Praktijkvoorbeelden Energiezuinige Utiliteitsbouw
Duurzame missie, duurzaam kantoor Eneco brengt nieuw hoofdkantoor in lijn met energiedoelstellingen
“Met name de installaties voor zonne-energie en de WKO-installaties zijn op uitdrukkelijke wens van Eneco tot stand gekomen.” Directeur Eneco Projecten Marten Scheer
Met als doelstelling om de energievoorziening zoveel mogelijk te verduurzamen, kon een state of the art duurzaam hoofdkantoor voor energieleverancier Eneco niet uitblijven. Adel verplicht tenslotte. Het nieuwe kantoor in de Rotterdamse wijk Alexander is als casco in augustus 2011 opgeleverd door projectontwikkelaar OVG. Aan de buitenkant springen de groene gevelbeplanting en het imposante gevelgeïntegreerde zonnestroomsysteem in het oog. De binnenkant richt Eneco geheel zelf in. Ook duurzaam, want zo vindt men bij Eneco ‘groen van buiten, dan ook groen van binnen’. Directeur Eneco Projecten Marten Scheer en architect Diederik Dam lichten toe.
Marten Scheer
Diederik Dam foto: Janiek Dam
Vitruvius Eneco legde van te voren samen met ontwikkelaar OVG de duurzaamheidambitie vast voor het nieuwe kantoor: CO2-neutraal en energielabel A+. Een niveau dat door beide partijen als realistisch werd ervaren. “Het blijft natuurlijk wel een beetje Rotterdams”, glimlacht Marten Scheer, “het moet nuchter en toepasbaar zijn.” Met deze ‘Maasstedelijke criteria’ als richtsnoer, was het de beurt aan Diederik Dam van bureau Dam & Partners Architecten, om de 1530 werkplekken in het gebouw gestalte te geven. Geen probleem voor een architect, die zegt zich nog altijd te laten leiden door de uitgangspunten van Vitruvius. De Romeinse bouwkundige stelde namelijk dat schoonheid (venustas) voornamelijk voortkomt uit functionaliteit (utilitas). Diederik Dam voegt daar anno 2011 nog de meest letterlijke betekenis van duurzaamheid aan toe: “Een gebouw moet dusdanig gebouwd zijn dat het blijft bestaan. Als een gebouw prettig is om in te werken en met liefde is gemaakt, dan dwingt een gebouw respect af. Dat zorgt ervoor dat het beklijft. In die traditie werken we nu al meerdere generaties lang.”
Van zonnecellen tot koffiebonen “De duurzaamheid van een gebouw zit ‘m niet alleen in de manier waarop de stenen op elkaar gestapeld zijn. Wij willen duurzaamheid over de volle breedte door laten werken”, stelt Marten Scheer. “Toch mag het uiterlijk van het kantoor er ook best zijn”, vindt de directeur Eneco Nederland, die als projectdirecteur bij de inrichting van het nieuwe kantoor is betrokken. Niet alleen wat betreft de vormgeving, ontworpen door architect Diederik Dam, maar ook wat betreft duurzaamheid en milieuvriendelijkheid. Wat direct opvalt aan het gebouw is het imposante 500 vierkante meter tellende gevelgeïntegreerde zonnestroomsysteem. Maar ook de isolerende en fijnstofzuiverende vegetatiegevel van drie etages hoog, verwijst nadrukkelijk naar de groene intenties van de energieleverancier. “Met name de installaties voor zonne-energie en de WKOinstallaties zijn op uitdrukkelijke wens van Eneco tot stand gekomen”, benoemt Scheer de invloed van de huurder op het gebouw. En hij stelt vast: “We zijn een duurzaam energiebedrijf en dat willen we ook uitdragen.” Maar duurzaamheid gaat volgens Scheer ook over wat er aan de binnenkant van een gebouw gebeurt: “We doen het over de hele linie: van de zonnecellen tot en met de koffiebonen en voor alles wat daar nog tussenin zit. We proberen dat allemaal duurzaam te laten zijn. We willen het overal doorzetten.” Eneco heeft daar alle gelegenheid toe, want na de casco-oplevering in augustus 2011, neemt het bedrijf zelf de inrichting van het nieuwe hoofdkantoor ter hand. Scheer: “Wij moeten straks ten minste tien jaar in het gebouw leven en werken. Met een optie op nog eens vijf jaar. De inrichting gaan we dus zelf doen.”
Afgestemd op het heden, ontwierp Dam een compact, en daardoor energiezuinig gebouw. De hoge ramen van het kantoor zorgen voor maximale daglichttoetreding. Dam: “De ramen die vooral op de zon staan zijn smaller dan de ramen die minder op de zon gericht staan. Omdat ze wel allemaal even hoog zijn, blijft de rust in het ontwerp daardoor behouden.” Tijdloos ontwerpen is één aspect van duurzaamheid; energiezuinige techniek is een ander. Dam: “Die ontwikkeling is sinds de afgelopen vijf, zes jaar in een enorme stroomversnelling geraakt. Dat komt in de eerste plaats door de economische omstandigheden. De kosten voor energie stijgen en er zijn meer en goedkopere duurzame maatregelen.” Dam paste zelf zijn eerste WKO al zestien jaar geleden toe, maar ziet dat dergelijke toepassingen die voorheen als exceptioneel werden gezien de laatste jaren op zijn minst serieus bespreekbaar zijn geworden. Echt snel ging het volgens Dam echter toen er een mindshift bij de beleggers tot stand kwam: “Beleggers zien nu veel meer in dat het rendabel is om de extra kosten voor duurzame maatregelen voor hun rekening te nemen. Er wordt nu anders gedacht over de waarde van een duurzaam gebouw.” Duurzame investeringen worden minder direct in verband gebracht met de looptijd van het eerste huurcontract, stelt Dam: “Beleggers denken nu dat die investeringen ook nog kunnen worden afgeschreven op de contracten die daarna volgen. Dat was vijf jaar geleden nog een ander verhaal.” Een realistisch verhaal ook volgens Dam, want: “Onderzoek toont die waardevermeerdering van duurzame panden ook aan. Het is pure werkelijkheid. Je ziet het nu ook als je om je heen kijkt. De markt is moeilijk, maar de gebouwen die nog worden verkocht, staan op een goede plek, hebben een goede architectuur en zijn duurzaam.” Voor de architect heeft dat zijn gevolgen. Dam: “Het betekent dat we nu veel beter in staat worden gesteld om voor de meest duurzame oplossingen te kiezen.”
“Beleggers zien nu veel meer in dat het rendabel is om de extra kosten voor duurzame maatregelen voor hun rekening te nemen.” Architect Diederik Dam
Interactie Eneco wil zich de komende jaren omvormen tot een energiebedrijf dat samen met zijn klanten naar een duurzame oplossing wil toewerken. “DDS”, noemt Scheer het: “Decentraal, Duurzaam, Samen.” Interactie tussen klant en leverancier zal daarbij veel meer centraal staan dan tot nu toe gebruikelijk was. Klanten zullen zelf ook steeds vaker energie gaan produceren, waarbij Eneco een faciliterende en regulerende rol wil spelen. “Dat samenspel zoeken we nu al, met dit gebouw”, geeft Scheer aan, “we proberen het optimale er uit te halen: we leveren energie met onze zonnegevel en bovendien maken we gebruik van de retourleiding van de stadsverwarming.” Let wel: nadat die leiding eerst al door een woonwijk is gegaan. Scheer: “We persen er dus echt het laatste restje warmte uit.” Energiebesparend is ook de samenvoeging van zes Eneco-panden tot één nieuw hoofdkantoor. De verdichting betekent niet alleen een reductie van 40 procent van het kantooroppervlak (van 44.500 m2 naar 26.458 m2), maar ook nieuwe en betere mogelijkheden om onderling samen te werken. Scheer: “Eneco had een vurige wens om
in één gebouw te gaan zitten, we wilden de zes verschillende locaties heel graag bij elkaar brengen. We willen kortere lijnen hebben binnen onze organisatie en ontmoeting mogelijk maken. Dat kunnen we realiseren door middel van dit gebouw.” Vanuit zijn positie als architect ziet Diederik Dam het zo: “Principieel in ons ontwerp is de keuze voor vrijheid en ruimte. In het gebouw van Eneco draait het om zowel het individuele als het gemeenschappelijke aspect van hoe mensen werken. Het individuele is, tot het gebouw daadwerkelijk helemaal is ingericht, nog wat onderbelicht. Dat moet straks in het interieur vorm gaan krijgen. In de helderheid en de structuur van het gebouw zit echter heel erg opgesloten dat het hier gaat over samenwerken en samenzijn. Het gebouw is zacht en toegankelijk.” Aan de basis en met name in het atrium is de gemeenschappelijkheid maximaal. Dam: “Op de onderste twee verdiepingen zie je ook geen vaste werkplekken. Ook het restaurant is daar gesitueerd, de vergaderplekken zijn er en er is een auditorium. Maar als je hoger komt, gaan delen zich afsplitsen en ontstaat er meer individualiteit. Bij Eneco wisten ze wat ze in hun werkatmosfeer wilden veranderen. Wij hebben dit met deze vorm kunnen ondersteunen.”
Door te kiezen voor flexibel werken zal Eneco voor de 2100 medewerkers in totaal 1530 werkplekken creëren. Het benodigde kantooroppervlak wordt daarmee sterk gereduceerd, waardoor Eneco kosten zal besparen en tegelijkertijd geen energie verbruikt voor lege ruimtes. Scheer licht toe: “We hebben een alignment-programma binnen ons bedrijf waarin we deze opzet met onze medewerkers bespreken. Iedereen moet er aan kunnen wennen. Als directie moet je ook kunnen uitleggen waarom je dit wilt.” Scheer legt daarbij een relatie met de eerder genoemde bedrijfsstrategie waarin Eneco samen met zijn klanten naar een optimale duurzame oplossing wil zoeken: “Die missie moet straks wel door deze medewerkers in de praktijk worden gebracht. Wij zoeken daarom nu ook binnen de gelederen van ons bedrijf gezamenlijk naar die optimale oplossing. Anders zou het niet kloppen.” Vanuit gebruikersplatforms oefenen de medewerkers dan ook op hun beurt invloed uit op de inrichting van hun nieuwe kantoor. Scheer: “Daar heeft de raad van bestuur zich nauwelijks mee bemoeid. Het moet natuurlijk wel passen binnen onze duurzame strategie. Als iemand met een hoogpolig tapijt aan komt zetten, moet die wel een heel goed verhaal hebben!”
Bouwgegevens Opdrachtgever
OVG Projectontwikkeling BV
Architect
Dam & Partners Architecten
Adviseurs Constructie
Corsmit Raadgevende Ingenieurs
Duurzaamheid
Techniplan Adviseurs bv / DGMR
Bouwkosten
Basalt Bouwadvies bv
Installatie
Techniplan Adviseurs bv
Gebruiksoppervlakte
27.000 m² bvo + 440 parkeerplaatsen
Datum oplevering
september 2011
Energieprestatie
EPC
0,72
Qpres;tot/Qpres;toel
0,658
GreenCalc+
B
Energielabel
A+
PV-cellen
zonvolgsysteem, ca. 140m²
Energielabels / Duurzaamheidcertificaten Duurzame energie
vlakdaksysteem ca. 440m² gevelsysteem ca. 560m²
Isolatie
Warmte-opwekking
Overig
WKO en retourwater stadsverwarming, windmolens op gevelreiniginginstallatie
Rc begane grondvloer [m²K/W]
4,0 m²K/W
Rc gevels [m²K/W]
4,0 m²K/W
Rc dak [m²K/W]
5,0 m²K/W
Uraam [W/m²K]
1,6 W/m²K
Lage temperatuur verwarming (45 – 35°C) Preferent: warmtepomp met WKO Niet preferent: retourwater stadsverwarming
Warmte-afgiftesysteem
Lage druk inductie-units en convectoren (laagtemperatuur verwarming)
Ventilatiesysteem
Luchtbehandeling met toerengeregelde ventilatoren en hoogrendement warmtewiel (sorptiewiel) Warmteterugwinning
70%
Luchtdichtheid (0,2 dm³/sm²)
0,2
Koude-opwekking
Preferent: koudeopslag, niet preferent: warmtepomp in zomerbedrijf
Koude-afgiftesysteem
Lage druk inductie-units (hoog temperatuurkoeling)
Verlichting
Geïnstalleerd vermogen [W/m²]
8,5 W/m² hoogfrequent
Regeling
veeg-/ daglicht-schakeling en aanwezigheidsdetectie
Gevel / klimaatsysteem
Combinatie van witte reflecterende keramische delen en beplanting op de gevels en daken. Transparantie afgestemd op de zonoriëntatie. Lucht- en waterdichtheid gevel: 650 Pascal
Atrium
Multifunctioneel, retourlucht via atrium hergebruikt
Lessons learned Diederik Dam: “Beleggers zien nu veel meer in dat het rendabel is om de extra kosten voor duurzame maatregelen voor hun rekening te nemen. Dat was vijf jaar geleden nog een ander verhaal.” Diederik Dam: “Als je als architect op de hoogte bent van de laatste stand van zaken op het gebied van duurzame techniek, dan staat er – binnen de randvoorwaarden van het budget – weinig in de weg om steeds de meest duurzame oplossing te kiezen. Zo simpel is het.”
Marten Scheer: “Het werken binnen een duurzame missie geeft enorm veel inspiratie. Het trekt ook gemotiveerde jonge mensen aan die op deze manier willen werken. Ik ben er van overtuigd dat de werklust hiermee toeneemt.” Diederik Dam: “On site energieproductie is op dit moment een hot topic voor duurzame gebouwen. We hebben dan ook gekeken naar de mogelijkheid van windmolens. Het bleek dat het voor Eneco veel aantrekkelijker is om windenergie op zee te produceren en op hun kantoor voor zonne-energie te kiezen.”
Marten Scheer: “Het blijkt dat je in Nederland leveranciers hebt die prachtige, oerdegelijke en voor 99 procent uit recyclebare materialen bestaande vloertegels kunnen leveren.” Marten Scheer: “Als je overstapt op een flexibel werkconcept, moet je je medewerkers echt meenemen. We geven onze medewerkers invloed op hun toekomstige werkplek en ik merk dat we daardoor hele goede vorderingen maken.”
Dit is een publicatie van:
Financiering Agentschap NL NL Energie en Klimaat Croeselaan 15 Postbus 8242 | 3503 RE Utrecht T +31 (0) 88 602 70 00 T +31 (0) 88 602 90 00 (helpdesk) E
[email protected] www.agentschapnl.nl/gebiedsontwikkeling © Agentschap NL | april 2011 Publicatie-nr. 2EGOG1118
Voor de nieuwbouw van het Eneco hoofdkantoor te Rotterdam is door Agentschap NL een Groenverklaring afgegeven in het kader van de regeling Groenprojecten. De Regeling groenprojecten is een gezamenlijke regeling van de ministeries van Infrastructuur en Milieu, Financiën en Economische Zaken, Landbouw en Innovatie. Hiermee kon een voor ontwikkelaar OVG Ontwikkeling BV voordelige groene financiering tot stand komen. Meer informatie www.agentschapnl.nl/groenbeleggen
Hoewel deze publicatie met de grootst mogelijke zorg is samengesteld kan Agentschap NL geen enkele aansprakelijkheid aanvaarden voor eventuele fouten. Agentschap NL is een agentschap van het ministerie van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie. Agentschap NL voert beleid uit voor diverse ministeries als het gaat om duurzaamheid, innovatie en internationaal. Agentschap NL is hét aanspreekpunt voor bedrijven, kennisinstellingen en overheden. Voor informatie en advies, financiering, netwerken en wet- en regelgeving. Divisie NL Energie en Klimaat voert in opdracht van het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties het programma ‘Energie & Gebouwde Omgeving’ uit.
Wij ondersteunen Aedes, Bouwend Nederland, NEPROM en NVB bij de uitvoering van het Convenant Lente-akkoord. Dit convenant heeft als doel energiezuinige nieuwbouw tot stand te brengen. Meer informatie: www.lente-akkoord.nl.
