+$1'6&+5,)7(1$/663,(*(/9$1'(0,''(/((8:6(7(.67&8/7885 Mij nheer de rect or m agnificus, zeer gew aardeerde t oehoorders Wie vandaag de dag een boek handel binnenst apt en een boek van de st apel neem t , weet dat het voor de t ekst niet uit m aakt w elk exem plaar dat is. Som s heeft m en de keuze t ussen een gebonden boek of een paperback, m aar voor de inhoud m aak t ook dat niet uit : de t ek st r aakt verspreid in één ident ieke vorm . Dat w as anders in de Middeleeuw en, t oen boeken nog m et de hand w erden vervaardigd. Middeleeuw se aut eurs bracht en hun w erk in beginsel in één exem plaar in om loop. Ze deden dat in het besef dat in lat ere afschrift en det ails of passages konden worden aangepast , t oegevoegd of w eggelat en. Som m ige aut eurs nam en daarop een voorschot door zich in hun t ekst alvast t ot t oekom st ige bew erkers t e richt en. De m iddeleeuw se t ekst cult uur verschilt dus w ezenlij k van de onze: zij w ordt gekenm erkt door variat ie, variat ie die zich aan de cont role van de aut eur ont t rekt . Ook de orale overlevering werkt e variat ie in de hand, m aar die kant van de zaak laat ik vanm iddag rust en. Na de uit v inding van de boekdrukkunst leeft de variat ie voort in laat m iddeleeuw se en vroegm oderne m anuscript en. Het verschij nsel doet in som m ige opzicht en denken aan de digit ale knip- en plakcult uur van t egenw oordig. I n de germ anist iek wordt het inst abiele karak t er van m iddeleeuw se lit erat uur w el aangeduid m et het begrip 'unfest e Text '. De door aut eurs zelf opgest elde, oorspronkelij k e t ekst en zij n doorgaans niet bewaard gebleven. Meest al hebben w e alleen de beschikking over lat ere afschrift en, en die afschrift en v erschillen dus van elkaar. Het onderzoek naar m iddeleeuw se lit erat uur uit de handschrift enperiode bevindt zich daarm ee in een last ig parket . Onderzoekers w illen graag uit spraken doen aan de hand van de aut eurst ekst , m aar zien zich geconfront eerd m et een m eervoudige t ekst overlevering in de zov eelst e
! " $## &%' () " # ) # * ( + , +, ,- /.0 1 23( # 4 5.6 4 7
98 ( #!:8 4) ';.7#!,+, <%'$(=
graad die w ordt gekenm erkt door onderlinge ver schillen.
De lit eraire act ivit eit en van Jan van Boendale, schepenk lerk t e Ant werpen in de eerst e helft van de veert iende eeuw , v orm en in dit v erband een geschikt e casus. De over levering van zij n w erk is aanzienlij k, zow el k want it at ief als in ruim t e en t ij d, m aar aut ografen zit t en er niet t ussen. We zij n dus volledig aangewezen op lat ere afschrift en en drukken om ons een beeld t e v orm en van de t ekst en in hun oorspronk elij ke gedaant e. De recept ie van Boendales w erk kent opm erkelij k v eel Duit se vert akkingen. Dat st elt m e in de gelegenheid aan het eind van deze rede – in m eer algem ene zin – st il t e st aan bij de nauw e band t ussen de m iddeleeuw se lit erat uur in de Nederlanden en de rest van het Duit se Rij k. Maar zover is het nu nog niet . I n het v olgende w il ik v ooral aannem elij k m aken dat st udie van de m at eriële bronnen en hun product ieom st andigheden som s inform at ie oplev ert die de reconst ruct ie van de aut eurst ek st onderst eunt . Aandacht voor de m at eriële bronnen st elt bovendien de variabele t ek st cult uur m eer op de voorgrond. Het is dit laat st e aspect waarbij ik eerst wat nader st il zal st aan.
>-?6@4?6AB5C0A6DFEGC0@*B5C0HEBFC6@<@??6DIHJ3K:LML EB5C0@*C6@N:C6DFO?:PQC6R S:?6@T6E USVDWL X)B5C0@ Een aut eur kan zelf variant en veroorzak en. Hij kan een t ek st van eigen hand bew ust herzien of
+## M W!
Y in om loop, t w ee Y " # \%'+#(
. Ook de kopiist is een bron
aanvullen. Zo bracht Jan van Boendale zes versies van de
F(
( " # Y +# # ! van de [
en t wee van het
van t ekst variat ie. Hij past de t aal van zij n voorbeeldt ek st aan in de richt ing van het eigen dialect of gaat slordig t e w erk . Wanneer een kopiist bewust de inhoud van een t ekst w ij zigt , k rij gt hij t rekken van een aut eur. Het onderscheid t ussen aut eur en kopiist is som s dus uit erst klein, t em eer daar aut eurs – net als k opiist / bew erkers – vaak gebruikm ak en van voorbeeldt ekst en, die ze bew erken of select ief ov ernem en. Bernard Cerquiglini st elt in zij n in 1989 verschenen
] !^ # " # # 9
dat m iddeleeuw se aut eurs,
gezien de bij zondere aard van de cont em poraine t ekst cult uur, geen bij zondere aandacht v erdienen. Hij beschouw t de aut eurst ekst als variant t em idden van andere variant en, een ext reem st andpunt dat hem op v eel krit iek is k om en t e st aan. Niem and w eerspreekt echt er dat Cerquiglini de variabilit eit als t ypisch kenm erk van de m iddeleeuw se t ek st cult uur op de agenda heeft geplaat st . De aandacht van onderzoekers is doorgaans gericht op de aut eurst ekst . Zij doen aan t ekst reconst ruct ie m et behulp van st am boom - en bronnenonder zoek of gaan er op zij n m inst vanuit dat ze in hun st udies oorspronkelij ke lezingen cit eren. Deze oriënt at ie op aut eur en oorspronkelij k e t ekst is gangbaar in het onderzoek naar de m iddeleeuw se lit erat uur sedert de negent iende eeuw. Aan de variabilit eit van de m iddeleeuw se t ekst cult uur als v erschij nsel op zich w ordt t radit ioneel veel m inder aandacht best eed. De kopiist / bew erker leidt daardoor een schaduw best aan in de lit erat uurgeschiedschrij ving. Sinds ongeveer 1990 is daarin evenw el een zekere v erandering opget reden in de m edioneerlandist iek. Om dit t e verduidelij ken, vraag ik uw aandacht voor een kwart eeuw vakgeschiedenis. De opkom st van de recept ie- est het ica riep om st reeks 1980 de vraag op naar het publiek van Middelnederlandse lit er at uur. I n navolging van Joachim Bum kes
_a`
8
_
+ #
w erd de pu-
blieksvraag t oegespit st op adellij ke opdracht gevers van lit erat uur, die het eerst - geïnt endeerde publiek vorm den. I m pliciet bleven hierm ee de aut eur en de oorspr onkelij ke t ekst cent raal st aan. Het is begrij pelij k dat Frit s van Oost rom zich in
b ^% " #
( 1987) op het hoofs- lit eraire
m ilieu van het Hollandse gravenhof om st reeks 1400 richt t e. Hij k on beschikken over aut ografen, een dedicat ie- exem plaar en rekeningen van de grafelij k heid waarin de door hem besproken aut eurs veelvuldig voork wam en. St ij l en succes van
b
I%' " # <
zouden echt er bij na doen verget en dat het m ecenaat begrip
op zij n m et hodologische bruikbaarheid werd get oet st . Van Oost rom st elde verrassend genoeg vast dat de invloed van de opdracht gever op de inhoud van het w erk m inder ver ging dan verwacht . Het waren de aut eurs die hun persoonlij ke st em liet en horen. Deze conclusie vorm de de opm aat t ot
_ #! ) # M G%'
, v erschenen in 1996, waarvoor een aut eur het uit gangspunt vorm de.
I n de j aren t acht ig w as inm iddels ook het inzicht ont st aan dat over opdracht gevers en prim aire recept ie van lit erat uur vaak weinig t e zeggen viel. Hoe ouder de t ek st en, hoe last iger de dat ering, laat st aan dat de hist orische m icrocont ex t bekend w as waarin een t ekst t ot st and was gekom en. De aandacht v oor m ecenaat en prim air funct iem ilieu verflauw de daardoor. De recept iev raag bleef on-
2
verm inderd act ueel, m aar verschoof van prim air ont st aans- naar secundair funct iem ilieu, w ég dus van de aut eur. Naast afzonderlij ke t ekst en kw am en v erzam elhandschrift en in de belangst elling t e st aan. Dat zij n handschrift en w aarin diverse t ekst en bij een zij n geplaat st . I n de Middeleeuw en was het v ergaren van m eer t ekst en in één boek eerder regel dan uit zondering. Anders dan veel t ekst en, bleken handschrift en op grond van m at eriële en inhoudelij ke aanw ij zingen redelij k nauwk eurig t e kunnen w orden gesit ueerd, zow el naar plaat s, t ij d als funct iem ilieu. De st art van een reeks uit gaven van ‘Middeleeuw se Verzam elhandschrift en uit de Nederlanden’ begin j aren negent ig leidde t ot veel nieuw onderzoek, dat zij n neerslag vond in congresbundels, art ikelen, dissert at ies en or at ies. Het pr incipieel doordenken van de consequent ies voor de st udie van afzonderlij k e t ekst en bracht Paul Wackers t ot de uit spraak dat de hele
c
Z #
- filologie m is-
schien w el van v oren af aan m oest beginnen. Met de aandacht voor verzam elhandschrift en k wam en paleografie en codicologie binnen het blikveld van m edioneerlandici. I llust rat ief voor deze ont w ikkeling is het feit dat de Lancelot codex, waarnaar al t ient allen j aren lit erair- hist orisch onderzoek was gedaan, pas in de j aren negent ig aan een m at erieel onderzoek w erd onderw orpen. De groeiende aandacht v oor m at eriële br onnen in de m edioneerlandist iek blij kt aan t e sluit en bij een int ernat ionale t rend, waarin de geïnt egreerde st udie van t ekst en handschrift w el wordt aangeduid als 'Mat er iële Filologie'. Verzam elhandschrift en hebben vaak een ingew ik kelde ont st aansgeschiedenis, waarbinnen opeenvolgende product iefases zij n t e onderscheiden. Dat is een belangrij k verschil m et gedrukt e boeken, die in één keer wor den geproduceerd. De ont st aansgeschiedenis van verzam elhandschrift en dient nauw keurig t e worden vast gest eld voordat duidelij k is of alle of slecht s een deel van de t ekst en als t ekst collect ie op elkaar m ogen worden bet rokk en. Dit specialist ische precisiew erk w or dt w el aangeduid m et de t erm ‘boekarcheologie’. Codicologen hebben recent een t erm inologie ont w ik keld waarm ee de t ot st andkom ing van handschrift en nauw keurig kan w orden beschreven. Net als de t ekst overlevering verloopt ook het ont st aan en funct ioneren van verzam elhandschrift en vaak net w eer ev en anders dan anders. Sarah West phal vergelij k t de aut eur die best aande inform at ie sam envoegt in een nieuwe t ek st st ruct uur m et een kopiist die t ekst en bij eenplaat st in een handschrift . Beide act iv it eit en zij n t erug t e voeren op het begrip 'com pilat io'en hebben t e m aken m et het ver garen en ordenen van kennis. West phal spreek t in dit verband van de 'text ual poet ics'van het door haar onderzocht e handschrift encor pus. Welbeschouw d is de m edioneerlandist iek bezig m et een inhaalslag t en opzicht e van de analy t ische bibliografie, een filologisch specialism e dat zich richt op de best udering van het oude gedruk t e boek als m at erieel obj ect . Het w as de Am st erdam se hoogleraar Hellinga die de analy t ische bibliografie kort na de Tw eede Wereldoorlog in Nederland int roduceerde, w aarm ee hij aan de basis st ond van de t egenw oordige Boekwet enschap. Hier eindigt m ij n overzicht van 25 j aar vakgeschiedenis. Het kan als volgt w orden sam engevat . Binnen de hist orisch- funct ionele benadering van lit erat uur is de aandacht voor aut eurs en opdracht gevers van t ekst en in het begin van de j aren negent ig opgeschoven in de richt ing van k opiist en, product ieom st andigheden en publiek van verzam elhandschrift en. De secundair e recept ie van
3
lit erat uur k rij gt daardoor m eer aandacht , waarm ee de eigenst andige waarde van lat ere t ek st get uigen wordt onderst reept .
d
C6D J0C6K!E!HJVK0LML E BFC6@ e3E B5?T0E H:R C6D/H C6@*C0@<@J:B5?6DWL EEC0@
Waar liggen de kansen in deze nieuw e, boek hist orisch get int e benadering binnen het lit erairhist orisch onderzoek? Het is v ooral de aandacht voor ident ieke kopiist enhanden, in com binat ie m et codicologisch onder zoek, die t ot v eelbelovende result at en leidt . Erik Kw akkel m aakt e st udie van de boekproduct ie in het Brabant se kart uizerkloost er Herne in de t w eede helft van de v eert iende eeuw . Hij ident ificeerde dert ien k opiist en die int ensief sam enw erkt en, waarbij rekening werd gehouden m et ieders bij zondere kwalit eit en, zoals kopiëren, corrigeren, rubriceren en perkam ent voor bereiden. De kart uizers van Herne produceerden enkele t ient allen boeken, in het Lat ij n en in de volk st aal. Ze deden dat voor eigen gebruik, m aar ook voor naburige religieuze gem eenschappen en voor burgers en boekhandelaren in Brussel. Maar ook ín de st ad w erden volkst alige boeken geproduceerd. De v roegst e aanw ij zingen daarv oor zij n afkom st ig uit de zuidelij ke Nederlanden en gaan t erug t ot in de v roege veert iende eeuw . Vij ft ien
f .: ! g! ) # - kopiist en,
sam en verant w oordelij k v oor negent ien handschr ift en m et die
t ekst , leverden een aandeel in de pr oduct ie van nog eens 26 à 28 andere boeken. Bij na al deze kopiist en w aren act ief in de eerst e helft van de veert iende eeuw. Van diverse kopiist en die om st reeks 1320 m eewerkt en aan de Lancelot codex zij n inm iddels andere handschrift en bekend. De
c
h# " # 7i h /
w erd rond 1350 drie keer afgeschr even door dezelfde kopiist . Gelegenheids-
kopiist en lij ken in al deze gevallen niet in het geding t e zij n: het gaat om st edelij ke professionals die m et het m ak en van handgeschreven boeken in hun lev ensonderhoud voorzagen. Herm an Brinkm an heeft aanget oond dat in het veert iende- eeuw se Gent part iculiere schrij fhuisj es best onden t egenover het schepenhuis. Vanaf de lat e veert iende eeuw neem t het aant al Gent se kopiist en t oe. Zij v erricht t en schrij fw erk t egen bet aling. Part iculier en m aakt en gebruik van hun dienst en, m aar ook het st adsbest uur profit eerde van hun aanw ezigheid. Herm an Mulder en Her m an Brinkm an zij n erin geslaagd het beroem de Com burgse handschrift – dat onder m eer een afschr ift van de
c Z #
bevat – m et dit Gent se kopiist enm ilieu in verband t e
brengen. Com burg is een zest iende- eeuw se sam enbinding van zes afzonderlij ke handschrift en die vanaf hun ont st aan in elkaar s nabij heid hebben gefunct ioneerd. De zes handschr ift en kwam en t ot st and in de periode 1400- 1415. Diverse kopiist en hebben er in w isselende com binat ies aan m eegewerkt . Drie van hen w erkt en ook sam en aan een afschrift van Gent se keuren. Deze verzam eling j uridische docum ent en lij kt t e hebben gefunct ioneerd in handen van een Gent enaar die best uurlij ke verant w oordelij kheid droeg. Met hodologisch int eressant aan deze casus is het feit dat de bew ij svoering berust op een com binat ie van lit eraire en docum ent aire bronnen. Wie w aren er in de veert iende eeuw v erder nog bet rokken bij de product ie van handschrift en m et volk st alige lit erat uur? I n de st edelij ke cont ex t zij n naast beroepskopiist en ook klerken en not arissen act ief op dit t errein. Het not ariaat is t ot in de zest iende eeuw een kerkelij k e inst elling. I n Noordw est - Europa w as het een nevenfunct ie die vaak sam enging m et w erkzaam heden voor kerkelij ke, sem i- religieuze en w ereldlij k e k ringen. De com binat ie not aris/ st adsk lerk kwam r egelm at ig
4
voor. Het onderzoek naar lit erair e k opieeract ivit eit en van klerk en en not arissen st aat nog in de kinderschoenen, m aar ik geef één voorbeeld. Herm an Brinkm an bespreekt in zij n dissert at ie een lit erair handschr ift dat is v ervaardigd door een Leidse st adsklerk in de periode 1473- 1481. De gevarieerde inhoud geeft op het eerst e gezicht niet s prij s over de ident it eit van de sam enst eller. Het schr ift van de belangrij kst e kopiist blij kt overeen t e kom en m et dat van de Leidse st adsk lerk Jan Phillipszoon. Het kom t voor in chart ers en r ekeningen in het Leidse Gem eent earchief. Het papier dat voor het handschrift is gebruikt en het papier w aarop Jan Phillipszoon zij n st edelij ke schrij farbeid verricht t e, vert oont vergelij kbare wat erm erken. St udie van de inhoud van de t ekst en bev est igde de Leidse connect ie en leidde t ot het inzicht dat de sam enst eller het boek voor privé- gebruik sam enst elde. Deze vij ft iende- eeuw se casus illust reert anderm aal hoe zinvol het is bij de zoek t ocht naar ident ieke handen docum ent air bronnenm at eriaal t e bet rekken.
>-C6D EUSVDWL X)B5C6RjL klHLM@m4N:?0@*T0C*E?:P7C6@6R C N6LM@m De opkom st van beroepskopiist en, st adsk lerken en not arissen kan w orden gezien t egen de acht ergrond van de t oenem ende verschrift elij king van de sam enleving. De verschrift elij king nam in de dert iende eeuw een enorm e vlucht in de Nederlanden. De groeiende econom ische en polit ieke m acht van de st eden en de daardoor opt redende em ancipat ie t en opzicht e van het landsheerlij k gezag leidden ert oe dat burgers recht sgeldige docum ent en gingen prefereren boven m ondelinge ov ereenkom st en. De cent ra van Lat ij nse geleerdheid raken vanaf de lat e t waalfde eeuw hun m onopolieposit ie kw ij t . Buit en kloost er en universit eit v erliest het Lat ij n st ap voor st ap t errein aan de volk st aal. De overgang van een orale cult uur naar een schrift cult uur is door Rolf Brem m er beschreven voor Fr iesland. Aan de hand van diverse bront y pen laat hij zien hoe het geschreven w oor d in de dert iende eeuw buit en kerk en kloost er t reedt en opgang m aakt in k ringen w aarin m ondelinge com m unicat ie sinds m ensenheugenis m aat gevend was. De v roegst e t ek st en in het Fries blij ken nauw verbonden t e zij n m et de w ereld van het recht . De Friese ident it eit kom t t ot uit drukking wanneer deze recht sidee zich verbindt m et verhalen r ond Karel de Grot e. Deze fam euze m iddeleeuw se vorst had de Friezen hun vrij heid geschonken, aldus de overlevering. De sam enhang t ussen verschr ift elij king en recht doet zich ook buit en Friesland v oor. Zolang een pendant van Br em m ers boek voor de Nederlanden als geheel ont br eekt , zij n w e aangewezen op gewest elij ke en locale st udies. Binnen de Nederlanden loopt het st erk verst edelij k t e Vlaanderen voorop in het proces van verschrift elij king. Gent had bij voorbeeld al vóór 1240 een st adskler k in dienst en is daarm ee de vroegst e st ad in de Nederlanden die over zo'n funct ionaris beschikt e. I eper volgt vanaf om st reek s 1283, Brugge verm oedelij k vanaf 1312. I n het Brabant se Ant w erpen – de st ad van Jan van Boendale, over w ie zodadelij k m eer – wordt Johannes de Scaefhundre in 1302 verm eld als 'clericus universit at is ville Ant w erpiensis'. Vanaf 1295 worden in Ant w erpen veel schepenbrieven in het Middelneder lands geschreven. Voor Brabant is dat bij zonder vroeg. I n de noordelij ke Nederlanden doet zich een vergelij k bare ont w ikkeling voor als in het zuiden. Zeeuw se en Hollandse burgers zij n vanaf de lat e t w aalfde eeuw doende recht sregels op t e st ellen
5
in de v olkst aal. Voor de officiële vast legging van het st adsrecht van Haarlem in een oorkonde w ordt in 1248 nog een beroep gedaan op scribent en v an buit en de st ad. Die waren afkom st ig uit de om geving van de graaf van Holland en het kloost er Egm ond. Ten t ij de van graaf Floris V m aak t de verschrift elij king in de st eden een versnelling door. Op ver schillende plaat sen zij n scribent en act ief, waarvan niet duidelij k is of ze een st edelij k dienst v erband hebben. Verm oedelij k gaat het om seculiere geest elij k en in de st ad die t egen bet aling schrij fwer k ver richt en. Vanaf om st reeks 1270 w orden ook in Hollandse st eden st adsklerken aangest eld. Dordrecht gaat daarbij voorop. De verschrift elij k ing van de sam enleving in de der t iende eeuw bevor derde de opk om st en verspreiding van het geschreven Middelnederlands. St adsklerk en spelen daarbij een rol vanaf om st reek s 1240. Beroepskopiist en zij n act ief vanaf ongeveer 1270, voor het eer st in Brugge. Vanaf de vroege veert iende eeuw bieden inheem se not arissen hun dienst en aan. De groei, in de t w eede helft van de dert iende eeuw , van een op schrift elij ke com m unicat ie ingest elde infrast ruct uur lij kt gevolgen t e hebben gehad voor een bredere verspreiding van de Middelnederlandse lit erat uur. Vanaf de lat e dert iende eeuw wor den in Zuid- Neder landse st eden naast docum ent aire bronnen im m ers ook boeken m et Middelnederlandse lit erat uur verv aardigd. Bek end zij n onder m eer de rij k geïllum ineerde Maerlant - codices. Het is zo v roeg echt er last ig de m akers van deze m anuscript en t e ident ificer en. Een voor beeld van buit en de Nederlanden is Nikolaus Mangolt uit Zürich. Hij is, kort na 1300, de vroegst e m ij bekende st adsk lerk die naast j uridische t ek st en ook lit erat uur kopieerde. Een gedeelt e van het beroem de Manessehandschrift , waarin hoofse liefdespoëzie w erd verzam eld, is van zij n hand. Hij v erricht t e dit schrij fwer k in opdracht van Rüdiger Manesse, die lid was van het st adsbest uur. Som m ige st adsklerk en deden m eer dan kopiëren: ze waren zelf lit erair act ief. Jan van Boendale is daarvan een zeer vroeg voorbeeld. I k st el hem graag nader aan u voor.
n1C*E B5?T0E HR C6D/HGo ?6@*N:?6@
d
J:CV@!T6?6R C
Boendale w erd om st reeks 1280/ 90 geboren in het Brabant se Tervuren, gelegen t ussen Brussel en Leuven. I n 1312 duik t hij op als 'Jan de Klerk 'in het gevolg van de Ant w erpse schepen Johannes Willem aer t s, die hij ver gezelt naar de Brabant se St at envergadering. Boendale nam vaker deel aan diplom at ieke m issies en v ert egenw oordigde de st ad als procureur. Hij had geen universit aire graad, m aar beheerst e wel het Lat ij n. Hij ov erleed v erm oedelij k in 1351. Boendale w as een bewonderaar van het w erk van Maerlant . Hij had uit gesproken ideeën over het dicht erschap. Die legde hij neer in een poet ica, de eer st e in het Nederlandse t aalgebied en een van de vroegst e in een Europese v olkst aal. Boendale bracht elf w erken op zij n naam , w aarvan t ien op rij m en één in proza. Hij m aak t e gebruik van Lat ij nse, Oudfranse en Middelnederlandse voor beeldt ekst en, waarvan één Lat ij nse in het vroeg- veert iende- eeuw se I t alië w as ont st aan. Zij n w erk is hist oriografisch en m oralist isch- didact isch van aard, t elt – afgezien van het proza – ruim 61.000 verzen en is ov ergeleverd in ruim honderdt acht ig handschrift en en fragm ent en. Drie
6
f +# , _ ,
w erken –
en
M ; !Q l9) #
– belandden op de druk pers. Van de
f $#!
zij n
m aar liefst elf edit ies bekend. Boendale had t oegang t ot de hogere k ringen. De Ant w erpse schepen en pat riciër Willem Bornecolve zet t e hem aan t ot het schrij ven van de
Y $## !M /!GZ . 1 - ( 5.0 !
en
p #
9 Z
ont st onden op verzoek van de burggraaf van Brussel, Rogier van Leefdale, en diens echt genot e Agnes van Kleef. Jan I I I van Brabant ont ving afschrift en van van het
" # \%$#(
Y
1 - ( * 5.: !
en de t w eede ver sie
.
Gezien Boendales dagelij kse bezigheden in de j uridische sfeer, valt t e begrij pen waarom recht vaardigheid en gerecht igheid een cent rale plaat s innem en in zij n w erk. God is de ult iem e recht er, paus en keizer hebben elk een eigen m aat schappelij ke t aak en recht ers dienen het Laat st e Oordeel voor ogen t e houden. Zij n uit gesprok en ideeën over hoe w ereld en schepping in elkaar st eken, legt hij om st andig uit , ook aan st adsbest uurders, die hij regelm at ig aanspreekt en beleert . Boendale verheft zelfbewust zij n st em , vooral als eigent ij dse individuen, zoals de paus of de koning van Frankrij k , of m aat schappelij ke gr oepen, zoals priest ers, laakbaar gedrag vert onen. De et hischdidact ische principes die hij daarbij hant eert , zij n bedoeld als prak t ische leidr aad voor het hier- ennu en als w egw ij zers naar het eeuw ige zielenheil. Het 'ghem eyn oirbaer', het Algem een Belang, is een cent raal gegeven in Boendales v isie op de sam enleving, en dat is, zo vroeg, opm erkelij k in Europa, alt hans buit en I t alië. Volgens Boendale heeft het begrip ook dicht erlij ke im plicat ies: de w are dicht er st elt zich in dienst van het Algem een Belang. Boendale is t e beschouw en als één van de 'Men of Let t ers'uit het gelij knam ige VI DI - proj ect van m ij n collega Geert Warnar. Binnen dat proj ect w ordt onderzoek gedaan naar opkom st en verspreiding in de v olkst aal van geleerde kennis, die v óór het m idden van de dert iende eeuw w as voorbehouden aan de int ellect uele elit e van kerk en universit eit . Na een aanloop in de j uridische, hoofse en dev oot / m yst ieke sfeer vanaf de lat e t w aalfde eeuw , ont w ikkelt het Middelnederlands zich vanaf het m idden van de dert iende eeuw t ot een t aal waarin zakelij ke kennis en ideeën op t heologisch, et hisch en filosofisch t errein w orden uit gedrukt . Dat is j uist de per iode w aarin de ver schrift elij king ex ponent ieel t oeneem t in de Nederlanden. De vigerende hoofs- epische t radit ie die op Oudfranse bronnen st eunde, w erd onbet rouw baar geacht en in een kw aad daglicht gest eld. Waarheid was een van de pij lers van Boendales poet ica en daarm ee v erw ees hij , net als Maerlant , naar de geleerde Lat ij nse t radit ie.
o ?6@N:?6@
d
J0C6@!T6?6R CC0@<SC BqnaA6L B5ECQr1L klH
Als st adsk lerk m et zo'n om vangrij k oeuvre neem t Boendale zo v roeg een unieke posit ie in binnen het Duit se Rij k. Dat blij k t uit een door Volk er Honem ann opgest elde nam enlij st van 128 st adsklerken die lit erair act ief waren vanaf ongeveer 1270 t ot in de vroegm oder ne t ij d. De lij st heeft een verrassing in pet t o: t ot het m idden van de veert iende eeuw zij n lit er air act ieve st adsklerken v oornam elij k afkom st ig uit Noord- Duit sland, het Neder rij ngebied en de Nederlanden, ofw el het kerngebied van de Hanze. Aanv ullingen op de lij st v an Honem ann bevest igen deze observat ie. Het gaat om zeven k lerken uit Keulen, Lübeck, Ant werpen en Ukkel. Pas Herdegen von Bam berg is elders act ief: hij was st adsklerk t e Neurenberg vanaf 1335.
7
Boendales am bt genot en hielden zich bezig m et st edelij ke geschiedschrij ving en codificat ie van recht sregels, inclusief zeerecht . Het is aannem elij k dat ook de Ant w erpse st adsklerk recht sopt ekeningen m aakt e, m aar concret e aanw ij zingen daarvoor ont breken v ooralsnog. Recht vaardigheid en gerecht igheid zij n, zoals eerder gezegd, cent rale begrippen in zij n w erk. De belangst elling v oor geschiedenis deelt Boendale m et zij n collega’s, zij het dat niet de Ant w er pse geschiedschrij v ing, m aar de Brabant se hist oriografie zij n blik bepaalt . Ook in zij n kronieken speelt het recht een rol: de hert ogelij ke m acht saanspraken op het Brabant se t errit orium w orden van een eerbiedwaardige voorgeschiedenis voor zien en w innen daardoor aan recht m at igheid. Vier w erken van Boendale raakt en ver spreid buit en de Nederlanden. Van de
f $#!
zij n v ij ft iende-
en zest iende- eeuw se afschrift en bekend in het Ripuarisch/ Nederrij ns, Middelnederduit s en Moezelfrankisch. De Middelnederduit se versie werd op zij n beurt v ert aald in het Deens. I n het m idden van de vij ft iende eeuw w erd ook Van de
M ; ! l9) #
1 1 ( h /.:
bew erkt in het Ripuarisch/ Neder rij ns.
w erd een Middelnederduit se vert aling gem aakt , ov ergeleverd in een
handschrift van om st reeks 1400. Deze verscheen in druk bij Jacob Wint er t e Maagdenburg in 1507. De
' M W!* ;9) #
is ook bekend in een Ripuarische vert aling; het handschrift is v an 1436. De
kart uizer Erhart Gross uit Neurenberg m aakt e v an deze vert aling in 1443 een prozaver sie. Deze w erd v ier keer gedrukt in de vij ft iende eeuw , t w ee keer in Augsburg, t w ee keer in St raat sburg. Een van de m eest ver spreide t ekst en van Boendale buit en de Nederlanden is het raadsgedicht
b s !t M# h u l# .
Het bevat een opsom m ing van gedrag dat w ordt verw acht van
st adsbest uurders. De inhoud van het raadsgedicht w ordt anno 2005 nog st eeds t oepasselij k geacht : het is dit v oorj aar voorgelezen aan het eind van een v ergadering van de PvdA- fract ie in de Eerst e Kam er, waarin ov er het gekozen burgem eest erschap w as gesproken. Het kom t voor in ruim t w int ig handschrift en en is vóór de negent iende eeuw drie keer gedrukt , één keer in Nederland, t w ee keer in Duit sland. De v roegst e opt ekening van het raadsgedicht dat eer t uit het m idden van de veert iende eeuw : het w ordt dan ingevoegd in een afschrift van
'v ( w 5.: !
. I n het st adhuis
van Em m erik hing in 1564 een paneel m et de t ekst , dat inm iddels v erloren is gegaan. I n het st adhuis van Brem en w erd in 1491 een st een m et inscript ie aangebracht , m et een v ert aling in het Lat ij n. De t ekst raakt e t ev ens verbonden m et het st adhuis van Brussel, waar hij nog alt ij d t e lezen is. De recept ie st r ekt zich uit ov er de Nederlanden, het Nederrij ngebied en Noord- Duit sland. De overlevering van het raadsgedicht
b h & !* M#!x ! < #
bepaalt ons bij een belangrij k
cont ext ueel gegeven dat voor een goed begrip van het w erk van Boendale van belang is: het st adhuis. Zow el de buit enkant als het int er ieur van st adhuizen w erden voorzien van leerzam e voorst ellingen. Jan Mat t hij ssen, st adsklerk van Den Briel, zegt , kort na 1400, het volgende over de inricht ing van de raadkam er: Die raet cam er sal binnen suv erlic ghem aect w esen ende besait van poort rat uren ende bescreven m it goeden ouden w yser leeren, dairm en v erder w ij sheit ende vroet scip uut verst aen sal m oghen; want m en pleech t e segghen: aensien doet ghedenck en. Gegevens over de veert iende- eeuw se inr icht ing van schepenhuizen t e Gent , Mechelen en Keulen w ij zen uit dat recht , geschiedenis en et hiek de rode draad vorm en in de st adhuisiconografie. Net
8
als in het w erk van Boendale, voeg ik er m et een aan t oe, want ook daar in st uit en w e op bij belse en w ereldlij ke exem pelen, aut orit eit en en hun w ij sheden, de k eizer, wereldheersers, genealogische vorst enreeksen en allegorische v orm gevingsprincipes. Na dit t er zij de over st adhuizen en hun inricht ing als cont ext voor een bet er begrip van het w erk van Boendale, keer ik t erug naar m ij n uit gangspunt , de variabilit eit van de m iddeleeuw se t ek st cult uur.
>-?6@
d
J0C6@T6?6R C*C6@*O L kl@*yC6DWH
Voor Boendales werk zij n w e, bij ont st ent enis van aut ografen, aangew ezen op de secundaire overlevering in het Middelnederlands, Middelnederduit s en Hoogduit s. Het gaat daarbij , zoals eerder opgem erkt , om ruim honder dt acht ig handschr ift en en fragm ent en, alsm ede een reeks oude drukken. Het Boendale- onderzoek is m ij ns inziens gebaat bij de st udie van t ekst en in hun m at eriële verband. Dat bet ek ent aandacht voor paleografische en codicologische aspect en van alle beschikbare handschrift en en fragm ent en, en st udie van de erin voork om ende t ek st collect ies. Ook gedruk t e t ekst en verdienen aandacht . Zo ont st aat een beeld van de product ieom st andigheden en het m ogelij ke publiek van alle m at eriële bronnen in de Nederlanden en daarbuit en. I nt eressant is alvast dat in de lij st van Boendale- handschrift en ident ieke k opiist enhanden v oorkom en en dat diverse st adskler ken geïnt eresseerd war en in zij n w erk. De handschrift elij k e overlev ering st rekt zich uit over de veert iende t ot en m et de negent iende eeuw, alle eeuw en zij n vert egenw oordigd. Zo doet zich rond Boendale de m ogelij kheid voor bij t e dragen aan een onderzoekst errein dat int ernat ionaal aanzien geniet en dat w ordt aangeduid m et de t erm 'm ediëv ism e'. Dat is een vor m van 'Gedächt nisgeschicht e'die gericht is op de recept ie van de Middeleeuw en vanaf het Hum anism e t ot heden. Prov enancegegevens van de m at eriële bronnen, eigendom snot it ies en andere gebruikssporen funct ioneren daarbij vanzelfsprekend als addit ionele inform at ie. Zo kom ik t ot de voornaam st e conclusie van m ij n bet oog. De t radit ionele vorm van t ekst reconst ruct ie kan profit eren van nieuw e inzicht en rond de st udie van v erzam elhandschrift en. Aandacht voor de overlevering van Boendales w erk in alle m at eriële bronnen die w e kennen, ook in r elat ie t ot andere t ek st en die daarin voorkom en, draagt bij t ot inzicht in de t ekst geschiedenis. Daarm ee krij gen w e bet er zicht op de oorspronkelij ke t ekst en. Sarah West phal zegt het zo: '[...] t he new underst anding of
f
# #
) 29
has prov ided powerful t ools for t he st udy of single m edieval
t ext s diachronically, dur ing t heir per iod of act ive t ransm ission'. Onderzoek vanuit de feit elij k e overlevering heeft echt er als belangrij k voordeel dat recht wordt gedaan aan de variabilit eit v an de m iddeleeuw se t ekst cult uur.
n1C
9
franse let t erkunde op die in de Nederlanden heeft sinds de dissert at ie van Gerrit sen ( 1963) een vert rouw d gezicht gek regen in het onderzoek naar de bew erkingst echniek van m iddeleeuw se ridderrom ans. Zelf hoop ik de kom ende j aren een bij drage t e leveren aan de best udering van de lit eraire en cult urele bet rekkingen t ussen de Nederlanden en de Duit st alige gebieden, die zich uit st rekken t ot de Balt ische St at en en Midden- Europa. Vanaf om st reeks 1980 is in de m edioneerlandist iek belangst elling ont st aan v oor de lit eraire t radit ie in het Maas- en Rij ngebied en is sam enwer king op gang gek om en m et Duit se m ediëvist en. Deze ont w ikkelingen zij n belangrij k en dienen t e w orden uit gebouw d, zo m ogelij k in sam enwer king m et Nederlandse germ anist en. De t errit oria buit en het gebied t ussen Maas en Rij n verdienen daarbij m eer aandacht . Bij de lit eraire en cult ur ele uit w isseling t ussen de Nederlanden en de Duit st alige gebieden gaat het niet om incident ele of oppervlakkige cont act en, m aar om een int ensief ideeënverkeer dat ook na de Middeleeuw en st andhoudt .
n1?6@6HyJ0JVD T Aan het eind van deze rede r icht ik gaarne een w oord van dank t ot al diegenen die aan de t ot st andkom ing van deze benoem ing hebben bij gedragen: het College van Best uur en het best uur van de Facult eit der Let t eren, in het bij zonder ook de v orige decaan en huidige vice- rect or Ton van Haaft en, die m ij veel vert rouw en heeft geschonken. Daarbij vergeet ik niet dat Ton Anbeek en Ariane van Sant en zich nam ens de opleiding Neder landse Taal en Cult uur in bij zondere m at e hebben ingezet voor herbezet t ing van de leerst oel.
{
## 4| # 4}' ; g~1! 9^ ) M 5~
Als st udent w as ik get uige van j e kom st per 1 sept em ber 1982, als naast e m edew erker heb ik j e eind 2001 zien v ert rekken. I n de bij na t w int ig Leidse j aren heb j e geschiedenis geschreven. Zow el de m edioneerlandist iek, de neerlandist iek als de geest esw et enschappen hebben v eel aan j e t e danken. Je was m ij n script iebegeleider, de hoogleraar die ik assist eerde en t rad op als m ij n prom ot or. Je nam m e in dienst en bet rok m e r uim har t ig bij het NLCM- proj ect , dat een deel van ons leven w erd. Je leerde m e onderw ij s, onderzoek en best uur alledríe belangrij k t e vinden. Door j e voorbeeld liet j e zien dat een neerlandicus een bij zondere v erant w oordelij k heid dr aagt t en aanzien van de sam enleving. Het spreekt vanzelf dat ik j e als m ij n leerm eest er beschouw.
{
## G l #3 " # * ; ;9 }', i $( , ! ~'! * i ,l~
Onze sect ie is w et enschappelij k act ief, doet aan popularisering en heeft specialist ische k ennis in huis op het vlak van digit ale m edia. Met r espect v oor ieders st erk e kant en, en m et j ullie m edewerking, hoop ik onze afdeling t ot verdere bloei t e brengen. Die bloei w ordt op bij zondere w ij ze bevorderd door Geert Warnar en de bij diens VI DI - proj ect bet rokken Wybren Scheepsm a, Lydeke van Beek, Est her Jonker en Anneke Mulder- Bakker. Ook de inzet van Albert van Es en Henk de Kooker st el ik bij zonder op prij s.
{
## G l #3 " # *Gl.: * ) #
;;## 7:, +,,M~
Velen van j ullie hebben bij gedragen aan m ij n opleiding t ot neerlandicus. Dat ik nadien j ullie collega zou w orden en nu hier st a, w as niet t e voorzien, m aar schept een bij zondere band. De eenheid van de neerlandist iek is een idee dat ons verbindt .
10
{
## Q " ) !Q l #3 5~q &i ~g' ) #
;~| ## ! $ F~\8%' V
! <# !, 9
! ) # ! 9 (l~ I k hecht grot e waarde aan voort zet t ing en verdieping van onze sam enw erking op het t errein van onderw ij s en onderzoek. De onderw ij scont act en m et afdelingen Nederlands in het buit enland ervaar ik als bij zonder waardevol. W
## G l #3 " # !3 !98 ( ; 9 +,, V
# # F~1 p , +9 ~1i # i
W~
Met j ullie w erk ik veel sam en. Dat doe ik m et plezier en daar dank ik j ullie voor!
1 #1 ;$, !9 a.!#F9 .# 9 * *9! _
i +#, q.: $#hW~ Next sem est er w ill be t he first occasion on w hich we w ill m eet in t he t rack ’Lit erat ure in a Cult uralHist orical Perspect ive’. I r eally look forward t o our discussions and I hope t o learn from y our know ledge and cult ural background.
{
## G " ) ! , ~
Jullie zij n w at m ij bet reft geen ’klant en’ – zoals het am bt elij k j argon j ullie som s om schrij ft – m aar persoonlij kheden m et een int ellect uele capacit eit . Goed onderw ij s hangt in de eerst e plaat s af van de docent , m aar ook van j ullie inbr eng en bet rok kenheid. Lat en we ons dus gezam enlij k verdiepen in die afw ij kende m iddeleeuw se t ek st cult uur om ons inzicht t e vergrot en en ons denken t e scherpen. Met de Universit eit sbibliot heek, de Bij zonder e Collect ies en de Bibliot heca Neerlandica Manuscript a onder handbereik is Leiden daarvoor een schit t erende plek. Ten slot t e gedenk ik m ij n ouders. I k dank hen en alle anderen die hebben bij gedragen aan m ij n opvoeding en vorm ing. I k eindig m et het best e dat m e is overkom en: m ij n beide docht ers en v óór alles I rene, m ij n dierbare echt genot e, die m e al m eer dan een kwart eeuw st eunt en inspireert .
F(^! h !l8 !=
11
