)t
it:
f
MUSEAIN HETWESTLAND MUSEUMVOORSTREEKENTUINBOUWHÍSTORIE WESILANDS MiddelBroekweg44, 2675 KL HonselersdÍjk telefoonoq4 6zto84. fax oq4-642414 nI email:info@westlandsmuseum nl internet:www westlandsmuseum Het gehelejaar geopend ,,^- lr--l^+ /* --+^-l^van orn5oag T/mzaïeÍoag vanr4.oo- 17oo uur MUSEUM DEKORENSCHUUR te LOOSDUINEN Margarethavan Hennebergweg za n1 telefoonoj 0-3973342;email:loosduinen@planet internet:www loosduinsmuseum nl Geopendelkezaterdagvan 13oo - 17oo en elkeeerstezondagvan de maandvan r3 oo - 17oo uur MUSEUMDESCHILPEN te MAASLAND 's Heerenstraat24,telefoon oto -59t3334/ 599658 Geopendiederezaterdagvan 10oo - 17oo uur MUSEUM TRAMSTATION te SCHIPLUIDEN z,tel or5-38o8863 Ottovan ZevendeÍstÍaat elkewoensdag en zaterdag van r4 oo - 16oo uur Geopend (Vanr novembertot eindaprila.lleen op zaterdag) MUSEUM DETÍMMERWERF te DELIER Hoofdstraat63,telefoonoL74-SrS77 9 Geopendelkezaterdagvan 10oo - 16.oouur
IN DIT NUMMER uit ....het Westland!Vroeeereen flinke teelt en dus urlijk in onzeHistoÍischeTuin Of de tulpen er nu al zo mooi bij staan als op dezefoto van voÍig jaar is niet te verwachten,maar de seizoenenzijn de weg een beetje kwijt, dus je weet maar nooit. De kamperfoeliekomt tenslotte ook al weer in het blad, het pijpkruid begint de slootkantenal te begroeienen op februari-avondenhoor je hoog in een boom een merel fluiten! Maar het kan verkeren:misschiendat er in de tijd tussen het schrijvenvan dit stukje en het moment waarop u het Ieesttoch weer schaatsersnaar Vlaardingenzijn gereden om moppente kopen... De seizoenenzijn de kluts kwijt . +La Ua l rL r Lnr irarf t r L.z^ u' r r r Ba acl ' K: À tl u e e van onze (over)grootvaders om onder glas te gaan telen: dan heb je minder last van die vreemde fratsen van de rrroovaná
an
I
En verder .., Effetuinen... Van de werkgroepen ArcheologischonderzoekHonderdland in het Westland De Joodsegemeenschap GenootschapOud-Westland Museum Zondagopenstellingen 'Berlin De ramp met de Harwichboot S S boekenen iezingen Tentoonstellingen,
3 tA
WERK.ENSTUDIEGROEPEN Wie geinteresseerd is in de historie van het Westland kan zich wenden tot het WestlandsMuseum of de werk- of studiegroepen: AlgemeenHistorischSpreekuur Iederezaterdag van14oo tot 17oo uurÍn hetWestlands Museum, (ot74) MiddelBroekwegry4,z675 KL Honselersdijk 6zro84 (tussen Honselersdijk enKwintsheul) Studiegroepen Archenlooie Gcnerlnoic
Kastelen, Kerlretrhierrpn
(0774)621.084 627072 10174) \0L74)628393 621.084 10174)
PlaatselijkeHistorischewerkgroepen Oud-'s-Gravenzande, lar74)473073 pr74) 627868 Oud-Honselersdijk, Oud-DeLier, Oud-Loosdurnen, Oud-Maasland, Oud-Monster, A,.l vuu
lol7l\
\1 LL1)
.070)3974936 ( 0 1 0 s) 9 1 3 9 s 9 t017L\ )A.t?1\
Àr^^li-..|lrr4aluvv!À,
10L74)629490 (015)3808863 Oud-Schipluiden, Oud-Wateringen & Kwintsheul, (0I74)292558
(0174)627084 Middel Broekweg 154,267SKI Honselersdijk wwwwestlandsmuseum nl .
[email protected] WestlandsStreekHistorie wordt gratistoegezonden aan donateursvan de St Streek-en Tuinbouwhistorie Westland In het WestlandsMuseumzijn beperktlossenummerste koop Redactie Westiands StreekHistorie . Mev. MM D - * " "a ' " Jh _ -m e i i e r - F o u s e r t "
Techniekvoor wonen, werken & welzijn
10174)413073 l^iaÀ\ 1A121q . L LM van den Ende . lA de Brabander 10174)296909 VoÍmgeving/zetwerk,druk, afwerking en distributie Drukkerii Riezebos, De Lier s27152 10L74) ISSN138o-o1o8 O St StÍeek-en Tuinbouwhistorie Wesiland OveÍnemenvan artikelenuit dit blad is toegestaan,mits de bron duidelilk wordt vermeld De redactieontvargt graageenbewijsexemplaal
Naaldwijk 0174- 638 638 . www.hoqervorst.nl
'16, J a a r g a n g n u m m e r 1 . 1 e k w a r t a a l2 0 0 7
5 6 8 8 9 10
ryffiw WWww* Aan het einde van zoo6 was er nog maar weinig van de winter te merken. Veel regen, hoge temperaturen en enkele dagen zon.Als tuinder heb je het liefst een week vorst met overdagde zon.Andijvie , sla en bloemkoolzijn zeer dankbaaÍ voor zulk weer. Afharden is voor deze gewassen een garantie om gezond de winter door te komen. Met veel kunstgrepeniukt het dezekasgroenten te laten groeien In december werden de prijscouranten van groenten en bloemen bezorgden is het zaadvoor zooT besteld.In vakbladen wordt soms over vergeten oude gewassen gepubliceerdom deze nuttige groenten weer onder de aandacht te brengen. Op onze tuin zijn we regelmatig bezig om dit te laten zÍen Nero (schorseneren), een zeer voedzamegroente,werd tot ongeveerr955veel in de open grond geteeld.Enkele vrijwilligers kregen een maaltje mee om het eenste proberen,maar meestalblijft het bij éénkeer.Schorseneren, ookwel zwarte sparriesgenaamd, zorgen voor flink wat gasvorming, wat voor medebewonersniet altijd plezierigis.
ri hebbenwe de eerstestormschadegehad,een omgewaaide boom en twee eenruitersop het ramenwarenhuis. De oorzaakvan de glasschadewas dat er bij de goot vergeten was een spijker in de raamlijst te slaan toen het hele dek er af geweestwas. Nu werd door windkracht ro de ruit eruit geblazen De nieuwste mode bij de weermannen en weervrouwen Ís het z.g.weeralarm,om op een'Telegraafachtige'manier aandachtte krijgen Was in het verleden bij windkracht tien slechtweeÍ op komst of zware storm,nu praten ze al over hurricanes Bij windkracht elf, zeeÍ zwaÍe storm,dan wordt het ln de glastuinbouw wel gevaarlijk en windkracht twaalf is orkaankracht,dan gaat er van alles mis, niet in de tuin of buiten komen.Dan is er wel weeralarm. Het voorjaarkomt er weer aan.Hopelijk krijgen we niet te veel raar weer en wel een goedgroeiseizoen. Kom binnen'effe kort weer eens tuine' want dan zaI er wel weer het een en anderte zien zijn op onzemooiehistorischetuin. P vd. Hout
Eind januari kregenwe nog een paar lichte nachtvorsten, dit is voor het open buitenland wel prettig om later goed de grond te kunnen bewerken.Als de dagen lengen gaat de winter strengen,is het oude spreekwoord.Eind janua-
Het ramenwarenhuis
J a a r g a n g1 5 , n u m m e r 1 . 1 e k w a r t a a l2 0 0 7
op onze tuin
VAN DE WERKGROEPEN Op z4 oktober is de acte bij de notaris gepasseerd, waardoor het samengaan van Honselersdijk en Naaldwijk officieel een felt ls geworden. 'nieuwe'vereniging De bruist van de activiteiten. GerardBeijeris bezig met de huizen aan de zuidkant van de Dijkstraat,welke huizen stonden er en wie woonden er? Hij werkt van heden terug in het verleden,naar de r6e eeuw. Verdergeeft hij adviezenen documentatievoor het boek Monumentaal Westland,waar Harry Groenenwegenaan werkt Zij samen werken aan een overzichtvan de historischewaterlopenin Naaldwijk. Ondertussenwerkt Harry ook nog aan een artÍkel voor het jaarverslag20c^6van de HistorischeWerkgroepOudWateringen& Kwintsheul overde adellijkefamilie Sweijn in de r4e eeuw in Wateringen/Kwintsheul Verderloopt er onder anderenog een onderzoeknaar een kasteelvan lan Dirkszn van Teylingen,dat ten zuidenvan de oude kern van Naaldwijk, bij het Potterslaantje,heeft geiegen. Naar aanleiding van contacten het afgelopenjaar met Marieke Spliethoff, conservatorSchilderijen van Paleis Het Loo,wordt er binnenkort geadvlseerdovertwee schilderijen uit de buitenplaatsHonselersdijk;het ene bevindt zlch in het archiefin Naaldwijk en het anderehangt in de kapel van het H GeesthoÍje.Marieke Spliethoff schrijft hier een artikel over voor het jaarboek zooT voor OudWestland De acties die ondernomenzijn om de interesseop te wekken bij de gemeentevoor de pandjesPrinsegrachtz en 3 zijn tot nu toe tevergeefs.Ondankshet feit dat ze op de monumentenli.jst voorkomen, is de gemeente niet geneigdenigevorm van voorbeschermingte organiseren, nu de pandjessindskort leegstaan. De mogelijkheden om archeologischonderzoek uit te voeÍen op de plaatsvan een inmiddels gesiooptpand aan de Dijkstraat, Iiepen ook op een teleurstelling uit. De eigenaargaf geentoestemming en de gemeenteverklaarde geenmogelijkheidte hebbeniets daaroverin de sloopvergunning op te nemen De vereniging houdt sinds kort haar bestuursvergaderineen in De Nederhof
Ourl-ltVateringenpresenteert ....zichzelÍ! Het jaar 2oo7 ís begonnenen daarmeeis zoo6 definitief terechtgekomen.Nog een keer in de geschiedenisboekjes wordt in Wateringen teruggekekennaar dit bijzondere jaar tijdens de jaarvergadering van de Historische WerkgroepOud-Wateringen& Kwintsheul.
Vorig jaar heeft vrijwillig molenaar Rotteveelfoto's gekregen van de opbouw van de zogenaamdemolen van Maat aan de Naaldwijksewegin 1907en van de molenbouwer. Naar aanleiding van een onderzoek in het Historisch Archief Westland konden door de werkgroep de diversemolenaarsen bouwtekeningenworden achterhaald.Resultaathiervan was dat in januari een paneel in de korenmolenis opgehangenmet daarop een overzicht van de eerste vestiging van de graanmaalderij en de herkomst en bijbouw van de huidige molen.Op de bouwfoto is goedte zien hoe dat toen op een slimme manier in zijn werk ging toen er nog gewerkt moest worden zonder grote bouwkranen. De molen is te bezichtigen op de Iaatste zaterdagvan de maand.
ffif;EHÏEffi
Op dinsdag 24 april2007 om 20.00uur zijn alle leden, donateursen belangstellendenvan harte welkom in de HoÍboerderij in het Hofpark. Voor het eerst is niet gekozenvoor een lezing over een boeiend historisch onderwerp, maar de leden van de werkgroep vertellen het publiek wat voor werk er allemaal wordt verricht Welk historisch onderzoekvindt er plaats,wat komt er kijken bij het maken van een expositie, waar zijn de interessantstearcheologischevondsten gedaan? Het jaar 2006 is voor de werkgroepeen succesgeweest Wederom is het aantal leden gestegenen de expositie met trouwfoto's uit Wateringen en Kwintsheul heeft in zesweken vele honderdenbezoekersgetrokken De collectie is verrijkt met bijzondere objecten en documenten Daarnaastheeft de werkgroep sinds kort de beschikking over twee vitrines in de hal van de Hofboerderijom de bezoekerseen deel van de collectiete laten zien Het complete overzichtkomt in het jaarverslagdat in maart verschijnt 2oo7 is uitgeroepentot laar van de Molen In dat kader organiseren de werkgroep en de Culturele Raad van Wateringen een gezamenlijkeexpositie in septemberin de Hofboerderij. AIIe inwoners van Kwintsheul en Wateringen worden uitgenodigd een kunstwerk in te 'molen sturen met als thema Windlust' Alle vormen van kunst mogen: olieverf, aquarel, video-art en zelfs molens van luciferhoutjes mogen Ook is de werkgroep nog op zoek naar oude en nieuwe foto's van de molen. Dit kunnen ook familiefoto's zijn met de molen op de achtergrond Contactopnemen is mogelijk via e-mail info@oud-wateringennl
MtrUWBËMRUF " h*tËt_rït?JË#utÈJ - VERS&UW - *il{nERH&ï"JB hssnnreu
?Énásr
s-#n*xsnrenris*:'4la?1&3 - Y&71J*dl.hlê"€lás'!ií 4fi $Ë " Ë ({1v4i 6.8Ë$91 . '' ,ft,*fxv.Ëw*r?$ i,l t&1741,fr3
J a a r g a n g1 6 , n u m m e r 1 . 1 e k w a r t a a l2 0 0 7
enkele jaren geledenbedekt met kassen en dat wordt in fasesveranderd in bedrijventerrein. De eerstefase van bedrijventerrein Honderdland is begonnen in het zuidoostenvan het gebiedbij de Nolweg. Het Honderdland is in de eerste helft van de r3de eeuw ingepolderden werd dus altijd beschouwdals nieuw jong gebied waar geen bewoningssporenvan vóór rz5o werden verwacht.Archeologischgezienhad het gebieddaardoor een wat lagereprioriteit. Het Westlandwerd in de rzde eeuw geteisterddoor twee grote overstromingsrampenin n34 en u65, waarna grote delen van het Westlandlangeretijd onder water hebben gestaan.In het stroomgebiedvan de vloedkrekenzoals Booma,Gantel,lee of lier en de Gaagwerden dikke kleipakketten afgezet.Verondersteldwerd dat van de oeverzonevan de rivier de Maas delen waren weggespoeldtijdens de overstromingen.Het is dus niet bekendwaar de noordelijkeMaasoeverzich bevondin de Romeinsetijd en de VroegeMiddeleeuwen.Tot voor kort ging men er van uit dat die ongeveerhad gelopenlangs de denkbeeldige Iijn Maassluis- Monster. 's-Gravenzande, Sinds 1999 zijn er echter in ten westen van het St. Jorispaden in het Honderdland,archeologische sporen gevonden uit de Romeinsetijd en Vroege Middeleeuwen, die zich bevonden in origl.nele grondlagen. Dit waren aanwijzingen dat bij de overstromingen van de 12deeeuw niet alleswas weggespoelden ook dat de noordeiijke Maasoevereen heel stuk zuidelijker had gelegendan men altijd dacht. Dit was de reden om het Honderdlandbij verderebouwwerkzaamhedennauwkeuriger te onderzoekenop aanwezige archeologischesporen. Hierbij kwamen in het middendeel van het gebied drie locatiesmet bewoning uit de Middeleeuwen tevoorschijn.Bij twee daarvan bleek het om verspoeldof van eldersaangevoerdmateriaal te gaan,maar op één locatiewerd een origineiebewoningsIaag gevonden.Bij grondboringenvond men aardewerk uit de roe tot en met de 12e eeuw. Het grondboringsonderzoekwas zo veelbelovenddat besloten werd die locatie geheelop te graven. Daarbij werd de plattegrond van een boerderijgevonden uit de roe-rzeeeuw.Naast de boerderijwerden bovendien paalsporengevondenvan een zogenaamdespieker,een gebouwtje op poten, waarin het graan werd bewaard. In een spiekerlag het graanveilig en droogbij wateroverlast was het ook beschermd tegen ongedierte (knaag-
)
Naast de boerderijwerd ook nog een waterput gevonden, met daarin een eikenhouten ladder. Dit laatste is een zeldzameen unieke vondst, omdat in Delfland ooit maar één keeriets vergelijkbaarsgevondenis. De boerderijwas van hout en riet met de afmetingen van 16 bij 5,5meter, met tien zware palen voor de draagconstructie.De wanden zijn waarschijnlijkvan vlechtwerk geweest,aangesmeerdmet leem.Van het gebouw zijn alleen de paalgaten terug gevonden,maar op basis daarvan kon de vorm gereconstrueerdworden. Sommige palen waren ooit vervangen, omdat vrijwel naast elkaar twee paalgaten van ongeveer 30 cm doorsnede werden teruggevonden.De boerderijwas gebouwdop een zogenaamde kwelderwal, een natuurlijke hoogte die door aanslibbing is ontstaan.Dezekwelderwal bevond zich naast een geul van ongeveerrz5 meter breed.Dezegeul was waarschijnIijk een zijarm van de Maas,mogelijk het begin van het befaamderlviertje de Heij, dat ten noorden van de zandplaat van's-Gravenzandestroomdeen bij Ter Heijdein de Noordzeeuitmondde. Rondomde boerderijwerden ook diverserijen paalsporen teruggevonden die vrijwel zeker gebruikt zijn als afrastering om zo het vee van elkaar en van de boerderijte scheiden In een latere bewoningsperiodeheeft men waarschijnlijk te maken gekregenmet steedsterugkerendewateroverlast.Mogelijkeenvoorbodevandeoverstromingen'>>>
J a a r g a n g1 6 , n u m m e r 1 . 1 e k w a r t a a l2 0 0 7
met daarÍn waarschljnlijk de bewoningssporen,verdween in de bouwlaag en is in de Late Middeleeuwen geëgaliseerd. De meestevondstenwerden geborgenin de grachtbeddingdie rondom de terp liep Zoals al gezegd ging het hier om aardewerkuit de roe tot en met de rzde eeuw voornamelijk kogelpot en zogenaamd Andenne. Deze nederzetting is vrijwel zeker veriaten en/of verwoest na de overstromingsrampvan 1165.Over de kwelderwal en een deel van de terp is toen een kleipakket heeft afgezet,dat alle vondsten goed geconserveerd
Om toch nog droge voeten te houden heeft men toen op de kwelderwal een terp aangelegd,een kunstmatige aardenverhogingvan t5 bij z5meter.Rondomde terp was een grachtuitgegravenen de daaruit komendeaardewas gebruikt voor het ophogenvan de terp Detop van de terp,
De vondst van de boerderij en de terp is zeer bíjzonder, omdat er uit de periode van de 1oe eeuw maar heel weinig nederzettingenbekend zijn in het Westland.De plaats van het Honderdland te Maasdijk is nog verrassender omdat er altijd van werd uitgegaan dat dit in de Míddeleeuwen water was (de rivier de Maas) of in het gunstigstegeval een slikken-en gorzengebiedwaar geen bewoning mogelijk was. Dit archeologischonderzoek Ievert dan ook een interessante aanvulling voor de Westland s geschiedenis.
EXPOSITIE
ISCHAP IN HETWESTLAND' Dit jaar is het tweehonderd jaar geleden dat er een zelfstandige synagoge voor de Joodse gemeenschap in het Westland werd.gesticht. Naar aanleiding van dezeherdenking wordt er van 3r maart tot en met z september zoo7 een expositie georganiseerdover het Joodseleven in het Westland. Zo omstreeksr75o vestigden zich enkeleJoodsefamilles 's-Gravenzande, maar niet in het Westland Het eerst in veel later vestigdenzich ook enkelefamilies in Naaldwijk. Het waren over het algemeenuit Duitsland afkomstige joden die zich in het Westlandvestigdenals slachter.Aan het eind van de t8e eeuw was het aantal loodseingezetenen zo gegroeid dat de behoefte gevoeldwerd om een eigen kerkelijkegemeenteop te richten. Toen er eenmaal een Joodsegemeente was opgericht wilde men ook graag de overledenenvan de gemeenschap begraven in de nabije omgeving en niet zoals tot dan toe gebruikelijk op de Joodsebegraafplaatsin Den Haag.
Op 6 oktober 1793stuurden HeÍjman Emanuël en Mozes 'Parnassius en Kerkenradenvan de Jacobvan Praag als 's-Gravenzande' een brief aan de loodschegemeentete plaatselijke bestuurders,waarin ze meldden dat hun gemeenteverplicht was om hun doden voor begraving naar Den Haag te vervoeren Dit leverdevoor hun toch al 1n een zeer behoeftigetoestand verkerendegemeente grote financiële bezwaren op Zij meldden dat ze reeds lang hebben uitgezien naaÍ een plaats in het Westland waar zij hun doden konden begraven.De Joodsegemeente kreeg dan de beschikking over een stukje 'op 'leedige' grond van z5 roeden dat zich de bevond Geesten agter Naaldwijk' in eeuwigdurende erfpacht. >>) .:..: . . , .' . . r...,. r..i.::l.IIi..:,,,::, i
:::.::.::
rr'.rl.r_.rrr'r"rr':'____1 :.:,::,:,...,.:,a:.,.,.a... ..
lllilllll ilrli:ii
,,,lllltltlti.l.,,: ,'rri'f,ll
1 5 ,n u m m e r1 . 1 e k w a r t a a 2l 0 0 7 Jaargang
&
llrlllllililuiii
De,,,begraafplaats aan de Opstalwegwas redelijk centraal ,,:r,,,,,,,,r, 's-Gravenzande, tussen de dorpen Monster en :"::",::t:t:::..:,,,::,.:gle1Ígerr waar de meesteloodsefamilies woonden. @ldwijk 'ï,a,., Iiil*e49 werd de begraafplaats vergroot en later bouwde q?r:rràiên ook een'lijkenhuisje'.Het baarhuisjewas tot ver in de jaren zestig van de zoste eeuw nog aanwezig en is waarschijnlijk pas gesloopt bij de reconstructievan de Opstalweg.De Joodsegemeentebestondtoen al lang niet meer. Vanwegeeen sterk teruglopend ledental werd de WestlandseJoodseGemeenteomstreeksrgzo opgeheven. De overgeblevenleden sloten zich aan bij de Nederlands IsraëlitischeGemeentevan Den Haag,waarna in r9z4 ook de bezittingen van de Westlandse gemeente overgedragen werden aan de Haagse gemeente.In r9z8 werden de synagoge en de Joodsebegraafplaatsin Naaldwijk zonder geldelijke vergoeding overgedragen aan de burgerlijke gemeente Naaldwijk Het Naaldwijkse gemeentebestuurzegde daarbij toe dat zíj de begraafplaats in een behoorlijke staat zal houden. Hiervoor betaaldede NederlandsIsraëlitischegemeentef 5o,-per jaar, waarbij zij het recht behield om op de open plekken der begraafplaatsoverledenenter aardete bestellen.De laatstebegravingvond plaatsin 1938. In Naaidwijk woonde toen nog maar één loodsefamilie, die in de Tweede Wereldoorlogdoor de Duitsers naar een concentratiekampwerd gevoerd.Van deze familie, Van Tijn genaamd,werd het jongste kind op een onderduikadres ondergebracht.Dit dochtertje is het enige familielid dat de oorlog overleefde. De eerstesynagogewas waarschijnlÍjk gevestigdin het huis van MozesJacobvan Praag,die woonde op de Vaart (nu Vaartplein) in 's-Gravenzande.Nadat Van Praag kwam te overlijdenis de leiding van de gemeenteovergegaan op Hijman Emanuël (de Bok) uit Naaldwijk en zal zijn woonhuis waarschijnlijk ingericht zijn als synagoge Kort daarna,na het uitroepen van de BataafscheRepubliek, ontstond er godsdienstvrijheiden kregen ook de
Jodende gelegenheidhun religie in het openbaaruit te oefenen.Men ging toen op zoeknaar een gebouw om een zelfstandigesynagogete stichten. Dat gebouw werd in 18o6gevondentoen de kapel van het Heilige Geesthofje voor afbraak werd verkocht Het bestuur van de Joodse gemeente wist het gebouw te verwerven, waarna het verbouwd werd tot synagoge en in juli r8o7 officieel geopendkon worden.
Op de expositie zal een beeld gegevenworden van de Joodse gemeenschap,het leven van de verschillende families en de synagoge,alles geïllustreerdmet foto's, voorwerpen,schilderijenen verhalen.
J a a r g a n g1 6 , n u m m e r 1 . 1 e k w a r t a a l2 0 0 7
a
..1; ;i:
nniaaí;oem,^Uu rt,,,,,U geb'ièd,,àef:-iWékende moge-l lijkhéden óul^ het he-le jaar óó,or'te ratandelen en'tê' genieten van naiuur en cÈltuur. De poldert bieden weidse vergezichten. Verspreidin het landschapliggen oude boerderijen,verscholenin het groen.langs de randen zijn de laatstejaren recreatiegebiedenaangelegdmet plassenen bossen.Het Iandschapvan Midden-Delfland is oud. Vanaf de elfde eeuw werd de oorspronkelijkeveenwildernisontgonnen en ontstond het patroon van sloten en waterwegen,zoals dat nu nog aanwezigis. De boeren bouwden toen nog op terpjes,maar sinds de dertÍendeeeuq na voltooiing van de Maasdijk,verplaatstenzij hun bedrijven naar inmiddels drooggevallenprehistorischekreekbeddingen. In de weilanden iopen koeien en schapen.De plantengroei in dezeweilanden is niet erg gevarieerd,maar de poldersloten vormen kleine natuurgebiedjes op zich Bijzonder is de aanwezigheidvan de zwanebloem,een beschermdesoort.De watergentiaanduidt op een kleiige bodem in sommigesloten.Ook egelskop,pijlkruid, watermunt en vele andereplantensoortengroeienlangs en in het water. In alle jaargetijden is het goed wandelen in MiddenDelfland om te genietenvan natuur en landschapen om de rijke cultuurhistorievan het gebiedte ontdekken. ln 2oo7zal de Midden-DelflandVerenigingeen groot aantal van dezewandelingen in georganiseerdverband gaan wandelen. - Zaterdag7 aprlI zoo7 Lickebaertsroute; - Zaterdagn meí zooT Ackerdijkroute; - Zaterdagz juní zooT Vockestaertroute; - ZaterdagTjuli zooTBroekpolderroute; - Zaterdag4augustuszooTPoldervaartroute; - Zaterdagr septemberzooTHolierhoekseroute Voor de wandelingen kunt u zich aanmeldenvia: andvereniging.nl secretariaat@middendelfl
van de loden in Nederlandover de staande,Geschiedenis periode t87o-t94o Op zondag 3 juni organiseert het Genootschap om r4.oo uuÍ een excursienaar de van oorspÍong Portugees loodse synagoge in Den Haag. De rondleiding wordt verzorgd door rabbijn in opleiding Albert Ringer De De ingang synagogeis gelegen aan de Prinsessegracht. is aan de Jan EvertstraatT Dezeprachtig gerestaureerde, van oorspÍong Portugeesloodse synagogeuit 1726,met uitzicht op het Malieveld,Iigt verscholenachterpatriciërswoningen.De synagogeis nu in het bezit van en wordt gebruik door de LiberaalJoodseGemeenteBeth Jehoeda. De synagogeis beroemdin de hele wereld. Het LJGheeft een prachtige site, waarin u al het een en ander kunt lezen en bekijken. Het bestuur van het Genootschap is vootnemens om door middel van een plaquette aandacht te schenken aan het feit dat op z6 mei zooT het zoo jaat geleden is dat er in het kapelletje van het Heilige Geesthofje in Naaldwijk een synagoge werd ingericht, die dienst heeft gedaantot rgzo In r9z8 werden de synagogeen de Joodse begraafplaats verkocht aan de gemeente Naaldwijk, omdat de Joodsebevolking sterk was teruggelopenIn dit kader heeft het bestuurtevenshet initiatief genomentot het houden van een tentoonstellingover de geschiedenisvan de Joden in het Westland in het WestlandsMuseum De tentoonstelling wordt ingericht door het museum met hulp van Harry Groeneweqen.
l-'
-t-t-lllrrr
ZONDAGOPENINGEN MUSEUMI WESTLANDS
l'
i uet w.rtirnds Museum is op onderstaande,or,a"g.r, i I geopendvan 13.ootot 17.oouur. Buiten deze zondag-| r openingen is het museum het gehelejaar geopendvan. ; dinsdagt/m zaterdagvan 14.ootot r7.oouur. I I I Op officiëlefeestdagenis het museumgesloten. historischetweedehandsboekenmarkt r r 4 maart Westlandtuinbouw Kom in de Kas. l' *prit Nationaal Museumweekend, 5o%korting . . 15april op oe ïoegangsplus. I pottenpersen, verspenenen I demonstraties oppottenvan plantjes. r t. demonstratiesdruiven krenten,uitdunnen I druiventrossen. I stationairemotorendag,demonstratÍerrr"r, l r l JUlr oudetuinbouwmachines. I au8ustus demonstratiesklokveilenvan productenuit 5 I | de historlschetuin. r jam makenen demonstrslissfiicnteelt ] z september áoorde Ímker,honingslingeren.' I | . . . , .-veÍlen van de druivenoogstvia de histori- : oktober Z ]
lo*"i
lJVV
-Il
Lrd,l
Lnl
Op dinsdag 16 mei om 2o.oo uur geeft
Blom een lezing in locatie De Kiem, Kon. Julianaweg 9r, 's-Gràveirzandá. ?itéI:,','Geschiedenisvan dé Joden in Nederland, waar mogelijk toegespitst op het Westlaíd. Hans (J.C.H.) BIom werd geboren in leiden in t943. Hij studeerdegeschiedenisaan de Universiteitvan Leidenen promoveerdedaar in 1975.Vanaf 1970was hij werkzaam bij de studierichtinggeschiedenisvan de Universiteitvan Amsterdam, sinds 1983 als hoogleraar Nederlandse Geschiedenis In 1996 werd hij directeur van het Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatiein Amsterdam. Vanaf r januari is hij gepensioneerd.Met betrekking tot de geschiedenisvan de Joden heeft hij onder meer een essaygeschrevenoverhet vergelijkenderwljze zeerhoge percentageJodenuit Nederlanddat in de TweedeWereldoorlogis omgebrachten verder is hij de auteur van het hoofdstuk in de,mede onder ziin redactie
"l
t
I
l':ï'
Lr-r-r-r-r-.-.J J a a r g a n g1 6 , n u m m e r 1 . 1 e k w a r t a a l2 0 0 7
'
DE RAMPMET DE HARWICHBOOT BERLIN Ap zr februari 2oo1was het roo jaar geledendat dezescheepsrampvoor Hoek van Holland plaatsvond.Aan de hand van gegevensuit het Historisch Archief Westland geven wij u hierbij in het kort een verslag van de gebeurtenissen. Verdervonden wij in kranten de verslagenvan een matroos die de ramp overleefdeen een redder.Dezeverslagen,die een indringend beeld geven van de ramp, kunt u in de volgende StreekHistorie lezen. Om kwart over vijf in de ochtend van donderdag zr februari r9o7 werd door de loodsdienst in Hoek van Holland groot alarm geslagen. De bÍnnenkomende Harwichboot,het S.S.Berlin,van de GreatEasternRailway Company,was tijdens een noordwesterstormen een hoog lopendezeegestrandop de kop van de noorderpiervan de Nieuwe Waterweg Kort daarnawerden pogingen gedaan om vanaf de stoomreddingsbootPresidentVan Heel, die onder bevel stond van schipperG.Jansen,lijnen naar het schip over te schieten,maar dat mislukte. Het schip lag zeerongunstig:dwars op de kop van de pier. Rond 9 oo uur brak het voorschiponder het geweld van de storm en de beukendegolven af en zonk met opvarenden weg in de Nieuwe Waterweg. Vanaf de reddingboothad men geziendat er op het achterschip,dat half op de dam en half in het water lag, nog passagierswaren Daarom werd er opnieuw een reddingspoginggedaan,die ook mislukte Bij iaag water zou opnieuw een reddingsactieworden ondernomen, màar door het slechteweer en de hoge wateÍstand konden de reddersniet dichtbij het wrak komen. Die ochtend werd een overlevendein de Waterweg opgevÍsten werden de eersteiijken aan land gebracht,die in de wachtkamervan het station werden opgebaard's Nachtsbij laagwaterzou men proberenom vanaf de reddingbootper jol op de pier te landen.Dat was de enige manier om dicht bij het wrak te kunnen komen.Dit plan kon die nacht niet uitgevoerd worden door de woestezee,de hevige sneeuwbuienen de zware brekende golven die voortdurend over het wrak heen sioegen.Ook vrijdagochtend 22 februari lukte dat niet Aan het begin van de middag voer de reddingboot nnniarrrar
vrouwen op het wrak achtergebleven.Zij werden in de nacht van vrljdag op zaterdagbij het volgende lage tij, toen de storm intussen aanzienlijkwas verminderd,met behulp van de sleepbootWodan alsnoggered. Ondankshet zeerslechteweer was er al snel na het eerste alarm een groot aantal kijkersnaar de Hoek gekomen.Dat werden er de volgendedagen steedsmeer o a. als gevolg van het krantenberichtdatZK H. PrinsHendrik vrijdag de 22e februari persoonlijk naar Hoek van Holland zou komen Het nieuws van deze grote scheepsrampwas al snel de wereld over gegaan en overal werd het verloop van de reddingspogingenmet grote spanning gevolgd De gereddeschipbreukelingenwerden ondergebrachtin de bovenzalenvan hotel Amerika, waar sommigen nog weken lang verpleegdwerden. Later heeft Prins Hendrik hen nog enige malen bezocht Omdat er steedsmeer lijken aanspoeldenwerd de wachtkamer op het station te klein en werden dezein lange rijen geplaatstin een loods van de Holland-Amerikaliinniet ver van het station.
rriÍ
Deze dramatischescheepsrampheeft aan ongeveer129 bemanningsledenen passagiershet leven gekost;slechts 15mensenkonden worden gered Over de oorzaakvan de ramp verschillen de meningen, mogelijk is een zware grondzeehet schipfataal geworden.
In verband met de omvang van de ramp was Z.K.H Prins Hendrik naar Hoek van Holland gekomen,hij stond er op om getuigete zijn van de reddingspogingen.Daaromvoer hij uit met de loodsbootHellevoetsluis,die in de buurt van het wrak ankerde.Na een aantal pogingen lukte het de bemanning van de reddingsboot,geholpendoor een aanta1leerling-loodsen,om 11personenvan het achterschip te halen.Eendeelvan de gereddenwerd met de loodsboot waarop Prins Hendrik aanwezig was, in veiligheid gebracht Door het verslechterende weer moestenverdere reddingspogingenworden gestaakt.Er waren nog drie
Dit was éen van de ernstigste scheepsrampenvoor de Nederlandsekust Een groot aantal omgekomenen die door de familie herkend waÍen werden naar eldersvervoerd om begravente worden.Op maandagz5februari en woensdagz7 februarí werd een aantal slachtoffers,waaronder leden van een Duits Operagezelschap, in tegenwoordigheid van tal van autoriteiten en een zeer groot aantal belangstellendenop de AlgemeneBegraafplaatsin 's-Gravenzande in een gemeenschappelljkgraf bijgezet. Op zr februari t932, z5 jaar na de ramp, vond op de b e g r a a f p l a a t si n ' s - G r a v e n z a n d e e e n h e r d e n k i n g s plechtigheid plaats, in aanwezigheidvan onder andere Z K.H. Prins Hendrik, de Duitse gezant en burgemeester Brunt Daarbij werd een herdenkingsmonument onthuld voor de overwegend Duitse slachtoffers.Op het monument van Beiersgranietbeton is de Duitse adelaar afgebeeldmet daaronderde tekst 'Lebetweiter in Gott'.
J a a r g a n g1 6 , n u m m e r 1 . 1 e k w a r t a a l2 0 0 7
Museum zijn in zooT de volgende Nog tot en met 4 maart 2oo7'sojaar WestlandsMannenkoor'.Eenoverzichtvan de geschiedenisvan dit wereldberoemdekoor. 'De Joodsegemeenschap 3r maart t/m z septemberzooT: in het Westland'.Zie voor meer informatie elders in dit blad. 'WestlandsMolens'. z5 septemberzooTtlm z maart zoo8: zooTis het jaar van de molen In dezeexpositiewordt dan ook een overzichtgegevenvan alle Westlandsmolens,poldermolensèn korenmolens.Daarnaastzal ook de werking van de verschillende molens uÍtgelegd worden en de bouwhistorie aan bod komen. àn Museum Het Tramstation te Schipluiden is t/m 'Middeleeuwse z5 augustus zooT Íe zien de expositie kastelenin en om Schipluiden'.Dezetentoonsteiling gaat over Huis ten Dorp,Keenenburg,Hodenpiji en Groeneveld in Schipluiden, Made en Altena in Delft, Uterlier en Diepenburch in De Lier, Huis te Blotinge, Te Werve en Den Burch in Rijswijk en Holy in Vlaardingen.Museum Het Tramstation is geopend op zaterdag van 14oo tot r6.oo uur. 11[n Museum De Timmerwerf in De Lier is tot en met zaterdag4 aprll een tentoonstellingte zien over 1oo jaar stijl, die verzorgd is door leerlingen van de Hoiland Accent Groepvan de afdeling Lining and Design. Vanaf z8 april is er een expositievan lierse amateurkunstenaars,die voorheentijdens de Liersefeestweekwas te zien in het oude gemeentehuis.Elke Lierenaarheeft hier de kans één of twee van zijn of haar kunstzinnigeproducten tentoon te stellen,met de mogelijkheidvan verkoop. Vanaf zaterdagz juni is er een tentoonsteiling van oude ansichtenvan De lier onder de titel'Van Westerleetot de Oostbuurt' Naast elke ansichtkaarthangt een foto van de huidige situatie.Er zijn bijzonderefoto's te zien,waarvan een aantal nog nooit gepubliceerdis. \*Het
toosduins Museum De Korenschuur is vanaf
Driehonderd jaar lang lagen unieke VOC-kaartenverborgenin een bibliotheekin Engeland.Dankzijhet Corpus Christi Collegein Oxford kwamen ze tevoorschrjn.Vanaf r7r5 werden de kaarten in Oxford bewaard en zijn in de vergetelheid geraakt De VOC-kaartenvertellen over de Nederlandseexpansie in Indonesië,China, India en Sri Lanka, de handelsgebiedenvan de Nederlanders.Bij de gebouwen wapperen Hollandse vlaggen en er staan route-aanwijzingen,ankerplaatsenen gezonkenschepen op: uiterst belangrijke en geheime informatie. Alle kaarten worden t/m 9 september zooT aan het publiek getoond. Het Maritiem Museum is gelegen aan de Leuvehavenr, Rotterdam-centrum.
het boek De kasteeltékeningen van IÍr',,::toa:6'.'vetscheen Abraham Rademakeronder redactÍe van CharlesDumas, WaandersUitgevers,Zwolle zoo6,prijs 40 euro.In dit lijvige boek van tuim 5oo bladzijdenworden de kasteeltekeningen van Abraham Rademakersdoor Willem Beelaerts van Bloklanden CharlesDumas beschrevenen een aantal er van afgebeeld.Abraham Rademakerleefdevant676/771735.Hij werd geboren in Lisse,maar verhuisde via Haarlem naar Amsterdam,waar hij een omvangrijk oeuvre schiep.Zijn tekeningen van gebouwen,kastelen,enz. werden goed verkocht,verzameld en in albums gedaan. Veel musea in Nederlanden daarbuiten zijn in het bezit van tekeningen van zijn hand De Nederlandse Kastelenstichtingbrengt door middel van dit lijvige boek de kasteeltekeningenvan Rademakernaar voren en wel op een manier, waarbij ,,onzenieuwe benadering een schat aan gegevensopleverde,die ons niet alleen in staat stelde de werkwijze van Rademakerin kaart te brengen, maar ook nieuw llcht te werpen op de wereld van verzamelaarsen'oudheidkundigen'in de opdrachtgevers, eerstedecennlavan de achttiendeeeuw" Rademaker1sveelal afgedaan als onbetrouwbaar,maar dezestudie laat zien dat zijn tekeningenwel degelijkhun waarde hebben.Verder roept dÍt mooi uitgevoerdeboek minstenshet gevoelop dat er zeerwaarschijnlijk nog heel wat tekeningenverborgenllggen in de diversemusea en particuliere collecties,die menig gebouw, ruïne, kasteel van het Westland/Delfland uit woegere tijden kunnen laten zien. Harry Groenewegen
lli,:il{et Historisch Archief Westland werkt momenteel aan een tentoonstelling over de scheepsrampBerlin voor de kust van Hoek van Hoiland (toen nog gemeente 's-Gra-venzande). De tentoonstelling zal reizen langs de verschillendebibliotheken in het Westland.Daarnaastis het HAW nauw betrokken geweestbij een tv-uitzending van Andere Tijden, waarin aandacht werd besteed aan deze scheepsramp(tv-uitzending heeft plaatsgevonden op zz februari j.l.).Tot slot verleent het HAW haar medewerking aan het Maritiem Museum Rotterdam die een grote tentoonstelling over de scheepsrampBerlin gaat openen op 5 april zoo7.Zíewvuw.maritiemmuseum.nlbij komendetentoonstellingen. In het Maritiem Museum te Rotterdam is de tentoon'De stelling schatvan CorpusChristi'te zien.
KasteelPolanen
J a a r g a n g1 6 , n u m m e r 1 . 1 e k w a r t a a l2 0 0 7
