Nederland als circulaire hotspot
Z.K.H. Prins Carlos de Bourbon de Parme, Peter Gersen // INSID Guido Braam, Bas Jongerius, Arjanna van der Plas // Circle Economy De wereld kent Nederland als een land van innovatie, eigenzinnigheid en ondernemerschap. Er ligt een enorme kans om die reputatie te verstevigen. Ons land kan een hoofdrol spelen in een van de meest uitdagende transities van de komende decennia: Nederland als circulaire hotspot.
INLEIDING Nederland als circulaire hotspot. Het is nodig,
Deze introductie beschrijft achtereenvolgens wat
binnen- en buitenlandse decisionmakers en visi-
het is kansrijk en het zal Nederland inspireren en
een circulaire economie is, waarom zowel nationaal
onaire denkers gesprekken en discussies voeren
verbinden. Een regio in de wereld waar de eerste
als internationaal de belangstelling ervoor zo snel
over waarom en hoe Nederland een circulaire
concrete stappen gezet worden richting een
toeneemt, waarom Nederland een goede uitgangs
hotszpot kan worden. De dialogen zullen uitein-
circulaire economie, een land met de meest
positie heeft en wat het betekent om wereldwijd
delijk leiden tot een breed gedragen visie op dit
innovatieve voorbeelden op dit vlak, een levend
als een circulaire hotspot gezien te worden.
onderwerp.
leren,een koploperspositie waar de Nederlandse
Circle Economy en prins Carlos de Bourbon de
Dit document dient als uitgangspunt en aanzet
economie en maatschappij van kunnen profiteren.
Parme (INSID) zullen in 2015 met een groot aantal
voor deze discussies.
laboratorium waar de rest van wereld van kan
3
WAT IS EEN CIRCULAIRE ECONOMIE? Onze huidige economie kenmerkt zich door ‘take-
In een ‘circulaire’ economie wordt uitgegaan van
*als men spreekt over hergebruik wordt er over
make-waste’: in een hoog tempo wordt materiaal
een regeneratief systeem. Oneindig hergebruik
het algemeen vaak enkel gedacht aan recycling.
aan de grond onttrokken, we maken er een product
van grondstoffen is hierin de norm, zonder dat dit
Recycling is echter maar één optie ter bevorde-
van en gooien het weg. Het is een ‘lineair’ systeem.
ten koste hoeft te gaan van economische groei.
ring van een circulair systeem.
stoffen schaarste en energiegebruik van nu dat
Binnen een circulaire economie gelden
Er zijn allerlei complementaire vormen van beter
dit systeem eindig is. Er wordt op grote schaal
vier basisprincipes:
(her)gebruik van grondstoffen denkbaar:
We weten met de beschikbare kennis over grond-
grondstoffen en materialen verspild. 1. Materialen worden in principe oneindig “In de circulaire economie worden producten en materialen hergebruikt en behouden grondstoffen hun waarde”
hergebruikt* 2. Grondstoffen worden gebruikt om waarde te genereren (niet alleen financiële waarden) 3. Alle energie komt van hernieuwbare bronnen 4. Menselijk handelen ondersteunt: • ecosystemen en het natuurlijk kapitaal • cohesie in de samenleving en tussen verschillende culturen • gezondheid en geluk
Reuse Repair Refurbishment REMANUFACTURE De circulaire economie omvat dus meer dan enkel recycling en creëert in veel gevallen een positieve business case. Het is voor het eerst dat duurzaam handelen en geld verdienen hand in hand gaan. Dit besef heeft er bij overheden en bedrijven voor gezorgd dat er een grote buzz is ontstaan rondom de circulaire economie.
4
WAAROM DE BELANGSTELLING VOOR CIRCULAIRE ECONOMIE ZO GROOT IS Het afgelopen decennium is de aandacht voor het begrip duurzaamheid enorm toegenomen,
Company maturity
zowel bij de politiek, het bedrijfsleven als de consument. Circulaire economie is het logische en
sustainability focus
meer concrete gevolg van het duurzaam denken
circular focus
en doen. Waar duurzaamheid focust op kostenbesparing en grondstof efficiëntie focussen de principes van de circulaire economie op waarde
Environemental focus
creatie (in de breedst mogelijke zin) en innovaties op systeem niveau (zie afbeelding hieronder). Meerdere drijfveren stimuleren de verandering naar een circulaire economie en zijn tevens ver-
risk
Compliance
cost reduction
Ecoefficiency
systems level innovation
value creation
antwoordelijk voor de populariteit van het begrip. De vier belangrijkste motivaties zijn: 1. Een positieve business case
1. Een positieve business case
2. Afhankelijkheid van de import
De berekeningen die adviesbureau McKinsey
TNO heeft een berekening gemaakt binnen
heeft gemaakt voor de Ellen Marter Foundation
enkele sectoren in Nederland en kwam uit op
geven aan dat in Europa alleen al $340 - 630
verdiensten van €7,4 MRD per jaar en de creatie
MRD per jaar te verdienen valt bij een circulaire
van 54.000 nieuwe banen2.
van grondstoffen 3. Klimaatverandering en de grenzen aan het natuurlijk kapitaal 4. Nieuwe innovatieve mogelijkheden
economie1. Dat is 4% van het Europese GDP.
5
120
mld kg
2. Afhankelijkheid van de import van grondstoffen Naast een positieve business case is er in Europa en Nederland specifiek een enorme noodzaak
100
om de transitie naar de circulaire economie in gang te zetten. Europa importeert 60% van de
80
grondstoffen die het nodig heeft. Nederland is volgens het CBS voor 68% afhankelijk van grondstoffen uit het buitenland3. Onlangs heeft
60
TNO voor het ministerie van Economische zaken specifiek gekeken naar cruciale grondstoffen
40
voor de Nederlandse economie, en ook hieruit blijkt onze kwetsbaarheid4. Wij zijn afhankelijk van de rest van de wereld voor onze materiele
20
behoeftes. Zo is 90% van de bijzondere aardmetalen in handen van China. Door de grote biomassa
fossiele brandstoffen
Nederlandse grondstofbehoefte Invoer grondstoffen voor binnenlands gebruik
metaalerts
Mineralen
wereldwijde vraag worden schaarse non-renewables met hoog tempo gedolven. De mijnen raken snel leeg. Er bestaan talloze schattingen wanneer koper op zal raken en wanneer er geen fosfor meer zal zijn. We zijn dus afhankelijk van steeds schaarser wordende grondstoffen uit het buitenland.
6
3. Klimaatverandering en de grenzen van het natuurlijk kapitaal ‘Limits to growth’ is een publicatie van de Club van Rome5 die al in 1972 de grenzen van ons huidige systeem duidelijk probeerde te maken. Anno 2014 geeft het Stockholm Resilience Centre6 aan op welke gebieden wij ons in een kritische zone begeven. Veel van deze gevarenzones vormen een substantiële bedreiging het voortbestaan van het huidige
4. Nieuwe innovatieve mogelijkheden
globale ecosysteem, inclusief de mens zelf.
Ondernemers zien kansen in problemen. Het
Nederland is specifiek kwetsbaar voor klimaat-
verhelpen van (maatschappelijke) uitdagingen
verandering en de daarmee gepaarde stijging
is de tweede natuur van de ondernemer. De
van de zeespiegel7. Daarnaast kent Nederland
uitdagingen in onze maatschappij zijn nu groter
de grenzen van het natuurlijk kapitaal. Want
dan ooit, en dus ook de kansen voor onder-
hoewel Nederland naar verwachting nog tien
nemers. Oplossingen voor de toekomstige
jaar gas zal kunnen exporteren, is afhankelijk-
tekorten aan voedsel, water, energie en grond-
heid van Nederlands gas voor de binnenlandse
stoffen zijn hierin heilige gralen. Nieuwe oplos-
energiebehoefte geen houdbaar scenario8.
singen vragen om een nieuwe kijk op bedrijfs-
De kern van een circulaire economie bestaat
voering. Een focus op keteninnovatie heeft dan
uit het verhogen van welvaart terwijl rekening
ook een explosie van nieuwe verdienmodellen
gehouden wordt met de grenzen van het
veroorzaakt het afgelopen decennia: van
natuurlijk kapitaal.
sharing platforms als Peerby naar upcycling
“ Entrepreneurs are the ones filling the gaps and failures of society” - Michael Porter
business modellen als die van Blackbear Carbon.
7
WAAROM NEDERLAND EEN GOEDE UITGANGSPOSITIE HEEFT Bekeken vanuit verschillende perspectieven
ligging in Europa heeft van Nederland een
start-ups13 wordt er meer ruimte gegeven voor
heeft Nederland een logische en legitieme
hub voor materiaal- en afvalstromen gemaakt.
bottom-up innovatie en zal Nederland aan-
uitgangspositie om de ambitie van ‘circulaire
Relatief tot de omvang van het land komt er
trekkelijk zijn als laboratorium voor circulaire
hotspot’ waar te kunnen maken:
een disproportionele hoeveelheid grondstoffen
initiatieven. Dit beleid heeft reeds zijn vruchten
binnen. Voor de circulaire economie geldt
afgeworpen: Amerikaans investeerders geld wist
Geografisch
dat logistiek alleen nog maar belangrijker
Nederland in 2014 goed te bereiken14.
Nederland heeft een hoge bevolkingsdichtheid.
wordt, zoals te zien valt in de kansen voor de
Veel buitenlandse organisaties betreden de Eu-
Waar het gemiddelde landgebruik voor steden
retour logistiek (zie het Rapport ‘Nederlandse
ropese markt via een testperiode in Nederland.
en infrastructuur wereldwijd 0,5% is, is in
Logistiek 2040 - designed to last’ van de RLI10).
Waar Nederland wereldwijd voorop loopt op
Nederland 18% van het land hiervoor in gebruik.
Nederland is daarmee is uniek gepositioneerd
het gebied van investeringen in het buitenland
Ondanks de schaarste van land laat het
om grondstoffen uit afvalstromen te herwinnen
is het omgekeerde tevens het geval. Uit cijfers
onderzoek “Vergroenen en verdienen”9 van het
en daarmee een circulaire hotspot te zijn.
van het IMF blijkt dat ook de buitenlandse inves-
Planbureau voor de Leefomgeving zien dat
teringen in Nederland bij de wereldtop horen.
Nederland op het gebied van voedsel een grote
Cultureel
De open cultuur is daarbij een kracht van
speler op de wereldmarkt is. Het is dan ook niet
Een goede koopmansgeest zorgt ervoor dat
Nederland. Gemiddeld gezien is de Nederlander
vreemd dat 68% van ons land in gebruik is voor
de Nederlandse ondernemer overal in de wereld
adaptief en open voor veranderingen en nieuwe
veeteelt en akkerbouw, tegen een wereldwijd
te vinden is. Zo staat Nederland volgens het IMF11
technologie. Op de Global Competitiveness
gemiddelde van 33%. Steeds slimmer omgaan
in de laatste jaren op de eerste plaats met
Index 2014-201515 van het World Economic
met weinig ruimte vraagt om continue innovatie.
betrekking tot directe investeringen in het buiten-
Forum eindigt Nederland op de negende plek
Het circulair inrichten van landgebruik is voor
land. Ook in het faciliteren van ambitieuze start-
als het gaat om ‘technological readiness’. Deze
Nederland om die reden een logische stap.
ups zet de overheid sinds 2014 grote stappen12.
bereidheid om veranderen is cruciaal in de
De logistiek gunstige, internationaal bereikbare
Door Nederland aantrekkelijker te maken voor
omvorming van de economie.
8
Historisch gezien zijn Nederlanders genood-
Geboren uit noodzaak is een aantal industrieën
zaak en door wet- en regelgeving. In Nederland
zaakt om samen te werken: door alle lagen van
groot geworden in ons land. Op het gebied van
eindigt minder dan 1% op de afvalberg, en
de bevolking zijn Nederlanders in staat geweest
water, voedsel, agricultuur en logistiek expor-
neemt het percentage grondstoffen dat herge-
op informele wijze samen op te trekken. In de
teert Nederland al decennia lang haar expertise.
bruikt wordt toe ten opzichte van grondstof-
transitie naar een circulaire economie is de
Zo is Nederland wereldleider in het bestrijden
fen die verbrand worden ten behoeve van het
bereidheid om in de keten samen te werken cru-
van de gevolgen van klimaatverandering via
opwekken van energie. Hoewel het maar een
ciaal. Hier loopt Nederland in voorop. De Sociaal
slim water management. De afvalindustrie is daar
onderdeel is van de circulaire economie, heeft
Economische Raad is daar een toonbeeld van.
de laatste jaren bijgekomen, mede uit nood-
Nederland toch een koppositie in Europa als
Het samenbrengen van relevante partijen voor het creëren van een gezamenlijke ‘circulaire visie’ zal Nederland relatief makkelijk afgaan.
Afvalprocuctie en wijze van verwerking 80
miljard kg
Nuttige toepassing
Industrie en kennis Grote Nederlandse bedrijven behoren wereld-
60
Verbranden
wijd tot de pioniers van duurzaam zaken doen. Bij
de verschillende Sustainability indexes16 scoren Nederlandse multinationals erg hoog. Bij DSM,
Lozen 40
Storten
Philips, AkzoNobel, Unilever en Friesland Campina,
maar ook breder in de Nederlandse industrie is
20
duurzaamheid steeds meer geïntegreerd in de kern van de bedrijfsactiviteiten. Dat zegt niet alles over de mate van circulariteit, maar wel over de bereidheid op dit vlak binnen bedrijven.
0 1985
1990
1995
2000
2005
2010
2015
Bron: Agentschap NL,CBS. CBS/sep12/0204 www.compendiumvoordeleefomgeving.nl
9
het gaat om het hergebruik van huishoudelijk afval17. Expertise waar nu al door andere landen om wordt gevraagd. Specifiek water, food, agricultuur, logistiek en afvalverwerking zijn op weg naar een circulaire economie extreem relevante sectoren. De internationale bekendheid van ‘Dutch Design’ neemt snel toe. ‘Design is the first signal of human intention’ zegt William McDonough18. De kern van deze quote verplicht designers bewust te zijn van de gevolgen van een ontwerp. Welke materialen worden gebruikt en hoe duurzaam zijn deze? De brede vertegenwoordiging van circulaire initiatieven en workshops tijdens de Dutch Design Week 201419 laat zien dat Nederlandse designers circulair ontwerpen massaal omarmen en dat het met de ‘intention’
in bijvoorbeeld industrial design. De Universi-
In het najaar van 2015 zullen er rondetafel-
wel goed zit.
teit van Wageningen richt zich sinds de jaren
bijeenkomsten worden georganiseerd rondom
In Nederland zijn een meerdere zeer relevante
‘90 (na de fusie met Dienst Landbouwkundig
de thema’s stedelijke omgeving, logistiek, agri
universiteiten gevestigd, die de kennis bezitten
Onderzoek) op food/agricultuur innovatie en
& food en waste, water, energie en infrastruc-
die nodig is voor circulaire oplossingen. De TU
behoort wereldwijd tot de koplopers op dat
tuur. Met een breed palet aan stakeholders zal
Eindhoven en de TU Delft behoren wereldwijd
gebied.
worden bekeken hoe Nederland bovenstaande
tot de top als het gaat om technische innovaties
thema’s circulair zou kunnen inrichten.
10
WAT BETEKENT HET ALS NEDERLAND EEN CIRCULAIRE HOTSPOT IS? Lynda Gratton schreef een boek genaamd
Nederland heeft de kans om zich als eerste land
Nederland als circulaire hotspot is een nationaal
‘Hot Spots: Why some teams, Workplaces, and
te manifesteren als hotspot van de circulaire
belang. De visie waar Circle Economy en INSID in
Organisations buzz with Energy - and others
economie en de premium te pakken van de ‘first
2015 aan werken, zal dan ook gebaseerd zijn op
don’t’. Ze beschrijft hierin de voorwaarden voor
mover advantage’. Zo zal de status van hotspot
gedachten, ideeën en overtuigingen van een
het ontstaan van een innovatie hotspot en vat
buitenlandse investeerders en start-ups aan-
breed scala aan decisionmakers en visionaire
deze samen in een formule:
trekken. Ons land kan in de 21e eeuw een
denkers uit het bedrijfsleven, de overheid, univer-
positie innemen waarbij we naast kennis over
siteiten en het maatschappelijk middenveld. In de
voedsel, energie, water, logistiek en afvalmanage-
aanloop naar het Nederlands EU voorzitterschap
ment, tevens kennis over het circulair inrichten van
zullen zij in conversaties met prins Carlos, danwel
de samenleving exporteren.
rondetafelbijeenkomsten hun bijdrage kunnen
“Hot Spots = (Cooperative Mindset x Boundary Spanning x Igniting Purpose) x Productive Capacity” - Lynda Gratton
Een hotspot ontstaat volgens haar door een
leveren. Het streven is een visie waaruit blijkt dat
coöperatieve houding te combineren met het
Werken aan een breed gedragen visie
Nederland een unieke positie kan bekleden in de
kijken voorbij de grenzen van bestaande kaders
Tijdens de eerste SER-bijeenkomsten “Nederland
transitie naar een circulaire economie.
en het hebben van een prikkelende doelstelling.
als Circulaire Hotspot” op 16 januari en 19 maart
Deze manier van denken is naast teams en
2014 hebben diverse leiders uit de Nederlandse
Tot slot
organisaties ook relevant voor landen. Nederland
politiek, het bedrijfsleven, de wetenschap en het
Nederland heeft behoefte aan een nationale
bezit van nature de coöperatieve mindset, is
maatschappelijk middenveld zich uitgesproken
ambitie die we met trots kunnen nastreven, die alle
bereid voorbij zijn bestaande kaders te kijken
voor een voortrekkersrol van Nederland in de
initiatieven met elkaar verbindt en die ons een stapje
en is een naar verhouding klein land met een
transitie naar de circulaire economie. Als direct
groter doet laten dromen. Overambitieus? Geensz-
enorme productie capaciteit. Wat ontbreekt, is
gevolg van die bijeenkomsten is in samenwerking
ins. Nederland kan trots zijn op wat er bereikt is
een prikkelende gezamenlijke doelstelling. Door
met de ministeries van Infrastructuur en Milieu en
in watermanagement, agricultuur, logistiek en afval-
Nederland te positioneren als circulaire hotspot
Economische Zaken de RACE coalitie20 gevormd
management, het zou bij Nederland passen als
prikkelen we het bedrijfsleven, de overheid en alle
dat zich inzet de transitie naar een circulaire
we ons de circulaire economie met durf, intelligentie,
inwoners om deze ambitie waar te maken.
economie in Nederland te versnellen.
gezond verstand en vastberadenheid eigen maken.
11
bronnen www.ellenmacarthurfoundation.org/business/reports/ce2012
1
www.rijksoverheid.nl/documenten-en-publicaties/rapporten/2013/06/20/tno-rapport-kansen-voor-de-circulaire-economie-in-nederland.html
2
www.cbs.nl/nl-NL/menu/themas/dossiers/eu/publicaties/archief/2012/2012-3726-wm.htm
3
www.rijksoverheid.nl/bestanden/documenten-en-publicaties/rapporten/2014/05/19/materialen-in-de-nederlandse-economie-een-beoordeling-van-de-kwetsbaarheid/materialen-in-de-nederlandse-
4
economie-een-beoordeling-van-de-kwetsbaarheid.pdf 5 http://www.clubofrome.org/?p=326 www.stockholmresilience.org/21/research/research-programmes/planetary-boundaries.html
6 7
www.rijksoverheid.nl/nieuws/2014/09/28/minister-schultz-wil-nederlanders-bewust-maken-gevaren-van-overstroming.html
8
http://aardgas-in-nederland.nl/de-toekomst-van-aardgas/aardgasreserves-en-verbruik/#3d
9
www.pbl.nl/publicaties/vergroenen-en-verdienen www.rli.nl/sites/default/files/adviesnederlandselogistiek2040designedtolastweb_0.pdf
10 11
http://cdis.imf.org
12
www.rijksoverheid.nl/nieuws/2014/03/17/ruim-baan-voor-ambitieuze-ondernemer.html & http://www.rijksoverheid.nl/nieuws/2014/09/16/prinsjesdag-2014-versterken-economische-groei.html
13
www.nrc.nl/nieuws/2014/12/08/neelie-kroes-wordt-ambassadeur-start-ups
14
www.volkskrant.nl/economie/startups-in-de-polder-zijn-geldmagneet~a3841391
15
http://reports.weforum.org/global-competitiveness-report-2014-2015
16
www.sustainability-indices.com
17
www.wastematters.eu
18
www.mcdonoughpartners.com/design-approach
19
http://circulaire-economie.info/ddw-ce-hotspot-14/programma-ddw-ce-hotspot/]
20
www.circulairondernemen.nl
12
‘An invasion of armies can be resisted but not an idea whose time has come’ - Victor Hugo
