Dooren, de directeur v.d. Midd.Techn.School alhier was hier gisteren-
avond, vrezende dat hij zou worden opgepakt. Ik was met hem bij Dr. Bouman om een medische verklaring overspannen te zijn. Hij heeft het inderdaad moeilijk. De laatste Joden ziin vorige week Woensdag(10/3) weggebracht, oude lieden van 90 en ouder, zieken. In Assen heeft de geneesheer-directeur van Licht en Kracht zijn medewerking geweigerd en is opgepakt. De gehele brigade v.d. Marechaussée te Grotegast is Donderdag (11/3) opgepakt met de veldwachters omdat zij weigerden Joden, die geen kwaad hadden gedaan, te arresteren. Zaterdag ben ik te Apeldoorn geweest bij de gemachtigde voor Afstammingsbewijzen: deze was zelf ziek. Het is een zekere L.C.ten Cate, zijn vervanger Smid sprak ik in zake Mevr. d'Ancona-Zwartsenberg. Hij vertelde mij uit Amsterdam te komen, vroeger in de handel te hebben gezeten, tien jaar leider v.e. Zondagschool te zijn geweest, enige tijd op de burgerlijke stand te A'dam te hebben gewerkt. Hij zat met een liggend ovaal insigne, zwart met Hakenkruis waarover het SSteken in blankgepolijst staal. Het is wonderlijk hoe de mensen v.het een in het ander kunnen slaan. Charkof, een maand geleden zowat door de Russen op de Duitsers veroverd, is dezer dagen weer in handen de D.'s overgegaan. Smolensk wordt door de Russen genaderd. De Duitsers hebben een verordening uitgevaardigd over de studenten die een loyaliteitsverklaring dienen af te geven. Voorts is gisteren de gedwongen sluiting gepubliceerd van talloze zaken. De vordering van personen naar Duitsland gaat door. Velen gaan, vooral de onbemiddelden. Anderen duiken onder. Zaterdag reisde ik b.v. terug met Mr.P.Dorhout alhier(adv.) die te Zwolle een bespreking had gehad met zijn ondergedoken compagnon Mr. Koppius. Deze is nu reeds 6 maanden weg. Onko heeft zich geassociëerd met van Heuven. Dat is mooi voor hem. Dezer dagen is er in de courant bekendt gemaakt dat de bankbiljetten van f.1000.- en f.500.- niet meer geldig waren. Ze konden bij de belastingkantoren worden aangeboden, waarbij men waar moest maken hoe men aan dat geld kwam. Ter zelfder tijd houden zij daar dan de verschuldigde belasting af. Men krijgt aan het kantoor een bewijs, geen ander bankpapier. Dat kan voor vele mensen lastig genoeg zijn. Het was te voorzien dat zo'n maatregel genomen zou worden, doch ik had dit niet nu en ook niet zo verwacht. Enige maanden geleden heb ik reeds aanbevolen geld in pasmunt te beleggen. Ik had mij voorgesteld dat alle bankpapier, op f.25 of f.100 per hoofd met aantekening op het persoonsbewijs zou moeten worden afgeleverd bij banken, spaar- en postspaarbanken, belastingkantoren. Dat men, van wat er meer was, de rechtmatige eigendomsverkrijging zou moeten aantonen. Ik had echter deze maatregel verwacht als onze regering weer terugkwam, als eerste maatregel voor de ordening van onze financiën. De genomen maatregelen maken de mensen vuurbang voor geld zodat de vlucht in goederen nog heviger zal worden: daardoor zullen de prijzen nog veel wilder worden. De sluiting van zaken zal hetzelfde gevolg hebben: Vooral thans is het de mensen niet meer om geld te doen doch om het besteden van het geld. Hoe minder goed er is en hoe slechter te verkrijgen, hoe minder de mensen op geld gesteld zijn. Zo voorzie ik over enkele maanden een onheilspellende prijsstijging. Thans is er ook een koersstop in de obligaties gekomen. De officiële obligaties werden aanzienlijk boven de koersen der Staatsfondsen
genoteerd. De rente daalde tot 3_%. Geld op Hypotheek kon men niet meer uitzetten. Door de grote inflatie is de rentedaling natuurlijk slechts een camouflage, want het werkelijk "prijsvaste" geld is ontzaglijk duur. Gouden f.10.- worden voor f.110.- verkocht. Alleen de courante goederen welke steeds een onmisbaar bestanddeel vormen voor het volksbestaan vallen thans nog onder de prijsbeheersing en zijn tegen enigzins normale prijzen te krijgen. Er is verplichting te verkopen. Alleen de niet noodzakelijke goederen kunnen gehamsterd worden als schaatsen, thermometers, in het algemeen wat ik noem incourant courant: goederen die niet op de bon komen, doch steeds te verkopen zijn. Nu nog even iets over Hitler. Sedert tijden hoort men hem niet meer: wel worden er proclamaties van hem voorgelezen. Voor een geheime Duitse zender is reeds gezegd dat hij dood zou zijn. Ik geloof veel meer dat hij weer kanker in de keel heeft evenals in 1938. Later zal de tijd leren hoe het was en waarom. 1 8 M A A R T 1943 ( D O N D E R DAG )
De klokken uit alle torens en kerken zijn gisteren en eergisteren geroofd. De briefjes van f.1000.- worden thans verkocht voor zeer wisselende koersen van f.100.- tot f600.(dit was de normale koers gisteren) tot f.750.-. Massa's mensen kunnen hun bezit niet verantwoorden. Bovendien heerst er een onzekerheid of inderdaad uitbetaling van zgn. bonafide geld zal plaats vinden. De gevolgen van deze maatregel, welke het circulerende geld zeer beperken doch het vertrouwen zeer schokken, zijn nog niet te overzien. Prak, de boekhouder, was gisteren de provincie in. Daar zijn ze bezig de tractoren weg te slepen. Z AT E R DAG 20 M A A R T 1943
Mogens en Edzard kwamen zo net laat thuis ongeveer 7 uur n.m. Zij waren met een speelgoedzeilscheepje naar het Noorderplantsoen geweest. Zij berichtten dat er een mitrailleur op de Vismarkt opgesteld stond. Na die verrassende mededeling het bericht dat het scheepje daar ergens in het water zat, op zowat 4-5 meter v.d. kant. Ik gauw enige latten, touw samengezocht en met Mogens en Jan Derk op de fiets er heen. Op de Vismarkt stond inderdaad een mitrailleur met Duitsers en een lichte overvalwagen. Wij dachten eerst dat het een luchtdoel was. Na het scheepje met een geleende bootshaak uit het water te hebben gehaald, fietsten wij naar huis en zagen de lichtbundel v.e. schijnwerper die vlak bij de stad opgesteld moest zijn. Intussen hoorden wij al bij het Noorderplantsoen muziek uit het stadscentrum doorklinken, doch brachten het zoeklicht wel met de mitrailleur in verband maar niet de muziek. Enige dagen geleden waren hier nl. midden overdag Amerikaanse "vliegende forten" over, op weg naar Vegesak een grote Duikbootwerf ten Zuiden van Bremen. Daar werden zo'n 25 Duitse jagers neergeschoten en de Amerikanen verloren slechts 2 machines. Dus lag het voor de hand dat hier ook wat zou opgesteld worden. Wel hadden Mogens en Edzard gezegd dat het was omdat er opstand gevreesd werd, maar daarvoor was op het ogenblik generlei reden. Maar nu blijkt het: het is heldengedenkdag. Eerst zou het zijn op 14
Maart later werd het op 21 gesteld. Toen wij terug fietsten zagen wij de 4 trolleybussen (soort trams zonder rails) nog weer stil op de Vismarkt staan: die mochten natuurlijk niet over de Grote Markt rijden. Vanaf de Vismarkt kon men door Tussen de beide Markten bij de invallende duisternis de flambouwen zien en de muziek horen. Het was duidelijk dat de mitrailleurs waren opgesteld om dit "feest" der slachting of der geslachten(zgn. Helden) rustig te doen verlopen: Een eresaluut aan onze Nederlandse bevolking. Door de radio weet men hier alle nieuws. Als een merkwaardigheid kan vermeld worden, dat de Duitsers alle golflengten waarop hun vijanden Nieuwsberichten in alle Europese en andere talen uitzenden, systematisch storen, omdat zij bang zijn voor de van die zijde bedreven propaganda. Ons lijkt dit een zeer gebrekkig middel daar men toch altijd wel kan horen, ook de eigen taal, maar bovendien de uitzending in het Engels niet wordt gestoord. De uitzendingen voor Noorwegen en Ital. worden met lokale vrij zwakke zenders gestoord zodat men altijd de uitzendingen toch kan volgen. Bovendien worden de uitzendingen uit Zweden en Zwitserland niet gestoord. Het komt ons Nederlanders als totaal ondeugdelijk middel voor doch de tijd zal leren of bij volgende oorlogen dit middel nog bruikbaar is en/of gebruikt zal worden. D O N D E R DAG 25 M A A R T 1943
De doktoren hebben hun bevoegdheid neergelegd, oefenen nog wel wat praktijk uit, tenminste helpen de patienten. Dat is het gevolg v.d. poging tot intimidatie vanwege de Artsenkamer die 80 doktoren beboet schijnt te hebben. Z O N DAG 28 M A A R T 1943
Maandag 8 en (dinsdag) 9 Maart zijn de Duitsers bezig geweest met de Joodse kranzinnigen uit het Ned.Herv.Krankzinnigengesticht Licht en Kracht te Assen weg te halen. De geneesheer-directeur en ook de adjunct-directeur weigerden alle medewerking. Beiden werden gearresteerd en weggebracht. De verpleegsters weigerden ook, verborgen de gezochte personen. De assistenten werden in de Directiekamer vast gehouden, doch telephoneerden met de afdelingen en waren voortdurend op de hoogte. De Duitsers namen de persoonsbewijzen die bij de directeur berustten en wisten zo wie er J.(ood) was. Daar staat een J op gedrukt bij Joden. Op een gegeven ogenblik schijnt een verpleegster tegen een van die Duitsers gezegd te hebben: Past U op, ze worden wild. Ze zijn patienten. Te Apeldoorn is naar men zegt een Joods Krankzinnigengesticht op de meest beestagtige wijze geruimd. Alle patienten en verpleegsters werden in boeien naar de trein gebracht: de patienten die niet lopen konden op brancards. Men zegt dat die in goederenwagens kwamen, allen op elkaar, gegasd werden en naar Duitsland gezonden. Uit Westerbork, dat indertijd is gebouwd door onze regering voor buitenlandse vluchtelingen en thans doorreisstation is voor Joden naar Polen, is bericht gekomen dat blijkbaar in de landverhuizerstrein (dezelfde trein rijdt iedere week een keer heen en terug) gevonden briefjes, de behandeling door de Grüne Polizei behoorlijk was, dat men vooral drinken moest medenemen, dat het eindstation Katowice was. Volgens
een bericht - oncontrolleerbaar natuurlijk - zou men dan in Polen de Joden aan het loopgraven graven zetten, om ze dan als die klaar waren van achteren dood te schieten, waarbij de loopgraaf dan dienst zou doen als graf. Het oude mannen en vrouwenhuis v.d. Joden is ook leeg gehaald. Dat gebeurde midden over dag. Vele kinderen hebben het gezien. Zij waren erg onder de indruk. Er waren erbij van over de negentig. Vlak erbij staan twee scholen. Johanne was Maandag 8 Maart j.l. in het R.K.Ziekenhuis om de vrouw van de boekhouder Prak te bezoeken. Vele vrouwen lagen daar op de zaal 's middags nog te huilen over het wegslepen van de Joden uit het Ziekenhuis. 30 M A A R T 1943 ( D I N S DAG )
De studenten moeten een zgn. loyaliteitsverklaring tekenen, maar zouden blijkbaar in grote getale weigeren. De zaak is al enige weken hangende. De Marethlinie in Zuid Tunis is door de Engelsen stormenderhand genomen en de bekende Duitse generaal Rommel, naar men zegt een Duitser uit Rotterdamse ouders, op vlucht naar het Noorden. De briefjes van f.1000 schijnen reeds voor f.8.- verhandeld te worden te Amsterdam. Op de Nieuwezijds Voorburgwal zouden tal van lieden die daar zwarte (het is niet officiëel verboden) beurs dreven zijn gevangen genomen en voor 2,5 milioen briefjes van f.1000 en f.500 op hun gevat zijn; een ervan had 117. Sedert gisteren is het verboden na elf uur op straat te zijn. Volgens inlichtingen schijnt dit met de Invasievrees samen te hangen. Hedennacht weer vele zware vliegtuigen over. Zaterdag (27/3) stond in het Nieuwsblad v.h. Noorden een advertentie van het tiental doktoren (P.Du Buy, Groningen; C.Groenewegen, Assen; K.B.de Groot, Onstwedde; H.T.van Heuveln,Veendam; A.C.van Hoorn, Drogeham; M.Koert, Oude-Pekela; L.M.ter Horst, Groningen; Prof.v.d.Borne, AKZ Groningen; J.H.H.J. Lubberman, Ter Apel; L.K.Poll, Grijpskerk) dat de praktijk nog gewoon uitoefende in Groningen, Friesland en Drenthe. Die advertentie was "gedwongen" op de Telex doorgegeven vanuit Den Haag, te laat echter voor de niet-stads editie. Het zetsel was al klaar, werd echter uit elkaar gehaald om dit mooie "nieuwtje" op te nemen. Nauwelijks was de krant voor de stad (de zgn. stadseditie) uit of de een of andere dokter ver in de provincie, [van Hoorn in Drogeham] wilde de verantwoordelijke advertentieredacteur telephonisch spreken en vroeg wie hem verlof had gegeven zijn naam in die advertentie te zetten. Het was een gedwongen plaatsing, per Telex opgegeven, zei die. Na overleg met een mede-N.S.B.er, de arts-hartspecialist zonder praktijk - Ter Horst, alhier, die alle mensen die naar Duitsland moeten (goed)keurt en die ook het Nieuwsblad opbelde, kwam later bericht op de Telex dat verdere plaatsing niet behoefde te geschieden. 5 A P R I L 1943 ( M A A N DAG )
De doktoren moeten Vrijdag middernacht hun bordjes met "Arts" er weder op hebben anders werd dit beschouwd als sabotage tegen de bezettende macht. Dit is geschied. Intussen is de voorzitter v.d. Artsenkamer Dr.Croin afgetreden. Het gerucht gaat dat er ook stappen zullen worden genomen ten aanzien v.d. advocatuur. Veemarkten worden
nu ook niet meer gehouden. 30 A P R I L 1943 ( V R I J DAG )
Gisteren verscheen in de bladen het bericht dat het Nederlandse Leger weer krijgsgevangen werd verklaard. Dit is dus het fiasco v.d. politiek v.d. zachte hand. Eerst mislukte de Nat.Soc.Ned.Arb.Partij van Keuchenius N.S.N.A.P. en werd ten behoeve van de N.S.B. ontbonden of opgeslurpt. Dat was al een betrekkelijke Nederlandse overwinning. Deze echter is veel eclatanter. Natuurlijk wordt het weer op de rug v.d. oorlogophitsers(de regering) geschoven, maar ons volk is er diep door getroffen. Een stakingsgolf gaat over ons land. Het is niet te overzien wat de ontwikkeling zal zijn. De waterleiding was één uur afgesloten. Er was geen water. Ook met het gas schijnt het flauw te zijn geweest. Dat deed mij besluiten hedenmiddag naar Eelderwolde te verhuizen als het kon en niet te wachten tot Maandag zoals oorspronkelijk de bedoeling was. In de stad was het onrustig. Wij zijn goed verhuisd. Hitler was de 20ste jarig. Boer Tammens, zoals de surrogaat-burgemeester heet,- wat is niet surrogaat!- heeft op de torens en het stadshuis de Nederlanse Vlag laten uitsteken. Tammens was een goede boer, kwam voor de oorlog al in allerlei landbouworganisaties, doch werd na enige tijd er altijd weer uitgestemd. Hij bleek dus niet mede te vallen. Hij was tot kort geleden ook lid v.d. Pachtkamer, waarvan ik hem ken. Als het nu toch een N.S.B.er moest zijn konden wij voor opvolger v. Cort v.d.Linden geen betere verlangen. De wethouders Rugge(S.D.A.P.) en Boelmans Kranenburg hebben na de instalatie van B.en W. terstond bedankt als wethouders. Thans zijn Wethouders v. Onderwys, Kunst en Kultuurbescherming Dikhuis en Van (naam doorgestreept) Finantiën. 4 M E I 1943 ( D I N S DAG )
Na de mooie toenaderingsspeeches van Hitlers verjaardag kwam op Donderdag 29 April j.l. de bekendmaking dat de leden v.h. leger weer in krijgsgevangenschap zouden worden weggevoerd waarvoor zij zich met kleding, dekens enz. alles wat in 2 handkoffers kan zijn, op nader order v.d. Duitsers moesten aanmelden. Op de 30ste werden in Limburg(mijndistrict enz.), Gelderland, Overijssel(Twente) en Noord Holland het zgn. Politiestandrecht afgekondigd, op 1 Mei de afgelopen week Standrecht door het gehele land. Stakingsbewegingen door het gehele land deden zich voor. De Regering in Londen spoort aan zich niet weder te melden voor de krijgsgevangenschap. Op 2 Mei stond op lilla papier de eerste "Doodstraf" aangeplakt. Maandag 3 stond de courant er vol van: minstens 25 excecuties, 6 melkventers tot 10 jaar tuchthuis veroordeeld enz. Op de Grote Markt hebben ze vanaf het Scholtenshuis twee personen doodgeschoten omdat ze "samenschoolden". Verder is een jongen v.d. Arbeidsdienst zwaar gewond door een schot. Een school waar de Duitsers in zaten aan het Nieuwe Kerkhof is afgebrand Maandag(gisteren)middag. De brand is om ong. 1 uur ontstaan op de bovenverdiepnig. Alleen Duitsers kunnen het gedaan hebben. Jan Derk is vandaag teruggekomen uit Arnhem waar hij bij Riek Sutherland-Last gelogeerd heeft. Toen hij de 27ste
wegreed met de trein van 8 uur kruiste hij net voorbij Assen een goederenwagen met enkele personenwagons, waarvan de locomotief door een jager was beschoten: de machine was vernield, een leerling-machinist gedood en 2 anderen zwaar gewond. Wij verhuisden de 30ste April en zitten hier rustig, vooral nu men na 8 uur n.m. tot 6 uur v.m. niet in de vrije lucht mag zijn. Dat 6 uur is thans in verband met de voedselvoorziening veranderd in 4 uur. Verschillende dagen hebben de werkzaamheden stilgestaan. Reinders, de timmerman, vertimmert nu het benedenhuis in het Rode Weeshuisstraatje, Schuiling, de huurder, oud-gepens. adjudant, onderofficier v.h. Ned.O.Ind.Leger, is pas gestorven. Zijn zoon, evenals de andere N.S.B.-er, sneuvelde als vrijwilliger bij Stalingrad. In de kelder lagen nog veel kolen. Personen, die zoons en vaders en derg. aan SS. leveren, krijgen extra levensmiddelenbonnen. Ik zei tegen Reinders dat die kolen duur betaald waren. Van die vrijwilligers sneuvelen er zeer velen. Men krijgt de indruk dat die juist vooropgesteld worden, wat v. Duits standpunt te begrijpen is. 6.M E I 1943 ( D O N D E R DAG )
Iedere dag worden er op het ogenblik vele mensen doodgeschoten. In Marum alleen 17, dat heet Politiestandrecht. Het heeft met Recht natuurlijk alleen de naam gemeen. De executies stonden eerst in de courant, doch thans zet men er slecht een deel van in. De reclame voor de nieuwe orde werd te omvangrijk. De burgemeester v. Bedum, Jouwstra, is heden ook ter dood veroordeeld. Het vonnis is echter naar het schijnt nog niet ten uitvoer gelegd. Hij zelf schijnt niet zo'n krachtige figuur te zijn, doch het personeel op de gemeentesecretarie was karaktervol. Mr.Brinkman uit Uithuizen of Uithuizermeeden is ondergergedoken net voor de Duitsers hem kwamen ophalen. De zoon van Ds. Coolsma, die bij de gemeentepolitie hier te Groningen werkte, heeft kans gezien door de tuin v.h. politiebureau aan de Ossemarkt te ontsnappen toen ze hem kwamen arresteren. Hij heeft ook zijn vrouw nog kunnen laten waarschuwen. Deze is toen gevangengenomen. Hun kind van ongeveer een jaar oud werd achtergelaten onder de hoede van een oude dame die daar toevallig op bezoek was. Maar dat alles is nog steeds franje. Gisterenochtend is om 7 uur en om 8 uur door Radio Hilversum bekend gemaakt, dat heden alle studenten ,die hun studies aan de universiteiten nog niet beëindigd hadden en geen loyaliteitsverklaring tijdig hadden getekend, zich heden met werkpakken enz. moesten aanmelden tussen 9 en 6 uur in de Harmonie te Groningen, op andere plaatsen als nader aangegeven. Gisterenmiddag was ik bij Stevens die mij mededeelde dat de studenten in overgrote getale niet zouden gaan. Stevens had 1 Mei j.l. zijn 40jarig jubileum als pedel bij Vindicat atque Polit, Gron. Studentencorps en ik ging hem gelukwensen. De tijd om binnen te zijn is vervroegd van 's morgens om 6 uur tot 4 uur, naar het heet om reden van voedselvoorziening. Mede om economische reden is het 's avonds van 8 tot 9 uur teruggebracht. Dat noemen wij al nachtpermissie. Over dat verbod om in de buitenlucht zich op te houden is veel te vertellen. Zo hoorde ik dat twee oude mensen om vijf voor acht op een holletje naar huis liepen, zo snel
hun oude benen het toelieten. Twee surrogaten - de algemene volksnaam voor de officieel genoemde hulppolitie - liepen achter hen aan. Vlak bij hun huis sloeg het acht uur. De surrogaten dreigden te schieten, waarop de beide oudjes zowat voor hun woning inelkaar zakten. Als straf moeten degenen die gesnapt worden 24 uur zonder eten op het Scholtenshuis in de houding staan, zonder gelegenheid te krijgen hun behoeften te doen. Anderen op het Politiebureau moeten 24 uur lopen. Enfin, het is onbegrijpelijk hoe stom en minderwaardig deze "wereldoverwinnaars" optreden. 1 3 M E I 1943 ( D O N D E R DAG )
Tjeerd Haitjema vroeg mij onderdak om enige dagen rustig te studeren voor zijn Kerkelijk Examen. Hij zat hier in het kantoorgebouw, het eten werd hem gebracht. Na enige dagen rustig studeren deed hij Maandag j.l. zijn Kerkelijk Examen en slaagde. De candidaten in Theologie zijn vrijgesteld van arbeid in Duitsland. Zij gelden voor afgestudeerd. Van de ca. 1300 studenten hier te Groningen hebben 121 de vereiste loyaaliteitsverklaring getekend, d.w.z. tijdig getekend. Nadien hebben nog enkele getekend doch dat stelde hen niet vrij van dwangarbeid in Duitsland. Daarvoor hebben zich naar men zegt 366 zich hier aangemeld. De meisjes studenten hoefden niet weg, stel dat dat er 300 waren, dan zijn er dus 500 ondergedoken. Tot heden schijnen er nog geen maatregelen genomen te zijn tegen de ouders. Over de moordpartijen een dag of tien geleden beginnen de eerste verwarde verhalen wat beter door te komen. In de Scharmer staat een aardappelmeelfabriek De Woudbloem met daaromheen arbeidershuisjes. Twee man daarvan en een toevallig daar op bezoek zijnde broer (Kleefman) werden gearresteerd, naar Groningen gebracht, standrechtelijk ter dood veroordeeld, naar de Scharmer teruggebracht waar de medewerkers van de twee slachtoffers bij elkaar werden gebracht om bij het kapotschieten van hun kameraden aanwezig te zijn. Dergelijke gebeurtenissen schijnen zich meer te hebben voorgedaan. Te Marum werden naar men zegt twee Duitsers gefusilleerd, omdat zij mensen die zij kenden en die altijd vriendelijk tegen hen waren geweest, niet wilden neerschieten. Dat schijnt echter een hoge uitzondering te zijn. Intussen zijn Tunis en Bizerta gevallen, ja de laatste tegenstand in Afrika is gebroken. De Duisers hebben zwaar medelijden met zichzelf daar zij door een overmachtige vijand zijn verslagen. Allereerst schijnt dat helemaal niet zo'n overmachtige vijand geweest te zijn, maar voorts is het niets anders dan wat de Duitse nazi(nat.social.) als de wet des levens hebben voorgesteld: het sterke moet het v.h. zwakke winnen dat ten dode is opgeschreven. Zo net hoorde ik dat de radiotoestellen moeten worden ingeleverd op korte termijn. 17 M E I 1943 ( M A A N DAG )
Er doen sedert gisteren weer wilde geruchten de ronde dat de fietsen gevorderd zullen worden. Voorts is er algemene onrust over de bankbiljetten van f.100.-. De Ned. Bank te A'dam heeft Zaterdag geweigerd ze te wisselen. Daardoor is het wantrouwen in het geld nog toegenomen. Nog moet ik vertellen van heden voor twee weken. Toen moch-
ten wij van 8 uur n.m. tot 6 uur v.m. niet op straat. De surrogaten - meest boerenarbeiders die nog nooit een revolver in handen hadden gehad (en die volgens mijn sigarenhandelaar dit wapen met twee handen voor zich uit hielden om te schieten) werden met de bewaking belast. In Helpman meende een iemand het huis van Prof. Haitjema te hebben zien binnengaan na 8 uur n.m. hij belde aan, doorzocht het huis, vond niemand, belde bij de volgende deur aan. Mevr. Haitjema keek vanuit de erker en zag hem daar voor de voordeur staan. Hij gaf haar een teken zich uit de erker te verwijderen. Na enige minuten dacht mevrouw dat zij nog eens wilde kijken. De surrogaat stond op straat, zag haar en loste 8 schoten, zonder haar te treffen maar de voorruit van de erker was stuk alsmede de gordijnen. Zaterdagavond was ik even bij de smid te Eelderwolde. De broer van zijn dienstmeisje was ook standrechtelijk neergeschoten te Roden. Vrijdag stond voor echtscheiding op de Rol der Rechtbank Elisabeth Reitsma tegen Jan Eekhout beide schrijvers, hij vooral de nieuwe orde toegedaan. Enige tijd geleden was ik op de rechtbank en zag ze amicaal naast elkaar zitten. Zij zou naar de President voor de zgn. verzoeningscomparitie die aan de eigenlijke procedure vooraf gaat. Toen het aan haar toe was ging zij alleen naar binnen en verscheen Jan Eekhout niet. Wat de bedoeling is met die echtscheiding is mij niet duidelijk. Ik vergat nog dat algemeen gezegd wordt dat de surrogaten ontwapend zijn, anderen dat zij na sluitingstijd evenmin als andere mensen op straat mogen zijn. Zij schijnen op van die Duitse meisjes(zgn. muizen Lustwaffe) geschoten te hebben. Er zijn waarschijnlijk wel maatregelen tegen hen genomen. Zaterdag is het politiestandrecht opgeheven doch Vrijdagavond zijn door de zgn. Ordecomissaris Huizinga nog een 60tal mensen, die tengevolge v.d. hittegolf welke die dag heerste na 9 uur(dat is ca.7 uur20 zomertijd) nog in hun tuin zaten, opgepakt. De mannen gaan 6 weken naar Vught, de vrouwen 4 weken.
Vader, Grootvader, Jan-Derk, Mogens en Edzard op het platje, Kleine Pelsterstraat 1a Groningen. 1939.
