Artikel Marie Curie
Auteur: Anneke Giltay Gepubliceerd in “Gamma”; Maart 2006 Tijdschrift ten behoeve van “Nederlandse Vereniging Medische Beeldvorming en Radiotherapie” Blz. 20 t/m 24, Houten
MADAME CURIE
Als je wat ouder wordt begin je ook een eigen geschiedenis te krijgen. Je kent nog een tijd die volkomen anders was dan nu, zonder computers bijvoorbeeld. Misschien is het daarom interessant om eens in de geschiedenis te duiken van een vrouw, die als eerste twee Nobelprijzen ontving, één voor natuurkunde en één voor scheikunde. In de eerste wereldoorlog reed ze rond in een bus op het slagveld om röntgenfoto’s van de gewonden te maken, zo konden de granaatscherven in de lichamen gelokaliseerd worden. Hier het verhaal van een curieuze dame, die ook het woord radioactiviteit bedacht.
POLEN Maria Sklodowska, zoals haar meisjesnaam luidde, werd geboren op 7 november 1867 te Warschau als jongste van een katholiek gezin. Destijds was Polen bezet door Rusland. De Russen regeerden het land met zeer strakke hand. De moedertaal mocht niet meer onderwezen worden. Maar het gezin Sklodowska was zeer patriottistisch en de gevolgen bleven niet uit. Vader werd ontslagen als natuurkunde docent. Tot overmaat van ramp overleden een zusje van Maria en ook nog haar moeder. Maria raakte op tienjarige leeftijd ernstig depressief. Een ziekte die later nog een aantal keren zou terugkomen. Het meisje bleek toen al over een ijzeren wil te beschikken want op vijftienjarige leeftijd slaagde ze met de hoogste cijfers voor het gymnasium. Ze kreeg er een verdiende gouden medaille voor. Natuurlijk wilde Maria graag verder studeren aan de Universiteit. Maar in Polen lieten ze in die tijd nog geen vrouwen toe. Daarvoor zou ze naar Parijs moeten. Haar oudere zus Bronia wilde ook graag studeren. Het plan was dat Bronia eerst naar Frankrijk zou gaan. Marie zou zoveel geld gaan verdienen in Polen, dat het mogelijk was dat beiden een studie konden volgen. En zo gebeurde het. Eerst gaf Maria privé-lessen, maar die brachten te weinig op. Ze besloot om gouvernante te worden. Ze komt in huis bij de familie Zowarski, waar ze zich wel eens ergert aan de luie kinderen. Op zestienjarige leeftijd is ze al een uitstekende lerares! De kinderen zijn dol op haar. De oudste zoon des huizes ook en die liefde is wederzijds. Als hij zijn verloving voorstelt aan zijn ouders vallen die zowat van hun stoel. Een gouvernante huw je niet! De stand gaat voor de liefde en de zaak wordt afgeblazen. Maria, ongelukkig door de afwijzing, voelt zich bij de familie alleen maar dommer worden, ziet haar toekomst somber in en raakt weer in een depressie. Bronia, haar zus in Parijs maakt zich ernstige zorgen om haar en probeert op alle mogelijke manieren genoeg geld bij elkaar te sparen. Na zes jaar keert Maria terug naar haar geliefde vader in Warschau. Ze komt wat op http://home.xmsnet.nl/vero/ng/curie.htm (1 van 6)23-3-2006 12:52:42
Artikel Marie Curie
adem en geeft met plezier weer wat privé lessen. Van een neef krijgt ze de gelegenheid om in zijn laboratorium wat experimenten te doen. Deze ervaring is zo inspirerend dat ze definitief besluit om natuurkunde te gaan studeren. In 1891, op vierentwintigjarige leeftijd gaat Maria Sklodowska met het allergoedkoopste treinkaartje naar Parijs. Ze schrijft zich in bij de Faculteit voor Wis- en Natuurkunde van de Sorbonne.
PARIJS
Na aankomst logeert ze bij haar zuster Bronia, het is een hartelijk weerzien. Haar naam is nu Marie, Frans voor Maria. Vanaf het Gare de l’Est heeft ze een snelle verbinding van een Omnibus, een dubbeldekker, voorgetrokken door twee paarden. Bij haar zus heeft ze een klein kamertje, waar het nogal rumoerig is. De man van Bronia is arts en ontvangt de hele dag door patiënten. Bovendien speelt hij piano. Omdat haar zus een baby verwacht besluit ze te verhuizen naar het Quartier Latin. Een piepklein zolderkamertje zonder verwarming, licht of water. Maar Marie bruist van ongeduld en hoop. Ze zet haar bezittingen neer: een bed, kacheltje, withouten tafel, een stoel, een lamp, een spiritusstelletje en wat potten en pannen. Op de Faculteit geniet ze met volle teugen. Haar medestudenten kunnen het niet klaarspelen de barbaarse naam ‘Sklodovski” uit te spreken. Maar de Poolse staat niemand toe om haar Marie te noemen. Ze behoudt een soort geheimzinnige anonimiteit. Gekleed in strenge armelijke kleding. Een wild, koppig gezicht en de haren zo blond en fijn dat vele jongemannen zich afvragen: Wie is dat?? Ze moet haar Frans bijspijkeren en ook haar tekorten in kennis van wis- en natuurkunde. Maar dankzij haar doorzettingsvermogen vordert ze goed. Het huishouden echter ligt haar totaal niet en ook van voeding heeft ze geen kaas gegeten. Op een dag valt ze flauw op het instituut. Als haar zwager/arts constateert dat ze zwaar ondervoed is, ontsteekt hij in woede!! Haar zus, Bronia voert haar hapje voor hapje waarna de kleur weer op haar wangen terugkeert. Na een paar dagen is ze weer op krachten. En dan gaat ze weer volop aan het werk met een ijzeren wil. Ze besluit twee kandidaats examens af te leggen. Een voor Fysica en een voor Wiskunde, ze slaagt als beste en als eerste vrouwelijke studente in Frankrijk! In het najaar van 1892 weet ze niet hoe ze de financiën moet rond krijgen. Als een geschenk uit de hemel krijgt ze een beurs via “Áleksandrovic”, een Poolse bijdrage aan bijzondere buitenlandse studenten. Ze kan nu weer een hele tijd verder. Na haar studie heeft ze met haar eerstverdiende loon deze studiebeurs weer terugbetaald om weer andere onbemiddelde Poolse studenten te kunnen steunen.
PIERRE CURIE
In 1894 ontmoeten Marie en Pierre Curie elkaar. Het is liefde op het eerste gezicht, hij is smoorverliefd. Pierre is hoofd van het laboratorium waar Marie proeven deed. Het verbaast hem dat hij op hoog niveau met een vrouw over zijn vakgebied kan praten. Zij wordt ook verliefd op deze trage, eenvoudige en bedachtzame man, maar is echter vastbesloten om terug te keren naar Polen om les te geven. Haar vader rekent ook op haar terugkeer en bovendien wil ze haar vaderland niet in de steek laten! Ze gaat dus terug naar Polen, maar belooft terug te komen na de zomer. Al in de herfst trouwen ze in Parijs. Het wordt een eenvoudig, mooi huwelijk. Van een neef krijgen ze twee fietsen, waarvan ze heel veel gebruik zullen gaan maken. Beiden zijn ze grote natuurliefhebbers. Soms laten ze hun fietsen ergens verlaten staan om op goed geluk een pad te vinden. Ze nemen slechts een kompas en wat vruchten mee. Als gehuwde vrouw in die tijd heeft Marie huishoudelijke plichten. Dat valt haar zwaar.
http://home.xmsnet.nl/vero/ng/curie.htm (2 van 6)23-3-2006 12:52:42
Artikel Marie Curie
Inkopen doen, verstellen, vloeren vegen etc. Om te leren koken neemt ze les bij mevrouw Dluska, de moeder van haar zwager. Ze verzucht wel eens: “Wat was het vroeger toch veel eenvoudiger, om te leven van brood met boter, thee, radijsjes en kersen!”. Na een zware zwangerschap wordt een prachtig kind geboren: Irene. Later zal zij in de sporen van haar ouders treden. Eigenlijk zou Marie het wat rustiger aan moeten gaan doen, maar dat komt niet in haar op. De liefde, het moederschap en de wetenschap staan alle drie bovenaan. Weldra komt de vader van Pierre bij hun wonen en ontfermt zich met veel plezier over de kleine Irene.
POLONIUM, RADIUM
In 1898 gaat Marie op zoek naar een onderwerp voor haar proefschrift. Het jaar daarvoor was een merkwaardige straling ontdekt door Henri Becquerel. Uraniumerts gaf op een lichtgevoelige plaat een afdruk dwars door zwart papier heen. Marie Curie wilde nagaan wat het nieuwe element was, wat deze straling veroorzaakte. Pierre gaat haar assisteren bij dit onderzoek. Een man in zo’n positie was in die tijd erg ongewoon! In ‘pekblende’ ontdekte Marie een stof die vele malen actiever was dan uranium. Pekblende is een zwart erts, wat gekookt en bewerkt werd in het laboratorium. Men gebruikte het als kleurencomponent bij de fabricage van het beroemde Boheemse Kristal. Het overblijfsel gebruikte Marie als onderzoek voor haar proefschrift. Na veel steen bewerkt te hebben vond ze een radioactieve stof. Ze noemde het Polonium, ter ere van haar vaderland Polen. Het laboratorium was een lekkende, tochtige kille schuur. De gezondheid van het echtpaar wat voor de wetenschap leefde werd er niet beter op. Eind 1898 ontdekten ze nog een ander element: Radium. Deze straling bleek maar liefst 900 keer hoger te zijn dan dat van Uranium. Om de ongelovige scheikundigen te overtuigen, moesten ze de twee nieuwe elementen weten te zuiveren en hun atoomgewicht bepalen. De fabriek leverde hun tonnen pekblende gratis. Ze moesten alleen de vervoerskosten betalen. Ze verwerkten die enorme massa en isoleerden een tiende gram radium. Fascinerend was het blauwachtige licht wat de stof uitstraalde. Helaas realiseerden ze zich niet de grote gevaren. Hun handen werden aangetast door brandwonden en littekens. Pierre was chronisch vermoeid en zijn armen en benen trilden. Eens viel een druppel op het tapijt. Dit gebied straalt nog steeds. De halfwaardetijd van radium is 1620 jaar! Haar studie nadert het einde. Voor de officiële afsluiting moet ze er toch netjes uitzien. Met een knorrig gezicht laat Marie zich nieuwe kleren aanmeten, onder toeziend oog van haar zuster. Marie studeert Cum Laude af. Tittel van het proefschrift is: Recherches sur les substances radioactives.
ZWARE TIJDEN
De toekenning van de Nobelprijs in 1903 leverde het paar veel publiciteit op. Veel kranten maakten de vergissing door te denken dat Marie de assistente van Pierre was. Gelijkheid tussen man en vrouw was nog ver te zoeken. Marie vond dat men in de wetenschap alleen belangstelling moest tonen voor de feiten en niet voor de personen, dus zij had er niet veel last van. Volgens haar jongste dochter Eve heeft zij nooit de kunst verstaan om beroemd te zijn. Nu kon het echtpaar Curie zich als ontdekkers, maar ook als eigenaars van het radium beschouwen. Toch stellen ze hun uitvinding in dienst van de wetenschap en vragen geen patent aan. In Stockholm waarschuwt Pierre voor de gevolgen als ontdekkingen als deze in verkeerde handen vallen. Hij doelt hier op de uitvinding van Nobel, het dynamiet! Op 19 april 1906 is Pierre Curie op slag dood als hij op straat uitglijdt en met zijn hoofd
http://home.xmsnet.nl/vero/ng/curie.htm (3 van 6)23-3-2006 12:52:42
Artikel Marie Curie
onder een van de wielen van een rijtuig komt. Marie Curie heeft haar man en een kameraad verloren, en de wereld een groot man. Velen reageren geschokt. Marie hult zich in stilzwijgen, grauw, eenzaam en uitgedoofd. In het najaar volgt zij haar man op als eerste vrouwelijke (buitengewoon) hoogleraar aan de Sorbonne. Ze stort zich op haar werk om te vergeten. Ze gaat radium verder scheiden en zuiveren. Ze slaagt erin om radium in metaalvorm te verkrijgen. Een glanzend wit metaal, dat smelt bij een temperatuur van 700 graden en vervolgens blootgesteld aan lucht, direct zwart wordt. Nog vele onderzoeken en uitkomsten volgen. Daarna volgen een paar hele moeilijke jaren. In 1910 stelt Marie zich kandidaat voor de ‘Academie des Sciences’. Dit wordt een publiek drama. Het is een mannelijk legioen om wetenschappers te eren. Hoe haaldt een vrouw het in haar hoofd…. De pers valt over haar heen. Een jaar later lekt uit dat ze een verhouding met een zeer achtenswaardige geleerde heeft, Paul Langevin. De man heeft vier kinderen en een publiciteitsgevoelige vrouw. Liefdesbrieven worden gestolen en openbaar gemaakt. De kranten schrijven allerlei gemene artikelen. Die buitenlandse is vast joods, en ze wordt met de dood bedreigd. Haar schoonvader overlijdt. Hij is lange tijd een enorme steun geweest voor haar en haar twee dochtertjes. Ondanks al deze toestanden weet ze een schooltje op te richten waar ‘grote’ geesten les gaan geven. Irene volgt twee jaren dit onderwijs, Eve zal haar later volgen. De leerlingen krijgen maar een aantal uren per week les, maar zeer intensief, vooral in exacte vakken. Na twee jaar gaan ze weer naar het reguliere onderwijs. In 1911 ontvangt Marie voor de tweede keer de Nobelprijs. Vanwege alle opschudding in Frankrijk had men in Zweden liever dat ze thuis bleef, maar Marie vertrekt samen met haar dochter Irene naar Stockholm om de prijs, deze keer voor chemie, in ontvangst te nemen. Haar gezondheid is slecht. Teruggekomen in Parijs wordt ze opgenomen vanwege een depressie en nierproblemen. Ze wordt geopereerd en komt op krachten, maar stort een maand later weer in. Ze gaat naar de zuidkust van Engeland om bij een collega natuurkundige incognito op krachten te komen. Ze maakt daar kennis met de suffragettes, de Dolle Mina’s van die tijd. In het najaar kan ze haar werkzaamheden weer hervatten.
DE EERSTE WERELDOORLOG
De eerste wereldoorlog breekt in 1914 uit. De regering verzoekt particulieren om hun goud af te staan in de vorm van een lening aan de staat. Madame brengt haar goud netjes naar de Banque de France. De ambtenaar neemt de geldstukken aan, maar weigert zeer verontwaardigd de Nobelprijzen naar de smelterij te sturen. Madame Marie vindt dat belachelijk en druipt mokkend en schouderophalend af. Haar beloningen neemt ze weer mee terug naar het lab. Haar kostbare gram radium brengt ze in een loden kistje naar een kluis in Bordeaux. Marie geeft colleges over o.a. de opwekking en absorptie van röntgenstraling. Ze inventariseert de beschikbare apparatuur en laat zich in het hospitaal voorlichten over het medisch radiologisch onderzoek. Inmiddels is de oorlog in alle hevigheid losgebarsten. De gewonden moeten een hele afstand afleggen voordat ze geholpen kunnen worden. Marie besluit radiologische wagens in te richten. Weldoeners lenen hun auto’s en het Rode Kruis en vele andere instanties steunen haar. Onder leiding van Marie Curie wordt de organisatie opgezet. Ze jaagt trage ambtenaren op. Ze eist vrijgeleiden om door de oorlogszone te kunnen trekken. De stille bedeesde vrouw is verrassend veeleisend en gebiedend geworden. Ongelooflijk moedig zal ze zich in de komende vier jaren opstellen. In totaal worden er twintig onderzoekswagens gebouwd. Ze werden wel ‘Petit http://home.xmsnet.nl/vero/ng/curie.htm (4 van 6)23-3-2006 12:52:42
Artikel Marie Curie
Curies’genoemd. De elektrische stroom voor de röntgenbuis wordt geleverd door een dynamo die wordt aangedreven door de motor van het voertuig. Meer dan een miljoen gewonde militairen werden hiermee onderzocht. Marie Curie leidt honderdvijftig “manipulatrices” op om de apparatuur te kunnen bedienen. Er worden ook tweehonderd vaste radiologische posten ingericht. Ze wordt bij dit alles geholpen door haar dochter Irene, verpleegkundige, die later de eerste vrouwelijke minister van Frankrijk zal worden. In 1935 ontvangt ze de Nobelprijs voor Scheikunde, voor de ontdekking van kunstmatige radioactiviteit. Als de oorlog ten einde is zijn er twee overwinningen behaald: de vijand is Frankrijk uit, maar vooral: Polen is een vrij land geworden na een eeuw van slavernij onder de Russen. Maar er is ook verlies. De gezondheid van Marie heeft zeer onder het zware werk geleden. Haar wetenschappelijke werk is volledig in de war gestuurd en haar portemonnee is leeg.
NA DE OORLOG
In de tijd na de eerste wereldoorlog wordt straling als gezondmakend beschouwd. Men verkoopt “Curie haarwater”, dat zou haaruitval tegengaan, en “Crema Activa” geeft je huid weer een jonge uitstraling. Verder zijn er vele artikelen met radioactieve bestanddelen zoals: bonbons, tandpasta, zetpillen, badzout en drankjes en smeersels. Men is blind voor het gevaar. Ondanks dat laboratoriumwerkers in hoge aantallen aan leukemie sterven. Sommigen van hen moeten als torso door het leven, omdat ze armen en benen verloren hebben! Dit overkomt ook een naaste medewerkster van Marie: Blanche. Marie Curie heeft slechts een gram radium tot haar beschikking. Dit is hoofdzakelijk bestemd voor het verkrijgen van radon, voor geneeskundige toepassingen. Graag wil ze meer, dan kan ze haar wetenschappelijk werk weer oppakken. Die kans krijgt ze in 1920. Miss Malony, een Amerikaanse journaliste, ontwikkelt in haar land een mythe dat Marie Curie een effectieve behandeling tegen kanker kan ontwikkelen. Zij steldt zich ten doel om bij Amerikaanse vrouwen 100.000 dollars los te krijgen om een gram radium te kunnen kopen. Dit lukt haar. De V.S. bezit al 50 gram, machinaal gemaakte stof. In 1921 nodigt ze Marie en haar beide dochters uit om het hoogstpersoonlijk uit handen van President W. Harding in ontvangst te nemen. Zo vertrekt de delegatie in mei per schip “Olympic”, naar Amerika. Ze hebben weelderige hutten. Marie waardeert het gemak maar trekt een wantrouwend gezicht bij het zien van al die dure meubels en uitgebreide spijzen. New York daagt op uit de nevels. Ze is in de kranten aangekondigd als: “Weldoenster der mensheid”. Op de kade staat een enorme opgepakte mensenmenigte. De schitterende kleuren van Amerikaanse, Poolse en Franse vlaggen wapperen. Girl-scouts, studenten en vrouwen met witte en rode rozen wuiven. Men heeft haar op het bovenste sloependek in een grote leunstoel gezet. De fotografen komen en bevelen haar het hoofd alle kanten op te draaien. Verbluft en verwonderd ondergaat ze de hele ceremonie. Na enige tijd beginnen haar dochters te beseffen wat een bijzondere vrouw hun moeder is. Ze wordt op handen gedragen door miljoenen Amerikanen. Geen deur blijft voor haar gesloten. De broze vrouw wordt constant begeleid door haar dochters en Miss Malony tijdens haar triomftocht door Amerika. Haar hardnekkige pogingen om uit de schijnwerpers te blijven mislukken geheel. Ze ontmoet de president, ze krijgt prijzen en onderscheidingen, wordt ereburger van New York, en hoort vele plechtige toespraken. Ze krijgt een aantal doctoraten, maar weigert de vierkante doctorsmuts op haar grijze haren te zetten. Het wordt haar soms wat te veel en haar dochters treden dan wel eens in haar plaats op. Na zeven weken keren ze terug naar huis. Erg voldaan over hun reis door dat enorme land. Marie is vooral diep onder de indruk geraakt van de enorme macht van de vrouwenbeweging. Van het uiterlijk vertoon moet ze nog steeds niet veel hebben. Ze blijft eruit zien als een sjofele overwerkte vrouw met haar uitpuilende bruinleren tas, die ze
http://home.xmsnet.nl/vero/ng/curie.htm (5 van 6)23-3-2006 12:52:42
Artikel Marie Curie
vroeger van de Poolse vrouwenvereniging heeft gekregen. Na de reis naar Amerika volgen nog vele reizen. Rio de Janeiro, Italie, Holland, Engeland en weer naar Amerika. De eenzame op haar onderzoek gerichte vrouw treedt naar buiten. Ondanks haar zeer wankele gezondheid neemt ze graag alle toejuichingen in ontvangst. Ze geniet van contacten met geestverwanten, zoals Einstein, Planck, Kamelingh Onnes en vele anderen. Ze wordt met algemene stemmen benoemd tot lid van de Volkerenbond. Maar er komt een martelende barrière tussen haar en haar werk. Er doet zich namelijk een nieuw gezondheidsprobleem voor. Madame Marie wordt langzamerhand blind. Bovendien produceren haar oren een constant gebrom. “Spreek er met niemand over”, is de opdracht aan haar dochters Irene en Eve! Ze negeert de ziekten en noemt de zieke vrouw: Madame Carré in plaats van Curie! Maar haar toestand gaat snel achteruit. In Parijs stelt een dokter griep vast en zoals alle doktoren de laatste veertig jaar: overwerktheid. Op 4 juli 1934 overlijdt Madame Pierre Curie aan een zware anemie met een snel koortsachtig verloop. Meer dan vijfendertig jaar ging zij met radium om en ademde radiumemanaties in. Tijdens de oorlogsjaren stelde zij zich bloot aan de gevaarlijke röntgenstraling. Ze werd 67 jaar. Anneke Giltay- Boekschoten Geraadpleegde literatuur: “Madame Curie, haar leven en haar werk”, door Eve Curie, Uitg. H.P. Leopolds NV, Den Haag, 1955 “Marie en Irene Curie”, Greta Noordenbos, Uitg. Eburon, 2003 “Blance et Marie”, Per Olov Enquist, uitg. AMBO, 2005 “De Curies”, Pierre Radvanyi, Uitg. Natuurwetenschap en Techniek, 2004
http://home.xmsnet.nl/vero/ng/curie.htm (6 van 6)23-3-2006 12:52:42
