Missa Sanctae Caecilia

Haydn

Dick Dijk dirigent

Dinsdag 5 november 2013

Heleen Koele sopraan Sara Klein Horsman alt Leon van Liere tenor Pieter Hendriks bas Theo Jellema orgel

Dominicanenkerk Assendorperstraat 29 Zwolle

Ontwerp: Studio Willemien Haagsma bNO

Missa Sanctae Caecilia Mozart Krönungsmesse

Vriendenkring Caecilia Toonkunstkoor Caecilia Zwolle e.o. www.caeciliazwolle.nl Contactadressen:

Mevrouw K.J. van Walsem Speltakker 36 8091 NP Wezep tel. (038) 37 62 382 De heer P.T. Westra Leliestraat 106 8012 BT Zwolle tel.: (038) 42 36 578 Comité van aanbeveling:

J.S. Boom RA. A. Manassen H.G. Mannak Drs. H.J. Meijer Heleen Koele

2

Vestigingsleider PricewaterhouseCoopers Oud-directeur Conservatorium Zwolle en Messiaen Academie voortgezet hoger muziekonderwijs Alg.Directeur Nederlands Symfonie Orkest Burgemeester van Zwolle Sopraan

Een lidmaatschap van de Vriendenkring kost

95,- per jaar.

De voordelen daarvan zijn: • u ontvangt jaarlijks twee toegangskaarten, gekoppeld aan gereserveerde plaatsen (reservering is anders niet mogelijk) • u ontvangt informatie over de te geven concerten e.d. Opgave kan via (038) 46 56 311

Dit concert is mede mogelijk gemaakt door:

Welkom bij Caecilia 1873 – 2013 Hartelijk welkom bij ons najaarsconcert. Omdat Toonkunstkoor Caecilia dit jaar 140 jaar bestaat, voeren we voor u de Missa Sancta Caecilia van Haydn uit. Na de pauze gaat u luisteren naar de Krönungsmesse van Mozart, bij velen van u een bekend en geliefd werk. We worden wederom begeleid door het Nederlands Symfonie Orkest en de Dominicanenkerk is hierbij al vele jaren onze vaste en sfeervolle locatie. Door de gezamenlijke inzet van solisten, onze dirigent en natuurlijk alle koorleden hopen we u wederom een onvergetelijke avond te bezorgen. Het bestuur van Toonkunstkoor Caecilia Dit concert is mede mogelijk gemaakt door:

Van Karnebeekstraat 93 - 8011 JE Zwolle (038) 4223343 - www.haagsma.biz 3

Cadeautip!

Handgemaakte vogelhuisjes - www.catbirdhouse.nl

Zangvogels vliegen er ook in!

HELEEN KOELE - sopraan Heleen Koele voltooide in 1991 haar studie solozang aan het Conservatorium te Zwolle. Daarna nam zij les bij Cora Canne Meijer en tegenwoordig is Charlotte Margiono haar coach. Heleen Koele beweegt zich op alle terreinen van haar vak. De flexibiliteit van haar stem maakt dat Heleen veel wordt gevraagd voor uiteenlopend repertoire. Of het nu gaat om een oratorium, een opera, een lied of ensemblezang, alles zingt ze met hart en ziel. Regelmatig werkt ze mee aan de veel bezochte buitenluchtopera’s in Nijetrijne, waar in 2013 “De knecht van twee meesters” van Carlo Coldoni werd uitgevoerd. Heleen maakt sinds 1998 deel uit van het Nederlands Kamerkoor, waarbij ze ook veel solistisch optreedt.

4

SARA KLEIN HORSMAN - alt Sara Klein Horsman behaalde in 2012 haar masterdiploma aan het ArtEZ te Zwolle. Zij studeerde tijdens haar bacheloropleiding bij Riekje Bakker. Momenteel wordt ze gecoacht door Jard van Nes. Sara vormt een vast duo met pianiste Anouk de Jong. Hun repertoire bestaat o.a. uit liederen van Brahms, Schubert en Britten. Met pianiste Vesna Dimcevska trad zij op tijdens het grachtenfestival 2012 te Amsterdam.In het komende seizoen is zij te horen in het Weihnachts Oratorium, de Matthäus en Johannes Passion van J.S. Bach en het Requiem van W.A. Mozart. Ook zal zij de aria’s zingen in het Stabat Mater van Pergolesi met het Valerius Ensemble

LEON van LIERE – tenor In 2009 behaalde Leon van Liere aan de Hogeschool voor de Kunsten te Rotterdam het diploma Bachelor of Music en vervolgde zijn zangstudie met de opleiding Master of Music. Daarnaast ontving hij lessen van o.a. Max van Egmond, Roberta Alexander, Carolyn Watkinson en Rudolf Jansen. Zijn repertoire loopt uiteen van oude muziek tot romantische werken en hedendaagse composities. Leon maakt deel uit van de Rotterdamse Laurenscantorij en het professionele Laurens Collegium Rotterdam o.l.v. Wiecher Mandemaker. Vorig jaar werkte hij als solist mee aan een uitvoering van de Matthäus Passion van J.S. Bach in het Concertgebouw te Amsterdam.

PIETER HENDRIKS - bariton Pieter Hendriks volgde zijn opleiding aan het Koninklijk Conservatorium in Den Haag. Sindsdien heeft hij een indrukwekkende reputatie opgebouwd als zanger van het oratoriumrepertoire in Nederland en daarbuiten. Als operazanger vertolkte hij ondermeer de rol van Mac Beth van Verdi en met veel succes de travestierol van Mama Agatha in Viva la Mama van Donizetti. Hij verleende solistische medewerking aan de kerstmatinee van het Concertgebouworkest o.l.v. Maris Jansons en zong in Barcelona de negende van Beethoven met het Orkest van de 18e eeuw o.l.v Frans Brüggen. Bij de Nationale Reisopera zong hij vorig jaar de rol van Silvano in een productie van Verdi’s un Ballo in Machera .Dit jaar werkte hij weer mee aan de opera in Nijetrijne in de rol van Diederick van Albeda.

Dick Dijk - dirigent

Dirigent van Toonkunstkoor Caecilia is sinds 2009 Dick Dijk. Bij Dick zat de liefde voor muziek er al vroeg in, op zijn negende begon hij met harmoniumlessen in zijn geboortedorp Meedhuizen. Van zijn zakgeld kocht hij zijn eerste langspeelplaat met een uitvoering van de Brandenburg Concertos van J.S. Bach. Hij was toen 11 jaar. Spoedig volgden kerkorgellessen bij Piet Wiersma en al gauw werd hij organist in de Gereformeerde kerk te Appingedam. Na de middelbare school ging hij naar het Conservatorium te Groningen en daar studeerde hij de hoofdvakken Schoolmuziek/AMV, Koordirectie en Orkestdirectie. Zang en stemvorming volgde hij bij Jitske Steendam en Chris Verhoog en repetitiemethodiek bij Bouwe Dijkstra. Dick studeerde in 1986 af met het Te Deum van Zsoltan Kodaly en begon zijn carrière als dirigent van verschillende koren in Noord-Nederland. Zijn liefde voor muziek beslaat een breed terrein. Zo dirigeerde hij oratoriumkoren, mannenkoren, gospelkoren en jongerenkoren. Momenteel is hij naast Toonkunstkoor Caecilia dirigent van het Drents Kamerkoor uit Assen en van Vocation te Grijpskerk. Ook is hij al ruim 25 jaar vaste organist in de Immanuelkerk te Groningen.

Arjen Berends - pianist

Arjen Berends werd in 1978 geboren in Zwolle. Op zeven jarige leeftijd volgde hij zijn eerste pianolessen. Hij studeerde schoolmuziek aan het Utrechts Conservatorium en een aantal jaar klassiek piano. Aan het Koninklijk Conservatorium te Den Haag voltooit hij de studie theorie der muziek. Naast zijn betrekking bij Caecilia is Arjen als pianist/repetitor incidenteel werkzaam bij o.m. Bachkoor Apeldoorn, Toonkunst Arnhem, het Gelders Operaen Operette Gezelschap en het Brabant Koor. Sinds 2011 is hij als pianist betrokken bij de jaarlijkse Kurt Thomas Cursus te Utrecht. Als docent muziektheorie en arrangeren is hij werkzaam aan de conservatoria van Utrecht en Den Haag en de Universiteit Leiden. 5

Dit concert is mede mogelijk gemaakt door:

Wijnkoperij Henri Bloem Thorbeckegracht 47/48 (038) 4217299 Dommerholt Advocaten Bloemendalstraat 7 (038) 4272020 De Graaf van Vilsteren BV Makelaars Eekwal 31 (038) 4227229 Nooter Technische Installaties Popovstraat 10 (038) 4531622 Olland BV Medische Speciaalzaak Kamperstraat 6/8 (038) 4215898 Gebr. Simon George Stephensonstraat 20 (038) 4600015 Trip & de Boer Notarissen Eekwal 7 (038) 4211100 6

Haydn

Vriend Mozart

Haydn betekent een eeuw op zichzelf, een eeuw tussen Bach en Schubert in. Van Barok tot bijna romantiek. Haydn was bevriend met Mozart, werd geboren voor hem, terwijl Bach nog leefde en de barok haar hoogtijdagen beleefde en overleefde hem 20 jaar. Beethoven was een leerling van Haydn. Met z’n drieën worden ze gerekend tot de drie grote meesters van de Weense klassieke periode. Haydn leefde van 1732 tot 1809: een tijdvak, dat je kunt beschouwen als de opmaat tot de moderne tijd. Een roerige tijd, overal botsen de moderne ideeën op de oude: de veilige, overzichtelijke, streng in rangen en standen ingedeelde wereld van de laat-Barok gaat in revolutionair geweld langzaam ten onder en het nieuwe is ook allemaal zeer onzeker: Als Haydn sterft hebben de Fransen juist Wenen ingenomen.

De vriendschap tussen Mozart en Haydn begon in 1785, tijdens een huisconcert bij vrienden. Er werd een kwartet van Mozart gespeeld. Toen Haydn het kwartet gehoord had, stond hij op en zei tegen Vader Leopold: “Ik zeg u voor God als eerlijk man, uw zoon is de grootste componist die ik persoonlijk ken”. En dat terwijl Haydn zelf al heel beroemd en gevierd was, niet in het minst vanwege zijn kwartetten. Mozart zond hierop zijn 6 volgende kwartetten als geschenk aan Haydn, met een begeleidingsbrief in het Italiaans. De vriendschap tussen de 2 werd erg hecht, en Mozart heeft veel geleerd van Haydn, voor zolang het dan uiteraard duren mocht. Mozart stierf erg jong. Haydns invloed op de muziek is enorm: nog vandaag de dag schrijven componisten symfonieën en strijkkwartetten met zijn werk als achtergrond. Ook al is het dan zo dat veel van Haydns invloed via Beethoven loopt, het blijft zijn invloed. Zeker, de 19de eeuw (met zijn anti-classicistische houding) hield niet van Haydn. Hij werd gerespecteerd, niet meer. Haydn werd al gauw Pappa Haydn, het ‘pappa’ niet langer als ‘uitvinder’, inspirator, bedoeld, maar als een negativum: oudbollig, truttig. Helaas: zo werd hij ook uitgegeven en gespeeld: tam, zonder inspiratie. Pas het neoclassicisme (Strawinsky was een Haydn-fanaat!) heeft Haydn herontdekt. De wetenschap volgde. Pas vandaag de dag is het mogelijk inzicht te krijgen in de unieke omvang en betekenis van het werk van Haydn.

7

notulen van de oprichtingsvergadering

foto: Frank van Hienen

Mary Vegter met Ludwig en Diane van Gijsegem 8

Toonkunstkoor Caecilia in 1969 9

...van harte welkom!

OPEN REPETITIE AVOND...

Enthousiast geworden door het concert dat we voor u gegeven hebben? Kom kennis maken met het koor en de leden. U bent van harte welkom op de open repetitieavond op 15 november aanstaande. Neem gerust uw kennissen, buren en vrienden mee. Wij ontvangen u vanaf 19:30 uur met koffie en iets lekkers. Ondertussen vertellen wij u kort iets over het koor en de prachtige muziek die we zingen. Het programma van de open avond is een aangename en verrassende ontmoeting met de mooiste klassieke zangstukken uit de barok en de klassieke periode, waarbij zeker Bachs Matthäus-Passion niet zal ontbreken. Ook zingen we uit de Schöpfung van Haydn, die we voor het najaarsconcert van 2014 op het programma hebben staan. Als u na de open avond graag lid wilt worden van Caecilia zal de dirigent uw stemsoort en zangkwaliteit beoordelen. Enige zangervaring is wel gewenst. Kuna van Walsem beantwoordt graag de eventuele vragen die u nog heeft:

VRIJDAG 15 november 2013 10

Telefoon: 038 - 376 23 82 E-mail: [email protected] www.caeciliazwolle.nl

Toonkunstkoor Caecilia in 2013 11

De mis Een mis is in feite een rooms-katholieke kerkdienst met eucharastieviering. Een geheel van lofprijzingen gebeden, lezingen verkondingen tijdens de rooms katholieke eredienst. In de mis komen meestal 2 soorten gezangen voor: het ordinarium ofwel de vaste gezangen die tijdens vrijwel iedere mis ongewijzigd voorkomen en het proprium, de wisselende gezangen, die afgestemd zijn op de liturgische tijd. Heel veel componisten hebben muziek gecomponeerd voor het ordinarium en vrijwel altijd is de tekst grotendeels hetzelfde. Het ordinarium bestaat uit (de gezangen) Kyrie, Gloria Credo Sanctus, Benedictus en Agnus Dei Eigenlijk is er nog een laatste gezang / declamatie en dat is de “Ite Missa est” (“gaat, dit is het moment van de wegzending”) maar die wordt vrijwel nooit gebruikt. In de 14de eeuw begon men de door verschillende componisten gecomponeerde delen van het ordinarium achteraf tot een geheel samen te voegen. Nog in dezelfde

eeuw tekent zich langzaam een ontwikkeling af naar een door één componist geschreven meerstemmige toonzetting van het ordinarium. Eerst nog alleen een paar delen zoals het gloria en het credo, maar uiteindelijk dus het gehele ordinarium. De eerste volledige en niet achteraf samengestelde toonzetting is van Guillaume de Machaut, met een in 1360 voltooide “Messe de Notre-Dame”. Componisten zijn natuurlijk helemaal vrij om de muziek voor het ordinarium te componeren zoals zij dat willen. Verschillende interpretaties, verschillende sferen en stijlen, verschillende componisten en hun muzikale ontwikkeling. Iedere mis is dan ook weer totaal anders, zoals dus ook de missen van Haydn en die van Mozart. Haydn legt in zijn Ceacilia mis een groot accent op het kyrie. Hij componeert zelfs voor iedere regel een apart stuk. Het stuk voor de eerste regel begint met een langzame inleiding, waarna het koor bijna jubelend verder om ontferming vraagt. De tweede regel is een tenor solo, met begeleiding van koor

Dit concert is mede mogelijk gemaakt door:

12

en orkest. Voor de derde regel componeert Haydn zelfs een complete fuga. Alweer dartel en vermetel zoals het eerste deel. Mozart echter combineert in zijn Kronungsmesse de drie regels en schrijft juist een kort Kyrie, als inleiding tot de rest van het stuk. Het is een ouverture, waarin de zangers en de musici aan de luisteraar worden voorgesteld. De ontstaansgeschiedenis en de opbouw van de beide missen is ook al totaal verschillend. Haydn’s mis is opgedragen aan de heilige Caecilia. De bijnaam “Missa Celllensis” geeft de verbinding aan met de pelgrimskerk te Mariazell. Mariazell is één van de belangrijkste katholieke bedevaartsoorden voor de verering van de heilige maagd Maria in der Zelle(rtal), waarbij Celle gelijk is aan Zell; vandaar het Latijnse Cellensis. Mozart schreef zijn Krönungsmesse in opdracht van graaf Colloredo, aartsbisschop van Salzburg, en kreeg bij de opdracht een wat vreemde voorwaarde mee: de mis mocht niet langer duren dan drie kwartier. Na de eerste uitvoering in 1779, op paaszondag werd het stuk nogmaals uitgevoerd in 1791 in Praag, tijdens de kroning van Keizer Leopold II tot koning van Bohemen, vandaar de bijnaam. De oorspronkelijke naam is Missa in C. Vanwege de voorwaarde met betrekking tot de duur van het stuk is het een korte mis geworden, een missa brevis. Als we verder kijken naar de 2 missen valt op dat Haydn vaker de teksten splitst. Het gloria bestaat maar liefst uit 8 stukken en 13

het credo uit 3. Het gloria is met een lengte van een half uur het grootste stuk uit de mis en bevat 2 fuga’s: Het gratias en het lastig te zingen: “In gloria”, wat tevens het hele gloria afsluit. In het eerste deel van het gloria, dat de zin “Gloria in excelsis Deo et in terra pax hominibus bonae voluntatis” op toon zet, eindigt Haydn met een vredige herhaling van het eerste gedeelte van de zin: “et in terra pax”, (en vrede op aarde). Een dichterlijke vrijheid met een duidelijke bedoeling. Het geeft ook aan dat Haydn de splitsingen bewust maakt op duidelijke plekken. Het 2e stuk van het gloria bijvoorbeeld is de lofprijzing “Laudamus Te. Benedicimus Te Adoramus Te. Glorificamus Te”, met daarachter de dankzegging als separaat derde deel. Voor Haydn is het toonzetten van een mis duidelijk meer dan een muzikale aangelegenheid. Heel mooi is ook de overgang tussen het tweede en derde deel van het Credo. Aan het eind van het tweede deel van het credo (et incarnatus est) blijft alleen een bas over die op een helelage toon, met minimale begeleiding “et sepultus est” (en is begraven) zingt. Het derde deel van het credo, de opstanding, begint direct daarop, in een andere toonsoort, unisono voor het hele koor en forte met de woorden “et resurexit”, “Hij is verrezen” Misschien wat voor de hand liggend, maar wel mooi. Mozart’s mis gaat na het kyrie verder met het Gloria. In dit deel hoor je het duidelijkst dat veel van de koorpartijen

Dit concert is mede mogelijk gemaakt door:

Simon Stevinweg 12 Zwolle 038 465 72 22 www.coenradi.nl

14

homofonisch zijn waardoor ze met alle vier de partijen in dezelfde ritmische waarden een heel direct en markant karakter krijgen. Het veroorzaakt ook een ritme dat opzwepend naar het credo toe werkt, dat nog onrustiger en onstuimiger is. Vervolgens het statige vierde deel, het Sanctus. Het onbezorgde Benedictus barst van de juichende Hosanna’s. Het Agnus Dei tot slot, begint als een sopraanaria mooi en zwierig, bijna met de intensheid van een liefdeslied, maar

krijgt als slot een melodie uit het eerste deel. En daarmee is de mis een cirkel. Een korte mis, met opvallend wervelende en ritmische muziek. Ook Mozart brengt trouwens splitsingen aan in de tekst, maar dan binnen één stuk door afwisselend solisten en koor te laten zingen. Maar deze splitsingen zijn minder duidelijk en zeker minder markant dan bij Haydn. De diepgelovige ernst van Haydn vind je niet bij Mozart.

Heer ontferm u over on Christus ontferm u over ons Heer ontferm u over ons

Kyrie Kyrie eleison Christe eleison Kyrie eleison

Eer aan God in den hoge en vrede op aarde aan de mensen die Hij liefheeft. Wij loven U. Wij prijzen en aanbidden U. Wij verheerlijken U en zeggen U dank voor uw grote heerlijkheid. Heer God, hemelse Koning, God almachtige Vader; Heer, eniggeboren Zoon, Jezus Christus; Heer God, Lam Gods, Zoon van de Vader; Gij die wegneemt de zonden der wereld, ontferm U over ons; Gij die wegneemt de zonden der wereld, aanvaard ons gebed; Gij die zit aan de rechterhand van de Vader, ontferm U over ons. Want Gij alleen zijt de Heilige. Gij alleen de Heer.

Gloria Gloria in excelsis Deo et in terra pax hominibus bonae voluntatis. Laudamus Te. Benedicimus Te. Adoramus Te. Glorificamus Te. Gratias agimus Tibi propter magnam gloriam tuam. Domine Deus Rex caelestis, Deus Pater omnipotens. Domine Fili unigenite, Iesu Christe. Domine Deus Agnus Dei, Filius Patris. Qui tollis peccata mundi, miserere nobis. Qui tollis peccata mundi, suscipe deprecationem nostram. Qui sedes ad dexteram Patris, miserere nobis. Quoniam Tu solus Sanctus. Tu solus Dominus.

15

16

Gij alleen de Allerhoogste: Jezus Christus. Met de Heilige Geest in de heerlijkheid van God de Vader. Amen. Ik geloof in één God, de almachtige Vader, Schepper van hemel en aarde, van al wat zichtbaar en onzichtbaar is. En in één Heer, Jezus Christus, eniggeboren Zoon van God, voor alle tijden geboren uit de Vader. God uit God, Licht uit Licht, ware God uit de ware God. Geboren, niet geschapen, één in wezen met de Vader, en door Wie alles geschapen is. Hij is voor ons, mensen, en omwille van ons heil uit de hemel neergedaald. Hij heeft het vlees aangenomen door de heilige Geest uit de Maagd Maria, en is mens geworden. Hij werd voor ons gekruisigd, Hij heeft geleden onder Pontius Pilatus en is begraven. Hij is verrezen op de derde dag, volgens de Schriften. Hij is opgevaren ten hemel: zit aan de rechterhand van de Vader. Hij zal wederkomen in heerlijkheid om te oordelen levenden en doden. En aan zijn rijk komt geen einde. Ik geloof in de heilige Geest, die Heer is en het leven geeft; die voortkomt uit de Vader en de Zoon; die met de Vader en de Zoon tezamen wordt aanbeden en verheerlijkt; die gesproken heeft door de profeten. 17

Tu solus altissimus, Iesu Christe. Cum Sancto Spiritu in gloria Dei Patris. Amen Credo Credo in unum Deum, Patrem omnipotentem, factorem caeli et terrae, visibilium omnium et invisibilium. Et in unum Dominum Iesum Christum, Filium Dei unigenitum, et ex Patre natum ante omnia saecula. Deum de Deo, Lumen de Lumine, Deum verum de Deo vero, genitum non factum, consubstantialem Patri; per quem omnia facta sunt. Qui propter nos homines et propter nostram salutem descendit de caelis. Crucifixus etiam pro nobis sub Pontio Pilato, passus et sepultus est, et resurrexit tertia die, secundum Scripturas, et ascendit in caelum, sedet ad dexteram Patris. Et iterum venturus est cum gloria, iudicare vivos et mortuos, cuius regni non erit finis. Et in Spiritum Sanctum, Dominum et vivificantem, qui ex Patre Filioque procedit. Qui cum Patre et Filio simul adoratur et conglorificatur:

Dit concert is mede mogelijk gemaakt door:

Ik geloof in de éne, heilige, katholieke en apostolische Kerk. Ik belijd één doopsel tot vergeving van de zonden. Ik verwacht de opstanding van de doden en het leven van het komend rijk. Amen. Heilig, heilig, heilig De Heer, de God der hemelse machten. Vol zijn hemel en aarde van uw heerlijkheid. Hosanna in den hoge. Gezegend die komt in de naam des Heren. Hosanna in den hoge. Lam Gods, dat wegneemt de zonden der wereld, Lam Gods, dat wegneemt de zonden der wereld, ontferm U over ons Lam Gods, dat wegneemt de zonden der wereld, geef ons (de) Vrede.

19

qui locutus est per prophetas. Et unam, sanctam, catholicam et apostolicam Ecclesiam. Confiteor unum baptisma in remissionem peccatorum. Et expecto resurrectionem mortuorum, et vitam venturi saeculi. Amen Sanctus Sanctus, Sanctus, Sanctus, Dominus Deus Sabaoth; Pleni sunt coeli et terra gloria tua. Hosanna in excelsis. Benedictus Benedictus, qui venit in nomine Domini. Hosanna in excelsis. Agnus Dei Agnus Dei, qui tollis peccata mundi Agnus Dei, qui tollis peccata mundi, miserere nobis Agnus Dei, qui tollis peccata mundi dona nobis pacem.

Natuurlijk, zonder doorgaan geen onderneming.Maar de continuïteit van uw bedrijf zit ’m vooral in keuzes. Groeien of consolideren. Private equity binnenhalen of de deur op slot houden. Versterkingbinnen de familie zoeken of talent van buiten uitnodigen. Om nog maar te zwijgen over de keuzes rond uw opvolging. En omdat alles met alles samenhangt, is het bij al die keuzes van het grootste belang dat u overzicht hebt en houdt. PwC helpt u daarbij. Jan Boom, 088 792 18 62, [email protected]