Natura 2000 en weidevogels

Natura 2000 en weidevogels

Natura 2000 en weidevogels Visie Vogelbescherming Nederland

Begin 2009. Prov i n c i e s , a g r a r i ë r s e n n a t u u r beschermers disc u s s i ë r e n o v e r m o e r a s v o g e l s versus weidevoge l s . H e t S t e u n p u n t N a t u r a 200 0 van het min i s t e r i e v a n L N V o n t v a n g t v e e l reacties over de r o l v a n w e i d e v o g e l s i n N a t u r a 200 0-beheerplan n e n . D e T w e e d e K a m e r n e e m t een motie aan ov e r d e ‘ d u b b e l d o e l s t e l l i n g ’ d i e speelt in Natura 2 0 0 0 - g e b i e d e n . D e v r a a g r i j s t : is er wel sprake v a n t w e e n a t u u r d o e l e n d i e elkaar beconcurr e r e n ?

Vogelbescherming Nederland zet de zaken op een rij en formuleert een visie op de oplossingsrichtingen. Dit is bedoeld als handreiking voor provincies, beheerders, belanghebbenden en geïnteresseerden als oplossing van de - ogenschijnlijk - tegenstrijdige belangen. De visie geeft een antwoord op vragen als: Hoe groot is het ‘probleemgebied’ eigenlijk? Wat is de plek van weidevogels in Natura 2000? Wat betekent dit voor een beheerplan? In hoeverre gaan moerasvogels en weidevogels samen in Natura 2000-gebieden? Wat zijn kansen en oplossingen voor inrichting en beheer?

Weidevogels en weidevogelkerngebieden Tientallen jaren weidevogelbescherming door boeren, overheden, natuurorganisaties en vele vrijwilligers hebben (nog) niet geresulteerd in een effectieve bescherming. De aantallen weidevogels lopen nog steeds schrikbarend terug. Op kleine schaal worden goede resultaten behaald, maar dit is onvoldoende om het tij te keren.

In mei 2008 publiceerde Vogelbescherming haar ‘Weidevogelappèl’, een noodkreet tot beleidsmakers en beheerders. Vogelbescherming vindt dat er helder gekozen moet worden voor weidevogels. Een keuze die goed is voor weidevogels, èn ruimte biedt voor andere vogelsoorten waarvoor Nederland in Europees verband een belangrijke verantwoordelijkheid draagt.

Vijf heldere punten uit het Weidevogelappel: 1. wijs kerngebieden aan, waarin weidevogels centraal staan en leidend zijn in het beheer. Dit zijn de zogeheten weidevogelkerngebieden; 2. maak een (agrarische) bedrijfsvoering mogelijk die optimaal is voor weidevogels, en rendabel en aantrekkelijk voor boeren; 3. zet financiële middelen geconcentreerd in in de weidevogelkerngebieden, met waarborging van kwaliteit en effectiviteit van het beheer; 4. werk als beheerders op gebiedsniveau samen aan een passend weidevogelmozaïek; 5. terreinbeheerders kiezen in geschikte (weidevogel)natuurreservaten sterker voor weidevogels.

weidevogels. Het Weidevogelappèl heeft inmiddels een bijdrage geleverd aan de discussie in het Weidevogelverbond en geleid tot nieuwe effectieve weidevogelpakketten voor agrarisch natuurbeheer die in 2010 zullen worden ingevoerd.

Het ‘probleemgebied’ is veel minder groot dan vaak gedacht Weidevogels komen voor in agrarisch gebied en in natuurreservaten. Soms is er dan ook sprake van overlap met Natura 2000. De zogenoemde Natura 2000-gebieden vloeien voort uit de Europese Vogel- en Habitatrichtlijn. Vogelbescherming heeft geanalyseerd of en waar er overlap bestaat tussen weidevogelkerngebieden en Natura 2000-gebieden. Die overlap blijkt zeer beperkt. Het kaartje vertoont dat er slechts enkele weidevogelkerngebieden zijn waarop ook een Natura 2000-doelstelling ligt. Het gaat dan voornamelijk om de veenweidegebieden in Laag-Holland, waar moerasvogeldoelen en weidevogeldoelen elkaar zouden kunnen beconcurreren. Het Natura 2000-netwerk kent een totaal oppervlak van circa 1 miljoen hectare, waarvan circa tweederde bestaat uit open water. Overlap tussen weidevogelkerngebieden en Natura 2000-gebieden wordt geschat in de orde van 1%. Het is niet vreemd dat de overlap tussen beide gebieden relatief klein is. Het grootste deel van de weidevogels bevindt zich in het landelijk gebied dat maar zeer beperkt onderdeel uitmaakt van Natura 2000.

D o el van Natura 2000 en procesgang Natura 2000, het Europese netwerk van natuurgebieden,

Wat is de plek van weidevogels en moerasvogels in Natura 2000?

is in de afgelopen jaren steeds belangrijker geworden voor

Een beperkt aantal gebieden zijn zowel een weidevogelkerngebied als een Natura 2000-gebied. Daar gelden naast weidevogeldoelen dus ook Natura 2000-instandhoudingsdoelstellingen. In de veenweidegebieden gaat het dan meestal om moerasvogels, die net als weidevogels sterk onder druk staan in Nederland. Roerdomp, purperreiger en zwarte stern zijn voorbeelden van soorten met een zogenoemde zeer ongunstige staat van instandhouding. Maar het kan ook gaan om een wintergast, zoals bijvoorbeeld de kleine zwaan die op de poldergraslanden zijn wintervoedsel zoekt.

het natuurbeleid. Nederland telt in totaal 162 Natura 2000gebieden, waaronder 79 gebieden die speciaal voor vogels zijn aangewezen. Natura 2000 is gericht op het behoud van de in het wild levende flora en fauna, waarvoor Nederland in Europees verband een grote verantwoordelijkheid heeft. De implementatie van Natura 2000 in Nederland vordert gestaag. Inmiddels is het overgrote deel van de 162 gebieden

Voor sommige weidevogels, zoals kemphaan en watersnip als broedvogel, zijn instandhoudingsdoelstellingen opgenomen in de aanwijzing van Natura 2000-gebieden. Dit geldt echter niet voor alle weidevogels. Zo ontbreekt de grutto als broedvogel in deze aanwijzing. Niet geheel onlogisch, want de grutto staat (nog) niet op Annex I-lijst van de Vogelrichtlijn1. Op grond hiervan hoeven voor deze soort strikt genomen geen broedgebieden te worden

alle Natura 2000-gebieden moeten beheerplannen opgesteld worden. In een beheerplan wordt vastgelegd hoe en wanneer de doelen voor een gebied worden gehaald.

Kiezen voor weidevogels houdt in dat bij het beheer van de weidevogelkerngebieden de wensen van de weidevogels voorop staan. Zo is de grondwaterstand er in het voorjaar hoog en zijn er plasdras situaties aanwezig. Er wordt gestuurd op kruidenrijk en structuurrijk grasland in een open landschap. Dit waarborgt voldoende en bereikbaar voedsel voor

100 80 60 40 20 0 1980

1985

1990

1995

2000

2005

100 80

Index

Index

120

Grutto- broedvogels

60 40 20 0 1980

1985

1990

1995

2000

2005

140

Scholekster- broedvogels

120 100 80 60 40 20 0 1980

1985

1990

1995

2000

© Network Ecologisch Monitoring (SOVON, CBS)

140

120

© Network Ecologisch Monitoring (SOVON, CBS)

Veldleeuwerik - broedvogels

© Network Ecologisch Monitoring (SOVON, CBS)

160

1 Inmiddels lijkt de soort, na de sterke achteruitgang van de internationale populatie en het veranderde leefgebied (op grond van criteria in artikel 4, lid 1 van de Vogelrichtlijn), zeker in aanmerking te komen tot opname op de Annex I-lijst. De grutto staat wel op de Annex II-lijst, en is daarom opgenomen in de Natura 2000-aanwijzing als niet-broedvogel. 2 Op grond van artikel 4, lid 2 van de Vogelrichtlijn, is dit echter wel mogelijk. Nederland heeft hier in de ontwerp-aanwijzing vooralsnog niet voor gekozen.

Index

middels ontwerp-aanwijzingsbesluiten aangewezen. Voor

2005

Overlap Natura 2000-netwerk en weidevogelkerngebieden

Natura 2000 netwerk Grasland - aantal soorten 1-2 3-4 5-6 7-8 9 - 10 11 - 12

Wat betekent dit voor beheerplannen? Hoe kunnen nu de ‘wensen’ van meerdere groepen vogels, zoals weideen moerasvogels, in beheerplannen voor Natura 2000-gebieden naar voren komen? De volgende voorbeelden bieden oplossingsrichtingen en een handreiking.

Uit de praktijk (1) Natura 2000-gebied Arkemheen Een schitterend en vogelrijk poldergebied, vooral bekend om zijn vele grutto’s. Maar Natura 2000-gebied vanwege de kleine zwaan, die hier in groten getale overwintert. Tijdens het beheerplanproces ontstond in de streek het inzicht, dat het wenselijk zou zijn om ook de grutto deel uit te laten maken van het Natura 2000-beheerplan. Provincie Gelderland nam het voortouw. In overleg met boeren, terreinbeheerders en betrokkenen worden weidevogels nu serieus meegenomen in het beheerplan. Logisch, omdat in bijna het hele gebied weidevogelmaatregelen financieel ondersteund worden met overheidsgeld. In samenspraak met betrokkenen, en gesteund door Provinciale Staten, zijn nu in het ontwerp-beheerplan afspraken opgenomen over hoe om te gaan met maatregelen voor weidevogels (bijvoorbeeld geschikte maaidata en een optimale anti-verdrogingsaanpak).

Uit de praktijk (2) Een kaartje van de weidevogelkerngebieden en van de Natura 2000-gebieden. Overlap tussen deze beide type gebieden is zeer beperkt. Het gaat dan voornamelijk om de veenweidegebieden in Laag-Holland en een poldergebied als Arkemheen.

aangewezen2. Toch zijn sommige Natura 2000-gebieden in het veenweidegebied van groot belang voor de grutto als broed-, foerageer- en rustgebied. De grutto heeft zowel als broedvogel en als niet-broedvogel landelijk een zeer ongunstige staat van instandhouding. Veel weidevogelbeschermers roepen op tot het opnemen van de grutto als broedvogel in de Natura 2000-aanwijzing. Dit is wenselijk op grond van de grote internationale verantwoordelijkheid die Nederland heeft voor deze soort.

Natura 2000-gebied Wormer- en Jisperveld & Kalverpolder Aangewezen voor moerasbroedvogels (roerdomp, rietzanger) en weidevogels (kemphaan, grutto als niet-broedvogel). Sommigen vrezen dat de ‘strenge’ aandacht voor moerasvogels vanuit Natura 2000, ten koste zal gaan van de ‘minder streng’ beschermde weidevogels. En dat terwijl voor veel betrokkenen het hoofddoel van het gebied behoud en bescherming van weidevogels is. De vrees blijkt niet gerechtvaardigd. Roerdomp en grutto leven hier ook nu al naast elkaar. Met een goede keuze voor inrichting en beheer worden zowel Natura 2000-doelen (moerasvogels) als weidevogeldoelen gediend. Wetlandwacht Nico Vens: “Roerdompen hebben in het Laag-Hollandse aan een klein stukje nat riet genoeg om te broeden. Voedsel zoeken ze in vrij open, ondergelopen graslandjes. Die worden ook gebruikt door grutto’s als slaapplaats en door watersnippen als broedgebied. Dit geeft aan dat er in deze contreien geen grote oppervlaktes riet nodig zijn om de Natura 2000-doelen te realiseren. Moerasvogels laten zich goed combineren met weidevogels, omdat de openheid maar weinig wordt aangetast en de habitats van beide groepen overlap vertonen.”

Weidevogels een steuntje in de rug dankzij N atura 2000 Een deel van de Natura 2000-doelen kan niet binnen de Natura 2000gebieden alleen gerealiseerd worden. Het Europese Hof maakte in een aantal uitspraken duidelijk dat lidstaten zich serieus ten doel moeten stellen soorten en habitattypen - ook buiten de Natura 2000-gebieden - te beschermen. Hier kan men niet omheen: Lidstaten moeten ook buiten natuurgebieden serieuze inspanningen leveren. Ze kunnen daarop worden aangesproken door de Europese Commissie.

O p l o ssingsricht ingen Verbreden van de blik In de huidige situatie van ons land zijn weidevogels én moerasvogels voor een belangrijk deel cultuurvolgers. Oorspronkelijke, natuurlijke habitats (hoogvenen, kwelders en vloedvlakten voor weidevogels, laagvenen, riviermondingen en kleimoerassen voor moerasvogels) zijn grotendeels verdwenen. Landbouw, grondwaterstandverlaging, inklinking, en rietcultuur zorgden voor een veranderend landschap, waarin deze soorten (al dan niet) opnieuw een plek vonden. Vogels van lage, open vegetaties noemden we vervolgens weidevogels, vogels van hogere en dichte vegetaties moerasvogels. Tegenwoordig komen beide groepen inderdaad vaak gescheiden van elkaar voor. Echter, vogels trekken zich niet altijd veel van deze kunstmatige indeling aan. Purperreigers broeden in moeras, maar zoeken voedsel in veenweidepolders; grutto’s en tureluurs vinden geschikte broedplekken in vochtig grasland aan de rand van moerassen; zwarte sterns en watersnippen voelen zich zowel in moeras als in ouderwets boerenland thuis. Roerdompen broeden in rietsloten in de Laaghollandse veenweiden. Een deel van de oplossing van de problematiek van weidevogels versus moerasvogels zit dus in het verbreden van onze eigen blik.

Wat willen weidevogels en moerasvogels? Voor aanvullende informatie, bijvoorbeeld over ecologie, habitateisen en instandhoudingsdoelen verwijzen we naar: www.grutto.nl, www.weidevogelbescherming.nl, www.moerasvogels.nl

Zonering Maar hoe breed onze blik ook is, het neemt niet weg dat keuzes in het beheer noodzakelijk kunnen zijn. Om die keuzes weloverwogen te kunnen maken, is het noodzakelijk om de eisen die beide soortgroepen aan hun omgeving stellen te kennen en mee te wegen. Denk daarbij aan nestplaats en voedselgebied (en afstanden daartussen), terreingebruik door het seizoen heen, predatierisico’s, verstoring. Daarnaast spelen de eigenschappen van het gebied een rol, zoals hoogteligging, mogelijkheden om te sturen met het waterpeil en praktische beheerszaken als toegankelijkheid en efficiëntie. Er zouden deelgebieden kunnen zijn waar dit, vanwege te kleine omvang niet mogelijk is. In dat geval zijn heldere keuzes voor inrichting en beheer

Specifiek voor de grutto dient de bescherming van broed- en rustgebieden buiten de Natura 2000-gebieden snel adequater te worden aangepakt. De Ecologische Hoofdstructuur, het Programma Beheer en agrarisch natuurbeheer vervullen een belangrijke rol bij het realiseren van de landelijke doelstellingen. Vogelbescherming Nederland roept de overheid op om inzicht te geven hoe deze doelen, voor zover ze buiten Natura 2000-gebieden gerealiseerd moeten worden, daadwerkelijk waargemaakt gaan worden.

Resumé Natura 2000 beschermt op vele plaatsen de natuur in Nederland. Moerasvogels zijn opgenomen in de instandhoudingsdoelen van Natura 2000, weidevogels veelal niet. Bescherming van weidevogels is echter ook noodzakelijk. Ogenschijnlijk lijken doelstellingen voor moeras- en weidevogels niet verenigbaar. Wanneer we echter verder kijken, blijkt dat overlap met het Natura 2000-netwerk maar voor een heel klein deel van de weidevogelkerngebieden bestaat. Het gaat dan vooral om veenweide in Laag-Holland. De Natura 2000-gebieden daar zijn echter voldoende groot om de beide soortgroepen naast elkaar te kunnen laten leven. De praktijk bewijst ook dat met de juiste ecologische kennis, beheerervaring uit het veld en een goede inrichting de verschillende doelstellingen in één gebied kunnen worden behaald.

Redactie Hans peeters Foto’s Agami, Luc Hoogenstein, Foto Natura, kina Vormgeving Klaverontwerp Druk RGS Utrecht

essentieel om voldoende tegemoet te kunnen komen aan de wensen van één van de soortgroepen. Echter, de Natura 2000-gebieden in Laag-Holland zijn voldoende groot (meer dan 1000 hectare) om met een goed beheer zowel moeras- als weidevogels van elkaars habitat te laten profiteren. Een ‘natuurlijke’ zonering van opgaande moeras- naar lage grasvegetaties en van nat naar minder nat ligt het meest voor de hand. Rietvogels broeden in de hoogste vegetatiezones en vinden in het aangrenzende natte grasland voedsel. Soorten als porseleinhoen en watersnip vinden een plek in de overgangszone. Open en minder natte zones zijn geschikt voor grutto en tureluur, terwijl de natte overgangszone dient als voedselgebied of slaapplaats in de trektijd. Omdat openheid voor weidevogels belangrijk is, kan het goed zijn om moeras te clusteren en/of aan de rand van weidegebieden te situeren.

Vogelbescherming Nederland zet zich in voor vogels en hun leefgebieden. Vogels zijn een goede graadmeter voor de kwaliteit van natuur en milieu. Handhaving van hun soortenrijkdom onder natuurlijke leefomstandigheden is een essentiële voorwaarde voor het behoud van de biodiversiteit op aarde. Samenwerking is de sleutel tot succesvolle bescherming. Op regionaal, nationaal en internationaal niveau werkt Vogelbescherming Nederland samen met collega-organisaties, overheden en vele vrijwilligers. Vogelbescherming Nederland is Partner van BirdLife International, wereldwijd actief voor vogels en natuur. Het werk van Vogelbescherming Nederland wordt ondersteund door de Nationale Postcode Loterij

Postbus 925 3700 AX Zeist Tel 030 693 77 99 Fax 030 691 88 44 www.vogelbescherming.nl [email protected]