Nelly Oudshoorn: ‘Geef gebruikers een grotere plaats in het innovatiebeleid.’
1
Passieve consument passé – de gebruiker als actieve ontwikkelaar Het gangbare beeld van gebruikers heeft een update nodig. Gebruikers zijn niet alleen passieve consumenten die een professioneel uitontwikkeld product aanschaffen en het gebruiken waarvoor het is bedoeld. Tegenwoordig ontwikkelen en ontwerpen gebruikers, samenwerkend via internet, producten steeds vaker zelf. Of ze ontdekken een volledig nieuwe toepassing. In innovatiebeleid is hiervoor nog maar weinig aandacht, betoogt Nelly Oudshoorn, hoogleraar Technology Dynamics and Health Care aan de Universiteit Twente.
‘Het innovatiebeleid heeft een blinde vlek voor
gebruikers. Juist dankzij deze onbetaalde hulp
de veranderende rol van gebruikers van ICT-
van familie, vrienden, collega’s en ‘handige’
netwerken. Nog steeds is het traditionele diffusie
kennissen is de computer een innovatie die ook
model van innovatie dominant. Hierin worden
daadwerkelijk ‘werkt’ in het dagelijks leven.
gebruikers alleen als relevante actoren beschouwd
Ons onderzoek laat zien dat innovatie niet alleen
op het moment dat technologie als product op
een katalysator is voor commerciële innovatie en
de markt komt en wordt de gebruiksfase niet
economische groei voor bedrijven. Gebruikers
als innovatief gezien. Zo benutten we een groot
spelen een belangrijke rol in innovatie die een
potentieel van input en creativiteit die nodig
sociale en culturele meerwaarde heeft.’
zijn voor innovatie van ICT-netwerken niet. En zo en kennisinstituten, terwijl ook anderen in beeld
Mountainbiken, windsurfen en snowboarden Volgens Oudshoorn kan wetenschap-
zouden moeten zijn.’
pelijk onderzoek een belangrijke rol spelen in het
Een tweede probleem van het innovatiebeleid
ontwikkelen van een andere manier van denken
is dat het voornamelijk gericht is op commer-
over en beleid voor innovatie. ‘Onderzoekers op
cieel succes. ‘Alle niet-economisch gemoti-
het terrein van innovatie, wetenschap en techno-
veerde actoren en activiteiten blijven zo buiten
logie hebben op basis van empirisch onderzoek
beeld. Een voorbeeld hiervan is het belang van
een ander model voor innovatieprocessen ontwik-
de meestal onzichtbare sociale netwerken voor
keld. Hierin wordt innovatie niet beperkt tot de
informele support van vastlopende computer
fase van de ontwikkeling van nieuwe t echnologie,
blijft het innovatiebeleid beperkt tot bedrijven
9
maar is ook de fase van gebruik een bron van
pc’s, en door de digitalisering van tekst, beeld
innovatie. Via herontwerp kunnen gebruikers
en geluid, is het delen van informatie onder
nieuwe innovatieve praktijken en producten laten
gebruikers veel makkelijker, sneller en goed-
ontstaan. Kortom, innovatie die niet door de
koper geworden. Hierdoor kunnen gebruikers
producenten was voorzien. Zo beschrijft eerder
met dezelfde problemen of wensen rond een
techniekhistorisch onderzoek hoe zowel bij de
nieuwe technologie elkaar sneller vinden en
radio, de telefoon als de computer gebruikers op
vervolgens samen aan oplossingen werken,
grote schaal aan de wieg stonden van nieuwe
of, nog radicaler,zelf een nieuwe technologie
uitvindingen en ontwikkelingen. Het was bijvoor-
ontwikkelen. Denk hierbij aan het besturings-
beeld geen bedrijf maar een amateur die in 1916
systeem Linux, of aan stadsdekkende draadloze
voor het eerst radio gebruikte voor het uitzenden
communicatienetwerkenop basis van de licentie-
van muziek als bron van huiskamervermaak. Een
vrije WiFi-standaard.’
ander voorbeeld is de pioniersrol die hobbyisten
10
van de Homebrew Computer Club in Silicon Valley
Nieuwe gemeenschappen Innovatie door
hebben gespeeld bij het ontstaan van de personal
gebruikers verschilt in haar dynamiek van inno-
computer, en waaruit een bedrijf als Apple is
vatie door bedrijven. Oudshoorn: ‘In de eerste
voortgekomen. Er kunnen zelfs compleet nieuwe
plaats wordt de motor van innovatie niet zozeer
bedrijfstakken ontstaan uit innovatie door gebrui-
aangedreven door commerciële belangen, maar
kers, zoals is gebeurd in het geval van mountain-
vooral door democratische idealen over het
biken, windsurfen en snowboarden. De manier
vrij delen van informatie. Het tweede belang-
waarop gebruikers zich technologie toe-eigenen
rijke verschil is dat innovatie zich niet alleen
en deze inpassen in hun dagelijks leven is dus een
beperkt tot het ontwikkelen van nieuwe techno-
belangrijke bron van innovatie.’
logie, maar ook tot sociale innovatie leidt. Zo zijn gebruikers niet alleen actief in het ontwerpen,
‘Gebruikers zijn belangrijk in innovatie die een sociale en culturele meerwaarde heeft.’
testen, produceren, distribueren, en onderhouden van hun eigen innovatie, maar ontwikkelen zij tevens een sociale organisatiestructuur om het collectieve werk te verdelen, te integreren, en op kwaliteit te beoordelen. Ze vormen een gemeenschap. Technische en sociale innovatie zijn onlosmakelijk met elkaar verweven.’
Geheel nieuwe alternatieven Gebruikers kunnen zelfs alternatieven ontwikkelen voor
Wireless Leiden Het onderzoeksproject The
bestaande technologie, vertelt Oudshoorn. ‘Door
Dynamics of User-initiated Innovation in ICT
de beschikbaarheid van internet en betaalbare
networks, uitgevoerd door promovendus Stefan
Verhaegh, was een van de projecten die Ouds-
breid palet van kunde en kennis op het gebied
hoorn leidde. Het bestond uit een kwalitatief
van techniek, bestuur, recht en marketing, was
onderzoek naar de dynamiek van gebruikers
een belangrijke hulpbron voor het oplossen van
geïnitieerde innovatie, namelijk de ontwikkeling
de vele puzzels voor verdere groei en stabilise-
van een innovatief draadloos communicatienet-
ring van Wireless Leiden.’ Ook bleek dat het werk
werk in Leiden (Wireless Leiden). Deze casus stond
dat nodig is bij dit type innovatie niet alleen uit
model voor gelijksoortige initiatieven van inno-
het ontwikkelen van nieuwe apparaten of soft-
vatie door gebruikers van netwerken van infor-
ware bestaat, maar ook uit het vormen en bij
matie- en communicatietechnologie. Oudshoorn:
elkaar houden van een gemeenschap. Deze vorm
‘Het bouwen van dit netwerk was een opmerke-
van innovatie kan daarom getypeerd worden als
lijke prestatie, omdat tot dan toe alleen partijen
gemeenschapsinnovatie (community innovation),
met grote budgetten en de juiste vergunningen,
waarbij de sociale gemeenschap van gebruikers
zoals overheden, telecombedrijven en kabelbe-
een onlosmakelijk onderdeel vormt van de inno-
drijven, dit soort infrastructuur konden realiseren.
vatie, aldus de onderzoekers. ‘Gebruikerswaarden,
Als innovatie op het gebied van openbare draad-
virtuositeitswaarden en gemeenschapswaarden
loze computernetwerken is Wireless Leiden in
spelen een belangrijke rol in dit type innovatie.
meerdere opzichten vernieuwend. De technische
Tussen mensen die handelen vanuit verschillende
assemblage op basis van een nieuw gebruik van
waarden kunnen echter wel conflicten ontstaan.
WiFi-technologie buitenshuis, de combinatie van
Coördinatiewerk dat is gericht op het hanteren en
bestaande en nieuwe open broncode-program-
oplossen van deze conflicten is daarom een essen-
matuur, en het organisatorische arrangement in
tieel onderdeel van het slagen van innovatie door
de vorm van een niet-commerciële stichting met
gebruikerscollectieven,’ vertelt Oudshoorn.
onbetaalde vrijwilligers.’
De boel bij elkaar houden De onderzoekers ontdekten een aantal belangrijke onderliggende mechanismen. ‘Dit type innovatie is niet alleen het
‘Gebruikers innoveren vaak als collectief.’
resultaat van het werk van individuele gebruikers met creatieve ideeën en technisch vernuft. Het
Onderhoud als bron van innovatie Een
komt tot stand door een collectief van gebruikers.
horizontale organisatiestructuur waarin informa-
Parallel aan de ontwikkeling van nieuwe techno-
tie vrij circuleert, is essentieel om een itera-
logie, ontstonden er nieuwe soorten gebruikers,
tief leerproces te stimuleren waarbij mensen
waaronder organisatorische gebruikers die als
van elkaar kunnen leren en op elkaars werk
sponsor optraden, de vrijwilliger-gebruiker, en de
kunnen voortbouwen, vertelt Oudshoorn
thuisgebruiker. De aanwezigheid van een uitge-
verder. ‘Verder is onderhoudswerk een belang-
11
rijk deel van innovatie. Ons onderzoeksproject laat zien dat onderhoudswerkzaamheden essentieel zijn voor het stabiliseren en continueren van gemeenschapsinnovatie. We kunnen daarbij twee vormen van ‘zorgwerk’ onderscheiden. Je hebt ‘zorgen voor technologie’, dat bestaat uit routinematig onderhoud. De andere vorm van zorg is vooral gericht op ‘geven om technologie’ en bestaat uit het creatief herontwerpen om problemen die ontstaan op te lossen. Onderhoud kan dus op zichzelf ook al een belangrijke bron van innovatie zijn!’
12
Aanbevelingen voor beleidsmakers en professionals 1. Verbreed het innovatiebeleid. Ga van een
Aanbevelingen voor innovatieve gebruikerscollectieven 1. Zorg voor een goede sociale infrastructuur waarin
eenzijdig economische benadering, waarin het
niet alleen de initiatiefnemers van de innovatie
alleen gaat om technologische vernieuwing,
(de zogenaamde ‘lead users’) en gebruikers met
naar een benadering met daarin ook ruimte voor
technische expertise betrokken zijn, maar ook de
sociale vernieuwing, met name de veranderende
niet-technische geïnteresseerde gebruikers die
rol van burgerschap die vorm krijgt in innovatie
meer gericht zijn op de gebruikers- en gemeen-
door gebruikerscollectieven. 2. Breid de samenstelling van denktanks of andere
schapswaarden van het innovatiecollectief. 2. Zorg voor een goede mix tussen idealistische
platforms voor het ontwikkelen van innovatie-
doelen en commerciële activiteiten. Een organi
beleid uit. Betrek behalve de traditionele stake-
satiestructuur, waarin zowel de economische
holders, zoals professionals uit bedrijven en
als ideële perspectieven een plaats krijgen en
kennisinstituten, ook burgers, consumenten,
behouden, voorkomt fragmentatie of uiteen-
hobbyisten en hackers, als ‘lokale experts van
vallen van de gemeenschapsinnovatie.
innovatie-in-gebruik’.
