Masterplan Grote Sint Laurenskerk Het verhaal van de Grote Sint Laurenskerk, huiskamer van Alkmaar
INHOUD 1. DOEL EN VOORBEREIDING MASTERPLAN 1.1. Doel 1.2. Voorbereiding
3 3 5
2. VOORLOPIG ONTWERP MASTERPLAN 2.1. Kernwaarden 2.2. Voorlopig ontwerp
7 7 7
3. ORGANISATIE, EXPLOITATIE EN BEHEER 3.1. Organisatie 3.2. Exploitatie 3.3. Beheer 3.4. Verwarming
11 11 12 14 15
4. UITVOERING MASTERPLAN
17
BIJLAGEN Bijlage 1. Bijlage 2 Bijlage 3 Bijlage 4
18 20 21 21
Demarcatie onderhoud Demarcatie eigendommen Verwarmingssystemen die kunnen voldoen aan het programma van eisen Toelichting op het onderzoek naar de corrosie van de orgelpijpen
1
1. Doel en voorbereiding masterplan 1.1. DOEL MASTERPLAN
plaats innemen in het culturele leven van Alkmaar.
Bereikte resultaten na overname door de gemeente
Inmiddels hebben belangrijke verbeteringen plaatsgevonden aan het interieur. De stoelen zijn vervangen en een aantal storende interieurelementen zijn uit de kerk verwijderd. Een aantal schoonmaakmachines is eveneens vervangen.
De Grote Sint Laurenskerk is het grootste en drukst bezochte monument van Alkmaar. Sinds de gemeente de taken en verantwoordelijkheden heeft overgenomen, is de kerk de hele zomer en daarnaast een groot aantal weekends gratis toegankelijk en stromen wekelijks duizenden bezoekers de kerk binnen. Daarmee is een deel van de visie van burgemeester en wethouders op het functioneren van de kerk ook feitelijk gerealiseerd, te weten een ruimere openstelling, zodat bezoekers en bewoners het monumentale interieur kunnen bewonderen. Ook kan de kerk nu al eenvoudiger gebruikt worden voor culturele activiteiten en voor belangrijke evenementen. Zo was dit jaar de zomertentoonstelling voor het eerst gratis toegankelijk en kon de kerk een belangrijke plaats innemen bij belangrijke festiviteiten, zoals de drukbezochte avondvierdaagse. Voor orgelfestivals en –concerten is jaarlijks een basisbedrag van € 5.000 beschikbaar, waarmee sponsorgelden kunnen worden geworven voor activiteiten rond het Van Covelensorgel en het Hagerbeer-Schnitgerorgel, die beide een belangrijke
Noodzaak masterplan Hoewel in het eerste jaar na overname een aantal doelstellingen van het college is bereikt, blijkt het toch noodzakelijk de kerk met zijn exploitatie en beheer op een planmatige wijze te verbeteren. Hiervoor zijn de volgende redenen: Bezoekers meer van de kerk laten zien Sinds de gratis openstelling van de kerk komen zeer veel bezoekers de kerk binnen. Nadat ze de ruimte hebben waargenomen en enkele meubelstukken en de orgels hebben gezien, verlaten ook veel bezoekers de kerk. Gebleken is dat de kerk niet uitnodigt tot langer verblijf, omdat niet duidelijk is waar men naar moet kijken. De geschiedenis van de kerk wordt niet vertoond, de gewelfschildering ‘het Laatste Oordeel’ wordt niet toegelicht en over de grote hoeveelheid aanwezige historische voorwerpen wordt geen informatie gegeven.
3
De beleving van de kerk wordt ook verstoord door de aanwezige opslag van meubilair en gebruiksvoorwerpen. De doopkapel en de uitvaartkapel zijn niet toegankelijk omdat ze worden gebruikt voor opslag. Het noordelijk deel van het transept wordt ontsierd door een afscheiding over de volle breedte voor opslag en het zuidelijk deel van het transept door een afscheiding ten behoeve van horeca. Een vergelijkbare situatie geldt voor de grafkapel in het zuidelijk deel van het schip. Deze situatie past ook meer bij het beheer van de kerk in de afgelopen jaren. In die jaren lag het accent meer op een doelmatige verhuur voor evenementen, beurzen, voorstellingen en de jaarlijkse zomertentoonstelling. Het zicht op het monumentale interieur stond daarbij niet altijd voorop. Nu er vanwege de gratis openstelling jaarlijks vele tienduizenden bezoekers komen voor bezichtiging van de kerk zelf, is het van belang de beleving van de kerk te verbeteren door een toelichting op de monumentale waarden en het vermijden van storende opslag.
4
Verbetering van de exploitatie Hoewel burgemeester en wethouders hebben aangegeven dat bij de exploitatie het accent moet liggen op ruime openingstijden voor bezoekers en veel gelegenheid voor culturele activiteiten, blijft het van belang de kerk ook commercieel te verhuren voor bedrijven, feesten en beurzen.
De opbrengsten van deze commerciële activiteiten zijn noodzakelijk om het jaarlijkse negatieve resultaat van de kerk beperkt te houden. De gemeente is immers de enige subsidiegever voor de exploitatie van de Grote Sint Laurenskerk, zodat bij een toename van het negatieve resultaat de gemeente meer bij moet passen. Het is daarom van belang een zodanige exploitatie te ontwikkelen dat de doelstelling van de gemeente om de kerk als huiskamer van Alkmaar te laten functioneren kan worden bereikt, zonder dat daarvoor jaarlijks een te grote bijdrage benodigd is. Duidelijkheid over beheer Voor de overname van de kerk door de gemeente was het eigendom en het onderhoud verdeeld over de Stichting tot Behoud van Monumentale Kerken in Alkmaar als eigenaar en de Stichting Grote Sint Laurenskerk als huurder. Over de verdeling daarvan was wel een passage in het huurcontract opgenomen, maar er was geen demarcatielijst opgesteld. Dit leidde tot onduidelijkheid, met name bij het onderhoud. Na de overname door de gemeente is de behoefte om hierover een duidelijk beeld te verkrijgen. Zowel voor het onderhoudswerk als voor de eigendomsituaties zijn demarcaties opgesteld die de goedkeuring hebben van de eigenaar, de Stichting tot Behoud van Monumentale Kerken in Alkmaar. Verbetering verwarming Een belangrijk aspect van het beheer betreft de verwarming. De huidige installatie bestaat uit een combinatie van vloerverwarming en gasgestookte infrarood branders. Deze installatie heeft een aantal negatieve eigenschappen. De infrarood branders, die technisch en economisch het einde van hun levensduur naderen, maken veel geluid en veroorzaken ook veel verbrandingsgassen. Vanwege dit geluid is het niet mogelijk om muziek met veel nuances, bijvoorbeeld van een kamerkoor, buiten de zomer ten gehore te brengen. Daarnaast is niet voldoende duidelijk dat de grote hoeveelheid verbrandingsgassen veilig zijn voor het kerkinterieur en de beide orgels. Om die reden is aan de Grontmij de opdracht gegeven een programma van eisen op te stellen voor een klimaatinstallatie waarin dergelijke eigenschappen niet meer voorkomen. Van invloed op dit programma van eisen is het onderzoek naar de oorzaken van de versnelde corrosie van de historische orgelpijpen. In een aantal gevallen is die corrosie zo ernstig dat er gaten zijn ontstaan, zodat de pijpvoeten moeten worden afgezaagd en vervangen door nieuw materiaal. Dit is een uiterst negatief proces, omdat moet worden bedacht dat het hier om verlies van historisch
materiaal gaat, waarvan bij de oudste pijpen de leeftijd teruggaat tot 1511. Juist het complete ensemble van een orgel met zijn historische materialen bepaalt de kwaliteit van de klank. Het is van belang dat deze in alle omstandigheden veilig is voor de historische orgels.
1.2. VOORBEREIDING MASTERPLAN Opdracht burgemeester en wethouders In het raadsvoorstel van 1 december 2011 zijn vier varianten voor de exploitatie voor de Grote Sint Laurenskerk aan de Raad voorgelegd, waaruit een keuze kon worden gemaakt. Tijdens de behandeling van dit voorstel in de commissie Samenlevingszaken op 8 november 2011 stelde de commissie aan wethouder Anjo van de Ven voor eerst het ook in het voorstel genoemde masterplan uit te werken en daarna met een herzien voorstel te komen met het daaruit voortvloeiende meest gewenste scenario. De wethouder is op dit voorstel ingegaan, waarna burgemeester en wethouders op 29 november 2011 opdracht hebben gegeven het Masterplan Grote Sint Laurenskerk op te stellen.
Deelnemers aan het proces Voor het opstellen van het masterplan is een startnotitie opgesteld, waarin de projectorganisatie is beschreven. Vanwege de grote belangstelling die de Grote Sint Laurenskerk ondervindt onder de inwoners van Alkmaar, is er naar gestreefd deze projectorganisatie niet alleen te bemensen met deskundigen en direct betrokkenen, maar ook met vertegenwoordigers vanuit de bij de kerk betrokken inwoners. Dit heeft geleid tot de volgende projectdeelnemers: • Stichting tot Behoud van Monumentale Kerken in Alkmaar • Stichting Vrienden Grote Sint Laurenskerk • Historische Vereniging Alkmaar • Regionaal Archief Alkmaar • Pieter van Dijk, stadsorganist • Lidewij de Koekkoek, directeur Stedelijk Museum • Jelle Groeneveld, namens ondernemers Centrum Alkmaar • Willem Haakma Wagenaar, restaurator gewelfschildering het Laatste Oordeel • Prof. Marlite Halbertsma, deskundige betrokken bij inrichting Laurenskerk Rotterdam • Vakgroep Monumentenzorg gemeente Alkmaar Daarnaast zijn de vrijwilligers van de Grote Sint Laurenskerk over de voorgang geïnformeerd. De wethouder monumentenzorg, Anjo van de Ven, is bestuurlijk opdrachtgever. Adjunct-secretaris Jos Krieckaert is ambtelijk opdrachtgever. De directeur van Theater De Vest, Peter Blaauboer, draagt zorg voor de dagelijkse leiding aan de projectmanager.
Keuze ontwerpbureau Aan zes landelijk bekende bureaus op het gebied van tentoonstellingen en toelichtingen van monumentale interieurs is gevraagd een offerte in te dienen voor het maken van een programma van eisen en een voorlopig ontwerp als onderdeel van het masterplan. Op basis van prijs en kwaliteit is het bureau Opera uit Amsterdam daaruit als beste naar voren gekomen. Zij hebben landelijk, maar ook internationaal, veel ervaring met het inrichten van monumenten, het toelichten van de monumentale waarden en met het exploiteren van monumentale gebouwen.
Eerste resultaat Met de projectdeelnemers is een programma van eisen opgesteld waaraan het voorlopig ontwerp voor de Grote Sint Laurenskerk moet voldoen. Na vaststelling van dit programma is door het bureau Opera een voorlopig ontwerp vervaardigd, dat voor commentaar aan de projectdeelnemers is voorgelegd. Na verwerking van hun commentaren is het voorlopig ontwerp voor een principe-toetsing aan de Welstandscommissie voorgelegd, met name vanwege de monumentale aspecten van het ontwerp. De welstandscommissie is akkoord met het voorlopig ontwerp.
5
6
2. Voorlopig ontwerp masterplan Het hoofdbestanddeel van het Masterplan is het voorlopig ontwerp voor het verbeteren van de mogelijkheden om de kerk te bezichtigen en te gebruiken voor culturele doeleinden en verhuur. Door bureau Opera zijn eerst kernwaarden opgesteld, die met alle leden van de projectorganisatie zijn besproken. Aan de hand van deze kernwaarden is het voorlopig ontwerp gemaakt, dat op dezelfde wijze is besproken voordat het werd voltooid.
De kerk bevat naast de belangrijkste cultuurhistorische elementen, als de gewelfschildering ‘het Laatste Oordeel’, de beide orgels, het koorhek, de koorbanken en het natuurstenen grafhek ook talloze belangrijke kleine objecten als de tombe van Floris V, het scheepje en bijzondere zerken.
Het voorlopig ontwerp is als bijlage toegevoegd. De paginanummers in de onderstaande tekst verwijzen naar deze bijlage.
2.1. KERNWAARDEN Voor het voorlopig ontwerp zijn de volgende kernwaarden belangrijk: • Kerkgebouw van architectonisch en historisch belang Sterk kenmerk is het historisch karakter en het belang van de kerk. Daar is geschiedenis gemaakt. • Huis van twee orgels van wereldformaat Bezoekers uit de hele wereld komen naar het oudste nog bespeelbare orgel in West-Europa (het van Covelensorgel uit 1511) en naar het imposante Hagerbeer-Schnitgerorgel. • Actief middelpunt voor samenkomst en ontmoetingen De kerk is zowel voor als na de reformatie een sociale plek in de stad geweest; een voor iedereen toegankelijke en openbare ruimte. • Gebouw van Alkmaarders De kerk is onlosmakelijk verbonden met Alkmaarders als Ceasar van Everdingen, via Truitje Bosboom tot heden ten dage de stadsorganist Pieter van Dijk. • Schatkamer van objecten en verhalen Er zijn veel verhalen uit de Alkmaarse geschiedenis verbonden aan de kerk, zoals die van het Bloedwonder uit de middeleeuwen, de reformatie en de grote restauratie midden in de Tweede Wereldoorlog. Bij bezoek aan de kerk wordt men afgeleid door hier en daar geplaatst en niet passend meubilair, de opslag van stoelen, tentoonstellingsschotten, beklede schermen en podiadelen. De kerk is heel groot, maar er is geen ruimte voor opslag. De nu geïmproviseerde opslagruimten in kapellen en transeptarmen doen afbreuk aan het interieur. Het voorlopig ontwerp moet daarvoor een betere oplossing bieden.
7 De grote objecten worden niet toegelicht, zodat bezoekers er weinig of geen aandacht voor kunnen opbrengen. Ze kunnen de objecten niet plaatsen in de geschiedenis van de kerk, noch is duidelijk wat de eigen geschiedenis en functie van de objecten is geweest. Kleine objecten worden zonder nadere aanduiding zelfs over het hoofd gezien. Het voorlopig ontwerp wekt de belangstelling van de bezoeker voor de geschiedenis van de kerk en de onderdelen van het interieur. De bezoekers moeten op een niet-dwingende manier ertoe worden verleid meer te willen weten over die geschiedenissen. Bij toevoegingen aan het interieur moet duidelijk zijn dat die eigentijds zijn. Uit vormgeving en materiaalkeuze moet blijken dat ze nu zijn gemaakt, maar zich wel terughoudend opstellen ten opzichte van het monumentale interieur.
2.2. VOORLOPIG ONTWERP De afbeeldingen van het voorlopig ontwerp van het bureau Opera zijn opgenomen in bijlage 1. Op blad 4-5 is de huidige situatie weergegeven met opslag op vier plekken in de kerk, waardoor een rommelig beeld aanwezig is, en technische ruimten en opslagruimten in de kelder en kosterwoning.
De presentatie vervolgt op blad 6 met een overzicht van alle voorgestelde interventies die de situatie voor bezoekers verbetert. De belangrijkste zijn: • een multifunctionele opslag en tentoonstellingsunit in het noordtransept; • een aan het kerkinterieur aangepast horeca- en winkelmeubel in het zuidtransept; • veel meer ruimte voor wc’s in de kosterswoning; • opslag in de kosterswoning en gedeeltelijk in een ondergrondse betonnen container buiten.
Opslag
8
Deze voorzieningen worden op de bladen 7-9 op plattegronden uitgewerkt. Opvallend is daarbij de oplossing voor de opslag van stoelen, podia en tentoonstellingsschermen. Er is nagegaan of het mogelijk is om alle opslag buiten het gezicht van de bezoekers te realiseren. Dat zou echter te veel ten koste gaan van de bedrijfsvoering. Met name de stoelen en de schoonmaakkarren moeten snel bereikbaar zijn bij verhuringen, zodat is gekozen is voor een interne opslag. Voor de overige interieurdelen is de ondergrondse opslag in de kelder en kosterswoning beschikbaar. In de fase van het definitief ontwerp kan ook worden onderzocht of het vervangen van de kosterwoning door een groter volume, maar gebouwd in dezelfde stijl praktischer en goedkoper is dan de ruimte ondergronds. De kosterwoning is uit 1945 en heeft niet de status van monument of beeldbepalend pand.
De interne opslag (bladen 13-16) is geen storend, maar een uitnodigend object, waar de vaste tentoonstelling over de kerk begint en waar men ook op kan staan om de kerk op een andere manier te zien. In de praktijk blijkt dat bezoekers dat zeer waarderen. Het meubel kan tevens worden gebruikt als tweede uitgiftepunt voor koffie bij grote voorstellingen. De afmetingen van dit meubel zijn van groot belang voor een goede beleving van het noordtransept. Men moet goed zicht hebben rondom het meubel en ook mag het zicht op het transeptraam niet worden verstoord. Van de waardevolle suggestie van de Historische Vereniging Alkmaar om de berekende maten van het meubel in de praktijk te toetsen met steigers en zeildoek wordt daarom zeker gebruik gemaakt. Door deze oplossing kunnen de doopkapel, uitvaartkapel en grafkapel vrij van opslag worden getoond aan de bezoekers en onderdeel worden van het verhaal van de Grote Sint Laurenskerk.
Horeca De bladen 17 en 18 geven het voorstel voor het horeca- en winkelmeubel weer in het zuidtransept. De storende scheidingswanden over de volle breedte zijn verwijderd, zodat men vrij zicht krijgt op de hele transeptarm. Het meubel en de daarbij passende tafels zijn laag gehouden, zodat het zicht zo min mogelijk wordt onderbroken. De horecaapparatuur wordt zo veel mogelijk in het meubel
geweest, in de Herenkamer bijvoorbeeld aan projecties over Alkmaarders en bij de grafkapel aan een toelichting op de familie die hem heeft laten inrichten. Met vrijstaande schermen kan het interieur worden getoond volgens de afbeeldingen van Saenredam en bijvoorbeeld een indruk geven hoe deze grote stadskerken waren ingericht voor de reformatie. Een elektronisch beloopbaar scherm kan toelichting geven op de rijke begrafeniscultuur van de kerk. ingebouwd. Door een deel van het meubel te gebruiken als winkelruimte is het mogelijk dat één vrijwilliger op rustiger momenten kan zorgen voor de winkel en de horeca.
Tentoonstellingsschermen De huidige tentoonstellingsschermen zijn moeilijk te verplaatsen vanwege hun grote gewicht en lastig op te slaan. Daarom stelt bureau Opera voor gebruik te maken van al in de handel bestaande schermunits, die alle mogelijkheden bieden om een tentoonstelling in te richten of om als afscheiding te fungeren (blad 20-26).
Bloedwonder Speciaal aandacht kan worden besteed aan het middeleeuwse verhaal van het Bloedwonder, waardoor Alkmaar een bedevaartsoort is geweest. Daarbij kan worden verwezen naar de Laurentiuskerk aan het Verdronkenoord, waar nu de betreffende herinneringen tentoon worden gesteld.
Toelichting op geschiedenis en interieur Als de kerk is vrijgemaakt van storende of rommelige situaties krijgt de bezoeker aandacht voor de monumentale delen van het interieur. Nadat hij kennis heeft genomen van de geschiedenis van de kerk op de wanden van het opbergmeubel worden de afzonderlijke onderdelen met digitale middelen toegelicht (blad 29). Met behulp van projecties op de wanden van de kerk nabij voorwerpen of bijvoorbeeld projecties op de wanden van de Herenkamer en de consistorie kunnen de verhalen worden verteld over die voorwerpen of ruimten en van de Alkmaarders die in die geschiedenis een rol hebben gespeeld. Deze projecties worden alleen zichtbaar als een bezoeker passeert en kunnen worden ondersteund door individueel gerichte ‘geluidsdouches’. Daarbij moet worden gedacht aan de geschiedenis van de consistorie, die voor de reformatie ook sacristie is
9
Orgels en Laatste oordeel Speciale aandacht krijgen de beide orgels en de gewelfschildering ‘het Laatste Oordeel‘, waarbij details kunnen worden vertoond, die vanaf de grond niet zichtbaar zijn. Alle staande apparatuur wordt mobiel uitgevoerd, zodat deze zijn te verwijderen bij beurzen en dergelijke (blad 29-36).
Kaarsen 10
Ook al in de huidige situatie vragen veel bezoekers of het mogelijk is om een kaars aan te steken. Om daaraan tegemoet te komen kan in een zijkapel die mogelijkheid worden gegeven. Tevens is daar dan ruimte om een beeld van de patroon van de kerk te plaatsen, Laurens, die ook de patroon is van Alkmaar. Ook aan de buitenzijde (zuidtransept) is een historisch beeld van hem geplaatst.
Historische voorwerpen Op dit moment staan historische voorwerpen uit het kerkinterieur niet in het interieur opgesteld. Ze kunnen nu wel worden opgenomen in de presentatie.
3. Organisatie, exploitatie en beheer 3.1. ORGANISATIE Integratie Grote Sint Laurenskerk in Theater De Vest Op 5 juli 2011 hebben burgemeester en wethouders de taken en verantwoordelijkheden van de Stichting Grote Sint Laurenskerk overgenomen en de daarvoor ingerichte organisatie ondergebracht bij Theater De Vest. Hiermee werd de organisatie van Grote Sint Laurenskerk een onderdeel van Theater De Vest. Aan dit besluit ging een lange geschiedenis vooraf. Al rond 2005 geven burgemeester en wethouders aan niet tevreden te zijn met het functioneren van de Grote Sint Laurenskerk in de Alkmaarse samenleving. De kerk is te weinig toegankelijk en wordt onvoldoende gebruikt voor de culturele evenementen van ondermeer het Alkmaarse verenigingsleven. In 2009 geven burgemeester en wethouders meer concreet aan dat zij de kerk meer als huiskamer van de gemeente Alkmaar willen zien. Daarbij gelden de volgende uitgangspunten: • Ruimere openstelling dan tot op heden is gebeurd. • Veel en diverse maatschappelijke en culturele activiteiten. • Er moet meer gekozen worden voor activiteiten die een openstelling van de kerk mogelijk houden. • Een betere symbiose met de cultuurpartners van het Canadaplein (en zo mogelijk andere cultuurpartners). Om hier meer uitvoering aan te geven krijgt Berenschot de opdracht deze mogelijkheden binnen de huidige organisatievorm nader te onderzoeken. Nadat Berenschot hun onderzoeksresultaat hebben gepresenteerd geven burgemeester en wethouders aan niet te verwachten dat met die aanbevelingen de gewenste uitgangspunten zullen worden gerealiseerd. Zij concluderen dat dit resultaat alleen kan worden bereikt met een organisatie die meer mogelijkheden biedt voor regie door de gemeente zelf. Om dit te bereiken wordt door alle betrokkenen intensief samengewerkt aan een nieuwe oplossing. Door de organisatie van de Grote Sint Laurenskerk onder te brengen bij Theater De Vest kan aanzienlijk worden bespaard op kosten voor management en ondersteuning, waardoor de organisatie kan voldoen aan de uitgangspunten van het college en ook een bezuiniging mogelijk is.
Huidige organisatie Nu de uitvoerende organisatie van de Grote Sint Laurenskerk is ondergebracht bij Theater De Vest fungeert de directeur van Theater De Vest ook als directeur Grote Sint Laurenskerk. Ook de Stichting Grote Sint Laurenskerk, de formele huurder van de kerk en de werkgever van de medewerkers, is volledig overgenomen door de gemeente, waardoor de exploitatie en het beheer van de Grote Sint Laurenskerk wordt uitgevoerd onder verantwoordelijkheid van burgemeester en wethouders. De eigenaar van de kerk is de Stichting tot Behoud van Monumentale Kerken in Alkmaar. Vanwege het draagvlak van deze stichting onder de bevolking en omdat de legaten eerder aan een stichting worden gegeven dan aan een overheid, is die situatie ongewijzigd gebleven. De gemeente neemt ook substantieel deel aan het bestuur van deze stichting door deelname door de burgemeester en de wethouder monumenten. Daarnaast functioneert de Stichting Vrienden van de Grote Sint Laurenskerk. Deze heeft tot doel het draagvlak van de kerk onder de Alkmaarse bevolking te versterken en fondsen te werven voor verbeteringen van met name het interieur. In de laatste jaren hebben zij bijvoorbeeld geld ingezameld voor een nieuwe geluidsinstallatie en de verlichting van het ‘Laatste Oordeel’. Bijzonder voor de gemeentelijke organisatie is de steun van een grote groep vrijwilligers. Door hun deelname kan de kerk worden opengesteld voor bezoek, is een koffiebar beschikbaar en zijn met name boeken en CD’s over de kerk te koop.
11
Toekomstige organisatie De gemeente Alkmaar ontwikkelt op dit moment een netwerkorganisatie, die inspeelt op de behoefte aan 24-uurs bereikbaarheid, een burgergerichte houding, de toenemende dynamiek bij gemeenten en de mogelijkheden van bezuinigingen door vergroting van de efficiency. Kortweg een moderne, compacte en wendbare organisatie. Voor de Stadsbedrijven, waaronder Theater De Vest met de Grote Sint Laurenskerk, is nagegaan of zij verder kunnen worden verzelfstandigd of juist geïntegreerd in de netwerkorganisatie. Burgemeester en wethouders hebben inmiddels akkoord gegeven op een business case met als uitwerking een businessplan.
3.2. EXPLOITATIE Gerealiseerde bezuiniging
12
Door efficiency-verhogende maatregelen, bezuinigingen en verschuivingen binnen de organisatie van Theater De Vest bleek het mogelijk de functies van directeur en administrateur Grote Sint Laurenskerk te laten vervallen. Hiermee kan een besparing worden bereikt van circa € 103.000. Deze besparing wordt voor een beperkt deel verminderd doordat investeringen nodig zijn om het onderhoud van het interieur weer op het minimaal voldoende niveau te krijgen en de medewerkers aan te sluiten op de gemeentelijk I&A-voorzieningen. De voor de overname toegekende subsidie was afhankelijk van de jaarlijkse exploitatie en bedroeg € 226.000 per jaar.
Uitgangspunten voor de exploitatie Voor de exploitatie van de kerk is meer dan één scenario mogelijk. Men kan variëren met de
belangrijkste scenariowaarden als openstelling, commerciële huur, gereduceerde huur en daarvan afgeleide waarden als personeelsbezetting en energieverbruik. • De kosten voor de openstelling voor bezoekers worden vooral bepaald door de personeelsbezetting, omdat het volgens wettelijke voorschriften noodzakelijk is dat altijd één medewerker met bepaalde opleidingen aanwezig is. Naast de vrijwilligers is er dus er dus altijd een beroepskracht (beheerder) aanwezig. • De mogelijkheden voor openstelling worden vooral bepaald door de medewerking van de vrijwilligers. Meer openstellingen zijn mogelijk als de huidige vrijwilligers bereid zijn vaker aanwezig te zijn en door nog meer vrijwilligers te werven. • Gezien de uitgangspunten van het college in de definitie van de ‘huiskamer van Alkmaar’ wordt de voorkeur gegeven aan (gratis) openstelling boven langlopende tentoonstellingen waarvoor moet worden betaald. Wel kunnen derden tentoonstellingen organiseren, die dan zoveel mogelijk gratis toegankelijk moeten zijn. Zo was er in 2012 een gratis toegankelijke fototentoonstelling die door de Grote Laurenskerk zelf werd georganiseerd. • Het is van belang de gereduceerde verhuur zo laag mogelijk te houden. Zo is bijvoorbeeld het gebruik voor verenigingen en culturele activiteiten in de Grote Kerk van Breda op zondagmiddag gratis. • Het vaste bestand aan personeelsleden is zo beperkt mogelijk. Afgezien van een deel van de functie van floormanager zijn de overgebleven functies van uitvoerende aard en zijn noodzakelijk voor schoonmaak, openstelling en verhuur. De management- en overheadwerkzaamheden
worden uitgevoerd door Theater De Vest. De eerstgenoemde kosten worden alleen beïnvloed door meer openstelling en verhuur. • Het energieverbruik varieert met het aantal verhuringen. Bij openstelling wordt alleen gebruik gemaakt van de vloerverwarming, maar bij verhuringen is de infrarood verwarming noodzakelijk.
Gebruik van de kerk Er is sprake van verschillende soorten gebruik: Om-niet gebruik De wens om de kerk meer te laten fungeren als huiskamer van de regio Alkmaar leidt met grote regelmaat tot de gedachte dat gebruik dan ook gratis moet zijn. Zeker voor organisaties met maatschappelijke functies is dat heel begrijpelijk. Door burgemeester en wethouders zijn sterk gereduceerde tarieven vastgesteld die tegemoet komen aan de culturele en maatschappelijke functie. Het algemene uitgangspunt is dat een gebruikende organisatie minimaal dat tarief betaalt. Toch zullen ook daar uitzonderingen op zijn. Soms is er helemaal geen huurder in beeld, bijvoorbeeld op Open Monumentendag of bij Kunst tot de Nacht. Momenten waarop de kerk in volle glorie moet schitteren. Zo zullen er in de praktijk beperkt uitzonderingen mogelijk zijn, gemiddeld zo’n 5 keer per jaar. Het door burgemeester en wethouders vastgestelde tariefbeleid is verder maatgevend. Cultureel en maatschappelijk gebruik Het is van belang de gereduceerde verhuur zo laag mogelijk te houden. Bij een lage huur zullen verenigingen veel vaker kiezen voor de Grote Sint Laurenskerk en wordt de kerk daadwerkelijk een bruisend middelpunt. Uiteraard is de gereduceerde huur alleen mogelijk voor verenigingen, instellingen en groeperingen zonder winstoogmerk en met het doel de positie van kunst, erfgoed, of sociaalcultureel werk in de regio Alkmaar te versterken. Commercieel gebruik De opbrengsten uit commerciële verhuur zijn maar matig te beïnvloeden. Wanneer ze te veel worden verhoogd, vindt er een verschuiving plaats naar zalen van andere verhuurders. Door het college zijn tarieven vastgesteld die door de markt als aan de hoge kant worden ervaren. Toch is het ook zo dat een exclusieve locatie als de Grote Sint Laurenskerk een bijbehorend tarief moet durven vragen.
Voorgesteld scenario Dit alles in overweging nemend wordt het volgende scenario voorgesteld: • Een aantal van 40 commerciële verhuringen tegen commerciële huurprijs (ook de gemeentelijke bijeenkomsten vallen hieronder) • Twee goed renderende beurzen, bijvoorbeeld de
Whiskybeurs. Deze aantallen zijn noodzakelijk om de exploitatie van de kerk niet onnodig duur te maken. • Voor de openstelling wordt vooralsnog uitgegaan van gratis openstelling opgedeeld in twee perioden. Van 15 april tot 15 juni is de kerk open op donderdagen, vrijdagen en zaterdagen. Op zondagen vanaf 12.00 uur. Vanaf 15 juni tot 15 september (het kernseizoen) is de kerk ook op dinsdagen en woensdagen open. • De gereduceerde huurprijs voor verenigingen, instellingen en groeperingen zonder winstoogmerk en met het doel de positie van kunst, erfgoed, of sociaal-cultureel werk in de regio Alkmaar te versterken bedraagt € 800 per voorstelling (maximaal 40 per jaar). Bij dit scenario worden de volgende resultaten verwacht: • Er is in de begroting 2012 een bijdrage opgenomen van € 128.000 • De opbrengsten verhuur worden geraamd op € 230.000
Geen vervangingsinvesteringen geraamd Om een goede vergelijking te kunnen maken tussen de situatie onder het beheer van de Grote Sint Laurenskerk en die onder het beheer van de gemeente is daarbij de wijze van begroten gehanteerd zoals toegepast door de Stichting Grote Sint Laurenskerk. Dit betekent dat het benodigde onderhoud wel wordt begroot, maar er niet wordt gereserveerd voor vervanging. Bij vervanging werd tot nu toe een beroep gedaan op subsidiënten, sponsors en giften. Bij een professioneel werkende organisatie is het uitgangspunt dat ook deze reservering binnen de exploitatie kan worden opgevangen. Dit is van belang bij verzelfstandiging.
13
Samenhang voorlopig ontwerp en exploitatie De uitvoering van het voorlopig ontwerp draagt bij tot een aanzienlijk betere beleving van het interieur van de kerk, waarmee de kerk een veel grotere waarde voor bezoekers krijgt. Dat geldt zeker ook voor een nieuwe verwarming. Deze investeringen leiden echter niet zódanig tot een verbetering van de exploitatie dat ze ten laste van deze exploitatie kunnen worden gebracht. De benodigde middelen worden daarom extern geworven.
onderhoud van de Grote Sint Laurenskerk zijn de volgende uitgangspunten van belang: Huurovereenkomst Stichting Behoud De huurovereenkomst tussen Stichting Behoud en Stichting Grote Sint Laurenskerk, geldend van 1-1-2004 tot 31-12-2013, is ook na de overgang naar de gemeente geldig, omdat de gemeente de Stichting Grote Sint Laurenskerk ook heeft overgenomen. Het is echter niet de Stichting Grote Sint Laurenskerk die de kerk exploiteert, maar het stadsbedrijf Theater De Vest.
3.3. BEHEER Tot de overname van de kerk door de gemeente was het eigendom en het beheer en onderhoud verdeeld over de eigenaar, de Stichting tot Behoud van Monumentale Kerken in Alkmaar en de huurder, de Stichting Grote Sint Laurenskerk. Over de verdeling daarvan was wel een passage in het huurcontract opgenomen, maar er was geen demarcatie vastgesteld waarop bij onduidelijkheid over de verdeling van kosten kon worden teruggevallen.
14
Nu de gemeente als huurder verantwoordelijk is voor het beheer en onderhoud en ook deelneemt in het bestuur van de eigenaar is die duidelijkheid meer dan ooit gewenst. Het gaat daarbij zowel om het onderhoud als om de roerende en onroerende eigendommen, met name in het interieur. Hiertoe zijn in overleg met het bestuur van de Stichting tot Behoud van Monumentale Kerken in Alkmaar demarcatielijsten opgesteld.
■ Onderhoud Voor het bepalen van de demarcatie bij het
Met name voor de demarcatie is artikel 9.1. van belang: “Voor rekening en verantwoordelijkheid van verhuurster komen alleen die onderhoudswerkzaamheden in of aan het gehuurde, die als monumentaal onderhoud subsidiabel zijn volgens het BRRM 1997 en het BROM (voor zover nog van toepassing, inmiddels vervangen door de BRIM). Let wel, ze moeten subsidiabel zijn, het verkrijgen van de subsidie is niet van belang”. Daarnaast is van belang artikel 9.2: “Alle overige onderhoudswerkzaamheden in of aan het gehuurde komen voor rekening en verantwoordelijkheid van huurster”. Leidraad BRIM In de Leidraad subsidiabele instandhoudingskosten 2011 wordt toegelicht welke kosten van de instandhouding van een monument subsidiabel zijn. Hoewel de regeling op zich in de loop van de tijd is gewijzigd, geldt dat niet voor de omschrijving van de instandhoudingskosten die voor subsidie in aanmerking komen. Deze leidraad kan dus worden gehanteerd als uitwerking van artikel 9.1.
Demarcatie onderhoud conform ROZ Bij het merendeel van de huurcontracten in Nederland worden standaard-bepalingen gehanteerd die zijn opgesteld door de Vereniging Raad voor Onroerende Zaken. Ze zijn afgeleid van Boek 7 titel 4 van het Burgerlijk Wetboek, waarin de verplichtingen van huurder en verhuurder zijn opgenomen. Overeenkomstig de huurovereenkomst van de Stichting Behoud wordt daar het onderhoud van de monumentale delen van het interieur en de installaties voor de instandhouding daarvan aan de verplichtingen van de verhuurder toegevoegd. Overigens is de eigenaar daarbij verantwoordelijk voor onderhoud als gevolg van niet te vermijden slijtage of ouderdom. Delen van interieur die onderhoud behoeven door intensief gebruik door bezoekers moeten worden toegerekend aan het onderhoudpakket van de huurder. Speciaal aandacht is daarbij nodig voor het beperken van de slijtage van de kerkvloer.
De infrarood branders hebben een aantal negatieve eigenschappen. Nu ze het einde van hun technische levensduur naderen is het goed om te onderzoeken hoe die negatieve aspecten kunnen worden voorkomen. Een belangrijk negatief punt is dat ze een hinderlijk geluid veroorzaken, zodat het niet mogelijk is om muziek met veel nuances, zoals van een kamerkoor of een strijkkwartet, buiten de zomer ten gehore te brengen. Dergelijke musici treden in het algemeen tussen september en april, juist het culturele seizoen, veelal niet in de kerk op. Daarnaast is geconstateerd dat de branders veel CO2 produceren waarvan niet voldoende duidelijk is welk effect dat heeft op interieur en orgels.
Demarcatielijst Het huurcontract, de Leidraad subsidiabele instandhoudingskosten 2011 en de standaardbepalingen ROZ als gebaseerd op het Burgerlijk Wetboek leiden tot de Demarcatielijst Grote Sint Laurenskerk als opgenomen in bijlage 1. Bij enkele onderdelen is een eigen lijn gevolgd, omdat de gemeente als derde partij de onderhoudswerkzaamheden uitvoert, zoals bij het buitenterrein, de aanlichting van de buitenzijde van de kerk, het carillon en het uurwerk. Voor de volledigheid is tevens vermeld welke posten niet subsidiabel zijn overeenkomstig de Leidraad subsidiabele instandhoudingskosten 2011.
Om die reden is aan de Grontmij de opdracht gegeven een programma van eisen op te stellen voor een klimaatinstallatie waarin dergelijke eigenschappen niet meer voorkomen: • geen verbrandingsgassen • geen storend geluid • storingen in de installatie of klimaatwisselingen mogen het interieur geen schade toebrengen • uiteraard moet de klimaatinstallatie bijdragen aan het comfort van de bezoekers • het verbruik aan fossiele brandstoffen moet zo beperkt mogelijk zijn
Eigendommen Omdat niet van alle (on)roerende goederen bekend is door wie ze zijn aangebracht, is er geen volledig overzicht van de eigendommen van de gemeente na overname van de Stichting Grote Sint Laurenskerk. Om die reden is ook een demarcatielijst betreffende de eigendommen opgesteld waarover tussen eigenaar en huurder overeenstemming bestaat. Deze lijst is opgenomen in bijlage 2.
3.3. VERWARMING Sinds de overname van de kerk door de gemeente zijn twee onderzoeken ingesteld die van belang zijn voor het behoud van monumentale waarden. Het belangrijkste onderzoek betreft het opstellen van een programma van eisen voor de deels te vervangen verwarming. Daarmee in verband staat ook een onderzoek naar de corrosie van de historische orgelpijpen. De huidige installatie bestaat uit een combinatie van vloerverwarming en gasgestookte infrarood branders.
Ook is geconstateerd dat de gasgestookte vloerverwarming niet optimaal functioneert en dat met aanpassingen het rendement ten minste met 10% kan worden verbeterd.
De installatie moet zodanig werken dat bij een keuze tussen bescherming van het historische interieur en het versterken van het comfort van de bezoekers, de monumentale bescherming de eerste
15
prioriteit krijgt. Overigens hoeft in de regel die keuze niet te worden gemaakt, zodat de aandacht kan blijven uitgaan naar het comfort van de bezoekers. Van invloed op dit programma van eisen is het onderzoek naar de oorzaken van de versnelde corrosie van de historische orgelpijpen. In een aantal gevallen is die corrosie zo ernstig dat er gaten zijn ontstaan, zodat de pijpvoeten moeten worden afgezaagd en vervangen door nieuw materiaal. Dit is een uiterst negatief proces, omdat moet worden bedacht dat het hier om verlies van historisch materiaal gaat, waarvan bij de oudste pijpen de leeftijd teruggaat tot 1511. Juist het complete ensemble van een orgel met zijn historische materialen bepaalt de kwaliteit van de klank. Het is van belang dat deze in alle omstandigheden veilig is voor de historische orgels. Een toelichting op dit onderzoek is opgenomen in bijlage 4. In 2011 is onderzocht of het verbruik van fossiele brandstoffen kan worden verminderd door het inzetten van een WKO-installatie. Bij een dergelijk installatie wordt in de winter koude opgeslagen die in de zomer moet worden verbruikt en wordt in de zomer warmte opgeslagen, waarmee de kerk in de winter wordt verwarmd. Omdat bij een WKO-
16
installatie uiteindelijk sprake moet zijn van een evenwicht tussen warmte en koude is deze niet toe te passen voor de Grote Sint Laurenskerk. Deze blijft ook buiten de zomer over het algemeen zo koel dat de koude niet kan worden afgenomen. Ook het leveren van die koude aan omliggende kantoren bood geen oplossing waarmee de kosten binnen een enigszins redelijke termijn van bijvoorbeeld 20-40 jaar kunnen worden terug verdiend. Om die reden heeft de Grontmij op basis van de bovenstaande uitgangspunten een technisch programma van eisen opgesteld waaraan het ontwerp voor een klimaatinstallatie de mogelijkheid moet bieden nieuwe duurzame technieken toe te passen als die beschikbaar komen en financieel op termijn rendabel zijn. Voor het overzicht heeft de Grontmij ook een indicatieve raming gemaakt van de kosten van installaties die kunnen voldoen aan het programma van eisen. In de tabel in bijlage 3 is daarvan een verkorte weergave opgenomen. Hieruit blijkt dat met een investering van rond de € 400.000 rekening moet worden gehouden.
4. Uitvoering van het masterplan 4.1. BENODIGDE INVESTERINGEN Voor de uitvoering van het masterplan zijn binnen de begroting van de kerk geen middelen beschikbaar. Het gaat hier om de volgende raming: Omschrijving Bouwkundige voorzieningen waaronder liften en kelder of vervangen kosterswoning Vaste interieurdelen waaronder multifunctioneel meubel en horeca Wanden en los meubilair Informatiezuilen, projecties en geluiddouches Verlichting Bouwplaatskosten Onvoorzien Kosten definitief ontwerp, maken digitale beelden, geluid en leveren inhoud expositie Totaal
Bedrag in € 458.000 328.000 113.000 133.000 40.000 129.000 107.000 129.000 1.437.000
In de ontwerpfase moet een keuze worden gemaakt uit de drie voorgestelde verwarmingsystemen. Duidelijk is in elk geval dat bij twee installaties de kosten rond de € 400.000 bedragen. Bij bijvoorbeeld een keuze voor convectie gaat het om: Omschrijving Installatie Bouwkundige voorzieningen Totaal Beschikbare reserve voor aanleg verwarming Grote Sint Laurenskerk na aftrek onderzoekskosten Benodigd
Bedrag in € 360.000 60.000 420.000 -240.000 180.000
4.2. WERVING MIDDELEN De uitvoering van het voorlopig ontwerp draagt bij tot een aanzienlijk betere beleving van het interieur van de kerk. De kerk krijgt daarmee een veel grotere waarde voor bezoekers uit de regio Alkmaar en elders. Ook het toepassen van een nieuwe verwarming leidt tot een betere situatie voor de beleving en het gebruik voor culturele doeleinden.
Ook wordt opdracht gegeven voor een ontwerp voor de vernieuwing van de verwarmingsinstallatie.
Deze investeringen leiden niet zodanig tot een verbetering van de exploitatie dat ze ten laste van deze exploitatie kunnen worden gebracht. Voorgesteld wordt de benodigde middelen te werven bij fondsen, andere overheden en sponsors.
Indien de werving van middelen succesvol is verlopen kan de uitvoering ter hand worden genomen. Gezien de staat van de infraroodbranders in de kerk is het van belang dat in elk geval dit onderdeel van de verwarming in 2013 wordt vervangen.
4.3. BESLUITVORMING De raad wordt gevraagd in te stemmen met het beschikbaarstellen van een voorbereidingskrediet van € 100.000. Na dit akkoord krijgt bureau Opera de opdracht het voorlopig ontwerp om te zetten in een definitief ontwerp.
Aan de hand van de definitieve ontwerpen wordt de omgevingsvergunning aangevraagd en toestemming gevraagd aan de eigenaar, de Stichting tot Behoud van Monumentale Kerken in Alkmaar.
17
BIJLAGE 1. DEMARCATIE ONDERHOUD
Demarcatielijst Grote Sint Laurenskerk Element Hoofdgroep A. Onbestraat terrein
B.
C.
D.
E. 1.
Bestrating buitenzijde
Goten / hemelwaterafvoeren
x x
Parkeerterrein Losse bestrating: klinkers, tegels, banden, enz Rijwielrekken vervangen en onderhoud
x x
x
x x x
Vervangen riolering in het terrein Schoonmaken / ontstoppen riolering buiten Hemelwaterafvoeren onderhoud/ontstoppen Schoonmaken / ontstoppen riolering binnen Schoonmaken putten en kolken binnen
x x x x x
x x
Kerkbanken/meubilair reinigen/in de was zetten Zerkenvloer reinigen Vervoermiddelen Schilderwerk pastorie Glas pastorie/lichtstraat/toiletruimten Horeca inrichting en voorzieningen Keuken Ventilatie/lijkenluiken (openen en sluiten) Koperwerk/kroonluchters poetsen Koperwerk/kroonluchters restauratie Muur onderhoud (witten) in zijkapellen (tot 3 m hoogte) Restauratie muur groot onderhoud (pleisteren/witten/voegen) Specialistisch schoonmaakwerk
x x x x x x x x x
x x x x x x x x x
x
x
x x x
x x x x
x x
x x
x
x
x x x
x x x x x
Beglazing
x x x
Brandmeldinstallatie onderhoud en contract Veiligheidsinstallatie (inbraak) onderhoud en contract Vloerverwarming onderhoud en contract CV-ketels kerk onderhoud en contract CV-ketels consistorie/pastorie onderhoud en contract Infrarood stralers onderhoud en contract Bliksemafleidingsinstallatie Brandpreventie/sprinklerinstallatie Brandmeldinstallatie Gas-water installatie deel naar meterkast Gas-water, keuken, toiletgroep, pastorie Water toiletten monument Brandslangen controle en vervanging Voorzieningen gebruiksvergunning (noodverlichting ontruimalarm, vluchtwegaanduiding) Installatie 220/380 V algemeen, onderhoud en uitbreiding Installatie laagspanning algemeen, onderhoud en uitbreiding Buitenverlichting aan het gebouw (buiten deel gemeente) Aanlichtingspots in-/op de kerk buiten (incl. schakelaars) Aanlichting gewelf
x x x
Trappen vervangen/onderhoud Trappen schoon houden Hekken vervangen/herstellen
x
Inclusief lichtkoepels, dakramen, lichtstraat en pastorie
x
Vervangen, herstel en onderhoud (inclusief pastorie) Schoonhouden
x x
Dorpels, lekdorpels en ander gevelnatuursteen (ook pastorie) Metselwerk
x x
Zerken met voegonderhoud en -herstel Herenkamer en consistorie Kantoren inclusief Librije
x x
Smeedijzeren hekwerken, ankers, Metalen onderdelen die niet tot de constructie van het gebouw horen
x
Monumentale plafonds en gewelven Witten e.d. plafonds pastorie (na overleg eigenaar)
x
Glas-in-lood kerkgebouw/consistorie/liberije en Herenkamer Glasverzekering librije, glasgang en pastorie
x
Kerkonderdelen Pastorie Metalen hekwerken
x
Kerkonderdelen kozijnen, ramen, deuren en wanden pastorie (overleg eigenaar)
x
x x x
x x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x x
x x
x
x
Buitenschilderwerk
x
Binnenschilderwerk
Herstel schade derden
ARBO voorzieningen Voor inspectie en monumentaal onderhoud Voor gebruik door beheerder (na overleg eigenaar)
14.
x x
Graffiti binnen Graffiti buiten 13.
x x
Metaalwerken
9.
12.
x x
Vloerafwerking
Plafonds
11.
Gazon Beplanting
Natuursteen en metselwerk
8.
10.
gemeente
Trappen/smeedijzer hek
4.
7.
niet subs.
Onderhoud in relatie tot casco Installaties
Dakbedekking
6.
beheerder
Onderhoud interieur
3.
5.
Eigenaar
Riolering
18
2.
Omschrijving
Orgels
x
x
Element
15.
Hoofdgroep
Omschrijving Interieur/pijpen Exterieur/luiken Balgen Stembeurten Schoonmaken Klimaatbeheersingsapparatuur Onderzoek en begeleiding deskundige Schilderwerk Intonatie/wijzigingen Stemhulp Herstelwerk na ondeskundig stemwerk
Eigenaar x x x x x x x x
Luidklokken/klokkenstoel Instandhouding/ophanging/constructie Automatiek, handspel en automatisch spel Speeltrommel/gewichten Vervanging door replica’s Herstel elektronische speelwerken/bandspeelwerken Vervanging gewichtsaandrijving/elektromotor Werk aan magneethamers
x x x x x
Aandrijving/gewichten,draden,kettingen,opwindsysteem etc. Schilder/verguldwerk Schoonmaken smeren Werk aan wijzerring/wijzerplaatverlichting Elektrisch uurwerksysteem (alleen mechanisch deel ervan) Werkzaamheden aan de moederklok en afstandsbediening
x x x
beheerder
niet subs.
x x x
x x x
gemeente
Carillon
16.
x x x
x x x
Uurwerk
17.
Interieur overige delen Schoonmaken algemeen Maquette-schilderij Glazen tochtpui Hijsapparatuur Deuren, inclusief hang- en sluitwerk monumentaal Deuren, incusief hang- en sluitwerk overig Kerkbanken Koorhek Drieluik Elektrisch apparatuur tbv beheer (verlichting, dovenlus, geluid) Losse stoelen, tafels, bar, kar, podium etc.
18.
x x x x
x
x x
x x
x
x
x x
x x x
x
x
x
x
x
x x x x
Exterieur overige delen Deuren inclusief hang- en sluitwerk monumentaal Deuren inclusief hang- en sluitwerk overig Gaasroosters Reclamebeugels noordtransept Beelden/zonnewijzer Voor hang- en sluitwerk: onderhoud en vervanging door eigenaar, maar sleutels bij beheerder
x x x
19
BIJLAGE 2. DEMARCATIE EIGENDOMMEN Element A.
Hoofdgroep Onbestraat terrein
B.
Bestrating buitenzijde
C.
Riolering
D.
Interieur
E. 1.
20
Onderhoud in relatie tot casco Installaties
2.
Trappen/smeedijzer hek
3.
Dakbedekking
4.
Goten / hemelwaterafvoeren
5.
Natuursteen en metselwerk
6.
Vloerafwerking
7.
Metaalwerken
8.
Plafonds
9.
Beglazing
13.
ARBO voorzieningen
14.
Orgels
15.
Carillon
16.
Uurwerk
17.
Interieur overige delen
18.
Exterieur overige delen
Eigendomslijst Grote Sint Laurenskerk Omschrijving Gazon; grond eigendom kerk Beplanting; grond eigendom kerk Parkeerterrein; grond eigendom kerk Rijwielrekken Riolering binnen en buiten
Eigenaar
x
Monumentaal meubilair en artikelen Monumentale wandborden Zerkenvloer Vervoermiddelen Toiletruimten publiek Horeca inrichting, stoelen, podia en wandschermen Keuken Koperwerk/kroonluchters
x x x
Brandmeldinstallatie Veiligheidsinstallatie (inbraak) Vloerverwarming CV-ketels kerk CV-ketels consistorie/pastorie Infrarood stralers Bliksemafleidingsinstallatie Brandpreventie/sprinklerinstallatie Gas-water installatie deel naar meterkast Gas-water, keuken, toiletgroep, pastorie Toiletten monument Brandslangen Voorzieningen gebruiksvergunning (noodverlichting ontruimalarm, vluchtwegaanduiding) Installatie 220/380 V algemeen Installatie laagspanning algemeen Buitenverlichting aan het gebouw (buiten deel gemeente) Aanlichtingspots in-/op de kerk buiten (incl. schakelaars) Aanlichting gewelf
x x x x x
Trappen en hekken
x
Inclusief lichtkoepels, dakramen, lichtstraat en pastorie
x
Vervangen
x
Dorpels, lekdorpels en ander gevelnatuursteen (ook pastorie) Metselwerk
x x
Herenkamer en consistorie Kantoren inclusief Librije
x
Smeedijzeren hekwerken, ankers, Metalen onderdelen die niet tot de constructie van het
x
x
x x x x
x x
beheerder
x
gemeente x x x
x x x x
x x
x x x x
x
x x
gebouw horen Monumentale plafonds en gewelven Plafonds pastorie
x x
Glas-in-lood kerkgebouw/consistorie/liberije en Herenkamer
x
Voor inspectie en monumentaal onderhoud Voor gebruik door beheerder
x
Geheel en beide orgels
x
Geheel
x
Geheel
x
Maquette-schilderij x Glazen tochtpui Hijsapparatuur Kerkbanken x Koorhek x Drieluik Elektrisch apparatuur tbv beheer (verlichting, dovenlus, geluid) Losse stoelen, tafels, bar, kar, podium etc. Gaasroosters Reclamebeugels noordtransept Beelden/zonnewijzer
x x
x
x x
x x x
x
BIJLAGE 3. VERWARMINGSSYSTEMEN DIE KUNNEN VOLDOEN AAN HET PROGRAMMA VAN EISEN Type Stralingsverwaming met radiatoren met warm water op 12 meter hoogte langs de gevels Stralingverwarming met elektrische radiatoren aan de trekstangen
Raming Installatie € 360.000 Bouwkundig € 40.000 Installatie € 265.000
Voordelen Duurzame technieken mogelijk bij latere vervanging ketel
Nadelen Visueel zeer onaantrekkelijk
Installatie goedkoper dan andere systemen.
Hoog energiegebruik (fossiele brandstoffen eerst omzetten in elektriciteit)
Bouwkundig € 40.000 Onderhoudsarm
Mooier dan de huidige branders, maar nog steeds zeer zichtbaar.
Convectie via zolderruimten boven zijbeuken, waarbij de warmte alleen op de vloer zich voordoet.
Installatie € 360.000
Nauwelijks zichtbaar
Hogere bouwkundige kosten
Bouwkundig € 60.000
Duurzame technieken mogelijk bij latere vervanging ketel
Nieuwe techniek, die pas in enkele kerken is toegepast.
BIJLAGE 4. TOELICHTING OP HET ONDERZOEK NAAR DE CORROSIE VAN DE ORGELPIJPEN Het eerste onderzoek heeft betrekking op de corrosie van de pijpen van beide historische orgels. Er blijkt, net als in andere kerken in Nederland en zelfs in andere landen binnen Europa, sinds een aantal jaren putcorrosie op te treden aan de voeten van de orgelpijpen. Niet alleen in Alkmaar is die corrosie bij sommige pijpen zo ernstig dat er gaten zijn ontstaan en de pijpvoeten moeten worden afgezaagd en vervangen door nieuw materiaal. Dit is een zwaar verlies voor de monumentale waarde van het orgel, omdat daarmee het originele materiaal verloren gaat en daarmee de originele kwaliteit van het orgel vermindert. Bijvoorbeeld bij het Van Covelensorgel, waarvan in 2011 het 400-jarig bestaan is herdacht, gaat het bijvoorbeeld om pijpen die al 400 jaar zonder schade hebben doorstaan. Juist het complete ensemble van een orgel met zijn historische materialen bepaalt de kwaliteit van de klank. Omdat dit proces zich niet alleen in Nederland voordoet, is er op Europees niveau onderzoek verricht. Dit onderzoek heeft geen eenduidige oorzaak opgeleverd, maar er zijn wel verdachte omstandigheden geformuleerd. Het betreft mogelijk de luchtkwaliteit, die samen met de zuren die vrijkomen in nieuw eikenhout dat is toegepast bij restauraties, vermoedelijk de corrosie aan de binnenkant van de orgelpijpen doet ontstaan. De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed heeft op
verzoek van de gemeente Alkmaar zich voor het Nederlandse onderzoek gericht op de Grote Sint Laurenskerk. Een extra verdacht omstandigheid in Alkmaar waren de uitlaatgassen die in ruime mate bij de infrarood branders vrijkomen. Het technische onderzoek, uitgevoerd onder leiding van orgelbouwer Flentrop, bestond uit het aanbrengen van meetapparatuur aan de binnenkant van orgelpijpen, die luchtwaarden hebben gemeten gedurende een jaar bij verschillende weersomstandigheden. Uit dit onderzoek bleek dat de gemeten waarden van schadelijke stoffen (ondermeer azijnzuur) niet direct verantwoordelijk kunnen zijn voor de schade aan de orgelpijpen. Metingen in de kerk gaven daarnaast een hoog gehalte CO2 aan. Hoewel het niet onmogelijk is dat de combinatie van veel CO2 en de aanwezige zuren schade kan veroorzaken, is die werking niet aan te tonen. De rijksdienst zal elders het onderzoek voortzetten om meer onderzoeksresultaten te verkrijgen. Hoewel het dus niet is uit te sluiten dat de infrarood branders aan de corrosie bijgedragen, is het evenmin met zekerheid vast te stellen dat ze wel schade veroorzaken. De corrosie doet zich ook voor in een aantal onverwarmde kerken. Het is goed mogelijk dat in die kerken juist weer het nieuwe eikenhout veel meer zure stoffen afgeven. Hoewel het spijtig is dat ook met het onderzoek in Alkmaar ook geen eenduidige oorzaak is vast te stellen, heeft het wel bijgedragen aan het formuleren van betere randvoorwaarden voor het programma van eisen voor de te vervangen klimaatinstallatie.
21
oktober 2012
