Manoeuvreerruimte voor scootmobielen
Theo van der Voordt
1
Inhoud 1. Doel van het onderzoek
2
2. Onderzoeksopzet
2
3. Resultaten Afmetingen van rolstoelen
3
Ruimte voor draaien en keren
4
Vrije doorgangsbreedte
4
Rolstoelgebruik binnenshuis
5
Toilettransfers
5
Overige opmerkingen
6
4. Discussie
6
5. Conclusies en aanbevelingen
7
Bijlage: Metingen per type rolstoel
8
2
1. Doel van het onderzoek Eind 1995 verscheen het Handboek voor Toegankelijkheid, de langverwachte opvolger van Geboden Toegang. Hierin worden maatcriteria gegeven voor integrale toegankelijkheid. Uitgangspunt is dat iedereen zo onafhankelijk en gelijkwaardig mogelijk de gebouwde voorzieningen moet kunnen bereiken en gebruiken. Voor de vrije ruimte ten behoeve van draaien en keren in een rolstoel worden de volgende maten gegeven: • een draaicirkel van 1500 mm voor een draai van 1800 en 3600 in een handbewogen rolstoel; • een draaicirkel van 1800 mm voor een draai van 1800 en 3600 in een elektrische rolstoel of een zogenoemde scootmobiel. De maat van 1800 mm is gebaseerd op de ervaringsdeskundigheid van degenen die betrokken zijn geweest bij de voorbereiding van het handboek. Vooralsnog is hierover in de vakliteratuur weinig informatie te vinden. Reden om door middel van een klein onderzoek informatie te verzamelen ter beantwoording van de vraag: Hoeveel ruimte hebben gebruikers van een elektrische rolstoel minimaal nodig om een ruimte binnen te rijden, te keren en weer uit te rijden?
2. Onderzoeksopzet De beurs Support 96 bood een goede gelegenheid om de benodigde manoeuvreerruimte voor draaien en keren in een elektrische rolstoel nader te onderzoeken. Deze beurs voor revalidatie en thuishulp is gehouden van 9 tot 12 mei en vond plaats in Utrecht. Centraal thema was dit keer: wonen, woningaanpassingen en aanpasbaar bouwen. Een dergelijke beurs trekt uiteraard veel bezoekers met een functiestoornis, waaronder gebruikers van een elektrische rolstoel of scootmobiel. Ten behoeve van het onderzoek is een proefopstelling opgebouwd met behulp van houten blokken van 50 cm lang, 25 cm breed en 25 cm hoog. Op deze wijze is een ruimte afgebakend van 1.60 x 1.60 m, die naar behoefte vergroot of verkleind kon worden. De vrije doorgang tot deze ruimte bedroeg 85 cm. Door de opstelling van de blokken werd bij een verkleining van de onderzoeksruimte tot 1.50 x 1.50 m de vrije doorgangsruimte van de toegang automatisch tot 76 cm gereduceerd (figuur 1). Om de minimaal benodigde ruimte gemakkelijk te kunnen aflezen is op de vloer zeil gebruikt met een rasterpatroon van 10 x 10 cm, onderverdeeld in eenheden van 1 cm. Om de onderzoekstijd te beperken en ook omdat het verschil tussen wel en niet kunnen draaien eerder ligt in een veelvoud van 1 cm, is de minimaal benodigde ruimte gemeten in stappen van 10 cm. Aan voorbijgangers in een elektrische rolstoel of scootmobiel is gevraagd de afgebakende ruimte in te rijden, te draaien, en weer uit te rijden. Door te schuiven met de wanden is vastgesteld bij welke minimum maten men kon draaien zonder tegen een van de wanden te botsen en zonder meer dan twee keer te hoeven steken. Voorts is het type rolstoel genoteerd en zijn de lengte en breedte van de rolstoel of scootmobiel geregistreerd. Tenslotte is gevraagd naar het gebruik van de stoel binnenshuis. Wanneer de tijd het toeliet werd nog even doorgepraat, waarbij persoonlijke ervaringen met (on)toegankelijkheid van de gebouwde omgeving naar voren konden komen. In ruim drie dagen hebben 71 proefpersonen aan het onderzoek deelgenomen, waarvan: • 31 personen in een elektrische rolstoel; • 21 personen op een scootmobiel; • 10 personen in een handbewogen rolstoel, waarvan 6 met een stijf (gestrekt) been; • 9 personen in een handbewogen duwwagen.
3
Bovenaanzicht van de proefopstelling
3. Resultaten a. Afmetingen van rolstoelen In onderstaande tabellen zijn de gemeten waarden voor de lengte en breedte van de rolstoelen weergegeven, inclusief attributen zoals een boodschappenmandje, werkblad, of standaard voor loopkrukken. Tabel 1: Geregistreerde lengte inclusief attributen < 110 110-119 120-129 130-139 140-149 150-159 handbewogen - standaard - duwwagen - gestrekt been elektrische rolstoel scootmobiel Totaal
1
1 2 4
1 7 6 2 16
2 1 2 10 5 20
1 1 10 4 16
2 1 4 7
1 2 2 5
60-64
65-69
70-74
≥75
Totaal
2 3 4 23 9 41
2 3 1 3 1 10
Tabel 2: Geregistreerde breedte < 60 handbewogen - standaard - duwwagen - gestrekt been elektrische rolstoel scootmobiel Totaal
2
1 1
5 10 17
4
1 1
2
4 9 6 31 21 71
≥ 160
Totaal
1 2 3
4 9 6 31 21 71
Inclusief voetsteunen en eventuele attributen is het merendeel van de handbewogen rolstoelen tussen de 1.10 en 1.20 m lang; 77% blijft binnen de 1.40 m. Rolstoelgebruikers met een gestrekt been nemen ca 1.60 m in beslag. Ca 13% van de elektrische rolstoelen en bijna 29% van de scootmobielen is langer dan 1.40 m. Slechts 3 rolstoelen zijn inclusief de gebruiker langer dan 1.60 m. Het gaat hier om een gebruiker van een elektrische rolstoel in een half-liggende houding en twee scootmobielen, die ‘netto’, d.w.z. zonder losse attributen, ca 1.40 m lang zijn. De meeste rolstoelen (82%) zijn tussen de 60 en 70 breed. Nog geen 3% is breder dan 75 cm. Het gaat hier om een duwwagen met werkblad en uitstekend besturingspaneel, en een persoon in een handbewogen rolstoel die door zijn handicap letterlijk breeduit moet zitten.
b. Ruimte voor draaien en keren In bijgaande grafieken is per type rolstoel uitgezet hoeveel ruimte minimaal nodig is. De scootmobielen spannen de kroon: 40% heeft minimaal 2.00 m nodig, terwijl 20% zelfs minimaal 2.10 m nodig heeft. De benodigde ruimte is aanzienlijk meer dan de draaicirkel die in de documentaties van rolstoelfabrikanten wordt vermeld. Gebruikers van een elektrische rolstoel volstaan doorgaans met 1.80 m, hoewel nog altijd 13% minimaal 1.90 m nodig heeft. Voor een enkeling is zelfs deze maat te krap. De reeds lang ingeburgerde maat van 1.50 m blijkt voor de doorsnee gebruiker van een handbewogen rolstoel geen probleem, maar is voor mensen die geduwd worden aan de krappe kant: 3 van de 9 proefpersonen had 1.60 á 1.70 m nodig. Voor mensen met een gestrekt been is eveneens minimaal 1.60 á 1.70 m noodzakelijk. Ook binnen eenzelfde categorie rolstoelen komen grote verschillen voor. Deze verschillen zijn te verklaren vanuit de volgende factoren: • wendbaarheid van de rolstoel: elektrische rolstoelen verschillen onderling qua draaicirkel en afmetingen, en ditzelfde geldt voor scootmobielen; • aan- of afwezigheid van attributen zoals boodschappenmandjes (scheelt ca 25 cm in lengte), een ophangconstructie voor stokken (veel toegepast door gebruikers van een scootmobiel), een werkblad; • behendigheid van de gebruiker.
c. Vrije doorgangsbreedte Voor niemand blijkt een vrije doorgang van 85 cm een probleem. Bij recht van voren aanrijden is 76 cm voor gebruikers van een elektrische rolstoel of scootmobiel vaak evenmin een probleem, omdat zij - in tegenstelling tot gebruikers van een handbewogen rolstoel - met de hand sturen en er geen lichaamsdelen naast de rolstoel uitsteken. Deze maat is wel het absolute minimum en alleen acceptabel bij een puntvernauwing (over een zeer korte lengte). Binnen deze maat is manoeuvreren niet meer mogelijk. Voor deuren, waar men vaak ter plaatse van de deuropening nog enigszins moet bijsturen, is deze krappe maat dus zeker niet acceptabel.
5
Cumulatieve frequentieverdelingen per type rolstoel Per type rolstoel is aangegeven welk percentage gebruikers binnen een bepaalde maat kan draaien en keren
d. Rolstoelgebruik binnenshuis Van de 10 gebruikers van een handbewogen rolstoel waaraan dit gevraagd is, gebruiken er 7 dezelfde rolstoel in huis. De andere 3 zijn in staat in huis te lopen, al dan niet met een stok, of stappen over op een werkstoel. Van de overige respondenten zijn hierover geen gegevens bekend. Van de 29 gebruikers van een elektrische rolstoel gebruiken er 25 deze zelfde rolstoel ook in huis. De overige vier stappen over in een handbewogen rolstoel of verplaatsen zich lopend in huis. Van de 21 gebruikers van een scootmobiel waarover deze gegevens bekend zijn, gebruiken er slechts twee de scootmobiel ook in huis; 10 personen stappen over op een handbewogen rolstoel, een kleinere elektrische rolstoel, of een trippelstoel, terwijl 9 personen zich in huis lopend verplaatsen. In geval van overstappen op een andere stoel en/of lopen in huis, wordt de rolstoel in de schuur gestald, of in de hal van de woning, en in een enkel geval in een overdekte semiprivé binnenstraat.
e. Toilettransfers Bij 32 proefpersonen is doorgevraagd naar de wijze waarop van het toilet gebruik wordt gemaakt. Bij de andere proefpersonen was hier geen tijd voor of was de vraag niet relevant omdat men in huis kan lopen. Vrijwel alle toilettransfers blijken voor te komen. Deze zijn als volgt verdeeld: • 3 x overstappen onder een hoek van 900 • 2 x idem met hulp
6
• 5 x diagonaal overstappen • 1 x idem met hulp • 2 x zijwaarts overschuiven, met hulp • 5 x voorwaarts overstappen, waarvan 1 x m.b.v. een draaischijf • 8 x transfer met tillift Twee personen gebruiken een toiletstoel, eveneens twee personen maken nooit van het toilet gebruik (op bed) en 1 persoon wordt door 2 hulpverleners opgetild. Een enkeling merkt op zodanig getraind te zijn, dat toiletgebruik buitenshuis vermeden kan worden.
f. Overige opmerkingen Hoewel uit de gesprekken weinig nieuwe informatie naar voren is gekomen, is een aantal opmerkingen vermeldenswaard. In willekeurige volgorde: • procedures voor individuele aanpassingen zijn vaak langdurig en moeizaam (soms leidend tot een proces tegen de gemeente); • toenemende concurrentie t.a.v. aanpassingsgelden tussen ouderen en gehandicapten; • ITS-symbool vaak onvoldoende garantie voor toegankelijkheid voor iedereen; • verschillende recent opgeleverde gebouwen zijn niet goed toegankelijk (soms wel goed op tekening, maar foutief uitgevoerd); • door afwezigheid van toegankelijke hotels tijdens vakanties soms aangewezen op opvang in een verpleeghuis; • soms wel rekening gehouden met plaatsingsruimte voor een rolstoel, maar niet met manoeuvreerruimte om er te komen (bioscoop); • kokosmatten vermijden vanwege moeilijke rolstoelbesturing; • graag stopcontact dichtbij kooktoestel om b.v. gebruik mixer mogelijk te maken (roeren gaat moeilijk door beperkte arm/handfunctie); • pinapparaten en ‘flappentappers’ vaak onbereikbaar (te hoog); • aangepaste toiletten vaak niet goed toegankelijk (pot op de verkeerde plaats, slechts 1 transfer mogelijk, beugels te laag); • WC-brillen vaak instabiel, bij voorkeur niet met twee schroeven maar met stang bevestigen; • natte cel in Focus-woningen eigenlijk te klein voor gebruik van een tillift; • grote tourniquets niet met vier maar met drie compartimenten uitvoeren, omdat deze anders voor veel rolstoelgebruikers onbruikbaar zijn; • voetgangersknoppen op verkeerslichten bij voorkeur uitvoeren met een sensor, zodat een lichte beweging van de hand voldoende is.
4. Discussie Gebleken is dat met name de scootmobielen veel ruimte vragen. In principe is dit type rolstoel voor buiten bedoeld. Toch wordt er ook in winkelcentra veel gebruik van gemaakt. Dit pleit ervoor om hiervoor zo mogelijk voldoende manoeuvreerruimte te creëren of ervoor te zorgen dat men rond kan rijden (circuit). Voorts moet voldoende manoeuvreerruimte en parkeerruimte beschikbaar zijn in de onmiddellijke nabijheid van de woningentree (gemeenschappelijke verkeersruimte in een woongebouw, berging van een woongebouw, hal of berging van een privé woning).Tenslotte dient ook de maatvoering van liften waarvan het redelijk is dat gebruikers van een elektrische rolstoel of scootmobiel hiervan gebruik maken, op dit type rolstoelgebruik te zijn afgestemd. Tegelijkertijd zijn er (financiële) grenzen aan het bouwkundig oplossen van ruimteproblemen. Dit betekent dat bij de ontwikkeling, produktie en aanschaf van elektrische rolstoelen nadrukkelijker gekeken moet worden naar het benodigde ruimtegebruik! Een tweede opmerking betreft de moeilijkheden die gehandicapte mensen vrijwel dagelijks ondervinden. Ondanks alle beschikbare kennis blijkt er bij het ontwerpen, uitvoeren en behe-
7
ren van gebouwde voorzieningen nog steeds onvoldoende aandacht besteed te worden aan toegankelijkheid voor iedereen, inclusief mensen met functiestoornissen. Reden te meer om hiervoor in de bouwwereld continu aandacht te vragen.
5. Conclusies en aanbevelingen Voor gebruikers van een handbewogen rolstoel blijkt een draaicirkel van 1.50 m voldoende. Voor mensen in een duwwagen en mensen met een gestrekt been is tenminste 1.60 m en bij voorkeur 1.70 m gewenst. Onder de gebruikers van een elektrische rolstoel valt ca 13% buiten het zogenaamde breder gemiddelde, wanneer de huidige maat van 1.80 m gehandhaafd blijft. Dit pleit ervoor deze maat als absolute minimum aan te merken en hieraan een voorkeurmaat van 2.00 m toe te voegen. Deze laatstgenoemde maat maakt het ook voor het merendeel van de gebruikers van scootmobielen mogelijk om te draaien en te keren, hoewel nog altijd 20% méér nodig heeft. Een dergelijke ruime maat kan selectief worden toegepast, b.v. in grote winkelcentra en gemeenschappelijke verkeersruimten van woongebouwen. In verband met de grotere lengte van elektrische rolstoelen, scootmobielen, en mensen met een gestrekt been, zou de diepte van een liftkooi in winkelcentra en grote woongebouwen uit het oogpunt van fysieke toegankelijkheid bij voorkeur tenminste 1.60 m moeten bedragen.
8
Bijlage 1: Metingen per type rolstoel Vermeld zijn: • geslacht (M=man, V=vrouw) • merk rolstoel • de opgemeten lengte en breedte, inclusief attributen zoals een boodschappenmandje of werkblad • de minimum ruimtebehoefte zonder veelvuldig te hoeven steken; indien deze maat tussen haakjes staat, betekent dit dat de desbetreffende maat gepaard gaat met botsingen tegen de wanden en dus te krap is; • de maat waarbinnen men redelijk gemakkelijk kan keren; • de maat waarbij men in een beweging naar binnen kan rijden, draait, en weer naar buiten rijdt (in veel gevallen zijn overigens niet alle drie deze maten gemeten); • de aanbevolen minimum maat voor de desbetreffende proefpersoon, op basis waarvan de cumulatieve frequentieverdelingen in paragraaf 3 zijn samengesteld.
9
Elektrische rolstoelen man/ vrouw v m m v m m v m v m v m m m v v m v m v m v v m v m m m m m m
type 24 Pro Garant 24 Pro Garant Amigo/Quicky Elro 90 Compact Elro 90 Compact Elro Compact Elro Compact Garant LMD LMD LMD LMD LMD LMD LMD LMD LMD LMD LMD 3 Marcher Marcher Meyra Meyra (grote wielen voor) Moover 302 MRS Elro 90 Octopus Permobil Permobil Chairmade (halfliggend) Rubaband EJ Compact Skwirrel Quatro Spinner 3000
lengte
breedte
118 122 116 130 130 130 119 102 125 124 130 130 147 125 125 112 135 128 114 130 136 124 116 157 128 122 123 165
65 65 64 66 68 66 66 63 67 66 67 67 66 68 67 68 67 68 66 65 65 70 65 68 66 67 63 63
133 130 152
70 70 74
10
Ø min
Ø redelijk Ø ruim
(160) 150 (150) (150) 150 (150) (150) (160) (150) (170) 180 (170) 150 170
160 170 160 160 160 160 160 160 170 160 180
170 180
180 170
180
150 160 (150) 150 (190) (180) (160) (160) (180) 150 190 (160)
170 150 160 150 190 180 190 160 200 170 150
(170)
aanbevolen min. 160 170 150 160 160 150 160 160 170 160 180 180 180 150 170 150 170 160 150 150 150 200 190 170 170 190 150 190 170 150 180
Scootmobielen man/ vrouw m m v v v v v v v m v v m v m m v v v v v
type Clark 200 Deltacar Favourite Flyer Fortress 2000 Fortress 2000 Fortress 2000 Fortress 2000 Giant Permobil Fcart Permobil P Shoprider Shoprider Sterling Sterling Sterling Elite Town & Country Trophy Booster Trophy Booster Trophy Booster Trophy Booster Trophy Booster
lengte
breedte
102 142 112 128 130 117 125 160 145 126 102 130 128 124 133 138 163 147 150 147 158
Ø min
73 66 60 65 61 61 61
180 180 (160) 180
65 66 55 60 65 61 62 64 66 65 64 66 65
180 180 (160) (190) (170) (180) (180) (180) 200 200 (200) 200 210
Ø redelijk Ø ruim 160
(200) 170
200
11
170 190 190 190 190
aanbevolen min. 160 200 180 170 180 180 170 180 200 180 180 170 200 190 190 190 190 210 200 200 210 200 210
Handbewogen rolstoelen man/ type vrouw a. standaard m ? v Logo Orthopedia v Quicky 2 Sunrise m Spinner 3000
lengte
breedte
120 112 107 120
67 68 74 70
m v v v v v m v v
b. duwwagen ? ? Breezy Ligtvoet Ligtvoet Ligtvoet Porter Revab Rolstoeltechniek Spinner
115 116 115 116 112 113 135 120 115
64 60 65 72 71 65 78 70 65
v m v v v v
c. gestrekt been ? ? Quicky Breezy Spinner 3000 Spinner 3000 Swede F3
142 150 136 126 145 127
66 68 65 75 67 70
12
Ø min
Ø redelijk Ø ruim
170 150 150 150
140
150 150 150 160
150 150 170 160 150
170 (160) (150)
170 160 (150) 160 160
160
aanbevolen min. 170 150 150 150
150 150 150 160 150 150 170 160 150
170 170 160 160 160 160
