Natura 2000 heeft gevolgen voor Biesbosch

nr 38 - juni 2006 / nieuwsbrief van Nationaal Park De Biesbosch Water is altijd al een onbetrouwbare factor geweest in de Biesbosch. Het gebied is gevormd door de watersnoodramp van enkele eeuwen geleden. En nu we eindelijk denken dat we het water kunnen beheersen en hele polders klaarmaken voor waterberging, komt het vocht ineens uit de hemel. Een watersnoodrampje dat slecht uitpakte voor twee slechtvalkgezinnen. En zelfs met hun scherpe blik kunnen zij de grillen van de natuur niet voorspellen.

Natura 2000 heeft gevolgen voor Biesbosch 2000-gebieden kan er toe leiden dat het nationaal park groter wordt. Het Steurgat kan alsnog binnen de grenzen van het park komen te liggen. De gemeente Werkendam beraadt zich nog op een verzoek daartoe. Een ander gevolg is dat straks alle activiteiten en werkzaamheden alleen met een vergunning uitgevoerd kunnen worden.

De aanwijzing van de Natura 2000gebieden is een uitvloeisel van de nieuwe Natuurbeschermingswet die sinds 1 oktober 2005 in werking is. Daarmee heeft Nederland de Europese Vogelrichtlijn en Habitatrichtlijn in nationale wetgeving verankerd en heten de Vogelrichtlijnen Habitatrichtlijngebieden voortaan Natura 2000-gebieden. Nederland telt 162 van die gebieden, waarvan de Biesbosch er een is. In september legt de minister van lnv de aanwijzingsbesluiten voor deze Natura 2000-gebieden ter inzage. Per gebied staan daarin de precieze begrenzing en de beoogde natuurwaarden. Nog voor het jaar om is, worden de aanwijzingsbesluiten definitief vastgesteld. Dan ook zijn de instandhoudingsdoelen – de beoogde natuurwaarden – bekend. Vervolgens moeten de provincies binnen drie jaar voor elk gebied een beheerplan opstellen. Daarin staat welke maatregelen nodig zijn om de instandhoudingsdoelen te bereiken en voor welke activiteiten vergunning nodig is. Omdat de grenzen van de Vogel- en Habitatrichtlijngebieden niet overal samenvallen met de grenzen van het nationaal park, heeft de minister van LNV aan het Overlegorgaan gevraagd met een

In dit nummer

Regelingen voor de Brandgans in de Vogelrichtlijn krijgen een praktische vertaling binnen Natura 2000 (foto: Jacques van der Neut).

voorstel te komen om die “in lijn te brengen”, voordat de Natura 2000gebieden worden vastgesteld. De verschillen liggen vooral bij de Moerdijkbruggen, de brug bij Keizersveer en het Steurgat. Bij het Steurgat gaat het om een flink stuk. Bij de oprichting van het nationaal park was het de bedoeling dat deze kreek met zijn oevers er deel van zouden uitmaken, maar op verzoek van de gemeente Werkendam en de boerenorganisaties is het Steurgat er buiten gebleven. Men was bang dat deze ‘wig’ tussen de Noord- en Oostwaard gevolgen

had voor de bedrijfsvoering. Nu er plannen zijn om in de Noordwaard “de rivieren de ruimte te geven”, zouden die bezwaren minder zwaar kunnen wegen. Als de Biesbosch straks Natura 2000-gebied is, worden de regels eenvoudiger en duidelijker. Bij alle werkzaamheden, maar ook recreatieve evenementen, moet rekening worden gehouden met de natuurwaarden. Voor alles moet vergunning worden aangevraagd en die wordt alleen afgegeven als de activiteit niet strijdig is met de instandhoudingsdoelen.

1

p2

Het spookt in de Biesbosch / Mosa Natura / Kriebelbeestjespad

p3 Rapunzelklokje / Jonge Slechtvalken / Lepelaars p4 Waterscooters / Dijken weg / Samen de natuur in p5 Een woordje met p6 Gids 80 jaar / Informatie in vele talen / Uit de oude doos / Agenda

juni 2006

De aanwijzing van Natura

Het spookt in de Biesbosch

Het begin van het Kriebelbeestjespad kan al een feest zijn (foto: Daan Bruijsters).

Het Kriebelbeestjespad Kinderen kunnen op ‘insectensafari’ in de Biesbosch. Bij het Biesboschcentrum is een Kriebelbeestjespad aangelegd, waar kinderen tot 7 jaar allerlei insecten kunnen ontdekken.

Het pad is bedoeld voor leerlingen uit groep 1 tot en met 4 van de basisschool, maar leent zich ook goed voor het houden van een verjaarspartijtje. Er zijn twee verschillende paden, een voor groep 1 en 2 en een voor groep 3 en 4. Ieder pad bestaat uit twaalf borden met een afbeelding van een insect. Bij ieder bord hangt een tas met een opdracht en met de materialen die nodig zijn om de opdracht uit te voeren. In maart is het pad geopend en nu al lopen elke dag groepen kinderen de bewegingen van ‘kriebelbeestjes’ na te doen, lossen ze puzzels op, slepen ze met stammen en balanceren ze op gladde takken. Er wordt geen middel geschuwd om een ‘echt’ kriebelbeestje onder de loep te krijgen. De afdeling Educatie van het Biesboschcentrum ontwikkelde deze nieuwe activiteit met subsidie van Nationaal Park De Biesbosch. Het is de bedoeling dat ook het Biesbosch Museum en Biesbosch Bezoekerscentrum Drimmelen een kriebelbeestjespad krijgen, maar omdat het programma nog enkele ‘kinderziekten’ vertoont, moeten zij nog even wachten. Informatie over het Kriebelbeestjespad is te krijgen bij Anita Bones of Daan Bruijsters van de afdeling Educatie van het Biesboschcentrum (078 - 630 53 52).

Mosa Natura bezoekt de Biesbosch

De hoogvlakte van Langres, waar de Maas ontspringt (foto: Jacques van der Neut).

juni 2006

2

Samen sterk voor een schone en natuurlijke Maas, dat is het streven van het internationale Maasnetwerk Mosa Natura. De jaarlijkse bijeenkomst werd onlangs in de Biesbosch gehouden. Het netwerk bestaat uit 45 Franse, Belgische, Duitse en Nederlandse organisaties. Na ontvangst en diverse lezingen in het Biesbosch Bezoekerscentrum in Drimmelen stond er een rondvaart op het programma, waarbij aandacht werd besteed aan de drinkwatervoorziening, polder De Turfzakken en de Amaliahoeve. De Maas ontspringt op de hoogvlakte van Langres in NoordFrankrijk en stroomt vervolgens door België naar Nederland. Mosa Natura wil de internationale samenwerking stimuleren op het gebied van de hoogwaterbescherming, natuurontwikkeling, waterkwaliteit en educatie. De Stichting Reinwater voert de coördinatie van het netwerk.

Zeker, er gebeuren soms vreemde dingen in de Biesbosch. Elke keer ziet het er weer anders uit. Hoog water met ondergelopen platen, laag water met droogvallende ondieptes. Ruige wilgenbossen en liefelijke vergezichten. Kortom een gebied dat je er toe zet je gedachten de vrije loop te laten gaan. Zo ook voor de initiatiefnemers van de Biesbosch Musical “het spookt in de Biesbosch”. Deze groep, plaatselijk bekend als de Bende van de Biesbosch, heeft het voor elkaar gekregen tientallen bewoners van het dorp Drimmelen te activeren om mee te doen met dit initiatief. Maandenlang hebben ze enthousiast geoefend. En net als het weer in de Biesbosch was het soms genieten en soms afzien. Maar ze hebben volgehouden en het resultaat was er naar. De enige plek waar dit biesboschverhaal kon worden gespeeld was natuurlijk de monumentale schuur van de Amaliahoeve. Staatsbosbeheer heeft met veel plezier meegewerkt om deze voorstelling daar mogelijk te maken. Dat is tevens een uiting van bewondering voor het doorzettingsvermogen van de leden van de Bende van de Biesbosch. Alle toeschouwers van deze unieke Biesboschmusical hebben net zo genoten als alle medewerkers van de musical in de voorbereiding hebben gedaan. De drie voorstellingen uitgevoerd in het weekend van 12 en 13 mei waren volledig uitverkocht. Voor velen was het een hernieuwde kennismaking met de Biesbosch of de Amalia.

Jonge Slechtvalken dood door kou voorjaar over een in de Biesbosch broedend paartje Slechtvalken. Het voorjaar van 2006 leek zoveel belovend; niet één, maar twee broedparen! De koude en natte meimaand gooide echter roet in het eten.

Bij een nestcontrole op polder De Turfzakken werden twee dode donsjongen gevonden. De jongen waren te groot om tijdens de hevige regenbuien onder de vleugels van het wijfje weg te kruipen. Hennie Kellner (zie interview op pagina 5) had echter door haar telescoop drie jongen gezien. Zij zag tevens dat het kleinste, dode jong werd geplukt. In de nestkom werd de onderkaak teruggevonden. Kannibalisme komt bij roofvogels overigens vaker voor. Op de andere nestlocatie min of meer hetzelfde

verhaal. Tijdens een controle werden hier twee jongen aangetroffen, waarvan er één onderkoeld was. De kast, waarin dit paartje Slechtvalken verbleef, verkeerde bovendien in een bijzonder slechte staat. De inhoud kon ieder moment omlaag vallen. Er werd een veilingkist op Polder De Dood gehaald, maar ondanks de snelle wisseltruc stierven beide jongen kort daarop. Het paartje op de Amercentrale zorgde voor een lichtpuntje. Hier werden drie jongen geringd.

Kolonie Lepelaars breidt zich uit De kolonie Lepelaars, die sinds 1999 op de Sassenplaat in het Hollands Diep broedt, breidt zich uit. De vestiging op het eiland, pal tegenover het industriecomplex van Shell Moerdijk begon aarzelend met één broedpaar in 1999, helemaal niets in 2000 en drie broedparen in 2001. Maar uit tellingen van medewerkers van Staatsbosbeheer bleek dat de kolonie zich nu voorspoedig ontwikkelt. Zo werden er dit voorjaar 54 broedparen geteld. In diverse natuurontwikkelingsgebieden in de Biesbosch worden regelmatig voedselzoekende vogels gezien, waarna ze in westelijke richting wegvliegen. Het is een bekend gegeven dat deze opvallende moerasvogels tot op een afstand van wel 40 kilometer van hun kolonies foerageren. Het voedsel bestaat uit stekelbaarzen, kleine witvis en andere kleine waterdieren, die met behulp van de unieke, lepelvormige snavel op de tast worden gevangen. Lepelaars broeden op slechts enkele plaatsen in Europa, waarbij die in Nederland de meest noordelijke zijn. Het zijn zomervogels, die via Franse en Spaanse moerassen naar de winterkwartieren langs de West-Afrikaanse kust en het gebied ten zuiden van de Sahara trekken. Lepelaars broeden in moerassige gebieden, in dichte rietkragen en in doorgaans moeilijk De Lepelaar heeft een karakteristieke snavel (foto: Jacques van der Neut). bereikbare struiken en bomen.

Rapunzelklokje staat op de rode lijst (foto: Jacques van der Neut).

Nieuwe vondst: Rapunzelklokje Opnieuw is de Biesbosch een rodelijstsoort rijker: op de Kop van de Oude Wiel groeit Rapunzelklokje. In ons land is Rapunzelklokje voornamelijk bekend uit Zuid-Limburg en het oostelijk deel van het rivierengebied. In Noord-Brabant kwam deze met blauwe klokjes bloeiende plant vroeger op de zandgronden voor, vooral in het stroomgebied van de Dommel, maar ook verder westwaarts bij Breda en Bergen op Zoom. Tegenwoordig is het in deze provincie buiten het Maasdal alleen in de omgeving van Eindhoven nog van een enkele plek bekend. In principe is Rapunzelklokje, ook wel ‘repelsteeltje’ genoemd, éénstengelig en alleen in de bovenste helft vertakt, maar als de hoofdstengel afgemaaid of aangevreten wordt, komen aan de voet verscheidene zijstengels tot ontwikkeling. Dat het plantje op de Kop van de Oude Wiel tussen het veek (aanspoelsel) groeit, is wellicht een aanwijzing dat het zaad via het rivierwater is aangevoerd. Rapunzelklokje is wettelijk beschermd en in verband met het schaarse voorkomen geplaatst op de Rode Lijst (klasse 3).

3 juni 2006

Vorig jaar berichtte De Ratelaar

Bij gebrek aan belangstelling gaat de natuurcursus voor verstandelijk gehandicapten dit jaar niet door. Het blijkt veel tijd te kosten om de doelgroep te benaderen, reden waarom de cursus een jaar is uitgesteld.

‘Samen de Natuur in’ tot voorjaar uitgesteld

Waterscooters op Wantij

Acht Biesboschgidsen hebben dit voorjaar een opleiding gevolgd om mensen met een verstandelijke beperking een natuurcursus te geven en ze mee de Biesbosch in te nemen. Maar het werven van cursisten bleek moeilijker dan gedacht, en daarom is de geplande cursus dit jaar niet doorgegaan. Heel gericht worden nu mensen benaderd om vanaf voorjaar 2007 mee te doen. Aan het enthousiasme van de Biesboschgidsen lag het niet. Op 10 april was Biesboschcentrum Dordrecht omgetoverd in een informatiemarkt, waar aan verschillende tafels uitleg werd gegeven over de cursus. Slechts drie cursisten gaven zich echter op, te weinig om te starten. Voor de cursus in 2007, die zowel in Drimmelen als in Dordrecht zal worden gehouden, kunnen deelnemers zich nog tot december aanmelden. Meer informatie over de: Brabantse cursus bij Kees van der Krift, tel. (076) 541 25 01, e-mail: [email protected] Zuid-Hollandse cursus bij Robert van Andel , tel. (078) 621 05 04, annefi[email protected]

Alleen op de Nieuwe Merwede, de Amer, de Bergsche Maas en het Wantij mag nog met waterscooters worden gevaren. Dit staat in het nieuwe waterscooterverbod dat op 3 mei in de Staatscourant is gepubliceerd. Of het Wantij in dit lijstje blijft staan, is onzeker. De discussie daarover loopt nog. Met de publicatie van het nieuwe Besluit in de Staatscourant is het oude besluit van 16 december 2004 ingetrokken. Toen werd eindelijk een regeling van kracht waarmee waterscooters uit de Biesbosch geweerd konden worden. In dit besluit waren echter niet alle wateren waarop het verbod gold, vermeld. Rijkswaterstaat heeft het besluit nu aangepast na overleg met de Beleidsgroep Integrale Veiligheid van Nationaal Park De Biesbosch. Om te voorkomen dat weer een kleine kreek zou worden vergeten bij de opsomming van de verboden gebieden, is nu gekozen om aan te geven op welke wateren je wel mag varen met de waterscooter. Dit zijn de Nieuwe Merwede, de Amer, Bergsche Maas en het Wantij. Overigens geldt op deze doorgaande wateren de Regeling Snelle Motorboten Rijkswateren 1995. Het Nationaal Park pleit voor ook een verbod van waterscooters op het Wantij en zal dit in de komende periode met Rijkswaterstaat bespreken.

Mensen met een verstandelijke beperking genieten in hun vrije tijd van de natuur (foto: Anneke Scholte).

Dijken rond Tongplaat en Zuidplaatje weg Ook op het Eiland van Dordrecht staan polders op de nominatie om aan de Biesbosch te worden teruggegeven. Het gaat om de Tongplaat en het Zuidplaatje, die beide aan Polder de Biesbosch grenzen en deel uitmaken van het Strategisch Groenproject Eiland van Dordrecht.

juni 2006

4

Het is de bedoeling in de Tongplaat een kreek te graven en die in open verbinding te brengen met de Nieuwe Merwede. Het plan voorziet verder in omvorming van de akkers tot een gebied met zoetwatergetijdennatuur. De Dienst Landelijk Gebied (dlg) voert onderhandelingen met de pachters over beëindiging van de pachtovereenkomst. Voor het Zuidplaatje, dat eigendom is van een particulier, ligt de zaak ingewikkelder. Deze polder heeft enkele cultuurhistorische elementen die de provincie ZuidHolland wil behouden. Het betreft een (in verval geraakte) schotbalkensluis, enkele bunkers, een voormalig kooibos en het restant van een getijdenkreek (de Kooikil). Als er al overeenstemming met de eigenaar wordt bereikt, zal de dijk niet worden doorgestoken. Hier valt eerder te denken aan het vernatten van de polder door afgraving of peilverhoging.

De schotbalkensluis in de kade van het Zuidplaatje (foto: Jacques van der Neut).

Een woordje met … Hennie Kellner

‘Genieten van de stilte doe je in je eentje’ Ze kent elk kreekje. Maar ja, ze komt dan ook al ook ruim dertig jaar in de Biesbosch. Met een kano, dus Hennie Kellner (62) kan ook overal komen. Het verbod om te kamperen overtrad ze – Dirk Fey heeft haar meer dan eens weggestuurd. De laatste jaren heeft ze ook een minuscuul kajuitbootje. Dat is net iets warmer waardoor ze ook in de winter kan verblijven in het gebied waaraan ze haar hart verpand heeft. Tegenwoordig bij de Amaliahoeve, als de huurders daarvan ‘de vaste wal’ verkiezen boven de Turfzakken. Nu heeft ze de ideale toestand bereikt: na aan dag zwerven door de stilte terugkeren in een comfortabel huis.

‘Ik heb nog net meegemaakt hoe de Biesbosch was mét eb en vloed. De eerste keer dat ik met man en kinderen de Biesbosch introk, zal in ’68 of ’69 zijn geweest. We hadden in Hank kano’s gehuurd en het gebied verkend.’ De kennismaking beviel zo goed, dat ze sindsdien bijna elk jaar terugkeerde; ook toen de kinderen er niet meer voor voelden en ze inmiddels alleen door het leven ging. ‘Ik had intussen een eigen kano en als het maar even kon, trok ik de Biesbosch in. Ik nam een tentje mee dat ik op een verscholen plekje opzette. Tenminste dat dacht ik, maar Dirk Fey heeft me toch regelmatig betrapt en weggestuurd. Maar hij wist intussen ook dat ik toch niet zou blijven staan, want ik wilde zwerven. Ik bleef nooit lang op dezelfde plek.’ Dat verklaart ook waarom het kajuitbootje, dat ze sinds een paar jaar heeft, Zwerfuil heet – of lijkt te heten. Tussen zwerf en uil staat namelijk een ‘\’ zodat je ook Zwerfvuil zou kunnen lezen. ‘Dat heb ik bewust gedaan. Ik pik namelijk al het afval op dat mensen overboord gooien.’

Hennie Kellner tuurt met de telescoop graag naar de Slechtvalken (foto: Jacques van der Neut).

Wie zo lang door de Biesbosch trekt, leert ook de spaarzame bewoners kennen. En dus raakte Hennie aan de praat met de bewoners van het witte huisje dat naast de kolossale schuur van de Amaliahoeve staat. En dat heeft ertoe geleid dat zij nu op het huis past als de bewoners van dat vroegere arbeidershuisje er geen vakantie houden of een weekend doorbrengen. ‘En als ze er wel zijn, trek ik me terug op mijn bootje, of mijn kano. Daarin besteed ik sowieso de meeste tijd, want ik vind niets mooier dan zo maar een beetje varen en te kijken wat je zoal tegenkomt. Ik kan uren in de buurt van een futennest liggen en kijken hoe zo’n nest gebouwd wordt; hoe de taken verdeeld zijn en dat pa af en toe vreemd gaat, terwijl ma op het nest zit. Of ik lig gewoon te luisteren naar de wind in het riet, de overdrijvende wolken, de ondergaande zon. Echt, dan geniet ik.’ Wonen op de Amaliahoeve betekent ook dat ze hand- en spandiensten verricht. ‘Ik leid mensen rond die aanleggen en de monumentale

schuur of de tentoonstelling over Ruimte voor de rivier willen zien. En ik richt de schuur ook een beetje in met wat ik aan spullen vind waarvan ik denk dat ze wel bij de tentoonstelling passen. Verder zet ik koffie en hou de wc’s schoon. Voor wat, hoort wat, denk ik dan maar.’ Maar het liefst trekt ze er toch op uit. Ze weet een paar plekjes waar de kans groot is dat ze reeën ziet. ‘Dat is zo mooi, als die komen drinken of als ze overzwemmen. Van dat soort dingen kan ik niet genoeg krijgen.’ Van de mooiste belevenissen maakt ze aantekeningen die ze uitwerkt tot verhaaltjes of gedichten, soms maakt ze foto’s. Maar ze heeft niet de behoefte, zegt ze, om die ervaringen te delen met anderen. ‘Nee, die kún je ook niet met andere mensen delen. Als je met meer mensen bent, ga je praten en zie je dit soort dingen niet. Van de stilte kun je alleen in je eentje genieten.’

5 juni 2006

past ze ook op het huis

(foto: Biesbosch Museum Werkendam)

Uit de oude doos Een foto van een heerlijk dagje in de Biesbosch. Het Biesbosch Museum is in het bezit van dit plaatje, maar heeft er helemaal geen gegevens over. Wie kan het museum helpen? Wie is de schipper, waar kwam die vandaan, wie zitten bij hem aan boord en wanneer is de foto genomen? Reacties kunnen aan het museum worden doorgegeven: tel. 0183-504009, e-mail: [email protected].

Agenda • t/m 5 september 2006 Tentoonstelling ‘Vossen in Nederland’, over de leefwijze van de vos en met veel opgezette vossen. In Biesboschcentrum Dordrecht. • t/m 1 november ‘Kunst in de Biesbosch’, tentoonstelling over nieuwe Biesboschkunst in Biesbosch Museum Werkendam. • 2 juli t/m 3 september Kunstwerken van Els de Meier in Biesbosch Bezoekerscentrum Drimmelen. • 30 augustus Agendacommissie NP De Biesbosch in Biesbosch Bezoekerscentrum Drimmelen. • 16 september Vrijwilligersdag NP De Biesbosch • 10 oktober Werkgroep Voorlichting en Educatie NP De Biesbosch in Biesboschcentrum Dordrecht Verder heeft ieder bezoekerscentrum dagelijks een uitgebreid programma met activiteiten in de natuur (www.biesbosch.org). Meer informatie: Dordrecht (tel. 078-6305353) Drimmelen (tel. 0162-682233) Werkendam (tel. 0183-504009)

Biesboschinformatie

in meerdere talen Op 7 juni jl. was Evert-Jan weer als gids actief (foto: Bram Kerkhoff).

Biesboschgids Evert-Jan Bouman 80 jaar Eind mei jl. werd Evert-Jan Bouman 80 jaar. Hij is daarmee de oudste nog actieve gids van Biesboschcentrum Dordrecht en voor zover bekend ook de oudste gids in het Nationaal Park. Evert-Jan Bouman is al sinds 1990 actief voor het Biesboschcentrum. Hij houdt zich vooral bezig met het begeleiden van schoolgroepen. Kennelijk blijf je daar jong bij!

juni 2006

6

Niet alle bezoekers van het Nationaal Park De Biesbosch kunnen Nederlands lezen. Daarom is er sinds een jaar ook een Engelstalige brochure. Deze zomer zal de Biesboschinformatie in allerlei talen zijn te verkrijgen. De meeste bezoekers kunnen met de Engelse en Nederlandse informatie uit de voeten. Maar omdat het internationale bezoek aan de Biesbosch toeneemt en het park klantvriendelijkheid belangrijk vindt, is gekozen voor een breder aanbod aan folders, waarmee meer mensen gericht kunnen worden bereikt. Zo verschijnen er twee minibrochures van 12 pagina’s, een in het Duits en een in het Frans. Daarnaast komen er informatiebladen in onder andere het Spaans, Turks, Chinees en Arabisch. Aan de balie van de bezoekerscentra en het Biesboschmuseum zijn deze brochures en informatiebladen gratis te verkrijgen. Aan informatie in braille voor blinden en slechtzienden wordt nog gewerkt.

Colofon Deze nieuwsbrief is bestemd voor alle personen en organisaties die direct betrokken bij en/of geïnteresseerd zijn in de ontwikkelingen in de Biesbosch. De in de nieuwsbrief gepubliceerde meningen geven niet noodzakelijk het beleid van het Overlegorgaan Nationaal Park De Biesbosch weer.

Redactieadres IVN Consulentschap Brabant Postbus 883 5280 aw Boxtel Tel: 0411-614111 Fax: 0411-614112 Internet: www.biesbosch.org E-mail: [email protected] Eindredactie Rob Vereijken Redactie Daan Bruysters, Frans Fronik, Jacques van der Neut, Wim van Wijk Vormgeving Buro Kloeg Lay-out Sander Neijnens Oplage 1050 exemplaren Copyright Voorzien van een bronvermelding kunnen artikelen uit deze nieuwsbrief geheel of gedeeltelijk worden overgenomen. De Ratelaar is gedrukt op 100% gerecycled papier