M!NT-project vakgroep didaktlok .. n~tk:
MOMENToPNAME
4 ~
w
-z
:I: 0 •• ~
zw
:E
w
~
z
w
Bibliotheek Technische Universiteit Eindhoven
8842831 11111111111111111 111111111111111 1111111111111
MoMENTopname nr. 4, maart 1986. een u·itgave van het MENT-projekt (MEisjes, Natuurkunde en Techniek) Technische Hogeschool Eindhoven afdeling der Technische Natuurkunde vakgroep Didaktiek redactie: Annita Alting Anneke de Leeuw Suzanne Udo adres:
MENT-projekt, N-Laag, postbus 513, 5600 MB Eindhoven tel. 040-473095
-
I -
MOMENToPNAME
4
Het gaat goed met MoMENTopname: er valt steeds meer te melden over vrouwenemancipatie in techniek en natuurwetenschappen. Daarom deze keer een extra dikke projektkrant. Zoals beloofd in nummer 3, wordt er in dit nummer aandacht besteed aan de vrouwenvakscholen: een interview met een docente en vele krantenknipsels over initiatieven voor (technische) vakscholen voor vrouwen. Dok in het Hoger Technisch Onderwijs worden emancipatieaktiviteiten ontwikkeld, die ook nuttig kunnen zijn voor het MTO: u vindt een verslag van een studiedag, en de tekst van een toespraak door Loes Marinussen, die we zeer relevant achten, öók voor het MTO. Verder een leuk initiatief van een aantal: MTS-en: zij nodigden mavodecanen uit om het eens te hebben over voorlichting aan meisjes. Hoe dat verliep, staat in deze krant. De natuurkundemedewerkster bij MENT heeft een onderzoekje gedaan naar interessen van meisjes met betrekkinq tot natuurkunde. Hiervan wordt verslag gedaan. Natuurlijk komen ook de vorderingen bij het projekt Natuurkunde en Techniek aan de orde. Dat projekt heeft een nieuwe medewerker bij gekregen, Falco de Klerk Wolters, die zich elders in de krant aan u voor zal stellen.
Wij wensen u veel leesplezier. Het MENT-projektteam.
- 2 -
INHOUD
Nieuwe medewerkers Natuurkunde en Techniek . . • . . . . . . . 3 Mavodecanen te gast op MTS.
• •••••• • ••• 4
Een vrouwenvakschool . . . .
7
Project Natuurkunde en Techniek . . • . . . • . . . . . . . . 11 Wat interesseert meisjes?
.15
MENT-studiedag . . • . . •
.19
Studiedag VHTO (Vrouwen en Hoger Technisch Onderwijs)
.?.2
LOES MARINUSSEN: HTS-Emancipatiebeleid.
.26
MENT-publicaties betreffende het MTO . .
. 39
- 3 -
NIEUWE
MEDEWERKERS
N&T FALCO OE KLERK WOLTERS
Sinds januari 1986 werk ik bij de vakgroep natuurkunde-didaktiek van de TH Eindhoven als "toegevoegd onderzoeker" in het project Natuurkunde en Tehcniek. Ik ben opgeleid als sociaal wetenschappelijk onderzoeker en heb mijn vak, geograaf-planoloog, voorlopig in de ijskast gezet. Deze stap kon ik maken omdat mijns inziens de problematiek van het N&T project en het daarmee samenhangende MENT-project maatschappelijk zeer relevant is. Sinds mijn afstuderen heb ik een jaar gewerkt bij een gemeente als beleidsmedewerker en onderzoeker, met name op het gebied van minderheden (woonwagenbewoners en zigeuners). Daarna heb ik gedurende 16 maanden mijn dienstplicht vervuld en heb in het bestuur van de ANVM ( Algemene Vereniging Nederlandse Mi I itairen) gezeten. Ik twijfel er niet aan dat ons werk van de vakgroep niet in de oneindige archieven van de beleidsmakers zal verdwijnen en dat lering zal worden getrokken uit de beleidsaanbevelingen met betrekking tot techniek in het onderwijs. Tot mijn taak zal voornamelijk behoren het verrichten van attitude-metingen onder leerlingen van 11-16 jaar (uiteraard ten aanzien van techniek).
- 4 -
MAVODECANEN TE GAST
OP
MTS
De gezamenlijke MTS'en in Amsterdam hebben onlangs als voorbereiding op speciale meisjes voorlichtingsdagen een middag georganiseerd voor MAVO decanen over de mogelijkheden voor meisjes op de MTS en in de techniek in het algemeen. Op deze middag werd door middel van inleidingen en een forum aspecten belicht van vrouwen in de techniek. Suzanne Udo, MENT-medewerkster, ging in op wat vrouwen en techniek elkaar te bieden hebben . Frans van der Valk, personeelsfunctionaris bij Fokker vertelde hoe de integratie van vrouwen in dat bedrijf tot nu toe verlopen was. Doordat er zo weinig vrouwen solliciteren zijn er nog nauwelijks voorzieningen getroffen voor vrouwelijke werknemers . Anna Kok en Hanneke Lagerberg, vormingswerksters die weekenden voor MTS-meisjes begeleid hebben, vertelden iets over hoe meisjes de MTS beleven. Ze benadrukten dat de meisjes enthousiast over hun vak zijn maar dat de start op school vaak als moeilijk ervaren wordt doordat je als meisje zo opvalt. 's Middags kwamen de MTS'sters in een forumdiscussie aan 't
- 5 -
woord over een aantal stellingen: 1. De techniek is voor meisjes en jongens even makkelijk of moeilijk . 2. Je moet niet te verlegen zijn als meisje om je te kunnen handhaven in een MTS. 3. Wiskunde en natuurkunde moeten tot in de derde klas van de MAVO verplicht zijn voor elke leerling . 4. Het bedrijfsleven neemt eerder een man dan een vrouw aan in technische functies. De keuzepakketten bleken voor de decanen op de MAVO een moeilijk punt: voorlichting begint vaak pas in de derde klas, maar in de 2e klas moeten er als keuzes gedaan worden over vakken. En vooral meisjes hebben dan vaak al geen wis- of natuurkunde meer in hun pakket. Hierna werd de film "Zij wel" gedraaid. Dit is een voorlichtingsfilm over roldoorbrekende keuzes (vooral van meisjes voor techniek) op MAVO-niveau. Tot slot werd het voorlichtingsprogramma voor meisjes met de decanen doorgesproken door de heer Terhoeve. De opkomst deze middag viel enigszins tegen door het plotseling ingevallen slechte weer. Dat is jammer want het programma bood een gedegen voorbereiding op de meisjesvoorlichtingsdagen die nu aanstaande zijn in en om Amsterdam.
Suzanne Udo
Anna Pola/i-opleiding t'an start (Van
onu ueulaggtt/f ter)
ZAANDAM .. .,Wij tijn trots de opening van orue nieuwe roeP,50~Ieidinl Anna Polak! 1 w1j ziJn er trots op hier bij kaar te zijn met ruim bon·rd t~r gemotiveerde vrou~o. die willea vcebten voor n nieuw bestaan en deze op1
::iËY.h;ti~t;;~.~b,r;i~::;··.~:
raak ter gelegenheid van de
~t;!!!~~e0:b~i.:~o,:!'::rf~
·~a~~~ro:~nL.i~nr::od=~ elijk uit cunisten aan de
!~i:ronnhaeti::~:.OX:::.!fik~
oom en Zaandam, al5mede
n aantal cenodlgden.
)l')rd-Uolland en de arDculSOu· 11.11 mt de dril! bctrokkm plaat·
persoon v.an
~~tboudcr
W. Jon-
r- een bclangnJkC steun gewK"st 1 het vinden van huisve5tinR· Kos1 : 1rtjls:cld. De werkelij e kostm dragen 8000 guldm. Vrouwen, ~ ''3n de ltinderopvana lebruik
ld~~!l~c~~~':i~~d~
~~~Ïdc~~:~::,J~~d~1n'J.~
:g comput:t~bruik Is gct!n voorleiding n 1g, voor !astHm~ er wordt havo gevraag .
' iokundc .Informatica wordt _gea.ssodccrd :l wiskunde m tcduuck. Een fou-
§tdachteng11ng, die nadelig werkt urmeisjes en 'iTOuwcn, die meest-
~~f:nw~~~~t ;th~~~. ~ft:i
o~\r,~':::,'::~~de weeshuis,
lnfnnnatic:a, als van betaald werk voor vrouwen. Sl«hts 29 procent van de VT'Ouwen h@elt een betaalde bun". Ook wu zil van mening, dat de volçcns htar bi) uilstek VTOuwelijke eagrnschappm ah fiexiblileit. sociale omgans. tri J:OCpelhetd :r.ecr
WIL 5cocn ~~'!~~e'S~~!s~f~!~~~ret acl:~r!EÎo~r~·~r:~~...~X!
-d:fo~\~:i~c N=td?H~~~~~ ;n'f. 1 :tdne :!~;~ ~e e:~k~&~~3~g~
·t als muzikaal decor de vrolijke 1nkt•n van een draaiorgel. !n lotaal gnn :r.even groepm In de :~ pla::at.Rn van start. Er zijn twH ht1ngP.n: romputerg~bru1k en .:~embeheer. l.n 't.aandam is kin0
~f~:~~ijJror~~J~ ~~
automatisering. Mevrouw A. Goijert sloot zich hierbij aan. .,Dames, het b nu Mt moment om in te· sprln~en. De herverdelinJ van :nbeid, die voortkomt uit tt~ grocimde Wt
:'urd'::cî# !::~~~~~kt~ie ~:~~~ 20 jaar en voor vrouwen, die ~~t J~::~t:i~~~d~t~~~"z~in nieuw aan het werk willm. Oe dermale teruggelopen, dat het een
!1sidi~ is al'komstit o'S Soc:il'::ll i"onds,
van het Eurode pro~c:ie
dat 1J
~rieden
Els Rlcnstn. weten. ,.Het gaat om een zekere aanlca voor logisch denken. hetben m onu opleidingen en ele wiskunde-els laWl gd-
A. Go',ert, dlrec:lflu n het Gewestelijk beid!! Buttau !UlStrHk en
mHOrmt~ ~n
!Ct ~\u~~iJl~~~,;t~kf!~~!:j~ ~~~~~is1~,L~~~~~:~~~'ti! hjd".
\n alle toespraken kwo.m het grote ~housiasmc voor het tot stand ~ngen van de opleidingen naar ~m. Na het offidfle ~eelte tn
~evrouw
moet 'IWJ Jets
C('Onomische noodz.aak wordt voor vrou·,o,,.('n. om te '!"erken. M::aar je
Groot nonbod
tw~ :~%~"h'.J~~~~~~~!~e~~
~fer~~:s~~!!f!k~~~=
den boekhouden, typen en N~landJe hnndelacornspondentle ge.. een. Oe .ddelinr ayateembebift" tt een halve cursusdal meer.
.
~~=~ :~~~~~~Q
~~c:!fs=~
:0~~~~='= vo!B~: . Het anschrijvingsaanbod U owr-
=d~d2~~!';~~~~1:
plaats was voor 105 c:uratuen. Een stimulans voor de toekotnJt ma! zijn, datorde Alida de Jonr:hoO in lJtrech (een FNV-schoo voor vrouwen) 80 procent van de eente
g~~~'d~c:~r!=:~J~g~r~~~
vonden. Anna Polak tenslotte wu een radicaal liberale VTOUW, ~ ren in 1874. stond aan hri ld van het Nat onale Bureau voor Vrouwmarbeid m was :r.eer actief op hd terftin van vrouwmtlesretht m vrouwenarbeid. Ruim een eeuw na haar geboorte komt haar naam uit de vergetelheid. De "Anna Polak" opl~iding is «'n leit.
Zll
De ZaanJander 3-10-1985
~
~
=.....
.....,
~
00
~
= = = ~ = ~ = 00
~
00 ~
.....
.f!J
~ ~
~
= =
s...=.....
Reactiea All vindt. dat hd combiftft'tll. van
lrn:n
~
hulthouden
Mft
tw.t.Je
=~~~~J:.u::r::~
.
~-= lT.:~~: ~!~!'J:~~.l:
ze mij I"Ml een~ den: 'M~
d« _.w~ ltljken m lam rut niet aamen. ~ MAr bawa
tot-'. D11r htb Ut u rd1 jlr'l!n met om d< onn ..,U.Jerd. bel lo d111 eom ltotk)t vt.n ctgen dftc.'' Alt vindt zi~huU nu ala~ardije' dt.n voor haar achool.Ujd. ,.Ik prut van rM af, ik D)ftT kranWD. ook owtT computa'OftdtTWerpea. en. ln htt al~ heb Ut meer a.tlfwr· trouwen Jtkngen. lk laat de diopn minelet aan me voorbiJia&n." · Corin• heeft in haar omgrvtn1
;:t~l'!~oeda!:~ ~ra:~
~ nad wtnm mei de leemil van
ru.., of hur wtduid
do
=~lk:~~~ me
~D
maar thuis La het pel
~eld. We wonen n~t zo poot en vraagt eea van mijn twee huW-
~=~':l-a::;.j~:~= :;a".,.r'~jt'"~"k~.:'i.o."!'
N
Ç.)
·~
De ZaanJander 30-1-1986
a-
- 7 -
EEN VROUWENVAKSCHOOL
INTERVIEW met Jas Spetter, docente begeleiding en training op de Annie van Dier enschool te Tilburg SU: De. An.Ue. van V.<.VteJ'll.>choo.e. .i..l> dil jao.Jt van 6.taM: gegaan . Van
w.<.e .i..l> het .<..u.t.<.atie.6 u-Uge.gaan om .<.n TilbWLg e.e.n vJtouwe.nva f<-óchoo.e. .te. 6-taM:e.n?
JS: Na het succes het vorig jaar al met de Alida de Jongschool in Utrecht, heeft de afdeling Tilburg van de vrouwenbond FNV gezegd, dat doen we hier ook. Er is subidie gezocht bij het Europees Sociaal Fonds en het Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid en dat is toegekend. Met hoeveel. cWI.6 ü.te.n û j n j uLUe. be.go nne.n?
We hebben dit jaar 80 plaatsen en die zijn allemaal bezet. Met één advertentie kregen we 240 aanmeldingen binnen. Hoe .<.6
Vt ge-~ e..f.e.c.te.vui
b.i_ j zo 'n gJtO.te. ov Vtaa.nme..f.CU.ng ?
Met alle serieuze belangstellenden is een gesprek gevoerd. Daarin is vooral naar de motivatie om te komen studeren gekeken. Er waren wel verschillen voor de aparte cursussen: bij de aanmelding voor de cursus computergebruik mocht de vooropleiding niet te hoog zijn, terwijl voor de systeembeheer-opleiding een minimumniveau van HAVO geldt. Een belangrijk criterium voor de opleiding voor
- 8 -
loet opzetten van een eigen bedrijf is het hebben van een vaag ondernemingsplan. Gelukkig mogen we het volgend jaar meer cursistes aannemen, 120 in totaal. Wa.t ûjn zoo.J.. de 1t.edenen van de vlt.OUWen cüe. ûc.h a.tlYiftlelden? Verschillende, er zijn vrouwen die door de werkloosheid van hun man, of door echtscheiding zelf nu weer willen proberen om kostwinner te worden. Andere vrouwen zijn door bijvoorbeeld kantoorautomatisering werkloos geworden en willen zich zo weer een kans creeeren op de arbeidsmarkt. En dan is er nog een groep die daar veel op lijkt: vrouwen die er jaren uitgeweest zijn om kinderen op te voeden en nu zien dat hun opleiding inmiddels verouderd is, een opfriscursus dus. Wa.a.~t.am
fwrnt men dan 6peCÁ.altt na.M deze ~.>c.hoot toe?
Ik denk dat dat met een aantal zaken te maken heeft: ten eerste mag je deze opleiding volgen met behoud van uitkering en is het cursusgeld laag. Verder is er goedkope kinderopvang geregeld en zijn de schooltijden aangepast aan de basisschool.
N~dat
de kinderen op
school zijn beginnen we hier, en we houden op vóórdat ze weer uit school terug komen. Als laatste punt is het misschien belangrijk dat wij er rekening mee houden dat de cursistes al jaren de schoolbanken en het leren ontwend zijn. Ik begin mijn cursus 'Training en begeleiding' dan ook met een aantal weken 'leren studeren'. Een belangrijk onderdeel
daarvan~
het indelen van je tijd.
Ma.M de c.uM.i-ó.tu zijn .toc.h vo01t. een gJtoo.t deel hi.IMvlt.Ouw geweu.t. Ik meen da..t een beiangM.jk 6a.c.e.t van dcit Welt.k ook c.Ut pia.nning b e6 .ta.a..t?
Ja, dat is wel zo, maar daarin zijn vrouwen gewend zichzelf weg te
- 9 -
cijferen. Op de eerste plaats staat tijd voor de kinderen, op de tweede en derde plaats de man en het schoonhouden van het huis ; het koken en dergelijke. Pas helemaal achteraan staat de tijd voor henzelf. Als je je tot doel hebt gesteld om een cursus te volgen en straks betaals werk te verrichten, dan zal die prioriteitenlijst iets moeten veranderen. De zorg voor kinderen blijft natuurlijk heel erg belangrijk, maar de cursistes moeten af van het idee dat zij daarvoor altijd zelf voor moeten opdraaien. De omgeving werkt daaraan vaak niet al te best mee, wat het extra moeilijk maakt om die zorg uit handen te geven. Vrouwen voelen zich daar vaak schuldig onder. Door daarover te praten wordt duidelijk dat ze daar niet een uitzondering in zijn en wordt het zoelen naar oplossingen makkelijker. Wa..t doe je nog meeJL .i.n da..t ondelldeel. TJuU.n.i.ng en begel.ud.<.ng?
Beroepenoriëntatie en sollicitatietraining vind ik daarin ook belangrijk, vooral voor de computergebruiksters en systeembeheersters. Voor die beroepenoriëntatie zijn er korte bedrijfsstages en verder worden vacatures op dit terrein uit de verschillende dagbladen geknipt en besproken. Dat gaat dan al een beetje naar de sollicitatietraining; In dat onderwerp besteden we naast de gebruikelijke zaken als het schrijven van een goede sollicitatiebrief, aandacht aan hoe je omgaat met vragen over je privéleven in een sollicitatiegesprek. Verder kijken we daarbij hoe je jezelf presenteert in die situatie: welke vragen heb je zelf en wat vertel je van jezelf? Veel vrouwen hebben er moeite mee om hun positieve kanten naar voren te brengen. Je kunt dat een gebrek aan zelfvertouwen noemen, of valse bescheidenheid, maar het is heel nadelig in een sollicitatieprocedure.
-
10 -
De Khooi .U.. opgvU.ciJ.t doolt de. Vakbond. Hee.6t da.t nog ge.voigm vooJt de opzet, b-i.jvooJtbe.e.id -i.n de. .<.nvul.ling van het plWgJt.amrna?
Nee, dat geloof ik niet. Je hoeft geen vakbondslid te zijn om op de school te komen en we leiden voor erkende diploma's op. Voor de computers zijn dat de Ordina-certificaten en bij de cursus eigen bedrijven is dat o.a. een middenstandsdiploma. Het enige is misschien dat er aandacht besteed wordt aan de structuur van ondernemingen -hoe werkt de ondernemingsraad en wat is een C.A.O.-, maar eigenlijk zijn dat natuurlijk gewoon zaken die iedereen moet weten die het arbeidsproces in gaat. V.<.nd j-i.j het noodzakelijk da.t
eJt meelt
vJtouwe.n-va.fv..chol'.m woJtde11
opgvU.cht?
Ja, de toeloop op de nu bestaande scholen is enorm en het blijkt dat de cursussen ook aan hun doel beantwoorden: de vrouwen die het vorig schooljaar in Utrecht van de Alida de Jongschool afkwamen, hebben praktisch allemaal betaalde arbeid. Bij de BKE-projekten, ook arbeidsmarktgerichte scholing voor volwassenen komen praktisch geen vrouwen binnen. Je kunt dan wel zeggen dat aparte voorzieningen voor vrouwen niet nodig zijn -ze mogen immers best komen-,of dat aparte scholen anti-emancipatorisch zijn, maar de praktijk wijst anders uit. Wij bereiken een groep vrouwen die het onderwijs tot nu toe heeft laten zitten.
Suzanne Udo
-
11 -
PROJECT NATUURKUNDE EN TECHNIEK In MoMENTopname 1 en 2 is een overzicht gegeven van het onderzoek, dat tot nu toe gedaan is in het project Natuurkunde en Techniek naar het beeld, dat leerlingen hebben van de techniek en wat hun houding ertegenover is. Het ging daarbij alleen nog om de leerlingen van de tweede klassen mavo, havo en vwo. Deze groep bleek slechts een vaag beeld te hebben van wat techniek inhoudt, een beeld, dat bovendien belangrijke hiaten vertoont. Voor meisjes geldt dit in nog sterkere mate dan voor jongens. Er zou een samenhang kunnen zijn tussen het feit, dat slechts weinig meisjes kiezen voor een technische opleiding en het feit, dat juist meisjes een smal en vertekend beeld van de techniek hebben. De keuze om het onderzoek uit te voeren in tweede klassen mavo, havo en vwo is ingegeven door de overweging dat leerlingen aan het eind van deze klas reeds keuzen moeten doen, die gevolgen hebben voor hun vervolgopleiding en toekomstig beroep. Het is van belang te weten of zij die keuzen maken met een juist beeld van de verschillende mogelijkheden, waarvan de techniek er één is. Men kan ook voor andere leeftijdsgroepen beargumenteren dat het van belang is te weten wat hun beeld van en houding tegenover techniek is. In het project Natuurkunde en Techniek wordt dan ook onderzoek gedaan in andere klassen: laatste klas basisonderwijs, vierde klas havo en vwo,
-
12 -
eerste klas mto. Voor dat onderzoek in het bijzonder is onlangs een nieuwe medewerker in het project benoemd, die zich elders in deze MoMENTopname nader voorstelt: Falco de Klerk Wolters. In een vol0end nummer van MoMENTopname wordt meer informatie gegeven over dit vervolgonderzoek.
In dit nummer besteden we aandacht aan een ander deel van het attitudeonderzoek, dat binnen het project
Nat~urkunde
en Tehcniek wordt gedaan,
namelijk de internationale vergelijkingen. Op de GASAT-3 conferentie in Londen, april vorig jaar (zie MoMENTopname 1,
p. 5-7) hebben wij voorgesteld om in een aantal andere landen aan on-
geveer 200 leerlingen een Engelse versie voor te leggen van de vragenlijst, die wij ontwikkeld hadden, en de resultaten daarvan te bespreken op een internationale workshop, om te zien of deze resultaten te gebruiken zijn voor een meer uitgebreid internationaal vergelijkend onderzoek. Het bleek, dat in verschillende landen belangstelling was voor dit soort onderzoek. Dat is niet verwonderlijk gezien het feit, dat er nauwelijks van dit soort onderzoeken naar wat leerlingen denken van techniek gedaan zijn. Mede door andere contacten zijn nu in totaal in 11 landen vragenlijsten afgenomen: Australië (door 2 verschillende instituten), België, Canada, Frankrijk, Hongarije, Kenia, Nigeria (door 2 verschillende instituten), Polen, Groot-Brittannië, Verenigde Staten, Zweden. De resultaten van 7 landen zijn reeds ontvangen en verwerkt, de andere worden binnenkort verwacht .
-
13 -
Van 6-11 maart a.s. houden we een internationale workshop in Eindhoven om met de onderzoekers, samen met vertegenwoordigers van Nederlandse instituten (SVO, SLO, CITO, TH Twente), van het ministerie van O&W en van het MENT-project de resultaten te bespreken. Het gaat er daarbij om, dat er onderzocht wordt of het mogelijk is om één of meer onderzoeksinstrumenten (vragenlijsten) te maken, waarmee in de deelnemende landen het beeld van en de houding tegenover techniek van leerlingen vastgesteld kan worden. Ook willen we onderzoeken welke verschillen er daarbij te zien zijn tussen jongens en meisjes. De problematiek van de geringe aantallen meisjes, die een technische opleiding kiezen, blijkt immers wereldwijd te zijn. Eventuele verschillen tussen verschillende landen zouden informatie kunnen geven over de wijze waarop dit probleem verminderd zou kunnen worden. Daarom vinden we dit internationale onderzoek van belang om meer inzicht te krijgen in onze eigen situatie. We hopen en verwachten, dat de komende workshop een belangrijke bijdrage zal leveren aan het internationale onderzoek naar het denken van leerlingen, en in het bijzonder meisjes, ten aanzien van techniek. Na afloop van de workshop zullen we zeker ook in MoMENTopname een weergave geven van het verloop en de resultaten van deze bijeenkomst.
Marc de Vries
- 14 -
EERSTE VROUW
• De Nieuwe Leraren Opleidlal (NLO) la I'.IDdbcn>ea . ~ . . ~.....a ... eD R. Coale. Heel biJ8oa• beeft 11a1erea de eeráe tweedell"Uda bevoelde Ierader la dat de doeealea wla- a aatuarkaade die de rea wla- aa utuartwade af1etnerd. Oaeier bel! beNLO allnert. la baa opleidlal te aoakea bellbea 1~ vindt dcb -vrouw RialUie Dirae-Toa.-,.. ZIJ la de krqea md praktiJkopdrachten la werkplaa&aea ea eerale vrouw aaa wie de NLO eea tweep'Uda beRa&e la bM bedrijfsleven. Dat la van 1root belan1 ala voet:dbeld heelt verleead. Baar af1cstadeerde maaldJ later neDtaeel la laaD 1evea op ocbolen die beaelljke collela's slja (v.l.n.r.): T . vu der ~ A.· l'lleJIBierlcbt werken. - l a de MTS.
Eindhovens Dagblad 4-2-1986
- 15 -
~~~
WAT ,~~
~~~sS<(;
MEISJES?
Uit buitenlands onderzoek is bekend dat er grote verschillen zijn tussen meisjes en jongens voor wat betreft hun interesse in natuurwetenschappelijke onderwerpen. Om een indruk te krijgen hoe dit in Nederland ligt, heeft het MENT-projekt een bescheiden onderzoek gedaan onder 200 tweedeklas-leerlingen. Oe leerlingen kregen tijdenseen natuurkundeles een lijst met 40 onderwerpen voorgelegd en hen werd gevraagd uit deze lijst 5 onderwerpen te kiezen waarover zij het liefst meer zouden willen weten. "top-tien" meisjes.
onderwerp
rangnUITIIIer meisjes
- wat er gebeurt met mensen en de natuur ats er een atoombom vatt
1
- aardbevingen
2 3 4 5 6 7
- regenbogen - vutkanen - kteuren - tuchtspiege l ingen - het gebruik van r~ stralen in ziekenhuizen - computers - sterren en ptaneten - sneeuwkristalZen
8 9 10
rang~ nUITlil er meisjes jongens jongens %
46
4
29
40 39 34 29 28
8 17,18 2 21 14 16
26 9 37 7 12 10
26 21 21)
1 5 19,20
59 27 9
. 42
- 16 -
"top-tien" jongens.
rangnummer jongens
onderwerp
-
:·.71:1:' :
. t ~~ .,_,...mter.rme•:
:..\1 t, ,;p ;IC'l"f' :tr• t '7?C t :~~t.~·~:
t '! '
-
59
:~. ·mr •~-c. ~ e·~~~
;':A,
.:--
.-;t' 11
e"'~l
Je
met
8 4 12
26 39 18 46
?. 3 4
37 35 29
5
27 27
9 18 .. 21
21
6
7 8 9 10
26 26 23 23
18 •. 21 2 26 •• 31 18 •• 21
7 42 3
J!:.l tuur
,:JtoombQm
~. ~:-::t'T'('n
rang't nu!TITler jongens meisjes meisjes %
val t
e n r Zaneten
-
t';~ z~~: trise:1e otroom :~ra~! ~z :· r~g
-
:rk' t.o re~:
-
..1ard.bevir:pen
-
ra~ctte>:
-
t l 1 arwis t orradio' s
Cl'!
RESULTATEN Hiernaast staan de 10 onderwerpen opgenoemd die door het grootste aantal leerlingen werden gekozen, uitgesplits t voor jongens en mei s jes. De 40 onderwerpen waren verdeeld over 4 deelgebieden (elk deelgebied 10 onderwerpen) te weten: A Techniek, apparaten. B Natuurkunde en maatschappij. C Het eigen lichaam. D Natuurverschijnselen. Kijken we nu naar het totaal aantal keren dat er onderwerpen uit het gebied A (B,C,D) zijn gekozen en delen we dit door het totaal aantal gedane keuzes en s plitsen we dit uit voor jongens en meisjes, dan onts taat het volgende beeld (zie grafiekblz .
).
- 17 -
*-score<; '11eisjes/JOn1Jens o.,de,...verdeeld naar de ..Yo : ')€bieden A,B,C en 0. ón
~ I I
f---
,-
20
-
rJ
J
" J
M
"
Ml gebied
We zien duidelijk het signifikanteverschil bij de keuzes van jongens en meisjes in de gebieden A (Techniek, apparaten) en gebied D (Natuurverschijnselen). Wij denken dat om het schoolvak natuurkunde minstens even aantrekkelijk te maken voor meisjes als voor jongens, het noodzakelijk is de natuurkundelessen met name meer te laten aansluiten bij de interessesfeer van de meisjes. Een vernieuwd eindexamenprogramma kan hierbij een belangrijke rol spelen. Hopelijk worden de resultaten van dit en overig onderzoek betrokken bij de beoordeling van de WEN-voorstellen voor een nieuw eindexamenprogramma. Een uitgebreider verslag van het MENT-onderzoek met daarin ook verwijzingen naar buitenlands onderzoek is verkrijgbaar bij het MENTsecretariaat. Anneke de Leeuw
-
18 -
Congres in Oisterwijk
I
N
Aktief beleid • veretst voor vrouwenbanen (van een onzer wnlaaaeefsten)
OISI'ERWIJK - Nederland Is beland in het tijdperk van de 'positieve aktie'. De Amerikanen waren al tien jaar geleden zo ver met hun 'affinnatlve action', ofwel emancipatie gericht personeelsbeleid Managers namen concrete stappen om vrouwen in alle regionen van bedrijven en instellingen aan de bak te krijgen. De stand van zaken werd scherp in de gaten gehouden. en steeds geêvalueerd De Amerikanen hebben veel van hun doelstellingen inmiddels bereikt. In Nederland staat het beleid nog in de kinderschoenen. Tijdens een congres van het Provinciaal Opbouw Orgaan Noord-Brabant en de Volluohoaeschool Oisterwijk viel te beluisteren hoe bedrijven en overheid bezig zijn gestalte te geven aan positieve aktie. ..Positieve aktie is niet zomaar 'mt v' in personeelsadvertentie& zetten. Je maakt een concreet plan met een duidelijk meetbaar doel en een vastgestelde tijdallmiet Het doel is altijd dat vrouwen In een bepaald bedrijf in elke beroepsgroep een ev
Onderbenu Hing
. Je kunt als arbeidsorganisatie je functioneren aanz.tenlljk verbeteren door een emancipatie gericht beleid te voeren. Als je direct of indirect discrimineert In je pe.._ neeIs beleid dan leidt dat onherroepeliJk tot onderbenutting van de capaciteiten van vrouwelijke medewerkers. Er gaat zo ontzettend veel potentieel verloren." . Naast alle morele argumenten voor positieve aktie Is het nodig en nuttig voor de economie. Ondanluo de werkloosheld Is er oo beoaaide plekken nog altijd vraag naar mensen. Deze tekorten komen juist voor in typlach 'mannelijke' bolwerken, zoals In het management of de automatisering. Vrouwen moeten aangemoedigd worden om daar In te springen," betoogt De Jong. _.:....t... .Een bedrijf dat :djn ~neels beleld meer wil afstemmen op motie." vrouwen zal niet van de ene op de Dat zei Attie de Jong tijdelUl het i andere dag resultaten :den. Je congres. De Jong maakt samen : kunt als vrouwelijke werkzoekenmet bedrijven of instellingen 'pode of werknemer niet zomaar wesitieve aktie plannen'. Over haar ten dat de bewuste onderneming samenwerking met de AMROzijn beleid op je heeft afgestemd bank schreef zij enkele jaren geleJe ztet nog al te vaak dat er geen den het boek 'Gelijke behandeling vrouwen solileiteren als een inbij personeelsbeleid'. stelling eenmaal over de streep is." 1
I
N
N
"0
"' "'
.D
Ol
0
VI
c
Q)
>
0 .r; "0
c
w
-
19 -
MENT-STUDIEDAG Op 27 mei a.s. organiseert het MENT-projekt weer een studiedag, te Amersfoort. In de ochtend zal gepresenteerd worden wat het MENT-projekt tot nu toe heeft gedaan op het gebied van natuurkunde op mavo/havo/vwo en het Middelbaar Technisch Onderwijs. 's Middags zullen gastspreker/sters verschillende deelgebieden met betrekking tot 'Vrouw en Techniek' belichten: -hoe gaan vrouwen met techniek om? -overheidsbeleid -automatisering in de techniek De studiedag is in de eerste plaats bedoeld voor beleids-en emancipatiemedewerker/sters op het gebied van vrouw en techniek en natuurwetenschappen, maar ook andere belangstellenden zijn welkom, zolang er plaats is. Geinteresseerden kunnen kontakt opnemen met het MENT-projekt, tel. 040-473095/474191.
Annita Altinq
- 20 ----------------------~ -~ · -·.~ \.•W.'f. .. (Door Jeroren
.De dekaan voor de meisjes op de mavo waar ik vandaan kom, had niet eens de formulieren voor de mts", vertelt Ellse Jongkind (4e jaar). Zij studeert evenals de andere meisjes die nog aan het woord komen aan mts 'Leonardo da Vinci' in Eindhoven.•Je wordt beschouwd als een manwijf als je als meisje naar de mts gaat". Ellse ging naar de mts omdat de interesse voor techniek werd gewekt toen ze bij haar thuis aan het bouwen waren.
r rt
t
t
•i I
i
·'
I
. ..
"'* ............ ....... . .
van Sambeeck)
M"rcia cl<> Wert (4<.> jaar) d<>nkt dat cl<> meeste meisJes. die een technlsdte studie willen beginnen, zich nit"ts aantrekken van vooroordelen of tegenwerking. .Als een meisje een technische opleiding kiest, zal d"t vaak zijn omdat ze niet anders kan. Zo was het met mij ook. Ik vond techniek altijd al leuk en de talen waren op scl)ool een mislukking. Oe keuze voor een t<"Chnische opleiding maak je al op mavo of havo al• je een exact vakkenpakket neemt". Mary-Ann l.amern (4e jaar) ging naar haar zegen .automatisch cl<> technische kant op omdat ik de talen niet kon". A. :vlajoor (adjunct-directeur Katholieke MTS) en J. Werner (d<>kaan "Leonardo da Vlnci') staan even stil bij de rol die cl<> mavo of cl<> havo speell lnd<>$ad wordt daar cl<> basis gelegd voor een mogelijke technische vervolgopleiding voor meisjes. Op mavo en havo moet cl<> keuze van exacte vakken door meisjes (als 'e er aanleg voor hebben) aangemoedigd worm.n. Dat gebeurt niet altijd. Het komt nog vaak voor dat jongens die gemiddeld een zes halen voor wiskund<> na de ond<>rbouw het advies krijgen om wlskund<> te kie-.ren, terwijl meisjes dat advies pas kriJgen als 'e reven gemidd<>ld halen. Ook zijn er scholen (zowel In cl<> dorpen als In cl<> stad) waardekanen zitten die wat moeite hebben met het verwijzen van meisjes naar cl<> technische hoek. Deze toestanden komen vaker voor dan men misschien denkl Bijna alle meisjes die nu op de mts zitten. waren namelijk op mavo of havo al een bultenbeentje. Bij wis- of natuurkunde waren zij een heel kleine minderheid in cl<> klas (twee. drie meisjes In de groep. dan was het wel op). J. Wemer: .Er zijn men..en die denken dat exacte en technische vakken voor meisjes moeilijker zijn. Dat la niet waar. Het percentage meisjes dat het op de mts niet haalt. is exact gelijk aan dat van cl<> hoeveelheld jongens die .. rvalt".
Er zitWil veel te welnl1 metlijn op !ad lilliddelbaar teehalleb Ollderwlja. LUen we de opleidlal voor mode en ldedln 1 baltea -houwlnJ, daa ziJn er maar vijftien me1aJn op leder d uhoendtal mta-en. Dil Is de JaDdeiiJke verlloodlna. In Eind· Ilovee ll1t die JUnsUJ e r : er ziJn vijftil - lojn op het tolaal van bijna 2681 leer UnJ en van de t wee mta-en. de Katholieke MTS Eindboven ea de aeulrale mta ..Leonardo da Vloei".
Open dag Katholieke MTS:
,,Ze he als een
Baan Tegenwerking van thuis komt bijna niet voor. zo leren cl<> ervaringen. Ouders willen nu eenmaal het beste voor hun kind en moedigen een technische studie door dochterlief aan. Een technloche opleiding biedt in m.ze tijd bovendien bijna zeker een baan. ,.Juist een meisje komt gemakkelijker aan de slag in een technisch beroep", aldus lerares werktuigbouwkunde Maria Cliteur ('Leonardo da Vincl') .• Het bedrijfsleven weet dat meisjes die een technische studie hebben gedaan, heel bewust hebben gekozen, gemotiveerd zijn en gevochten hebben om hun doel te bereiken". De lerares wijst er op dat de vrouw in een
• Maria Cllteur: Nederland loopt achter. technisch beroep In Nederland nog niet als iets gewoons wordt beschouwd .• Nederland loopt achter. In cl<> landen om ons heen, in Duitsland. het Oostblok en de States Is cl<> verhouding mannen en vrouwen In technische. beroepen soms al half om half". De ~lage-ervaringen van Marcia cl<> Wert en Ell.lie Jongkind tonen aan dat het bedrijfsleven soms nog vreemd reageert op een vrouwelijk gezichl Elise: .Ik
t:... .----------------------.1--'C'.a.. -~-·~~.,....-r.'SYA
. ..
l.o.~~ -~"_.-.
•...-........ ..... .. 1--.1>>
-
In het Elndhoveue aUn de laatste lUd diverse Initiatieven genomen om melajea te Interaseren voor een teehnl""he atudle. Vorl1 jaar OrJ&Illaeer· de .,Leonardo da VInd" een speelale voorllchtlnpdal voor ""'lsjea en dit jaar houdt de Katbolleke MTS ao'n bljeenkomat en wel op donderdal 28 februari van 13 tot 16 uur. En lul but nol Jeaat: de Teehnlaehe HOJ~hool Elndhovea 1af een paar
21 -
weken geleden een boekje uit over meujes op het mlddelbaar teehnlaeh onderwlja. Zevendubend exemplaren •Un landelUk venpreld. Vooral voor schooldekanen Is het een belanrwekkend boekje. In het biJJaande artikel ziJn meujea van de neutrale mts en penoneel van de neutrale en de katholieke mts aan het woord over de problematiek van het melaje en de teehnucbe studie.
meisjes interesseren voor technisch onderwijs
t
schouwen je manwijr'
• Elloe JonJidnd, Mary-Ann Lamenen Marcia de
Wen.
ging stage Jopen bij Campina en toen Ik 'daar aan kwam, was het woord 'vrouwelijk' op het formulier al doorgehaald. Wat moelen we nou met je?, vroegen ze zich daar af". Marcia liep ook stage bij Campina: ..De leiding vond dat een meisje In overall eigenlijk niet kan". Op de onderhoudsafdeling waar ze werkte, reageerde men echter wel positief. Nog een ervaring van Ellse: . Ik ging naar een intro...
~
' ........
~
ll"a',.
. . ... . . . .'.")(t.a•
..,
ductiebijeenkomst voor mijn stage bij de PTT. Ik was d~ar het enige meisje en ze vroegen: zit je niet verkeerd?. Later was het hardstikke IPUk. Ik moest regelmatig de baan op en kwam bij veel mensen thuis. Het viel me op dat de mensen onder de dertig en boven de vijftig ers positief waren. Er was een mevrouw van rond de negentig jaar die me zei: was dat In mijn tijd maar mogelijk geweest".
.-----..
.......c".I'~----
. ...
--··.-·-------"IA.W'"I"~~.~:~ ~
Eindhovens Dagblad 14-2-1986
- 22 -
STUDIEDAG
VHTO
De stichting Vrouwen en Hoger Technisch Onderwijs (VHTO) organiseerde op 23 januari j. 1. een studiedag over emancipatie. Docenten en directieleden op HTS'en waren uitgenodigd deze dag bij te wonen. De studiedag was goed bezocht: van bijna elke HTS (40 instellingen) was er tenminste 1 persoon aanwezig. Het programma bood een algemeen ochtendprogramma. De staatssecretaris voor onderwijs had hier zullen spreken, maar zij werd weggeroepen om verantwoording af te leggen in de Kamer zodat haar toespraak door het hoofd van de afdeling HTO, de heer Beekhof werd uitgesproken.
HET MINISTERIE Hij wees erop dat het relatieve aandeel van meisjes op HTS'en in de laatste twee jaar verminderde: niet omdat er minder meis.ies komen maar doordat er meer jongens naar de HTS gekomen zijn. Hij wees op de initiatieven die van de kant van het Ministerie genomen worden ter bevordering van de toestroom van meisjes naar de technische richtingen. Zo is het VHTO die nog qesubsi-
-
23 -
dieerd wordt tot augustus 1987 de mogelijkheid geboden in de laatste
1~
jaar nog onderzoek te doen. Verder wordt uitgekeken
naar herintrede cursussen voor (technische) leraressen. Verder werd gewezen op de mogelijkheden die ontstaan als de niP-uwe lvceum nota qeëffectueerd zal worden: meer meisjes dan voorheen zullen dan een vakkenpakket krijgen dat de mogelijkheden opent tot het volgen van bijvoorbeeld de HTS. Tenslotte werd qesproken over de mogelijkheden die door de klustering van HBO-instellingen ontstaan om nieuwe opleidingen samen te stellen, bijvoorbeeld : een pakket met een groot deel electronica maar ook cursussen uit de fysiotherapie opleidingen van nu, waarmee men een "medisch electronicus" zou worden. Dit soort samengestelde pakketten zouden meisjes wellicht meer aan kunnen spreken.
BEDRIJFSLEVEN Na deze rede kwam de heer Heyndijk, personeelsfunctionars bij Dupont aan het woord. Hij benadrukte hoe belangrijk vrouwen als doelgroep voor de HTS'en zijn en de verschillen met de Amerikaanse situatie waar er door actief beleid in het verleden nu veel meer vrouwen dan in Nederland in de leidinggevende en technische functies te vinden zijn. Mevrouw Bollwerk momenteel werkzaam als chemisch ingenieur bij ESSO chemie werkte verder uit hoe een actief beleid voor vrouwen
- 24 -
eruit kan zien voor het bedrijfsleven. Het schema voor "positieve actie" kan echter ook op de scholen toegepast worden.
VHTO Als laatste sprak mevrouw Marinussen medewerkster van de VHTO over concrete maatregelen die de school zelf kan nemen. Omdat haar aanbevelingen zo dicht bij de mogelijkheid voor het MTO staan is haar lezing hierachter vrijwel onverkort opgenomen. 's Middags ging de groep uiteen in discussie groepen. Hier kon dieper op de suggesties die in de lezingen gedaan waren ingegaan worden. De groepen werden geformeerd rond de volgende thema's: 1. Voorlichting aan en werving van meisjes; 2. De integratie van emancipatiebeleid in het beleid van HTO-instellingen; 3. Activiteiten voor en begeleiding van studentes en 4. De HTS als werkterrein voor vrouwen. Deze discussies brachten voor velen de zo nodige concretisering van de suggesties van 1de morqen. Zowel in de groep die met voorlichting bezig ging als in groep 4 die over het doceren als vrouw in een mannengemeenschap ontstonden initiatieven om na de conferentie verder te gaan met hetzelfde onderwerp. Deze afspraken werden beklonken met een borrel .
- 25 -
Weinig vrouwen kiezen 'n ambachtelijk beroep IVan een onar verzlqpel'ateral UTRECHT • P. H. van Zeil
lltutaeeeretaila BeoiiOIIIIIche Zû:enl en A. KappeUne van de Coppello lataatuecretana SOcl·
Utrechts Nieuwsblad 17-2-1986
Zaanstad krijgt mogelijk centrum voor technische opleiding vrouwen
ale Zaken) hebben toea'eRid dat lU leder maximaal ss.ooo gulden zullen bllclrasm In een ond~k naar de knelpunten bil bet In dienat nemen van vrouwen In ambachtelllke beroepen.
Het Hoofdbedrljflcllap Am· bachten beeft opdracht voor het onderzoek popoven en het zal worden p!daan door het Onder.aeken Collectief Utrechl In 'bet ambllcbt' - beroepen al8 acboenmaker, llllld. bouwvakker, loodcleter. limmerman or lnatallaUetecbnlcua - werken
naar verboudlni ftlnl& vrouwen, terwiJl er toch veel behoefte
la un aoed p!&choold penoneel.
WeWcht dat het onderzoek ertoe
kan bljclrqen dat meer vrouwen In de toekomat een ambachte-
llik beroep kiezen, ao verwacht het HooMbedrlJflcllap.
· · ZAANSTAD- De werklleversor. !lal'lisatie Federatie Metaafen Elektrotechniek (FME) overweeKt in ·zaanstad een technisch opleidingscentrum voor vrouwen te beginnen. Wethouder W. Jonker vertefde gisteren dat de FME het centrum denkt te bekostigen uit de voor opleidingen bedoelde gelden, waarover men als gevolg van de cao-onderhandelingen lcim beschikken. Men heeft (althans voorlopig) Zaanstad als vestigingsplaats gekozen, omdat hier relatief veel werkloze vrouwen zijn. · Of het centrum er werkelijk komt, hangt ar van de resultaten van een onderzoek. ·De meeste aandacht zal uitgaan naar opleidingen op het gebied van de fijnmechanica.
De ZaanJander 14-11-1985
- 26 -
LOES MARINUSSEN HTS - EMANCIPATIEBELEID
Zoals u hebt gehoord van voorgaande sprekers, kunnen stimuleringsakties om de toetreding van vrouwen tot traditionele mannenberoepen te vergroten, veel effekt hebben . De situatie in het Amerikaanse bedrijfsleven is daar een voorbeeld van. Het geheel van maatregelen leidde tot een sterke steiging van de deelname van vrouwen aan technische opleidingen (van 3% naar 11%). Ook bij de politie in Nederland is het effekt van een stimuleringsbeleid duidelijk: vrouwelijke politieagenten worden al heel normaal. Een stimuleringsbeleid voor vrouwen zou als aandachtspunten kunnen hebben: 1. OP MEISJES GERICHTE WERVING EN VOORLICHTING . 2. DE SITUATIE IN HET HTO ZELF EN HET BIJBEHORENDE ARBEIDSVELD. Het HTO is van oudsher niet ingesteld op vrouwelijke studenten en heeft daardoor, mogelijk onbewuste, belemmeringen in zi ch voor meisjes.
Op meisjes gerichte werving en verandering in het HTO zelf moeten liefst gelijktijdig plaatsvinden, want het is niet fair vrouwelijke studenten te stimuleren naar het HTO te gaan als het HTO zelf, of het bijbehorende arbe idsveld niet op hen is ingesteld.
- 27 -
Ten eerste: WERVING EN VOORLICHTING. Wat kunt u nu konkreet doen als u de voorlichting en werving van uw instelling ook op meisjes zou willen richten? Hier volgt een lijstje met mogelijke aktiviteiten. Ten eerste zou het bestaande voorlichtingsmateriaal van uw instelling aangepast kunnen worden. Dit voorlichtingsmateriaal zou in tekst en afbeeldingen stimulerend voor meisjes gemaakt moeten worden. Als in uw voorlichtingsmateriaal afbeeldingen voorkomen, zal een plaatje waarop ook HTS-sters in aktie te zien zijn, meer aanspreken. Ook middels de tekst kan men meisjes meer aanspreken, als niet alleen de "hij"-vorm gebruikt wordt. Zo is er bv. een HTS die als tekst op voorbedrukt briefpapier had staan "Geachte meneer, uw zoon heeft zich opgegeven," etc. Ook meisjes kregen deze brief. Een goed begin voor de voorlichtingsfolder zou kunnen zijn: "Onze HTS biedt zowel voor meisjes als voor jongens interessante studierichtingen." Met één dergelijke zin kunt u niet volstaan. De gehele informatie over het HTO zou beter moeten worden aangesloten op de interesses van meisjes. Vele werkende vrouwelijke ingenieurs ervaren dat tijdens hun werk een groot beroep gedaan wordt op hun sociale vaardigheid. Men moet veel overleggen, veel met mensen werken. Men is niet alleen met techniek bezig. De voorlichting vanuit het HTO zou zich dus niet alleen hoeven te rich-
ten op de zuiver technisch gelnteresseerden, maar op een bredere groep door duidelijk te maken dat het HTO meer te bieden heeft dan alleen techniek.
- 28 -
Het tweede punt is het gebruik maken van speaifiek op meisjes gei'iaht voorZiahtingsmatei'iaal
Een voorbeeld van specifiek op meisjes gericht voorlichtingsmateriaal is de folder "Een bijzondere keuze".Hierin komen HTS-sters aan het woord die hun ervaringen op het HTO en op hun werk vertellen. Dit voorlichtingsmateriaal kunt u gebruiken naast, of als aanvulling op, het voorlichtingsmateriaal over uw instelling. Specifiek op meisjes gericht voorlichtingsmateriaal biedt de ideale mogelijkheid om kennis te maken met technische vrouwen die eerder de keuze voor techniek hebben gemaakt. Een keuze voor het HTO wordt minder erg voor potentiële HTO-studentes als ze zien dat ze niet de enigen zijn en als ze zien dat het heel veel verschillende normale vrouwen zijn, niet te vatten in één stereotype. De angst om in een dergelijke situatie je vrouwelijkheid te verliezen leeft nog steeds.
Er zijn middelbare scholen die het voorlichtingsmateriaal groeperen naar meisjes- en jongensopleidingen. Algemene informatie over het HTO zal meisjes dan niet bereiken, maar specifiek op meisjes gericht materiaal zal zeker op de meisjesplank terecht komen. Ook om die redenen is het belangrijk dat HTO-instellingen het specifieke voorlichtingsmateriaal zo veel mogelijk gebruiken.
Het volgende punt is ook een specifiek op meisjes gerichte aktie, het organiseren van een speaiale voorZiahtingsdag voor mei s jes. Op de HTS-en in de regio Twente is hiermee ervaring opgedaan.Gezamen-
- 29 -
lijk organiseerden zij de afgelopen 3 jaar een open dag voor meisjes. De meisjes die zo'n dag bezoekenervaren deze als heel prettig. Afgelopen jaar waren er 40 deelnemers. Het is nog te vroeg om het effekt van deze dag te meten aan het aantal inschrijvingen op deze HTS-en.
De TH's hebben al wel effekt kunnen meten. Zij organiseren al langer speciale introduktiedagen voor meisje s. En samen met de algemeen maatschappelijke ontwikkelingen rondom roldoorbreking, heeft dit tot een verdrievoudiging van het aantal studentes geleid. Het volgende aandachtspunt bij werving en voorlichting is het erbi j betrekken van vrouwelijke s tudenten en/o f docenten
Niet alleen uit schriftelijk materiaal moet blijken dat er meerdere vrouwen op de HTS zitten , maar ook door hun daadwerkelijke aanwezigheid bij voorlichtingsaktiviteiten. Dit geldt zowel voor open dagen als op de instellingen zelf, als voor HTO-voorlichting op de Middelbare scholen. Op de HTS in Dordrecht zijn hier goede ervaringen mee opgedaan . De dekaan neemt daar altijd een vrouwelijke studente mee bij bezoek aan een middelbare school. Het blijkt dat HTS-sters vaak zeer gemotiveerd zijn om dit soort dingen te doen . Ook opvang voor middelbare school-meisjes bij open dagen, door een HTS-ster kan erg prettig zijn. Ce HTS-ster kan een potentiële studente een rondleiding door de school geven en ondertussen vertell en hoe het is om op de HTS t e z itten.
Het laatste aandachtspunt in dit kader is de bewustmaking van de dekanen uit het voortgezet onderwijs.
- 30 -
MtVJ::: DANK ZIJ SUBSIDIE ARBEIDSBUREAU
Bouwplaats in Utrecht voor technische vrouwen De tlen-proeenlan!geUng werd eind 11184 door staataecretarla Kappeljne van de Coppello (11<>clale zaken en emancipatiebeleid) Ingesteld omdat ult onderzoek wu gebleken dat vroutn!n onvoldoende prollteren van het scbollngageld waarover de arbeidsbureaus beschlklten. Het geld ging vooral naar mannelijke -langdurig- werklozen. Vrouwen die Individueel een optelding willen beginnen of een eigen bedriJOe wUien opzetten, kunnen voor beglnneruubsldlea niet bij het arbeidsbureau terecht omdat zij, ala zij een uitkering hebben, voor IIUMtdie kunDat werd YrljdqmOrptl bekeadgemaakt op eea voorlleh- nen aankloppen bU de aoclale dienst of bU een bank. tlapbljeenko- van het ProviDelaal Steaapaat E......,lpatle over de -•oemde tlenTlneke de Groot van de proeebtarerellnc. Utrechtse Steungroep Vrouwen en Technische beroepen vertelDeze houdt In dat Onteetelljk Arbeld.lbureaua tien proeentl de vrijdag dat haar organisatie In het kader van de tien-provan hun scbollngabudget moeten besteden ten bate van vrou- centsregeling bet plan voor een 'leerlingbouwplaats' heelt Ingewen die na een aantal Jaren zonder betaald tn!rk weer een be· diend. Tlneke de Groot verwaebt dat dit pro.)ect, waaraan taalde baan or een opletding wll· ten. Het geld voor de leerling· een architecte, een aanneemen vrouwelijater, bouwvaksten bouwplaats komt onder meer ke leerlingen deelnemen, zal stiult de tlen-procentaregellng. muleren dat meer vrouwen een Het Utrechtse Gewestelijk Ar· technisch beroep zuUen kiezen beldsbureau besteedde · In dit en dat vroutn!n Invloed verband In 1985 anderhalf mJI.· kunnen ult.oefenenmeer op de bouw )oen gulden. Het geld ging onde~ en de Indeling van woningen. meer naar een scboUnpproject voor ziekenverzorgenden, de Vrouwen en meWea die planStichting vrouw en werk, de Allda de Jong~~ehool. de stichting nen hebben voor een
5205001 or met Iemand van het ArbelclaburHu om te alen of liJ In een IIUbUdieregellnll passen en zo jaln welke. Daarnaast organtaeert het Centrum voor Beroepaonder' ateunlng en Advisering voor ·vrouwen en rnewea (kortwq BOA genaamd) op 20 februari een gratis cursus voor vrouwen die willen gaan werken of een opletding volgen In de adrnlnl· atzatleve sektor; ala typiste, telefoniste, receptioniste, boekhoudster. Er kunnen maximaal twaalf vrouwen meedoen met minimaal een MAVO-<~pleldlng en de cursus kan worden gevolgd met behoud van uitkering. r Informatie bij Centrum OA <036-322'1671 of op de lnfortlernlddag, 13 februari om 00 uur aan de Vooratraat 36tn Utrecht.
E
Utrechts Nieuwsblad 8-2-1986
- 31 -
Het is ook nuttig om aandacht te schenken aan hen, die invloed hebben op de studiekeuze van meisjes. Bijvoorbeeld de schooldekanen . Uit ervaringen van HTS-sters blijkt nogal eens dat dekanen meisjes afraden naar het HTO te gaan. Deze HTS-sters hebben hun zin doorgezet, maar anderen wellicht niet. De HTO-instellingen zouden de dekanen in hun regio moeten laten weten
dat de HTS ook voor meisjes iG, dat meisjes het in het algemeen goed doen in het HTO en dat het de HTS-sters vaak goed bevalt op school.
Dan volgen nu de aktiviteit en binnen het HTO zelf. Een gevolg van op meisjes gerichte werving i s dat het HTO ook daadwerkelijk moet laten zien dat er iets verandert, daadwerkelijk moet laten blijken dat het een belangrijk aandachtspunt is. Hier volgt een lijstje vanaktiviteitenen aandachtspunten voor het HTO zelf. Als eerste punt staat hier het selektie- en t oe latingsbeleid op. Als het HTO de deelname van vrouwen wil verhogen zal ze in ieder geval de vrouwelijke studenten die zich aanmelden moeten aannemen. Dus bij studieri chtingen waar een stop op zit, in ieder geval de mei sjes toelaten. De HZS in Rotterdam heeft al een dergelijk beleid. Zij hanteren de 50% norm : tot het moment dat er evenveel meisjes als jongens zijn, wordt elk toelaatbaar meisje toegelaten.
-
32 -
de s tudieinhoud.
Op sommige punten hebben vrouwelijke studenten andere informatie nodig dan mannelijke studenten. Een voorbeeld hiervan is de voorbereiding op de arbeidsmarkt. Met medewerking van de docent sociale vaardigheden zou een lesprogramma opgezet kunnen worden, waarin aan bod komen: -Kombinatie werk en privé, bijvoorbeeld de mogelijkheid om werk en een gezin met kinderen met elkaar te kombineren, -Informatie over vrouwen in mannenbe.roepen, -Sollicitatietraining: studentes moeten leren omgaan met vragen over hun privéleven tijdens sollicitatiegesprekken, -Loopbaanplanning: zowel voor studentes zelf als voor hun werkgever is duidelijkheid over hun toekomstplannen gewenst, -De ontwikkelingen rond deeltijd en arbeidstijdverkorting in de technische sektor.
Wat de studie-inhoud betreft, liggen er waarschijnlijk nog meer mogelijkheden om deze aantrekkelijker te maken voor vrouwen. Zo denk ik dat samengestelde studierichtingen aantrekkelijk voor vrouwen kunnen zijn. In het HBO-journaal van enkele maanden geleden stond een interview met een student die, naar ik meen, elektrotechniek met fysiotherapie kombineerde. Fysiotherapie wordt veel door meisjes gekozen. HTO-instellingen zouden moeten nagaan, welke aantrekkelijke kombinaties mogelijk zijn. Ook zou het zoeken van stageplaatsen, vanuit de interesse van vrouwen, nieuwe moge! ijkheden kunnen opleveren. (Bv. bij de technische dier•st van een zieken hu is)
- 33 -
Het volgende aandachtspunt voor het HTO zou de houding van docenten moeten zijn. In het algemeen vinden docenten dat zij de mannelijke en vrouwelijke studenten in de klas op dezelfde manier behandelen, er op dezelfde manier mee om gaan. Toch blijkt uit ervaringen van HTS-studentes dat dit vaak niet het geval is. Het valt bijna alle meisjes op dat de docent jongens bij de achternaam noemt en meisjes bij de voornaam. Sommige docenten negeren het meisje, omdat zij vinden dat zij niet op de HTS thuishoort. Sommige docenten proberen meisjes op de kast te jagen en maken bij reaktie van het meisje cynische opmerkingen over geëmancipeerd gedrag . Sommige docenten geven vrouwelijke studenten het idee dat ze de domste van de klas zijn, door bij de vraag of iedereen het snapt juist het meisje aan te kijken. Andere docenten zijn overdreven aardig, waardoor de jongens vinden dat je als meisje wordt voorgetrokken. Uit de ervaringen van HTS-studentes blijkt dat docenten tegenover hen een andere houding aannemen dan tegenover de mannelijke studenten. Deze verschillen worden door de studentes als vervelend ervaren. Zij willen zo weinig mogelijk opvallen. Daar de docenten zich meestal niet bewust zijn van hun verschil in houding, zou het goed zijn om op de instellingen aandacht te schanken aan deze problematiek. situatie van HTS-sters
Deze situatie wil ik nader toelichten. Het meest kenmerkende van deze situatie is dat ze een minderheid vormen.
- 34 -
Ze zitten in een uitzonderingspositie. Dit beperkt hun bewegingsvrijheid. De HTS-ster valt op. Iedereen weet wat ze doet en hoe ze zich gedraagt. Het is bekend of ze een les verzuimt, of ze vaak en lang met één jongen praat, of ze tegen schuine moppen kan. Ze wordt vaak niet als individu gezien, maar als vertegenwoordigster van haar sekse. Als zij iets fout doet is het kommentaar al snel dat vrouwen zoiets niet kunnen. De HTSster wordt ineerste instantie argwanend bekeken en moet vechten voor haar plekje in de klas, voor waardering voor haar studiekapaciteiten e.d. Zolang vrouwelijke studenten in het HTO in een dergelijke uitzonderingspositie zitten, hebben ze het moeilijker dan mannelijke studenten. Toch zullen velen van u nooit of zeer incidenteel gekonfronteerd zijn met specifieke problemen van HTS-sters. Dat komt omdat, zo heeft onderzoek uitgewezen, meisjes in een duidelijke minderheidspositie(minder dan 10%) één gangbare strategie hanteren. Deze bestaat uit hard werken, niet opvallen, het sekseverschil in de studie ontkennen en vooral nooit klagen. Ze willen geen zeurpiet zijn. Toch is er wel het één en ander aan de hand, zo blijkt uit VHTO-bijeenkomsten. De VHTO organiseert bijeenkomsten, waarop HTS-sters ervaringen kunnen uitwisselen. Deze worden druk bezochten de behoefte om met elkaar te praten over welke houding zij het beste in kunnen nemen op school is groot. Ze hebben het soms knap moeilijk in hun eentje. Het zou goed zijn als op de HTO-instelling een vertrouwensfiguur aanwezig zou zijn, zodat studentes de mogelijkheid geboden wordt ter plekke hun problemen te bespreken. Op verschillende HTS-sen is men van plan een mentor voor vrouwelijke studenten in te stellen. Als studen-
- 35 -
tes dan willen praten, weten ze in ieder geval waar ze naar toe moeten. Een mentor zou ook gedurende de stageperiode een belangrijke rol kunnen spelen. De stage is voor HTS-sters een eerste duidelijke konfrontatie met de buitenwereld. Dok hier staat men vaak wantrouwend tegenover haar kunnen en zoekt men naar een houding ten opzichte van het meisje. Men vindt het bijvoorbeeld moeilijk om een meisje boven zich te hebben. Van sommige meisjes hoor je dat ze zo alert zijn op hun omgeving dat ze zich niet meer kunnen ontspannen tijdens het werk. Soms is deze alertheid overdreven, maar soms ook noodzakelijk, gezien de verhalen over ongewenste intimiteiten op de werkplek. Voor meisjes met dergelijLe stageproblemen zou een mentor, in dit geval een vrouwelijke, van grote betekenis kunnen zijn. Wellicht bestaat bij u nu de vrees dat met meer vrouwelijke studenten ook meer problemen de HTS worden binnengehaald. Dat is niet zo, omdat naarmate de deelname van vrouwen aan het HTO groter wordt, de problematiek rond de uitzonderingspositie kleiner wordt en weer kan leiden tot het opheffen van de mentorfunktie. Het is een tijdelijke maatregel, waarmee het HTO zijn goede wil kan laten zien, ook naar potentiële studentes toe. Het volgende aandachtspunt voor het HTO is de vastlegging van een emancipatiebeleid in het overige beleid van de instellingen.
De VHTO heeft een emancipatiebeleid ontwikkeld, waarvan de belangrijkste facetten net genoemd zijn. Bij de uitvoering van emencipatieaktiviteiten is het juist de samenhang van de aktiviteiten, die het renedement van de afzonderlijke aktiviteiten verhoogt. Een enkele, éénmalige aktie heeft
- 36 -
weinig effekt, maar juist het werken op alle fronten tegelijk zal de norm "techniek is niets voor meisjes" doorbreken. Daarom is het van belang dat formeel wordt vastgelegd dat de HTS verantwoordelijkheid draagt voor het gehele emencipatiebeleid. Een mogelijkheid hiertoe is de opname van het emancipatiebeleid in het instellingswerkplan, gerntegreerd in het overige beleid van de instelling. De verantwoordelijkheid ligt dan bij de instelling en met de praktische uitvoering zouden één of meer personeelsleden belast kunnen worden.
Tenslotte nog enkele opmerkingen over de arbeidsmarkt voor technische ingenieurs. Ook deze is niet gewend aan vrouwelijke ingenieurs. Toch blijkt het geen probleem te zijn voor vrouwen om werk te vinden, zo blijkt uit de eerder genoemde VHTO-enquete. Plusminus BOt van de vrouwelijke ingenieurs heeft binnen 3 maanden na het afstuderen een baan. Voor bouwkunde is de situatie minder rooskleurig. Er is geen gebrek aan bouwkundig ingenieurs en de vrouwelijke bouwkundig ingenieurs moeten in deze sektor dan ook knokken voor een baan. Zij zijn langer werkloos en moeten veel langer solliciteren dan de overige vrouwelijke ingenieurs. Het ziet er naar uit dat in de bouwkunde sektor vrouwelijke ingenieurs meer moeite hebben met het vinden van een baan dan hun mannelijke collega's. De HTO-instellingen kunnen hier een rol in spelen door enerzijds vrouwelijke ingenieurs goed voor te bereiden op de arbeidsmarkt en anderzijds de arbeidsmarkt voor te bereiden op de komst van vrouwelijke ingenieurs.
- 37 -
Er is een verschil tussen vrouwen en mannen in de manier waarop zij aan werk komen. Meer vrouwen dan mannen vinden een baan via afstudeeropdracht of stage. Een bedrijf waar een HTS-ster stage loopt, heeft de mogelijkheid om op een vrijblijvende menierervaring met vrouwelijke ingenieurs op te doen. Kennelijk valt de kennismaking vaak goed uit.
tn'tV.O -2 I AfdelmK\ oortg<'zl't Ondl'm 'I'
4
AlgenH:cn PedagogtS( h StudJtll'lltrum
AUDIOVISUEEL MATERIAAL: ROI.~DOORBREKING Ik 1\ latniaknhank ( )ndcrwijscmancipcttic ht.•cft t't'll sanwng-cstcld \'<111 audiovisueel materiaal, waarin ruim 200 titels. hcs<'hrijvinv;cn t'n vt•rsprcidingsadrcsscn zijn op~cnonwn_ I kt is ~l'ordcnd aan de hand van de volg:(.'lldc trl'f\y,u,rdcn: - nouw in de sdwoloi'g-anisatÎl.'; - kt'lll:t'hcgclciding: -- ll'('hnische twro(:pcn; - th-rdt· wereld; 1\·,ninistisdw hc\n·ging: Sl'bucl'l gt•wcld; lijf. psyche. g"l'Z<mdlwid t•n st•ksualitt·it; opn1cding en rolpatronen: catalo~us
- \TII\1\\"t'llil'\'l'llS l'll \'r<)ll\\'l'IH'UJtUllr.
I ),• 1 ·lllfllr{("''l.l
1.r ~m11f ï.50
\lt~km Wtn'/tlrtillll:
Olll ·U/8/.ï.
( t•xdwïl{pmtokmkn) 11' he.rtdl.wi'IÏ 111'1 Uutit'lf7.'ddt•rt.wlaan /OfJ, /OH/ .-Jn.-Jm.rtadam.
I
--·-·---·-·--·-·-~-=:=-
In lwt lwzm·knscvntrum \'an de :\latvm kunt ll. naast ander matcriaaL een dl'rti~rlal ,·idcoh.1ndcn ht·kijkcn Ik :\latl"lll j.., gt'\'l'<;tigd in lwt :\PS. Huitl'll\·vldcrto"l'laan
.-\msterdam, 020 - -1-11 }I! S
IO(l,
111}11 .\B
- 38 -
'Vrouwen emanciperen marine' . AMSTERDAM, 9 dec. De persoonlijke ervari,. die mannen aan boord van een ma· rincsehip hebben met vrouwolijke collega's heeft een JUnsti· a• invloed op hun houdmg en opvattingen over het aamenwcr· ken met vrouwen aan boord. Dit is een van de conclusies die dn. N. Gu111 na een onderzoek va~~ ~ jaar noteerde in zijn procfacbnft ,.Vrouwen aan boord", warop hij morgen zal promoveren tot doctor in de sociale wetenschappen aan de Vrije Univcnitcit van Amstcr· dam. Tegen het eind van januari 1981 vcrtrok het marineschip Zuiderkruis. Voor het cent in de Nederlandse geschiedenis venrok een marineschip met zowel vrouwelijke als mannclij· kc bemannin&Sicdcn aan boord. Een jaar lang bestudeerde Guns de houding van de mannen to8CIIOYcr dit uperimcnt. Hij stelde vut dat de vcran· ~rins in de houdins en opvat· 11nacn tegenover het van:n met
vrouwen aan boord gunstiger was naarmate de marinemannen een minder oppvervlakkig contact met de vrouwen hadden. De verandering in houding en opvattingen wu dan ook veel minder gunstig bij hogere on· derofficieren en hogere officie· ren dan bij de mannen uit de gemengde diensten. Vooral ho-
acre ondcrorficicrcn met vrouwen in hun afdclina zaacn in de vrouwen een bedrciaing, omdat zij direct verantwoordelijk wa-
ren voor de prestaties van vrouwen en voor een eventuele cfa. Jin~ in de prestatic van hun af. dcltna.
Traditioneel Bij de aanvana va~~ het c•pe-
riment toonden de mannen een matia pooilieve houding, terwijl hun vcrwa.:htingcn omtrent de effecten van vrouwen aan boord neutraal tot licht ongunstig waren. Opmerkelijk is dat jongoren (16 tot en met 25 jaar) aan boord het meest traditioneel
dachten en een nop] negatieve houdins badden teaencm:r aelijl
boord.
Marinemannen die aan de wil ervaring opdeden met vrouwelijke collega's stonden weer veel pooitiever tegenover aemenade bemanninsen dan mannen uit dienstgroepen; waarin deraelij· kc ervaringen zeldzaam of af. wczj& waren. Het mannelijke marioepenoneel vcrwacht de meeste problemen van de komst van VI'OU· wen aan boord op het vlak van de ( vcrondenteldc) cmotionali· tcit, lichomclijke vermoaens en de bestendigheid tegen tpanninacn. alsmede op het punt van voorkeunbehandelina en relatics aan boord. Marinemannen zijn optimiti·
schcr over invloeden van vrou· wen op het acdrlll aan booi-d e• op de aandacht voor elkaar dan op het operationee( vermoaen van bet schip. (ANP)
NRC-Handelsblad 9-12-1985
- 39 -
MENT publicaties betreffende het MTO Alting, A.(red) De positie van meisjes bij het middelbaar tecMisch onderwijs Verslag van 2 studiedagen voor docenten en directeuren MTO. Eindhoven, MENT 8.5-01, 198.5. Bosch v.d.-
Verschuren, J.
MTS, Meisjes: Goed idee ! Eindhoven, MENT
8.5-02, 198.5. (Voorlichtingsbrochure
voor
(MAVO)
meisjes
40
blz.,
format
A.5:
bevat leraren handleiding 8.5-02a). Gall, M., P. Verbeek MTS-meisjes in de klas
Wat vinden MTS-jongens van
meisjes in de klas en wat doet de leraar, Eindhoven, MENT 8.5-10, 198.5. Raat, J.H (red) Meisjes en middelbaar tecMisch onderwijs en leerlingwezen De positie van meisjes bij het
technisch onderwijs aan 16 tot 20
jarigen, Eindhoven, MENT 83-07, 198.5. Udo, S. Voorlichting over de MTS speciaal voor meisjes
Eindhoven, MENT
8.5-06, 198.5. Udo, S. De stand van zaken in cijfers. Verslag van de resultaten van een schriftelijke enquête onder MTS-directies over de positie van meisjes bij
het
Middelbaar
Technisch
Onderwijs. Eindhoven, MENT 8.5-11,
198.5.
Projectkrant: MoMENT opname verschijnt 4 x per jaar onder redactie van A. Alting en S. Udo. Tevens verkrijgbaar bij het MENT project: Platform
Meisjes
vrouwen
en
Techniek.
emancipatie
in
Aanbevelingen het
Eindhoven 198.5. Deze publicaties zijn (gratis) aan te vragen bij: MENT -project TH Eindhoven Afdeling Technische Natuurkunde Postbus .513 5600 MB Eindhoven
voor
middelbaar
de
bevordering
TecMisch
van
Onderwijs,
- 40 -
Metaalindustrie wil tneer vrouwen in dienst netnen (Va..,. o o c l a a l - ndacllel
De stichting Opleidins en Ontwikkellna: voor de MNal- en Elektrotec:hnlache lnduatrle die de DEN HAAG - De metaallndu.opleidingen wrzorct. wordt betrl~ at~tt ernaar ..-r vrouwen stuurd door werltpyers en vakIn dienst ~ nemen. Het opletdlnpinstltuut voor de metaallnduatrle bonden. Voorzitter A. Groenevelt · van de stlchtlnl zei etstenD dat de begint daarom met nieuwe opl~l dinaen voor meisjes. In aeptember opleldlngscapacl~it in de metaalgaan die opleldlnaen van atart In lnduatrle la te~lopen van zesSchledam en Zaanstad, later ook duizend In de jaren zeventic tot In West-Brabant en In GeldMland tweeduizend leerlingplaatsen In Het Hn~ jaar zullen ongeveer 11182. honderd meisjes van 18 jaar en ouder ~!nemen aan de opleldlnc Negatief van tweeèneenhalf jaar. De koaten bedragen 4.5 miljoen. Daarvan zal De metaalinduatrle kent het de bedrijfstak zelf 2,7 miljoen voor probleem dat er ~ weinig jongezijn rekening nemen. ren te vinden zijn voor een opl~l Het mlniaterie van Sociale Za- dlnc In die bedrljfatak. .Steeds ken en Werk&elegenheld draagt 0,8 mftr jongeren beschikken niet miljoen lUiden bij. Gewes~lijke over de coede vooropleldlnc om arbeldabureaua en gemeenten la zich In de metaal verder ~ achogevraagd ook geld te stoppen In len," zei Groeneveil .Bovendien het project. luunpt de metalektro-lnduatrl~
• Arle
o- u:
.- --a.lapa.
~~qaüef
beeld
met het nqatleve beeld van de maBSa-ontslaaen In het verleden". De metaallnduatrie heeft jaarlijD vier- tot vijfduizend vaklieden nodlc. Bovendien la er een omVIIfllrljk ochollnpproçamma nociJc voor de mensen die nu al In de metaalinduatrte werken. JaarlijD zullen vijftienduizend tot twintlcdulzend werknemen moeten worden bljgelchoold, zei Groeneveil
Eindhovens Dagblad 19-2-1986
