MINISTERIE VAN SOCIALE ZAKEN, VOLKSGEZONDHEID EN LEEFMILIEU
DIENST VOOR HET LEEFMILIEU DIENST BESCHERMING TEGEN IONISERENDE STRALINGEN
Radiologisch toezicht in België Syntheseverslag 1985-1990
Ing. Jean-Marie LAMBOTTE, Directeur Dr Lionel SOMBRE, Deskundige en Michelle BOUCHONVILLE, Techn. spec. - 1998 -
De auteurs willen hierbij, in de eerste plaats, de Heer Jean-Paul Samain, Directeur-Generaal van het Bestuur voor de Bescherming van de Gezondheid en van de Dienst Leefmilieu bedanken voor het herlezen van dit werk en voor de opbouwende kritiek die hij heeft gegeven bij de opstelling van dit verslag.
Deze Nederlandse versie had nooit het licht gezien zonder het uitstekende vertaalwerk dat werd geleverd door Mevr. Hilde Peeters, onze vertaalster.
SAMENWERKING MET INSTELLINGEN VAN BUITENAF De volgende instellingen en hun respectieve medewerkers hebben aan de DBIS de basisgegevens verschaft om dit verslag te kunnen uitwerken :
IHE (WIVLP) - Brussel S. Hallez, J. Gillard, H. Declercq-Versele, I. Cauwels, J-M. Flémal, J-L. Avaux, J. François, G. Van Paesschen, J. Binet, A. Moerman, G. Jossart, L. Speeckaert
IRE – Fleurus A. Debauche, V. Adam, D. Tomasevszky, M. Koziol, C. De Lellis, J. Gustin, A. Terranova
SCK – Mol P. Govaerts, R. Kirchmann, E. Vangelder Laboratorium : E. Tessens Metingen : G. Collard, H. Vanmarcke en coll. G. Koch, Ch. Hurtgen en coll. in samenwerking met : R.Z.O. : R. De Clerq Meteorologische Dienst van de Luchtmacht van Koksijde Bestuur van de Haven van Antwerpen
INHOUD 1. INLEIDING _____________________________________________________________ 1 2. VOORSTELLING VAN HET NETWERK IN DE OMGEVING VAN NUCLEAIRE SITES ____________________________________________________________________ 5 Site van Chooz ____________________________________________________________ 5 Site van Tihange ___________________________________________________________ 6 Site van Doel______________________________________________________________ 7 Sites van Mol (CEN) en van Fleurus (IRE) _______________________________________ 8 Site aan de kust____________________________________________________________ 9
3. RADIOACTIVITEIT IN DE LUCHT EN NEERSLAG _________________________ 10 Besluit __________________________________________________________________________ 12
4. RADIOACTIVITEIT IN EEN VLOEIBAAR MILIEU __________________________ 13 4.1. RADIOACTIVITEIT VAN HET WATER___________________________________ 13 4.1.1. 4.1.2. 4.1.3. 4.1.4. 4.1.5.
Maas ____________________________________________________________________ Schelde __________________________________________________________________ Drinkwater _______________________________________________________________ Water van de Noordzee ______________________________________________________ Besluit ___________________________________________________________________
13 16 18 18 19
4.2. RADIOACTIVITEIT IN HET SEDIMENT__________________________________ 20 4.2.1. Maas en Samber ___________________________________________________________ Besluit ________________________________________________________________________ 4.2.2. Schelde en Netebekken (Laak)_________________________________________________ Besluit ________________________________________________________________________ 4.2.3. Noordzee_________________________________________________________________ Besluit ________________________________________________________________________
20 22 22 23 24 24
4.3. RADIOACTIVITEIT VAN DE FAUNA EN DE FLORA IN HET WATER _________ 25 4.3.1. Maas ____________________________________________________________________ Besluit ________________________________________________________________________ 4.3.2. Schelde __________________________________________________________________ Besluit ________________________________________________________________________ 4.3.3. Noordzee_________________________________________________________________ Besluit ________________________________________________________________________
26 29 29 32 33 34
5. RADIOACTIVITEIT IN DE VOEDSELKETEN_______________________________ 35 5.1. MELK ______________________________________________________________ 35 Besluit ________________________________________________________________________ 40
5.2. TARWEMEEL________________________________________________________ 40 Besluit ________________________________________________________________________ 41
5.3. VLEES______________________________________________________________ 41 Besluit ________________________________________________________________________ 43
5.4. VIS_________________________________________________________________ 43 Besluit ________________________________________________________________________ 43
5.5. GROENTEN EN FRUIT ________________________________________________ 44 Besluit ________________________________________________________________________ 46
5.6. OPMERKINGEN BETREFFENDE DE VOEDSELKETEN _____________________ 46
6. ATMOSFERISCHE EN VLOEIBARE UITSTOOT VAN NUCLEAIRE SITES _____ 47 ATMOSFERISCHE UITSTOOT _____________________________________________ 47 VLOEIBARE UITSTOOT __________________________________________________ 47 Besluit ________________________________________________________________________ 50
7. ALGEMEEN BESLUIT___________________________________________________ 52
1. INLEIDING Het radiologisch toezicht op het Belgisch grondgebied, hierin inbegrepen dat van de nucleaire sites, evenals de opvolging van de gevolgen voor het leefmilieu, wordt uitgevoerd door het Ministerie van Sociale Zaken, Volksgezondheid en Leefmilieu (D.B.I.S.) in samenwerking met andere instellingen, zoals het Wetenschappelijke Instituut voor de VolksgezondheidLouis Pasteur (W.I.V.L.P. ex-I.H.E.), het Studiecentrum voor Kernenergie te Mol (SCK) en het « Nationaal Instituut voor Radio-elementen » « Institut National des Radioéléments » (I.R.E.) te Fleurus. Dit toezicht wordt gehouden overeenkomstig de artikels 70 en 71 van het koninklijk besluit houdende Algemeen Reglement op de Bescherming van de Bevolking en van de Werknemers tegen het Gevaar van de Ioniserende Stralingen. In de omgeving van kerninstallaties is het doel van dit toezicht : 1. Te garanderen dat de wettelijke en reglementaire voorschriften inzake de besmetting van het leefmilieu worden nageleefd; 2. Controle uit te oefenen op i) de voorwaarden voor de uitstoot en de doeltreffendheid van de technische bepalingen; ii) de goede werking van de apparaten - op een zodanige manier dat een eventueel lek sneller kan worden opgespoord en dat bijgevolg de juiste correctieve maatregelen kunnen worden getroffen. 3. Desgevallend, een evaluatie te maken van de doses die mogelijkerwijze door bepaalde bevolkingsgroepen werden ontvangen; 4. Het publiek op een objectieve wijze te informeren. Het radiologisch controlenetwerk werd niet enkel in de omgeving van de kerncentrales van Tihange en Doel opgericht, maar eveneens in die gebieden van ons grondgebied die in de omgeving van de Franse centrales te Chooz en Gravelines liggen; deze bevinden zich vlakbij onze grens. Het studiecentrum voor kernenergie te Mol en het « Institut National de Radioéléments » te Fleurus maken eveneens het voorwerp uit van een nauwgezette controle. Het toezicht op het grondgebied wordt hoofdzakelijk – en voortdurend - uitgevoerd door middel van geautomatiseerde netwerken : het door het IRE opgerichte netwerk rond de Waalse sites van Tihange en Fleurus, evenals rond de site van Chooz – aan Belgische zijde – en, in de nabije toekomst, het nationaal netwerk TELERAD. In bepaalde bijzondere omstandigheden dient deze benaderingswijze echter te worden aangevuld met afnames in situ en met verfijnde metingen in laboratoria. Dit is de rol van het radiologisch controleprogramma van ons grondgebied dat berust op staalnames en op -1 -
metingen van de radioactiviteit aanwezig in de verschillende vectoren die dit, op hun beurt, op het leefmilieu overdragen (lucht, water, regenwater, rivieren, zee, drank, sediment in rivieren en in de zee, fauna en flora in rivieren en in de zee, voedselketen, enz…). Later zal dit in mobiele laboratoria gebeuren. Het toezicht op ons grondgebied is noodzakelijk omdat aldus incidenten en/of ongevallen - die zich kunnen voordoen ten gevolge van een niet gecontroleerde uitstoot van een excessieve hoeveelheid radioactieve stoffen in de lucht of in het water - kunnen worden opgespoord. Het programma wordt daarenboven nog aangevuld dankzij de verwezenlijking van radioecologische studies; de bedoeling ervan is te komen tot een betere kennis van het gedrag van radionucleïden in het leefmilieu, zodanig dat men tot een correcte interpretatie kan komen van de uit de controle voortspruitende gegevens evenals van de jaarlijkse opvolging ervan. De controle wordt zodanig uitgevoerd dat er rekening kan worden gehouden met de manier waarop de mens wordt blootgesteld ; dit wordt in de volgende schema’s weergegeven : Het eerste schema geeft een beeld van de wijze waarop het radioactief materiaal dat vrijkomt in de atmosfeer, op de mens kan worden overgedragen : Rechtstreekse bestraling Afzetting
Oogst en planten
Rechtstreekse bestraling
Afzetting Lucht
Ingestie
Bodem
Mens
Dieren Radioactief materiaal
Ingestie Inademing Inademing
Het volgende schema illustreert de verschillende wijzen waarop radioactief materiaal wordt overgedragen naar de verschillende onderdelen van de ecosystemen in het water en op het land, evenals de wijze waarop de mens wordt blootgesteld en eventueel besmet. De locaties die werden gekozen voor het nemen en meten van de stalen, werden bepaald, hetzij in functie van de omstandigheden van de atmosferische dispersie, hetzij volgens een bepaald terreinonderzoek of anders, rekening gehouden met bijzondere omstandigheden. -2 -
Rechtstreekse bestraling Radioactief materiaal
Water planten Vis-en sportuitrusting
Afzetting
Bodem
Oppervlaktewater of grondwater
Zand en sediment
Rechtstreekse bestraling Dieren in het water
Irrigatiewater
Mens Planten op het land
Bodem
Dieren op het land
Ingestie
De frequentie waarmee stalen werden genomen en gemeten, werd zodanig bepaald dat men zou kunnen beschikken over de best mogelijke representatieve informatie betreffende een bepaalde radiologische situatie, dit alles rekening gehouden met de technische en materiële mogelijkheden die te onzer beschikking staan. De gegevens die werden verzameld, hebben in hoofdzaak betrekking op de meting van de radioactiviteit in stofdeeltjes in de lucht, in neerslag, in melk en in voeder, dit wat de eventuele invloed van de gasvormige uitstoot betreft; deze zelfde gegevens hebben betrekking op de meting van de radioactiviteit in water, sediment, vis en waterplanten, voor wat de invloed betreft van vloeibare uitstoot. Dit verslag geeft de resultaten van het controleprogramma weer die werden verkregen voor de periode 1985-1990, inbegrepen. Deze periode werd gekozen omdat hierin desgevallend de situaties voor en na het ongeval te Tsjernobyl in kaart konden worden gebracht. De resultaten die werden verkregen in het kader van het radiologisch toezicht, worden op een synthetische manier voorgesteld voor de verschillende vectoren, die overdragers zijn van de bestudeerde radioactiviteit (in de atmosfeer, in het water, in de voedselketen). Met dit doel wordt er in de grafieken een voorstelling gegeven van de radioactiviteit in de loop der jaren, in functie van de in aanmerking genomen radioelementen, de gekozen plaats van staalname of die onderdelen van het -3 -
ecosysteem die in ogenschouw werden genomen (water, sediment, voeding, enz…). Alle « bruto » gegevens vindt u in detail in de bijlagen van het huidige document. Deze bijlagen werden verzameld met overname van de nummering van de hoofdstukken en de onderverdelingen die in de tekst werden gegeven. Daarenboven zal er na dit verslag nog een verslag volgen dat betrekking heeft op de jaren 1991-1995. De auteurs van dit verslag willen tot slot nog de aandacht van de lezer vestigen op het feit dat de gegevens betreffende de voedselketen vooral betrekking hebben op de radioactiviteit in melk. Voorafgaand zijn er enkele gegevens die betrekking hebben op andere voedingsmiddelen (meel, vlees, vis, groenten, …). Het geheel van de resultaten « voedselketen » zal worden samengebracht in een afzonderlijk document ; dit zal alle gegevens bevatten die over een periode van 10 jaar werden verzameld – 1985 tot 1995. Aan dat verslag wordt gewerkt op het ogenblik dat dit verslag wordt uitgegeven.
-4 -
2.
VOORSTELLING VAN HET NETWERK IN DE OMGEVING VAN NUCLEAIRE SITES
METINGEN
CHOOZ (SENA) Radioactiviteit in de lucht Frequentie
Stofdeeltjes in de lucht Neerslag melk (melkerij) Debiet dosis gamma Melk (hoeve) Dosimetrie omgeving
Dagelijks Maandelijks Maandelijks Permanent Wekelijks Tweemaandelijks
Plaats van afname Hoeve BEL AIR te DION Hastière, Dion, Felenne, Treignes Straal van 20 km rond Chooz Omgeving van Chooz (12 punten)
Radioactiviteit in het water Activiteit gamma
Gamma-spectrometrie Activiteit alfa-beta totaal Meting H-3
Permanente automatische metingen
Wekelijks (Hast.) – Maandelijks (Tailf.) Wekel. (Hast.) – Maandelijks (Tailf.) Wekelijks (Hast.) – Maandelijks (Tailf.)
Brusselse Intercommunale voor « eaux de Tailfer » (drinkwater) Hastière (Maas) Hastière – Tailfer (drinkwater) Hastière – Tailfer (drinkwater) Hastière – Tailfer (drinkwater)
Radioactiviteit in het sediment Gamma-spectrometrie
Maandelijks Droogleggen en schoonmaken van de Maas (om de 3 jaar)
Op verschillende plaatsen van de BovenMaas (Tailfer 1 en 2)
Radioactiviteit van planten en dieren in het water Gamma-spectrometrie
Trimestrieel
Hastière
Meting H-3
Trimestrieel
Hastière
-5 -
METINGEN
TIHANGE Radioactiviteit in de lucht
Stofdeeltjes in de lucht Neerslag Debiet dosis gamma
Melk (hoeve) Dosimetrie omgeving
Frequentie
Plaats van afname
Wekelijks Maandelijks Permanent
Hoeve grens TIHANGE / VIERSET-BARSE Ampsin hoeve, Ampsin Socolie, Huy, Ampsin Steengroeve 2 hoeves : Neuville/Huy en Grens Vierset- Tihange Afsluiting en omgeving van de site van Tihange (12 punten)
Wekelijks Tweemaandelijks
Radioactiviteit van het water Activiteit gamma Gamma-spectrometrie Activiteit alfa-beta totaal Meting H-3
Permanente automatische dienst Maandelijks Maandelijks Wekelijks
Ampsin Huy, Ampsin, Monsin Huy, Ampsin, Monsin Huy, Ampsin, Monsin
Radioactiviteit in het sediment Gamma-spectrometrie
Maandelijks
Stuwdam van Mons in
Radioactiviteit van planten en dieren in het water Gamma-spectrometrie Meting H-3
Trimestrieel (Ivoz) Maandelijks (Monsin) Trimestrieel (Ivoz) Maandelijks (Monsin)
-6 -
Sluis van Ivoz- Ramet, Stuwdam van Monsin Sluis van Ivoz- Ramet, Stuwdam van Monsin
METINGEN
DOEL Radioactiviteit in de lucht
Stofdeeltjes in de lucht Neerslag Melk (melkerij) Melk (hoeve) Dosimetrie omgeving
Frequentie
Plaats van afname
Maandelijks Maandelijks Maandelijks Maandelijks Trimestrieel
Hoeve : Oude Doel Kallo Olifanthoeve (Doel) Site van Doel
Radioactiviteit in het water Activiteit gamma Gamma-spectrometrie Totale alfa-beta activiteit Meting H-3
Maandelijks Maandelijks Maandelijks Wekelijks
Zuid-Ballast, Loodswezen Zuid-Ballast, Loodswezen Zuid-Ballast, Loodswezen Zuid-Ballast, Loodswezen
Radioactiviteit in het sediment Gamma-spectrometrie
Maandelijks
Kloosterzande, Hoofdplaat
Radioactiviteit van planten en dieren in het water Activiteit gamma Gamma-spectrometrie Meting H-3
Trimestrieel (veget.) Maandelijks (Vis, schaaldieren) Trimestrieel (veget.) Maandelijks (Vis, schaaldieren) Trimestrieel (veget.) Maandelijks (Vis, Schaaldieren)
-7 -
Yerseke (veget.), Hoofdplaat, Kloosterzande Yerseke (veget.), Hoofdplaat, Kloosterzande Yerseke (veget.), Hoofdplaat, Kloosterzande
METINGEN
MOL Radioactiviteit in de lucht
Stofdeeltjes in de lucht Neerslag
Frequentie
Plaats van afname
Dagelijks Maandelijks
Site van SCK Site van SCK
METINGEN
FLEURUS – D.B.I.S. Radioactiviteit in de lucht Frequentie
Stofdeeltjes in de lucht Neerslag Debiet dosis gamma Melk (hoeve) Dosimetrie van de omgeving
Dagelijks Maandelijks Permanent Wekelijks Tweemaandelijks
Plaats van afname Site van IRE 5 bakens (Afsluiting van de site van het IRE) Straal van 20 km rond Fleurus Afsluiting en omgeving van de site van Fleurus (12 punten)
Radioactiviteit van de voedselketen Nationaal mengsel melk Tarwemeel Groenten Fruit vlees Riviervis
Maandelijks
-8 -
In de handel
METINGEN
SITE AAN DE KUST Radioactiviteit in de lucht
Stofdeeltjes in de lucht Neerslag Melk (melkerij) Dosimetrie omgeving
Frequentie
Plaats van afname
Dagelijks Maandelijks Maandelijks Trimestrieel
Koksijde Koksijde (IRM) Veurne, Nieuwerkerke, Watou Vanaf Dourbes tot in Koksijde
Radioactiviteit in het water Gamma-spectrometrie
Trimestrieel
Totale activiteit alfa-beta
Trimestrieel
Zones 1, 2 en 3 Dumping 1 en 2 Zones 1, 2 en 3 Dumping 1 en 2
Radioactiviteit van sediment Gamma-spectrometrie
1 tot 2 X /jaar
Bijdrage van de RZO, Belgica
Radioactiviteit van de vegetatie en dieren in het water Activiteit gamma Gamma-spectrometrie
Trimestrieel Trimestrieel
Bijdrage van de RZO, Belgica Bijdrage van de RZO, Belgica
Meting H-3
Trimestrieel
Bijdrage van de RZO, Belgica
-9 -
3. RADIOACTIVITEIT IN DE LUCHT EN NEERSLAG
De analyse van de stofdeeltjes in de lucht is een doeltreffende manier om een uitstoot van radioactief materiaal op te sporen. De aerosols (deeltjes > 5 µm) zijn inderdaad een van de vormen van atmosferische uitstoot afkomstig van nucleaire installaties ; ze bevatten in hoofdzaak opnieuw gecondenseerde splijtingsproducten (β-γ-stralers).
Bij een normale werking blijft dit beperkt tot de toegelaten uitstoot. In geval er zich echter een ongeluk voordoet, kunnen er hiervan grote hoeveelheden worden uitgestoten. Men stelt soms zelfs de aanwezigheid van α-emissie vast.
Deze detectiemethode werd gedeeltelijk gebruikt om de gevolgen van atmosferische nucleaire proeven na te gaan, wanneer deze werden uitgevoerd (« fall out »), evenals voor de opvolging van het voorbijtrekken van de radioactieve wolken na de ramp in Tsjernobyl.
Deze stofdeeltjes kunnen zich rechtstreeks op de grond afzetten (droge afzetting) of ze kunnen worden uitgeloogd door de regen (natte afzetting).
Dit is de reden waarom het meten van de radioactiviteit aanwezig in stofdeeltjes in de lucht en in de neerslag, belangrijke bijkomende elementen zijn voor een radiologisch controlenetwerk. De volgende grafieken illustreren op een zeer duidelijke wijze het belang van dit soort controles.
- 10 -
Stofdeeltjes in de lucht : beta-totaal 100 mBq/m3 80 60 40 20 0 1985 Brussel
1986 Dion
1987 Doel
1988 Tihange
1989
1990
Mol
Koksijde
Inderdaad, de wolk van Tsjernobyl werd op een zeer duidelijke manier gedetecteerd en dit zowel door de analyse van de gegevens in het stof als door deze van de resultaten van de neerslag. De pieken in 1986 zijn duidelijk te wijten aan een verhoging van de radioactiviteit in de loop van de maand mei (volgend op het ongeluk dat zich voordeed in reactor 4 van Tsjernobyl op 26 april 1986).
Neerslag : beta-totaal 10000 Bq/m3 8000 6000 4000 2000 0 1985
1986
Brussel
Dion
1987 Doel
1988
1989
Tihange
Mol
1990 Koksijde
Het netwerk voor de opsporing van de atmosferische radioactiviteit, via metingen van de radioactiviteit in de lucht en in de neerslag (die eventueel een radioactieve wolk kan uitlogen) heeft aangetoond dat het zeer doeltreffend en nauwkeurig werkt in geval er een radioactieve atmosferische storing overtrekt - 11 -
(wolken van Tsjernobyl). Daarnaast liggen de detectiedrempels van deze apparaten zo laag dat zelfs een zeer zwak niveau van besmetting kan worden aangetoond. De waarden van een grootteorde van 0,3-0,4mBq/m³ voor stofdeeltjes in de lucht en van enkele tientallen Bq/m³ in de neerslag, worden routinematig opgespoord.
BESLUIT :
• Het overtrekken van een radioactieve wolk en de daaropvolgende afzetting van radioactiviteit kunnen worden opgespoord dank zij deze systemen die regelmatige controles uitvoeren op ons leefmilieu en op de erin voorkomende producten. Het voorbeeld Tsjernobyl is hiervan een duidelijk bewijs. • Het niveau van radioactiviteit dat van natuurlijke oorsprong is, ligt hoger dan dat van de artificiële radioactiviteit; • Buiten alle mogelijke ongevallenscenario’s om is de atmosferische impact van kerninstallaties op de atmosfeer - en, bijgevolg, onrechtstreeks op het leefmilieu - eigenlijk verwaarloosbaar.
- 12 -
4. RADIOACTIVITEIT IN EEN VLOEIBAAR MILIEU 4.1. RADIOACTIVITEIT VAN HET WATER 4.1.1. De MAAS is een belangrijke stroom die radioactieve uitstoot te verwerken krijgt van de nucleaire site van Chooz te Frankrijk, van Tihange en van het IRE (via de Samber). Deze rivieren krijgen eveneens de uitstoot te verwerken van de ziekenhuizen en laboratoria die radio-isotopen gebruiken. De Maas is - na behandeling uiteraard - een belangrijke bron van drinkwater voor een groot deel van de Belgische en Nederlandse bevolking. Daarom wordt in hoofdzaak de totale α en β-radioactiviteit gemeten; spectrometriën worden eveneens uitgevoerd en peilingen naar het gehalte aan tritium. Ten einde het fixerend vermogen van de radioactiviteit van zwevend materiaal en van fijne partikels in het sediment te kunnen evalueren, worden analyses uitgevoerd op gefilterd en op niet-gefilterd water. Het sediment (de afzetting in rivierbeddingen en aan de (hoge) oevers) is een belangrijke plaats waarop zich radioactieve elementen kunnen afzetten. Daarom wordt dit afzonderlijk gemeten en in kaart gebracht. De analyse van het water brengt aan het licht dat er (in kleine mate weliswaar) tritium aanwezig is, de andere radioactieve elementen zijn in zodanig kleine mate aanwezig dat ze nauwelijks opspoorbaar zijn. Het tweede « zichtbare » radioactieve element is K-40, hetwelk een natuurlijke radioactieve isotoop is. De plaatsen van afname en van controle van de radioactiviteit van het water werden op een zodanige manier gekozen dat de impact van de kerninstallaties op de hele loop van de Maas kan worden gemeten en nagegaan : -
In de site van Hastière is de uitstoot van de Franse kerncentrale van Chooz geïntegreerd;
-
In de site van Huy is de invloed van de Samber geïntegreerd, evenals die van het « Instituut voor Radio-Elementen van Fleurus » (IRE), en die afkomstig van de ziekenhuizen van de agglomeratie van Namen;
- 13 -
-
de site van Ampsin, gesitueerd stroomafwaarts van de kerncentrale van Tihange, laat ons toe, ter vergelijking met de gegevens van Huy, de impact van de vloeibare uitstoot vanuit Tihange in de Maas te controleren;
-
in de site van Monsin, stroomafwaarts van Luik, is eveneens de inbreng van de Luikse ziekenhuizen geïntegreerd. Site van afname : Hastière 60 Bq/liter 50 40 30 20 10 0 1985 alfa-tot
1986 beta-tot
1987 I-131
1988 H-3
1989 K-40
1990 gamma
De analyse van het water van de Maas te Hastière maakt duidelijk dat er, zoals voordien reeds werd vermeld, enkel tritium, en in mindere mate kalium 40, wordt aangetroffen in een hoeveelheid die kan worden opgespoord. De gehaltes die worden gemeten blijven zeer laag als absolute waarden en, hoewel ze hier betrekking hebben op onbehandeld, niet-drinkbaar water, liggen deze waarden toch ver beneden de laatste aanbevelingen van de WGO, die betrekking hebben op de vaststelling van de waarden van de volumetrische activiteit van de verschillende radioactieve elementen in drinkwater. De waarden waarmee rekening moet worden gehouden, zouden moeten gebracht worden tot een dosis voor de bevolking van 0,1 mSv, hetzij 1/50e van de maximale blootstellingsdosis die nu van kracht is, of 1/10e van de toekomstige dosis voor de bevolking (die weldra zal gebracht worden tot 1mSv/jaar), en dit berekend voor een jaar waarin per dag twee liter water wordt gedronken. Via deze aanbevelingen worden de volgende waarden van de volumetrische activiteit vastgesteld : 7800 Bq/liter aan 3 H, 5 Bq/liter aan 90Sr, 20 Bq/liter aan 60Co, 6 Bq/liter aan 131I, 10 Bq/liter aan 137Cs, 1 Bq/liter aan 226,228Ra, 0,1 Bq/liter aan 232Th, 4 Bq/liter aan 234,238U, 0,3 Bq/liter aan 239Pu, enz…. De invloed van Chooz is zichtbaar, maar de gevolgen ervan zijn verwaarloosbaar gezien vanuit het gezichtspunt van de stralingsbescherming van de bevolking. - 14 -
De gegevens die werden verkregen voor de site van Huy, bevestigen de analyse die werd uitgevoerd voor de site van Hastière. Enkel tritium en K-40 zijn opspoorbaar. De gehaltes zijn zeer laag (globaal gezien lichtjes lager dan deze die werden gedetecteerd te Hastière door een diffusieverschijnsel). De impact van IRE is verwaarloosbaar. Site van afname : Huy 60 Bq/liter 50 40 30 20 10 0 1985 beta-tot
1986
1987 I-131
1988 H-3
1989 K-40
1990 gamma
Site van afname : Ampsin 60 Bq/liter 50 40 30 20 10 0 1985 alfa-tot
1986 beta-tot
1987 I-131
1988 H-3
1989 K-40
1990 gamma
Door een vergelijking te maken met de voorgaande metingen, kan de inbreng van de site van Tihange (inbreng van tritium) worden opgespoord, net stroomafwaarts van de centrale te Ampsin. Kalium-40 blijft steeds zichtbaar aanwezig en blijft even actief. Er dient te worden opgemerkt dat de verhoging van het gehalte aan tritium weinig uitgesproken is, wat wijst op een kleine impact van de centrale. De activiteit van het water, zelfs van de stalen die net stroomafwaarts van de centrale werden afgenomen - voor er ook maar enige verdunning kon plaatsvinden - blijft van dezelfde grootteorde als stroomopwaarts. - 15 -
Site van afname : Monsin 60 Bq/liter 50 40 30 20 10 0 1985 alfa-tot
1986 beta-tot
1987 I-131
1988 H-3
1989 K-40
1990 gamma
Dezelfde opmerkingen kunnen worden gemaakt voor Monsin : de impact van de Luikse agglomeratie wordt bijgevoegd bij die van Tihange. Tritium, evenals kalium 40, blijft steeds detecteerbaar, de grootteorde van de volumetrische activiteit blijft respectievelijk dezelfde als voor de andere sites. Geen radiologische problemen dienen te worden vermeld.
4.1.2. De SCHELDE wordt niet enkel beïnvloed door de radioactieve uitstoot, afkomstig van de kerncentrale van Doel en die van het SCK te Mol (via de Molse Nete, zijrivier van de Grote Nete), maar eveneens door de Ra-226, afkomstig van de uitstoot van de industrie van het Netebekken (fabrieken uit Kwaadmechelen en Tessenderlo gelegen aan de Grote Laak). De analyses die werden uitgevoerd, hebben betrekking op de totale αradioactiviteit (waaronder die te wijten aan 210Po, U, Pu, 241Am, 226Ra); de totale β, die te wijten is aan 90Sr, een dosering van 3 H, een γ-spectrometrie; een dosering van kalium-40 (natuurlijke radioactiviteit). Op de plaatsen waar de stalen werden genomen en waar de analyses werden uitgevoerd, werd er rekening gehouden met de geografische verspreiding en met het soort uitstoot, maar eveneens met de invloed van de getijden : -
in de site van Loodswezen is de inbreng van de regio Antwerpen geïntegreerd, evenals die van het Netebekken (CEN/SCK Mol),
-
in de site van Zuid-Ballast, gelegen aan de Belgisch-Nederlandse grens, wordt eveneens rekening gehouden met de uitstoot afkomstig van de kerninstallatie van Doel.
- 16 -
Site van afname : Loodswezen 60 Bq/liter 50 40 30 20 10 0 1985 alfa-tot
1986 Ra-226
1987 beta-tot
1988 Sr-90
1989 H-3
1990 K-40
Zoals in het ecosysteem “Maas”, kunnen enkel tritium en kalium 40 worden gedetecteerd. De alfa-emissie, afkomstig uit het bekken van de Nete, is waarneembaar. Toch dienen deze bemerkingen te worden genuanceerd, rekening gehouden met het zeer kleine gehalte aan radioactiviteit dat wordt veroorzaakt door al deze kerninstallaties. De hoogste waarden zijn inderdaad te wijten aan tritium, maar ze overschrijden in geen geval de 10Bq/liter. Site van afname : Zuid-Ballast 60 Bq/liter 50 40 30 20 10 0 1985 alfa-tot
1986 Ra-226
1987 beta-tot
1988 Sr-90
1989 H-3
1990 K-40
Stroomafwaarts van Doel kan het “centrale-effect” duidelijk in het licht worden gesteld (de beta-emissoren, nog steeds van tritium, kunnen worden gedetecteerd), maar hier kan de impact ervan nauwelijks nog worden opgemerkt en blijft deze eigenlijk volstrekt verwaarloosbaar als absolute waarde.
- 17 -
Kalium-40 (een natuurlijke radio-isotoop) is nog zichtbaar; het activiteitsniveau blijft van dezelfde grootteorde, ja zelfs groter dan deze van de artificiële radio-isotopen. 4.1.3. Het drinkwater maakt het voorwerp uit van een nauwlettende controle, dit omwille van de belangrijke rol die het speelt bij de overdracht van radioactiviteit op de mens. Een waterbehandelingsbedrijf - met als doel te kunnen voorzien in drinkwater - afhankelijk van de Brusselse Intercommunale voor Water (BIW), is gevestigd te Tailfer, bij de Maas ; ze voorziet een groot deel van de Belgische bevolking van water, zoals o.a. de Brusselse en Antwerpse agglomeraties. Het totaal aan beta-radioactiviteit, alfa-radioactiviteit, Radium-226, Tritium en Kalium-40 (natuurlijke radioactiviteit) wordt er gemeten. Hier kan enkel tritium worden gedetecteerd. In het algemeen betekenen de opgemeten waarden niet veel, en mocht dit toch het geval zijn, dan liggen ze nauwelijks hoger dan de detectiedrempels van de meetapparatuur. De radiologische impact van de nucleaire industrie is, eveneens voor deze vector die de mens radioactief kan besmetten, verwaarloosbaar en ligt heel wat lager dan de aanbevelingen die door de W.G.O. voor drinkwater werden uitgevaardigd. Site van afname : Tailfer 60 Bq/liter 50 40 30 20 10 0 1985 alfa-tot
4.1.4.
1986 1987 Ra-226
1988 beta-tot
1989 H-3
1990 K-40
WATER VAN DE NOORDZEE
Verschillende plaatsen waar afnames werden uitgevoerd, werden gekozen langsheen de Belgische kust. De metingen die werden uitgevoerd, zijn gebaseerd op een opvolging van het gehalte aan radio-elementen van de beta-, alfa-emissie – en, voor wat de natuurlijke radioactiviteit betreft, van K-40-emissie. - 18 -
De hierdoor verkregen resultaten tonen aan dat de activiteitsniveaus van het zeewater (in hoofdzaak te wijten aan sporen van beta-emissie) zeer zwak zijn en van dezelfde grootteorde als de achtergrondstraling afkomstig van een natuurlijke bron (K-40). Error! Not a valid link.
4.1.5.
Besluit :
Uit voorgaande resultaten blijkt dat de impact van kerninstallaties op het water in rivieren, op drinkwater of in de zee in feite verwaarloosbaar is en geen gevolgen heeft voor de gezondheid van de mens. Enkel tritium wordt regelmatig gevonden (enkele tientallen Bq/liter ten hoogste) en meestal liggen de opgetekende waarden nauwelijks hoger dan de detectiedrempels van de meetapparatuur. De opgemeten waarden doen deze die in de WGO-aanbevelingen voor drinkwater worden vermeld, geen geweld aan. Het radioelement dat eigenlijk het meest in de kijker loopt is kalium-40, een natuurlijk radioactief element. Wanneer de beta-emissie of de gammaemissie wordt opgemeten, is het niveau van radioactiviteit lager of, ten hoogste, van dezelfde grootteorde als dat van kalium-40.
- 19 -
4.2. RADIOACTIVITEIT IN HET SEDIMENT In het sediment in rivieren worden in belangrijke mate de in het water aanwezige radio-isotopen geconcentreerd. Dit sediment stapelt zich na verloop van tijd op en kan bijgevolg een zeer interessant beeld geven van de evolutie van de vervuiling van de rivier. De radioactieve elementen die zich in het sediment vastzetten, blijven in het algemeen gespaard van om het even welke invloed van buitenaf (opnieuw in suspensie gebracht, « bioturbation », wijzigingen van het redox-potentieel, enz…). Uit de studie menen we echter te kunnen afleiden dat zulke factoren (temperatuur, pH, activiteit van de micro-organismen) een invloed kunnen hebben op het opnieuw vrijkomen van de vastgezette radioactieve elementen. Baggerspecie wordt daarenboven soms gebruikt als meststof; in bepaalde gevallen en onder bepaalde voorwaarden kunnen deze elementen bijgevolg een gezondheidsprobleem veroorzaken bij bepaalde kritieke bevolkingsgroepen. 4.2.1.
Sediment van de Maas en de Samber
Het sediment wordt maandelijks bemonsterd te TAILFER en te MONSIN aan de Maas. Er wordt een spectrometrie uitgevoerd op de stalen. In de site van Tailfer vindt men eveneens de uitstoot afkomstig van de centrale van Chooz. In de eerste plaats kan er worden opgemerkt dat er een duidelijke verhoging is van het gehalte aan radioactief cesium (134Cs en 137Cs) in het sediment. Het sediment gedraagt zich hier eigenlijk als een echte cesiumhinderlaag in de mate waarin het, door zijn minerale aard, een groot aantal specifieke sites heeft waarop dit element zich makkelijk kan vastzetten. Dit is de reden waarom het sediment een zeer goede indicator (integrator) is van de toevoer van radioactiviteit die verband houdt met het radioactieve cesium. Deze eigenschap kon duidelijk worden aangetoond in 1986, waar de gevolgen van het voorbijtrekken van een radioactieve wolk, afkomstig van Tsjernobyl, konden worden opgetekend. De verhoging van het gehalte aan cesium werd opgetekend vanaf de maand mei 1986. De verhouding van de waarden te wijten aan cesium-134 en cesium-137 is 5,5 (Cs-134/Cs-137) ; dit is de « handtekening » van de ramp van Tsjernobyl. Mettertijd vervagen de gehaltes langzaam, dit door een snelle afname van Cs, maar eveneens door het feit dat de oude besmette lagen worden bedekt met nieuwe « propere » sedimentlagen. 134
Er dient eveneens te worden opgemerkt dat er in 1989 een gevoelige verhoging van het gehalte aan 58Co kon worden vastgesteld en, in mindere mate, - 20 -
van 60Co. Deze verhogingen werden punctueel onderzocht in de stalen die in juni en - vooral - in juli 1989 werden genomen. De uitstoot afkomstig van de centrale van Chooz verschaft ons het antwoord : aanzienlijke hoeveelheden van 58Co werden in de Maas geloosd van mei tot september. Hetzelfde geldt, maar dan in mindere mate, voor 60Co in augustus 1989. Zeer snel is de situatie opnieuw tot een normaal niveau gekomen en ze bleef stabiel : de opgetekende waarden voor alle radioactieve elementen zijn teruggebracht tot zeer kleine waarden. Site van afname : Tailfer 600 Bq/kg 500 400 300 200 100 0 1985 Cs-134
1986
1987
Cs-137
1988 Mn-54
1989 Co-58
1990 Co-60
In de site van Monsin vindt men hoofdzakelijk de uitstoot afkomstig van de centrale van Tihange. Site van afname : Monsin 800 Bq/kg 600
400
200
0 1985 Cs-134
1986 1987 1988 Cs-137 Mn-54
- 21 -
1989 Co-58
1990 Co-60
Hier werd ook zeer duidelijk het gevolg van Tsjernobyl 1986 gevoeld, te wijten aan een opstapeling van radioactief cesium, ook van mei tot september. Zoals voor Tailfer wordt ook deze situatie opnieuw genormaliseerd in de jaren die erop volgen. In 1989 kan er eveneens een duidelijke verhoging worden opgemeten van het gehalte aan 58Co en, in mindere mate, van dat van 60Co. Hier ook brengt de analyse van de vloeibare uitstoot van de drie kernreactoren van Tihange de oplossing : het gehalte aan 58Co (en aan 60Co) dat wordt uitgestoten, was eveneens hoger van mei tot juli 1989. Besluit : Regelmatige analyses uitgevoerd op het sediment van de Maas laten ons toe een toevallige uitstoot van radioactief materiaal, zoals dat het geval was ten gevolge van de ramp ten tijde van Tsjernobyl, duidelijk in kaart te brengen – zelfs in België, waar men eigenlijk weinig hinder heeft ondervonden van deze radioactieve neerslag, werden 134Cs en 137Cs aangetroffen - maar tegelijkertijd kan elke “routine-uitstoot”, die afkomstig is van een kerncentrale en die iets hoger dan normaal ligt – van 58Co en 60Co (hetgeen heel wat lager is dan de normen die gelden voor elektriciens) op deze manier in kaart worden gebracht. 4.2.2.
Sediment van de Schelde en van het Netebekken (Laak)
In het geval van de Schelde : de stalen worden maandelijks genomen in Hoofdplaat en in Kloosterzande, op Nederlands grondgebied, in het estuarium van de rivier. Site van afname : Kloosterzande 80 Bq/kg 60
40
20
0 1987 Cs-134 Sr-90*
1988 Cs-137 Ru-106
1989 Co-60 Ra-226*
1990 H-3* Th-232
De analyse bestaat eveneens uit een γ-spectrometrie; ze omvat de analyse van andere elementen, namelijk die van 226Ra. De specifieke activiteit van de - 22 -
radioactieve elementen aangeduid met een « * » wordt berekend op basis van het droge gewicht. De analyse van de gegevens die werden verkregen toont aan dat de alfaemissie in het sediment wordt geaccumuleerd (Ra-226 en Th-232); deze wordt uitgestoten via het Netebekken en is afkomstig van de industriegebieden van Kwaadmechelen en Tessenderlo. De gegevens betreffende Ra-226 worden uitgedrukt op basis van de droge stof, wat de specifieke activiteit verhoogt en bijgevolg het zichtbare vervuilingsniveau. Site van afname : Hoofdplaat 80 Bq/kg 60 40
20 0 1985 Cs-134 Sr-90*
1986 Cs-137 Ru-106
1987 1988 1989 Mn-54 Co-60 Ra-226* Th-232
1990 H-3*
Voor de site Hoofdplaat is de situatie identiek : radium en thorium waren nog zichtbaar. In deze site werden er vanaf 1985 stalen genomen; het effect Tsjernobyl is er waarneembaar. Toch dient er eveneens te worden opgemerkt dat er hier slechts weinig radiocesium werd gevonden, wat duidelijk bewijst dat de wolk afkomstig van Tsjernobyl de noordwestzone van het land bijna niet of nauwelijks heeft beïnvloed. Besluit : De analyse van het sediment van de Schelde laat ons toe de aandacht te vestigen op de werkelijke uitstoot afkomstig van de kerninstallaties van de site te Mol en van Tessenderlo. Indien het effect "Tsjernobyl" aantoonbaar is (aanwezigheid van radioactief cesium), dan zijn het vooral zware elementen (radium en thorium) die kunnen worden gevonden. Er dient eveneens te worden opgemerkt dat de niveaus die werden bereikt, als specifieke activiteit eigenlijk zeer laag zijn, zelfs al werden ze “overdreven” doordat, zoals in het geval van radium, hun activiteit werd teruggebracht tot het droge gewicht van de stalen.
- 23 -
Het is evident dat dit soort controle blijvend moet worden uitgevoerd en zelfs verder ontwikkeld dient te worden, ten einde deze uitstoot beter te kunnen “volgen” in de diverse rivieren van het Netebekken. Deze “grondiger bestudeerde” benadering werd in aanmerking genomen in het kader van de opvolging van de radiologische gegevens van de daaropvolgende jaren. 4.2.3.
Sediment van de Noordzee
Vlakbij onze Belgische kust, kunnen er in het sediment van de zee sporen van radium en thorium worden teruggevonden. Site van afname : Noordzee 30 Bq/kg 25 20 15 10 5 0 1985 Cs-134 Cs-137
1986 Co-60
1987 Ru-106
Ra-226
1988 Th-232
Besluit : De radioactieve elementen die duidelijk in het licht werden gesteld, waren radioactief cesium-137, waarvan het gehalte ietwat steeg vanaf 1987 (opname door invloed Tsjernobyl) en vooral van radium en thorium. Hoewel de waarden hier eveneens zeer laag zijn, zijn ze wel voldoende hoog opdat er een efficiënte controle zou worden uitgevoerd op de uitstoot van Belgische en buitenlandse kerninstallaties.
- 24 -
4.3. RADIOACTIVITEIT VAN DE FAUNA EN FLORA IN HET WATER Zeer gevoelige indicatoren, op middellange termijn, voor de vloeibare uitstoot zijn mos en waterplanten. De vissen zijn, op hun beurt, de beste integratoren voor radioactiviteit op langere termijn. In de rivieren : Van de indicatoren (bio-indicatoren : dierlijke of plantaardige met een hoog potentieel om stabiele of radioactieve chemische elementen op te slaan) van een eventuele vervuiling van de flora worden op verschillende plaatsen op de Maas stalen genomen : in Hastière voor wat de bovenMaas betreft (site van Chooz) en van Ivoz-Ramet, stroomafwaarts van Tihange. Er worden in hoofdzaak metingen gedaan van splijtproducten en van en 232Th.
226
Ra
Om de drie jaar wordt van de technische drooglegging en schoonmaak van de bovenMaas gebruik gemaakt om systematisch stalen te nemen van de waterplanten en -dieren evenals van het sediment. Deze staalnames zijn eigenlijk onmogelijk te verwezenlijken in normale omstandigheden. In het estuarium van de Schelde worden stalen van waterplanten genomen te Yerseke, Kloosterzande en Hoofdplaat. De belangrijkste splijtproducten worden er eveneens gemeten evenals Ra, 232Th en 90Sr.
226
Omwille van hun accumulatie- en concentratievermogen, kunnen vissen en andere in het water levende dieren (zoals schaaldieren) een belangrijke rol spelen bij de overdracht van radioactiviteit naar de mens. Daarom worden deze bio-indicatoren eveneens gecontroleerd. Want, hoewel de consumptie van vis en van andere in het water levende dieren, afkomstig van de Maas of de Schelde, inderdaad laag ligt, is het een feit dat wat gevist wordt in de Noordzee wel van groot belang zou kunnen zijn. In de Noordzee : Deze laatste wordt niet enkel rechtstreeks beïnvloed door de afvalwaters afkomstig van Franse en Engelse kerninstallaties (bijvoorbeeld voor Frankrijk : de kerninstallatie van Gravelines, via het Kanaal die van Paluel, Flamanville en van La Hague (opwerkingsfabriek); voor Groot-Britannië : de centrales van Dungenness, Bradwell en Sizewell), maar tegelijkertijd is ze het eindpunt van meerdere rivieren die zelf radioactief afvalwater te verwerken krijgen, zoals o.a. de Maas en de Schelde voor België. - 25 -
Dit is de reden waarom ze nauwlettend wordt gecontroleerd door alle aan de zee grenzende landen, die de Conventie van Oslo en van Parijs hebben ondertekend. Er worden in hoofdzaak stalen genomen van vis, weekdieren en schaaldieren ; aan de hand hiervan worden de belangrijkste splijtproducten gemeten, evenals 232Th, 226Ra, 90Sr, 3H… 4.3.1.
Fauna en flora in de Maas
Ter herinnering : in de site van Hastière vindt men eveneens de uitstoot van de Franse kerncentrale van Chooz. De vegetatie die als bio-indicator werd gekozen, is een algemeen voorkomend mos in het ecosysteem van zoete waters: Cinclidotus danubicus. Dit mos is inderdaad gekend als een goede integrator van de radioactiviteit die in zoet water wordt uitgestoten. Het activiteitsniveau blijft zeer laag. In 1986 vertoonde het mos een ietwat hoger concentratieniveau van radium-226. Deze lichte verhoging van de activiteit kan niet worden verklaard in die mate dat er geen betekenisvolle uitstoot van radium heeft plaatsgevonden, die veroorzaakt zou zijn door de kerncentrale van Chooz in 1986 (bevestigd door de activiteitsgegeven van het Maaswater te Hastière). De uitstoot van radium kan niet te wijten zijn aan het ongeval te Tsjernobyl. De gegevens die tot onze beschikking staan, laten ons echter niet toe een verklaring te vinden voor dit fenomeen. Vegetatie in het water : site van Hastière 150 Bq/kg
100
50
0 1985 Cs-134
1986 1987 1988 1989 1990 Cs-137 Mn-54 Co-60 Ra-226 Th-232 Be-7
In de site van Ivoz-Ramet vindt men eveneens de uitstoot van de kerncentrale van Tihange, evenals de toevoer afkomstig van het Samberbekken en van de ziekenhuizen van de streek van Namen en van het industriebekken van Charleroi. - 26 -
Het niveau van vervuiling van het mos blijft laag, daarom konden we beter de hogere waarden van 58Co van 1985 tot 1987 in het licht stellen, hetgeen voor reactor nr. 2 neerkomt op een iets hogere uitstoot van dit radioactief element gedurende die periode. Vegetatie in het water : site van Ivoz-Ramet 150 Bq/kg
100
50
0 1985 Cs-134
1986 Cs-137
Mn-54
1987
1988
Co-58
Co-60
1989 Th-228
1990 Th-232
Be-7
In de site van Monsin vindt men ook de uitstoot van het industriebekken van Luik (universiteiten, ziekenhuizen). Men kan opmerken dat, zoals in het geval van Ivoz-Ramet, het mos iets hogere waarden bevat van 58Co, een verschijnsel dat in verband kan worden gebracht met een iets meer uitgesproken uitstoot van dit radioactief element door reactor nr. 2 van de kerncentrale van Tihange. Toch blijft het niveau van hun activiteit zeer laag. Vegetatie in het water : site van Monsin 150 Bq/kg
100
50
0 1985 1986 Cs-134 Cs-137 Mn-54
1987 Co-58
1988 1989 1990 Co-60 Th-228 Th-232 Be-7
- 27 -
De vis uit de Maas (voorn en brasem) werd eveneens geanalyseerd (een tot drie stalen per jaar). Vis is, zoals we ons herinneren, een langeretermijnintegrator van de radioactiviteit die in het water wordt geloosd. Vis (voorn) : site van Ampsin 30 Bq/kg 25 20 15 10 5 0 1985 Cs-134
1986 Cs-137
1987 Mn-54
1988 Co-58
1989 Co-60
Vis (brasem) : site van Ampsin 30 Bq/kg 25 20 15 10 5 0 1985
Cs-134
1986
Cs-137
1987
1988
Mn-54
1989
Co-58
1990
Co-60
De activiteit die wordt opgemeten ligt in het algemeen lager dan de laagste detectiedrempels, enkel bij een staal dat werd genomen van de voorn werd er in 1988 een opspoorbare hoeveelheid 58Co gevonden. De in dit geval en in dat bepaalde jaar opgemerkte aanwezigheid van kobalt kan te wijten zijn aan een iets hogere uitstoot van deze radioactieve isotoop door reactor nr. 1 van de kerncentrale van Tihange. Bij deze twee vissoorten werd eveneens de aanwezigheid van radioactief cesium aangetoond in 1986 en 1987 (gevolg Tsjernobyl). Toch blijven de bereikte niveaus nauwelijks meetbaar, wat aantoont dat de toevoer van - 28 -
radioactief cesium, te wijten aan het uitlogen van de wolk van Tsjernobyl, kwantitatief gezien van weinig betekenis was. Besluit : De hier gekozen bio-indicatoren voor de radioactieve besmetting van zoet water (mos in water en vis als indicator op langere termijn) laten ons toe om zeer lage gehaltes van watervervuiling in het daglicht te stellen. De ramp te Tsjernobyl is inderdaad « zichtbaar » (aanwezigheid van 137Cs) hoewel de waarden zeer laag liggen. Anderzijds wordt elke uitstoot die iets hoger ligt en die afkomstig is van kerncentrales onmiddellijk gedetecteerd : dit is het geval voor kobalt 58 (en 60) geloosd door Tihange van 1985 tot 1987 (eenheid nr. 2). Het is duidelijk dat dit soort controles in stand moet worden gehouden en dat ze moeten worden vervolledigd met de gegevens « van het ogenblik zelf » die door het controlenetwerk TELERAD kunnen worden verstrekt (voortdurend uitvoeren van metingen van het water met staalnames in geval de alarmniveaus worden overschreden voor analyses van gamma-beta-spectrometrie uitgevoerd in laboratoria). 4.3.2.
Fauna en flora in de Schelde
Het zeewier (Fucus vesiculosus) waarvan stalen werden genomen te Yerseke (zone noordoost van het Nederlandse schiereiland Beveland) bevatte nauwelijks radioactiviteit. Vegetatie in het water : site van Yerseke 50 Bq/kg 40 30 20 10 0 1985 Cs-134 Cs-137
1987 Co-60
H-3
1988 Ru-106
1989 Ra-226 Th-232
In het beste geval werden er, na een zeer grondig en diepgaand onderzoek sporen van radium-226, afkomstig van het industriegebied in het Netebekken, gevonden - en in 1988, van tritium. De aanwezigheid van tritium is zeker te - 29 -
wijten aan een grotere uitstoot van dit radioactief element door de centrale van Doel : 7,28 E+4 GBq tegenover 4 tot 5 E+4 GBq andere jaren. Voor wat de sites van Kloosterzande en Hoofplaat betreft - gelegen aan het Schelde-estuarium ten noorden van de Belgisch-Nederlandse grens - hier bevatten de zeewieren, waarvan stalen werden genomen, meer radium-226. Vegetatie in het water : site van Kloosterzande 200 Bq/kg 150
100
50
0 1985 Cs-134 Cs-137
1988 Co-60
H-3
1989 Ru-106
1990 Ra-226 Th-232
Deze zones, waar stalen worden genomen, zijn inderdaad meer blootgesteld aan de uitstoot van dit radioactief element in het water van de Schelde, dat in de eerste plaats afkomstig is van het Netebekken. Vegetatie in het water : site van Hoofdplaat 200 Bq/kg 150
100
50
0 1985 Cs-134
1986 Cs-137
1987 1988 Co-60 H-3 Ru-106
1989 Ra-226
1990 Th-232
Zoals te Yerseke, zijn de hogere waarden die werden gevonden voor tritium, meer bepaald in 1988, te wijten aan een hoger gehalte van dit radioactief element in de uitstoot afkomstig van de centrale van Doel. - 30 -
Elke maand werd er vis gevangen, die vervolgens werd geanalyseerd. De activiteit lag meestal lager dan de detectiedrempels. Soms vertoonde een maandelijkse hoeveelheid vis hogere waarden aan tritium, wat zich in de grafieken vertaalt in « pieken » die de jaarlijkse waarden voorstellen, maar dit wel geassocieerd met belangrijke onzekerheidsintervallen. Vis : site van Kloosterzande 250 Bq/kg 200 150 100 50 0 1985 Cs-134
1986 Cs-137
1987
Co-60
1988
Sr-90
H-3
1989 Ru-106
Ra-226
1990 Th-232
Vis : site van Hoofdplaat 250 Bq/kg 200 150 100 50 0 1985 1986 1987 Cs-134 Cs-137 Co-60 Sr-90
1988 1989 1990 H-3 Ru-106 Ra-226 Th-232
In het algemeen komen deze hogere maandelijkse waarden overeen met een hoger gehalte aan tritium in de uitstoot in diezelfde maand en/of in de maand voorafgaande aan de staalname. Van schaaldieren werden eveneens stalen genomen die gecontroleerd werden. Zoals in het geval van de vis, vertoonde eveneens dit maandelijks afgenomen staal van schaaldieren een hoger gehalte aan tritium in 1987 voor de site te Kloosterzande. Enkel radium-226 kan elk jaar worden gedetecteerd. In - 31 -
Hoofdplaat werd ook na verloop van tijd radium duidelijk merkbaar aangetroffen. Schaaldieren : site van Kloosterzande 250 Bq/kg 200 150 100 50 0 1985 1986 1987 Cs-134 Cs-137 Co-60 Sr-90
1988 1989 1990 H-3 Ru-106 Ra-226 Th-232
Schaaldieren : site van Hoofdplaat 250 Bq/kg 200 150 100 50 0 1985 Cs-134
1986 Cs-137
Co-60
1987
1988
Sr-90
H-3
1989 Ru-106
Ra-226
1990 Th-232
In elk van de gevallen bleven de opgemeten waarden steeds laag, ja zelfs nauwelijks meetbaar. Besluit : Zoals voor het ecosysteem Maas, reageren de bio-indicatoren die werden geanalyseerd hier eveneens goed op om het even welke « injectie » van radioactiviteit : een hogere waarde van tritium in de uitstoot afkomstig van de centrale te Doel (zoals in 1988) kan onmiddellijk worden opgespoord.
- 32 -
Het radium is eveneens zeer geconcentreerd, wat bewijst dat er een invloed is van het Netebekken op het ecosysteem in het Schelde-estuarium. Deze resultaten, waardoor deze die via de analyse van het sediment werden verkregen, worden vervolledigd, tonen aan dat deze situatie, hoewel ze niet ernstig of niet gevaarlijk is voor de bevolking, toch bijzondere aandacht verdient en in het bijzonder dient te worden gevolgd. 4.3.3.
Fauna en flora in de Noordzee
De belangrijkste radioactieve elementen die kunnen worden gedetecteerd in de planten in de zee (Fucus vesiculosus) zijn tritium, kobalt en radium. Het aandeel van radioactief cesium te wijten aan het ongeval te Tsjernobyl kan hier niet worden aangetoond. Toch blijven de opgemeten waarden als absolute waarden zeer laag. Vegetatie in het water : Noordzee 150 Bq/kg
100
50
0 1985 Cs-134
1986 Cs-137
1987 Co-60
H-3*
1988 Ru-106
1989 Ra-226*
1990 Th-232
Bij de fauna in de zee (vis en schaaldieren) wordt enkel tritium regelmatig gevonden. De opgemeten waarden blijven hier eveneens laag.
- 33 -
Vis : Noordzee 100 Bq/kg 75
50
25
0 1985 Cs-134
Cs-137
1986
1987
Mn-54
1988
Co-60
Sr-90*
1989 H-3*
Ru-106
1990 Ra-226*
Schaaldieren : Noordzee 100 Bq/kg 75
50
25
0 1985 Cs-137
1986 Sr-90*
1987
1988 H-3*
1989 Ru-106
1990 Ra-226*
Besluit : De aanwezigheid van tritium is het gevolg van de vloeibare uitstoot afkomstig van de verschillende kerninstallaties van Frankrijk, Groot-Brittannië, België en Nederland die terechtkomt in de Noordzee. Hoewel de uitstoot van deze installaties lager ligt dan de grenswaarden bepaald door elk van de landen, ieder voor zich, werd dit radioactief element toch opgenomen in de bio-indicatoren waarvan stalen werden genomen teneinde er een radiologische controle op uit te voeren. Hun vermogen om deze radioactiviteit te concentreren, zelfs een zeer laag gehalte, laat ons toe deze uitstoot in het licht te stellen en garandeert vooral dat om het even welke « buitenmaatse » uitstoot - toevallig of niet - in de toekomst zeer snel aan het licht kan worden gebracht. - 34 -
5.
RADIOACTIVITEIT IN DE VOEDSELKETEN
Sinds het begin van de jaren 60, heeft het WIVLP (toenmalig I.H.E.) een studie gemaakt van de radioactieve besmetting van de voedselketen. Hiervoor werden stalen van melk (nationaal mengsel), van tarwemeel, vlees, zee- en zoetwatervis evenals van groenten maandelijks verzameld in de handel. Deze stalen werden vervolgens geanalyseerd en hun gehalte aan radionucleïden werd bepaald. De radioactieve besmetting van eetwaren komt in hoofdzaak van de aanwezigheid van splijtproducten met een lange levensduur, zoals bijvoorbeeld 90 Sr en 137Cs die in hoofdzaak resulteren uit kernproeven die in de jaren ’60, in de atmosfeer, werden gehouden. In geval er zich een eventueel ongeval voordoet (zoals dat van Tsjernobyl), zal een verhoging van de radioactieve besmetting vooral worden veroorzaakt door de aanwezigheid van 137Cs, 134Cs, 90Sr, eventueel van 103,106Ru, enz. Uit dit controleprogramma kan, na vele jaren van observatie, duidelijk naar voren worden gebracht dat de invloed van kerninstallaties nauwelijks kan worden opgemerkt bij de metingen van de radioactiviteit van de eetwaren. Er wordt geopteerd om op regelmatige wijze de radioactieve besmetting van melk afkomstig van melkerijen te controleren, eerder dan het meer willekeurig nemen van stalen van de voor consumptie bestemde voedingsmiddelen. Deze meting geeft een redelijk goed beeld van de totale gemiddelde ingestie (inname) van artificiële radionucleïden door de bevolking. Het routinematig opsporen van Cs-137, aanwezig in een gewogen mengsel van melk, blijkt voldoende te zijn om het debiet van de dosis te berekenen toegeschreven aan inname via voeding.
5.1. MELK Melk is terzelfdertijd een veel geconsumeerd voedingsmiddel en een belangrijke biologische indicator voor de overdracht van radioactieve nucleïden, via de voedselketen bij de mens. Dit is waarom dit product het voorwerp uitmaakt van een regelmatige controle. Zowel hoevemelk als melk van melkerijen wordt vergaard. De melkerijen liggen in een kleine straal rondom de kerncentrales (20 km) in functie van het belang van hun productie. De boerderijen liggen op de hoofdlijn van belangrijke windrichtingen. - 35 -
De melkerijen nemen bijna de volledige melkproductie van de regio voor hun rekening, terwijl de hoeves meer dienst doen als referentieplaatsen (plaatselijk referentieniveau voor de radioactiviteit van melk). De radionucleïden waarnaar in hoofdzaak wordt gezocht in de melkstalen zijn : K-40 voor wat de natuurlijke radioactiviteit betreft en H-3, I-131, Sr-90, Cs-134 en Cs-137 voor wat de artificiële radioactiviteit betreft (emissie β en γ). Voor I-131 heeft men de methode voor staalname en analyse moeten aanpassen, gezien de zeer korte halveringstijd (8 dagen). De resultaten die betrekking hebben op de natuurlijke radioactiviteit van melk (kalium-40) tonen ons dat het gemiddelde gehalte van een liter melk constant blijft op ongeveer 50 Bq/liter. Melk : K-40 80 Bq/liter 60
40
20
0 1985
1986 Chooz
1987 1988 Tihange
1989 1990 Fleurus
De andere radioactieve elementen, beta-emissie (tritium H-3, jodium I-131 en strontium Sr-90) en gamma-emissie (radioactief cesium Cs-134 en Cs-137) blijven opspoorbaar, maar hun gehaltes liggen globaal gezien lager dan die van kalium-40. Een uitzondering heeft betrekking op het gehalte aan jodium in 1986 : radioactief jodium werd slechts in mei 1986 gedetecteerd. De piekwaarde die bij melk werd opgemeten was eveneens te wijten aan de afzetting en bijgevolg aan de opname van jodium in planten en vervolgens aan het verdere verloop ervan in de voedselketen (koemelk). Het effect « Tsjernobyl » kon zeer duidelijk worden aangetoond, de piekwaarde van 1986 was enkel en alleen te wijten aan de aanwezigheid van radioactief jodium in de maand mei.
- 36 -
De gegeven grootheid aan tritium ligt in het algemeen lager dan de detectiedrempels van de meetapparatuur. Indien dit gehalte hoger ligt dan deze drempels (maximum met factor 3), dan nog is het nauwelijks van betekenis. Melk : I-131 100 Bq/liter 80 60 40 20 0 1985 Doel
1986 Neuville
1987
1988 Chooz
1989 Tihange
1990 Fleurus
Melk : H-3
30
Bq/liter 25 20 15 10 5 0 1985 1986 Doel Recogne Tihange Gewogen mengsel
1987 Neuville Kallo Nieuwkerke
1988
1989 Dion Veurne Watou
De metingen van radioactief strontium bewijzen dat dit radioactief element bijna niet tot in België werd meegevoerd door de wolk van Tsjernobyl. Zoals de volgende grafiek ons toont, blijft het gehalte aan strontium dat in melk kon worden opgemeten ongeveer constant - ongeacht de plaats of het jaar van afname. In het beste geval kan er voor de jaren 1986 en 1987 een iets grotere variabiliteit van de resultaten worden vastgesteld. Er dient echter wel te worden opgemerkt dat de bijdrage van dit radioactief element verwaarloosbaar is, - 37 -
wanneer men het overzicht van de radioactiviteit in melk bekijkt : 0,2 Bq/liter maximum. Melk : Sr-90
1,0
Bq/liter 0,8 0,6 0,4 0,2 0,0 1985
1986
1987
Doel Recogne Tihange Gewogen mengsel
1988
Neuville Kallo Nieuwkerke
1989
Dion Veurne Watou
Radioactief cesium (134 en 137), waarvan de aanwezigheid duidelijk zichtbaar was op het ogenblik van het overtrekken van de wolk van Tsjernobyl, kon aan de hand van de metingen die op de melk werden uitgevoerd vooral in de maanden mei en juni 1986 worden waargenomen. Melk : Cs-134 15 Bq/liter
10
5
0 1986
1987
Chooz
1988 Tihange
1989 Fleurus
Er dient te worden opgemerkt dat het gehalte aan 137Cs globaal gezien het dubbele was van dat van 134Cs, wat dus duidelijk de « Tsjernobyl-oorsprong » bevestigt van deze lichte besmetting (radiocesium kwam vrij in een verhouding 134/137 van om en bij 0,5).
- 38 -
Melk : Cs-137
15
Bq/liter 10
5
0 1985 Doel Recogne Nieuwkerke Chooz
1986
1987 Neuville Kallo Watou Tihange
1988
1989 1990 Dion Veurne Gewogen mengsel Fleurus
Elke maand wordt er tenslotte een nationaal mengsel gemaakt van melk afkomstig van de belangrijkste Belgische melkerijen. Dit mengsel wordt gewogen volgens het relatieve belang van elk van hen. De productie van die melkerijen vertegenwoordigt ongeveer de helft van de nationale productie. Dit nationale mengsel wordt eveneens gecontroleerd. Radioactief cesium en radioactief strontium konden steeds worden gedetecteerd in 1986 (Tsjernobyl). Het gehalte van deze radioactieve elementen in de melk nam snel af in de daaropvolgende jaren en, zelfs in 1986 bleef dit zeer laag, in elk geval heel wat lager dan de limieten die werden vooropgesteld door de Europese Unie : 370 Bq/kg. Nationaal mengsel melk 60 Bq/liter 50 40 30 20 10 0 1985 1986 Cs-134
1987 Cs-137
1988
1989 Sr-90
1990 K-40
Het is een interessant gegeven te weten dat het gehalte aan kalium-40 (natuurlijke radioactiviteit) duidelijk hoger ligt : ≤ 50 Bq/liter. - 39 -
Besluit : De maandelijkse opvolging van de radioactieve besmetting van melk roept de volgende bedenkingen op : -
Het overtrekken van de wolk van Tsjernobyl, de daaropvolgende radioactieve neerslag en de overdracht ervan in de voedselketen kunnen worden aangetoond (pieken van radioactief jodium en radioactief cesium in mei-juni 1986);
-
Er kan eveneens worden opgemerkt dat zelfs de in 1986 geregistreerde waarden (5 Bq/kg) heel wat lager waren dan de grenswaarde vooropgesteld door de Europese reglementering inzake stralingsbescherming (EGreglement nr. 737/90 van 22 maart 1990, verlengd door reglement nr. 686/95 van 28 maart 1995) waardoor het gecumuleerde niveau van de maximale radioactiviteit van cesium-134 en -137 wordt vastgesteld op 370 Bq/kg ;
-
De waarden veroorzaakt door artificiële radioactiviteit in een routineperiode (zonder toevallige uitstoot) blijven zeer laag, als ze zich al niet situeren op het niveau van de detectiedrempels van de meetapparatuur ;
-
De waarden veroorzaakt door de natuurlijke radioactiviteit liggen heel wat hoger.
5.2. TARWEMEEL Dit vertegenwoordigt 90 % van de consumptie van het geheel van de graangewassen. Tarwemeel 2,0 Bq/kg 1,5
1,0
0,5
0,0 1987
1988
Cs-134
Cs-137
Sr-90
In 16 molens, waarvan de productie overeenstemt met 60% van de totale productie, worden stalen genomen. Per trimester wordt er een gewogen staal - 40 -
klaargemaakt, waarbij rekening wordt gehouden met het relatieve belang van elk van de molens. De resultaten die te onzer beschikking staan, onthullen hier eveneens de aanwezigheid van cesium en strontium, meegevoerd door de radioactieve wolk afkomstig van Tsjernobyl. De gehaltes die werden opgemeten, zijn hier eveneens zeer laag, als ze al worden opgemerkt (meestal liggen ze lager dan de detectiedrempels van de meetapparatuur). Besluit : Zeer snel na het ongeval te Tsjernobyl is het gehalte aan radioactief cesium opnieuw gedaald. De radiologische toestand van het meel veroorzaakte geen problemen voor de gezondheid. Er kan worden opgemerkt dat de in 1987 geregistreerde waarden (0,5 Bq/kg) ver beneden de limiet lagen die door de gemeenschapsreglementering inzake stralingsbescherming werd vastgesteld (reglement EEG nr. 737/90 van 22 maart 1990 verlengd door reglement nr. 686/95 van 28 maart 1995). Hierdoor werd de maximale gecumuleerde radioactiviteit van cesium-134 en -137 vastgesteld op 600 Bq/kg.
5.3. VLEES Bij eenzelfde dier kunnen er in de verschillende organen diverse concentraties aan radionucleïden worden vastgesteld. Deze verschillen hebben te maken met de verschillende wegen van het metabolisme waarlangs de radioactieve elementen kunnen binnendringen en/of waardoor ze zich eventueel in het organisme kunnen vastzetten – cesium zet zich hoofdzakelijk vast in de spieren en, op langere termijn, in de beenderen (dit element « volgt » kalium), strontium gedraagt zich als calcium en zet zich, net zoals dat element, vast in de beenderstructuur. De fysiologische factoren van de concentratie of het verschil in het gehalte aan vet en aan water van deze organen, hebben eveneens een invloed. Toch is het eetbare deel in het algemeen samengesteld uit spieren. Het is bijgevolg voldoende te weten hoeveel het gehalte aan radioactief cesium in de spieren bedraagt, om een globaal idee te hebben van de hoeveelheid radioactiviteit die naar de mens kan worden overgedragen. Vijf categorieën vlees worden normaal in aanmerking genomen : -
rundvlees
-
varkensvlees
-
schapenvlees (klein gedeelte van de consumptie in België) ; - 41 -
-
paardenvlees (eveneens weinig geconsumeerd in België) ;
-
gevogelte (kip). De gegevens die te onzer beschikking staan (rundvlees en varkensvlees) tonen aan dat het geconsumeerde vlees een goede radiologische toestand vertoont, en dit zelfs na het ongeval te Tsjernobyl, dat zich in april 1986 voordeed. De stalen die in 1987 werden genomen (waarin inderdaad een eventuele besmetting die in 1986 zou hebben plaatsgevonden, geïntegreerd is) vertonen bijna geen opspoorbare activiteit (het grootste gedeelte van de stalen waarop metingen werden uitgevoerd, vertoonden een bepaald activiteitsniveau dat niet meetbaar was, omdat het te laag was of zich net op het zelfde niveau bevond als de detectiedrempels van de meetapparatuur). Rundvlees 20 Bq/kg 15
10
5
0 1987 Cs-134
1988 Cs-137
Varkensvlees 20 Bq/kg 15
10
5
0 1987
1988
Cs-134
Cs-137 - 42 -
Besluit : De radiologische toestand van het vlees is hier eveneens zeer goed, tenminste van het vlees waarvan de resultaten beschikbaar zijn. Men moet wel voor ogen houden dat het vlees waarvan het activiteitsniveau “hoger” lag, vlees was dat ingevoerd was vanuit voormalige Oostbloklanden (Polen, Tsjechoslovakije, Roemenië, Joegoslavië, enz…). Dit vlees werd zonder problemen op onze markt gebracht, ten minste voor zover het gehalte aan radioactief cesium beneden de drempel van 600 Bq/kg lag.
5.4. VIS Er worden normaal gezien twee categorieën in aanmerking genomen: -
riviervis (bijv. brasem, voorn, rivierbaars, karper).
-
zeevis (bijv. zeebrasem, kabeljauw : meer geconsumeerd);
Voor wat de riviervis betreft waarover wij gegevens hebben : de opgemeten waarden liggen zeer laag, als zij al opspoorbaar zijn. Riviervis 20 Bq/kg 15
10
5
0 1987 Cs-134
1988 Cs-137
Besluit : Hier ook is er geen enkel vermeldenswaardig radiologisch probleem.
- 43 -
5.5. GROENTEN EN FRUIT De volgende groenten worden in aanmerking genomen : sla, spinazie, prei, selderij, bloemkool, wortels, witloof, tomaten en aardappelen. Groenten 400 mBq/kg 300
200
100
0 1987
1988
Cs-134
Cs-137
Sr-90
De geanalyseerde gegevens geven een beeld van de goede radiologische kwaliteit van de groenten die worden geconsumeerd. Enkel radioactief strontium kan worden opgespoord in uiterst kleine hoeveelheden : een grootteorde van enkele honderdsten tot tienden Bq/kg. Het fruit dat wordt geanalyseerd bestaat uit pitvruchten, pruimen, rode vruchten, vijgen en vruchten met een « harde schaal » (bijv. noten). Pitvruchten en pruimen 2,0 Bq/kg 1,5
1,0
0,5
0,0 1987 Cs-134
1988 Cs-137
- 44 -
Sr-90
De twee vormen van radioactief cesium konden worden opgespoord in 1987. Het is globaal gezien aanwezig in een ½-verhouding (Cs-134/Cs-137), wat hun « Tsjernobyl »-oorsprong bevestigt. Vanaf 1988, neemt dit gehalte gestaag af. Bij de rode vruchten (kersen, aardbeien, frambozen, aalbessen en blauwe bosbessen) : Rode vruchten en vijgen 50 Bq/kg 40 30 20 10 0 1987
1988
Cs-134
Cs-137
Sr-90
De beide varianten van cesium zijn in hogere mate aanwezig (ze zitten geconcentreerd in deze vruchten). Ze werden nog steeds gedetecteerd in 1988, hoewel het gehalte dat werd bereikt tweemaal lager lag dan in 1987. Er dient te worden opgemerkt dat de droge vruchten met een « harde schaal » (noten) zeer duidelijk een hoger gehalte per massa vertonen. Zoals voordien lagen de waarden die in 1988 werden gemeten, tweemaal lager. Noten 150 Bq/kg 125 100 75 50 25 0 1987 Cs-134
1988 Cs-137
- 45 -
Sr-90
Deze waarden liggen lager dan de grenswaarde die door de Europese Unie werd vastgesteld voor radiocesium in eetwaren die voor consumptie zijn bestemd : 600 Bq/kg. Besluit : Hier is er evenmin een vermeldenswaardig radiologisch probleem. De analyse van degelijk uitgekozen bio-indicatoren (droge vruchten en bovenal bosvruchten zoals bosbessen) laat ons toe zeer snel de risico’s te evalueren die verband houden met de consumptie van deze producten.
5.6. OPMERKINGEN BETREFFENDE DE VOEDSELKETEN De metingen die werden uitgevoerd op de - in België - voor regelmatige consumptie bestemde voedingsmiddelen, laten ons toe vast te stellen dat de radiologische toestand van deze laatstgenoemden goed is. De gevolgen van het ongeval te Tsjernobyl zijn bijna onbestaande; dit had men reeds uit de controlemetingen op het leefmilieu kunnen afleiden. Deze controle is evenwel noodzakelijk, vermits het een goed werktuig is voor de detectie van een incident of van een kernongeval ; de producten die aan deze metingen worden onderworpen, spelen vaak de rol van bio-indicator bij een radioactieve besmetting. Dit is de reden waarom de auteurs, in het kader van dit verslag, besloten hebben enkel de resultaten van de preliminaire gegevens, die onmiddellijk en makkelijk « behandelbaar » zijn, te vermelden. Een geheel van 15.000 tot 20.000 gegevens betreffende de « eetwaren » wordt op dit ogenblik verwerkt; deze maken het voorwerp uit van een afzonderlijk document waarin een gehele periode van 10 jaar wordt samengebracht – 1985 tot 1995. Aan dit document wordt op dit ogenblik gewerkt.
- 46 -
6. ATMOSFERISCHE EN VLOEIBARE UITSTOOT VAN NUCLEAIRE SITES ATMOSFERISCHE UITSTOOT Enkel de gegevens afkomstig van de kerncentrales zijn beschikbaar. Voor wat de site van Tihange betreft, ligt elke vorm van uitstoot heel wat lager dan de grenswaarden vastgesteld door de van kracht zijnde wetgeving : de activiteit in de uitstoot bedraagt 0,6 tot 2,25% van de grenswaarde voor edelgassen, 0,02 tot 0,12% voor aerosols (beta-gamma), 1 tot 4% voor jodium. Voor wat de site van Doel betreft, elke vorm van uitstoot ligt hier ook heel wat lager dan de grenswaarden vastgesteld door de van kracht zijnde wetgeving : de activiteit in de uitstoot bedraagt 0,0001 tot 0,0026% van de grenswaarde voor edelgassen, 0,02 tot 0,35% voor aerosols (beta-gamma), 0,3 tot 4% voor jodium en 0,6 tot 1,8% voor tritium. Geen enkel radiologisch probleem dient te worden gesignaleerd, rekening gehouden met deze resultaten.
VLOEIBARE UITSTOOT Voor wat de site van Tihange betreft, (drie reactoren) werden de grenswaarden van de vloeibare uitstoot vastgesteld op 1,48 105 GBq aan 3H en op 8,88 105 MBq aan beta-gamma-emissie. Vloeibare uitstoot van TIHANGE : Tritium 1,60E+05 1,40E+05 1,20E+05
GBq
1,00E+05 8,00E+04 6,00E+04 4,00E+04 2,00E+04 0,00E+00 1985
1986
1987 uitstoot
- 47 -
1988 1989 grenswaarde
1990
Zoals de voorgaande grafiek aantoont, wordt de belangrijkste uitstoot volgens de activiteit - gevormd door tritium : dit schommelt tussen 31 en 47% van de grenswaarde. De uitstoot in beta-gamma-emissie ligt daarentegen veel lager dan de grenswaarde : dit bedraagt 5 tot 9% ervan. Vloeibare uitstoot van TIHANGE : Beta-Gamma 1,00E+06 8,00E+05 6,00E+05
MBq
4,00E+05 2,00E+05 0,00E+00 1985
1986
1987 uitstoot
1988 1989 grenswaarde
1990
Voor de site van Doel (vier reactoren) werden de grenswaarden vastgesteld op 1,04 105 GBq aan 3H en op 1,48 106 MBq aan beta-gamma-emissie. De belangrijkste vloeibare uitstoot wordt hier ook door tritium gevormd : de uitstoot van dit radioactief element schommelt tussen 42 en 60% van de grenswaarde met een "piek"waarde van 70% in 1988. Vloeibare uitstoot van DOEL : Beta-Gamma 1,60E+06 1,40E+06 1,20E+06 MBq
1,00E+06 8,00E+05 6,00E+05 4,00E+05 2,00E+05 0,00E+00 1985
1986
1987 uitstoot - 48 -
1988 1989 grenswaarde
1990
De uitstoot inzake beta-gamma-emissie ligt nog heel wat onder de grenswaarde : deze bedraagt 0,2 tot 1,5% ervan. Vloeibare uitstoot van DOEL : Tritium 1,60E+05 1,40E+05 GBq
1,20E+05 1,00E+05 8,00E+04 6,00E+04 4,00E+04 2,00E+04 0,00E+00 1985
1986
1987 uitstoot
1988 1989 grenswaarde
1990
De uitstoot van de nucleaire site van Mol wordt geloosd in de Molse Nete via de installaties van Belgoprocess 2. Voor deze uitstoot dient er rekening te worden gehouden met een maandelijkse grenswaarde vastgesteld op 166 GBq/maand of 1,992 TBq/jaar volgens de volgende formule (gewogen verhoudingen): βtotaal + 5 αtotaal + 3 I-131 + 7,5 Sr-90 + 300 Ra-226 + 10-3 H-3 ≤ 166 GBq/maand.
De gegevens waarover we beschikken (1989 en 1990) tonen aan dat deze uitstoot lager ligt dan 4% van de grenswaarde. Uitstoot van MOL : jaarlijks gewogen totaal 2,50E+00 TBq
2,00E+00 1,50E+00 1,00E+00 5,00E-01 0,00E+00 1989 totaal gewogen - 49 -
1990 grenswaarde
De vloeibare uitstoot van deze installaties blijft, jaar na jaar, min of meer constant. Een berekening van de individuele doses voor de bevolking laat toe de gevolgen van een blootstelling langsheen deze rivieren te evalueren (externe bestraling te wijten aan beta en gamma-emissie in het water, sediment op de bodem en aan de waterkant). De software "PC-CREAM" werd in 1997 op de markt gebracht door de N.R.P.B. (National Radiological Protection Board) ; hiervoor werd een beroep gedaan op de Europese Commissie. Met het geheel aan radioactieve elementen en met de reële hoeveelheden (brontermen) werd rekening gehouden in de berekening, evenals met de fysische karakteristieke parameters van de betrokken rivieren (debiet, deeltjes in suspensie in water, enz…). Een blootstellingstermijn van gemiddeld 30 uur/jaar werd in aanmerking genomen voor de kritieke groepen. Deze berekening werd uitgevoerd voor het jaar 1988 voor de kerncentrales (jaar waarin de uitstoot het meest uitgesproken was) en voor 1989 voor wat de site te Mol betreft. De volgende tabel geeft een overzicht van de verkregen resultaten : Jaarlijkse maximale individuele vrijgekomen dosis Nucleaire site
Tihange (1988)
Doel (1988)
Mol (1989)
µSv/jaar
0,73
0,31
0,02
Er kan onmiddellijk worden opgemerkt dat de gevolgen voor de bevolking, veroorzaakt door vloeibare uitstoot afkomstig van de nucleaire sites, eigenlijk verwaarloosbaar zijn. De grenswaarde van de doses werd voorlopig inderdaad vastgesteld op 5 mSv/jaar voor de bevolking (50 mSv/jaar voor blootgestelde werknemers) en zou in een nabije toekomst moeten worden vastgesteld op 1 mSv/jaar (10 mSv/jaar voor de blootgestelde werknemers). De centrales induceren voor een kleine groep van de bevolking (wandelaars, vissers, werknemers die aan de oevers werken, enz…) een dosis die 1000 tot 2000 maal kleiner is dan de meest restrictieve limiet (1mSv/jaar). Besluit : De analyse van de vloeibare uitstoot afkomstig van kerncentrales toont ons zeer duidelijk dat deze installaties zich houden aan de limieten die worden vooropgesteld, meer nog, de waarden van de uitstoot liggen zelfs ver beneden de vooropgestelde limieten. Enkel de uitstoot aan tritium is noemenswaardig en bedraagt ongeveer 50% van de maximale toegelaten waarde. - 50 -
Een ander interessant punt dat op de voorgrond dient te worden geplaatst, heeft betrekking op de hoeveelheid vloeibare en vaste uitstoot van de centrales : indien de totale elektriciteitsproductie min of meer constant blijft, lijkt de hoeveelheid radioactiviteit die in het afvalwater wordt uitgestoten de neiging te hebben af te nemen, dit feit kan nog beter worden geconstateerd wanneer men het volume van verglaasd vast afval bekijkt dat werd gegenereerd per geproduceerd TWh (volgende grafiek). Productie van de Belgische nucleaire sites (centrales van Doel en Tihange) 50 40 30 20 10 0 1986
1988
1990 1992 Jaartallen
Netto productie (TWh) Vloeibare uitstoot (GBq/TWh)
1994
1996
Vast afval (m3/TWh)
Hier worden de inspanningen weergegeven die de Belgische elektriciens zich getroosten om er terzelfdertijd voor te zorgen dat, enerzijds, het doel van de optimalisatie van de industriële exploitatie wordt bereikt, namelijk op het gebied van de beperking van het volume van de voortgebrachte uitstoot en van de ermee gepaard gaande kosten, maar dat, aan de andere kant, de uitstoot in het afvalwater zoveel mogelijk wordt "geminimaliseerd" (concept van B.A.T. – ‘Best Available Technology’ of ‘Best Beschikbare Technologie’ – inzake vloeibare en vaste uitstoot). Deze geruststellende vaststelling mag natuurlijk in geen geval afbreuk doen aan de noodzaak om de kerninstallaties nauwgezet te controleren. Deze controle moet continu worden uitgevoerd via de automatische controlenetwerken (oude netwerk rond de installaties van Tihange en Chooz en nieuw nationaal netwerk TELERAD), evenals via staalnames in bepaalde sites die mogelijkerwijze receptoren zijn voor de radioactiviteit - die routinematig of toevalligerwijze wordt uitgestoten.
- 51 -
7.
ALGEMEEN BESLUIT
De analyse van de resultaten verkregen in het kader van het radiologisch toezicht op het Belgisch territorium van 1985 tot 1990, leidt tot de volgende bedenkingen : -
De radiologische situatie van het Belgische territorium is geheel bevredigend ;
-
De normen voor de uitstoot die van kracht zijn, worden zeer goed nageleefd door de exploitanten van kerninstallaties ;
-
Het controleprogramma is interessant, te meer daar het hierdoor mogelijk is om op een ‘heel handige manier’ de gevolgen van de radioactieve elementen op de omgeving - en van daaruit op de mens - te kunnen controleren : « sporen » van artificiële radioactiviteit, die heel wat lager ligt dan de natuurlijke radioactiviteit, worden routinematig opgespoord. Dit potentieel werd op overtuigende wijze aangetoond in 1986, op het ogenblik dat de neerslag – weliswaar zeer zwak op ons grondgebied – van Tsjernobyl zeer duidelijk kon worden vastgesteld.
-
De natuurlijke radioactiviteit (K-40 en Be-7) is in heel wat belangrijker mate aanwezig dan het merendeel van de artificiële beta-gamma-emissoren.
-
Het Nete- en het Scheldebekken moeten beiden nauwlettend worden gecontroleerd, en dit via de vector sediment. Een betere kennis van het ecosysteem van het estuarium van de Schelde zou ertoe kunnen leiden dat men over nauwkeurige parameters kan beschikken om de doses voor de bevolking te kunnen evalueren, via de integratie van de uitstoot van installaties van het Netebekken en die van de centrale van Doel. De aandacht moet inderdaad worden gevestigd op de noodzaak om een meer aandachtige en meer exhaustieve opvolging uit te voeren van de bronnen van uitstoot (van radium en thorium in het bijzonder).
-
Het gehalte aan radioactieve besmetting van de gemeten stalen ligt in het algemeen zeer laag ; hierdoor is het overgrote deel van de verkregen gegevens weinig significant. Deze situatie is wel zeer geruststellend voor de volksgezondheid. Ze is daarentegen eerder vervelend wanneer er gebruik moet worden gemaakt van deze resultaten : meer significante metingen geven een preciezere en tegelijk meer reële voorstelling van de radiologische situatie ; bepaalde parameters voor de overdracht van de radioactiviteit - 52 -
kunnen bijgevolg worden vrijgemaakt en de berekeningen van de doses voor de bevolking kunnen hierdoor worden vergemakkelijkt. Daarenboven is het, met het oog op de informatie voor het publiek, nuttig om de radiologische situatie van ons grondgebied op een meer gebruiksvriendelijke en meer synthetische manier te kunnen illustreren, bijvoorbeeld, door middel van een cartografische voorstelling van de resultaten. Tenslotte zou er een gegevensbank kunnen worden opgesteld die alle nuttige gegevens bevat en die ter beschikking kan worden gesteld van internationale wetenschappelijke equipes. Met dit doel zou er een inspanning moeten worden geleverd m.b.t. de staalnames : een verhoging van het aantal stalen van het sediment van rivieren en van de grond, waaronder o.a. bosgrond – bossen en wouden zijn goede receptoren voor de atmosferische radioactiviteit – dit alles gepaard gaande met een standaardisatie van de methodes volgens welke de stalen worden genomen. -
De informatie afkomstig van het netwerk TELERAD is een aanvulling bij de gegevens die via het controleprogramma inzake atmosferische en vloeibare vervuiling worden verkregen. Het is eveneens noodzakelijk om het geheel van de benaderingswijzen van het « terrein » opnieuw te organiseren, door een oordeelkundige keuze te maken van de locaties en van het aantal staalcollectiestations evenals van de frequentie van de bemonsteringen, dit alles met het oog op een betere integratie van het netwerk TELERAD en van het controleprogramma van ons grondgebied.
- 53 -
