Maak de verbinding en je begrijpt wat je ziet! Een nadere verkenning van Policing of Communities

Maak de verbinding en je begrijpt wat je ziet! Een nadere verkenning van Policing of Communities

PGM Policing boek def.indd 1

22-11-2007 15:12:21

Proloog “We zien de puntjes allemaal wel, maar wat we nu nog moeten doen is de lijnen trekken om het plaatje compleet te krijgen”, zei Al Gore laatst in een interview. Kun je je die puzzels van vroeger nog herinneren? Een bladzijde met een ogenschijnlijke brij van stippen en cijfers, waarbij je pas ontdekte wat het voorstelde nadat je alle stippen in de juiste volgorde met elkaar had verbonden? Bij Policing of Communities gaat het eigenlijk net zo: Maak de verbinding en je begrijpt wat je ziet!

2


22-11-2007 15:12:24

Policing of Communities

Inhoudsopgave Voorwoord directeur SPL

4

Voorwoord opdrachtgever

5

Inleiding

6

Onderzoeksopdracht

8

De verkenning

10

Van verkenning naar bevindingen

15

De praktijk

23

Hoe nu verder?

29

Ten slotte

30

Colofon

32

3


22-11-2007 15:12:25

“De Nederlandse politie zet in op Policing of Communities” Politie in Ontwikkeling, mei 2005 Geachte lezer, In het visiedocument Politie in Ontwikkeling wordt niet alleen gesproken over Community Policing, maar ook over Policing of Communities. In maart 2007 ging bij de School voor Politie Leiderschap een action learning programma van start rond dit onderwerp. De opdracht was: “Geef nadere invulling aan het concept, maak deze praktisch toepasbaar en zet het begrip in relatie tot gebiedsgebonden werken.” Bryan Rookhuijzen, korpschef Limburg-Noord en portefeuillehouder Gebiedsgebonden Politie, fungeerde als opdrachtverlener. Acht deelnemers zijn het traject ingegaan. Op 14 september 2007 presenteerden zij de opbrengsten van hun zoeken denkwerk. Maar wat u in dit boekje leest is niet de enige opbrengst. Met action learning wil de SPL ook bereiken dat mensen hun weg leren vinden in het hanteren van complexe strategische vragen in politieke omgevingen. Om zo scherper zicht te krijgen op de eigen strategische kwaliteiten en valkuilen. De begeleiding vanuit de SPL heeft zich ook op dit aspect gericht. Voor u ligt dus een bundeling van de inzichten die de deelnemers tot nu toe hebben opgedaan. Het boekje is een uitgave in de reeks Blauwe Denkers. De reeks wil een podium zijn voor gedachten en meningen die naar aanleiding van SPL-activiteiten tot stand zijn gekomen. Hoewel de uitgave verzorgd wordt door de SPL, zijn de auteurs verantwoordelijk voor de inhoud en de ingenomen standpunten. Lees mee hoe Policing of Communities benaderd wordt als een volwaardige oriëntatie náást gebiedsgebonden werken! Kees Buijnink MCM Directeur School voor Politie Leiderschap

4


22-11-2007 15:12:25


“Maak de verbinding en je begrijpt wat je ziet!” Dit jaar mocht ik opdrachtgever zijn voor een action learning programma rond het onderwerp ‘Policing of Communities’. De Raad van Hoofdcommissarissen heeft dit onderwerp benoemd in het visiedocument ‘Politie in Ontwikkeling’ en het daarmee belangrijk geacht voor de Nederlandse politie. De gedachte er achter is, dat het gebiedsgebonden werk (community policing) de pijler blijft van het werken van de Nederlandse politie, maar dat de politie te maken heeft met uiteenlopende doelgroepen die vragen om een gedifferentieerde benadering. De acht deelnemers zijn aan de slag gegaan met de opdracht om een nadere invulling te geven aan het concept ‘Policing of Communities’. Een belangrijk winstpunt van de werkzaamheden van de groep wil ik u al direct noemen: de verkenning heeft geresulteerd in een Nederlandse term voor deze activiteit, te weten Netwerkgerichte Politie. De groep constateerde daarbij ook dat deze netwerkgerichte politie niet in de plaats komt van gebiedsgebonden politie, maar daar iets aan toevoegt. Dit rapport, vervat in een uitgave van de reeks Blauwe Denkers, geeft een brede verkenning weer van de aard van netwerken en het belang daarvan voor de politie. Zo wordt onderscheid gemaakt in verschillende typen netwerken, en gepleit voor het maken van een proactieve verbinding met deze netwerken, met name als ze niet geïnstitutionaliseerd zijn. De auteurs gaan daarmee aanmerkelijk verder dan de Raad van Hoofdcommissarissen in het rapport Politie in Ontwikkeling. De bevindingen zullen de komende tijd verder worden besproken in discussies binnen de strategische beleidsgroep Gebiedsgebonden Politie en rond het PiO-thema. Een belangrijk vraagstuk kan bijvoorbeeld zijn: “In welke mate en op welke wijze moet de politie verbinding maken met niet-geïnstitutionaliseerde netwerken?” Een belangrijke suggestie van de schrijvers - die ik van harte onderschrijf - is dat de bestaande netwerken van de politieambtenaren hierbij een belangrijke rol spelen. Ook de gedachte om netwerken te identificeren die als partner met ons aan veiligheid kunnen werken, onderschrijf ik van harte. Bryan Rookhuijzen, Portefeuillehouder Gebiedsgebonden Politie 5


22-11-2007 15:12:25

Inleiding In het visiedocument Politie in Ontwikkeling (2005) is door de Raad van Hoofdcommissarissen richting gegeven aan de toekomstige ontwikkeling van ons politievak. Wat zijn de meest concrete en dringende problemen in de toekomst en hoe willen we daar als politie mee omgaan en op voorbereid zijn? Het visiedocument wil met het antwoord op deze vragen richting geven aan nieuwe ontwikkelingen en zo de taakuitvoering van de politie zo goed mogelijk afstemmen op de eisen die de huidige samenleving aan ons stelt. De belangrijkste elementen uit de visienota zijn verwoord in tien punten op de horizon. Een van deze tien punten gaat over ‘Policing of Communities’. Het rapport schrijft op pagina 16: “De Nederlandse politie wil maatschappelijk geïntegreerd werken. Het gaat niet alleen om de handhaving van regels (taakgericht), maar ook om het verlenen van hulp (vraaggericht, probleemgericht). Van groot belang is de erkenning dat het bijdragen aan veiligheid niet alleen een verantwoordelijkheid is van de politie, maar van de samenleving als geheel…. Onveiligheid en onveiligheidbeleving zijn voor een belangrijk deel lokaal van aard en moeten ook gebiedsgebonden worden aangepakt. In het gebiedsgebonden werken als vorm van Community Policing heeft de nadruk tot nu toe vooral gelegen op geografische eenheden (wijken en buurten) en op het lokale bestuur. De politie wil het begrip maatschappelijke omgeving in ruimere zin opvatten en haar aandacht nadrukkelijk ook richten op andere gemeenschappen (communities). Dit betreft bijvoorbeeld het (georganiseerd) bedrijfsleven (winkeliersverenigingen, bedrijvencentra, brancheorganisaties), sociale groeperingen en maatschappelijke organisaties (bijvoorbeeld zorginstellingen, scholen, culturele instellingen, Amnesty International, ANWB en Consumentenbond). Kennen en gekend worden nieuwe stijl is ook hier van toepassing. De politie heeft te maken met verschillende doelgroepen en dat vraagt om differentiatie in benadering (vergelijk: product-marktcombinaties). Niet alle contacten met de samenleving verlopen vanzelfsprekend het best via het loket van de wijkof buurtagent.”

6


22-11-2007 15:12:26


Maar wat wordt in deze context bedoeld met het begrip ‘Policing of Communities’? In ieder geval iets anders dan louter gebiedsgebonden politiezorg, want anders had men niet gegrepen naar een lelijke Angelsaksische term.

7


22-11-2007 15:12:29

Onderzoeksopdracht Bryan Rookhuijzen, korpschef van de regio Limburg-Noord en portefeuillehouder Gebiedsgebonden Politie binnen de Raad van Hoofdcommissarissen, heeft ons als SPL-studiegroep uitgedaagd om het concept ‘Policing of Communities’ nader te verkennen. De opdracht die we kregen bestond uit drie delen: 1. Geef nadere invulling aan het concept Policing of Communities, vanuit operationeel, tactisch en strategisch perspectief; 2. Maak de invulling praktisch toepasbaar, voorzie haar van eyeopeners en besteed aandacht aan de borging van netwerkrelaties; 3. Besteed aandacht aan het referentiekader Gebiedsgebonden Werken en onderzoek wat de relatie is tussen gebiedsgebonden werken en Policing of Communities. We kregen de ruimte om de onderzoeksvraag tijdens de verkennende fase bij te sturen; het moest vooral een organisch proces zijn. De opdracht is uitgewerkt aan de hand van de action learning methode1. In dit kader brachten we onder meer een bezoek aan Keesie in Schiedam. Keesie is een internationaal communicatie-, advies- en reclamebureau dat gespecialiseerd is in het bereiken van de jeugd en hun omgeving. We spraken met prof. dr. Wim Veen, hoogleraar Didactiek en Onderwijsontwikkeling aan de TU Delft, over virtuele communities en met prof. dr. René ten Bos, bijzonder hoogleraar Filosofie aan de Radboud Universiteit in Nijmegen, over gemeenschappen in het algemeen. Verder hebben wij gesproken met diverse sleutelfiguren uit verschillende politiekorpsen. Ten slotte hielden we groepsgesprekken op een ROC en deden uitgebreid literatuuronderzoek.

1 Action Learning is een vorm van managementtraining, bedacht door Reg Revans, waarin een groep managers met praktijkervaring, door bespreking van elkaars dagelijkse problemen, van en met elkaar leert. Het ondernemen van acties, onbekende problemen aanpakken, nieuwe paden zoeken, risico’s nemen en experimenten aangaan zijn inherent aan Action Learning. De kern van Action Learning is leren door te doen.

8


22-11-2007 15:12:31


In het hiernavolgende document doen we verslag van onze leerervaringen. In kaders laten we de lezer kennismaken met ondersteunende en verhelderende praktijkvoorbeelden.

9


22-11-2007 15:12:32

De verkenning

De verkenning Wat kenmerkt de huidige samenleving? De samenleving van tegenwoordig is in belangrijke mate een netwerkmaatschappij geworden, die zich kenmerkt door een grote beweeglijkheid en lichtvoetigheid. De huidige jeugd fladdert van community naar community en consumeert in meerdere netwerken: er is sprake van pragmatisch en consumptief multi-communicing. Men identificeert zich slechts met onderdelen van de gemeenschap en er is lang niet altijd een gedeelde identiteit of een gedeeld waarden- en normenstelsel. We herkennen de calculerende communitist. Dennis en zijn vrienden worden door anderen voetbalhooligans genoemd. Hij is lid van de supportersvereniging, maar niet omdat hij de missie en visie (steun aan de club, geweldloos, plezier et cetera) van de vereniging onderschrijft. Hij wil daar ook helemaal niet op aanspreekbaar zijn. Hij is slechts lid, omdat hij dan in het bezit kan komen van een clubcard en in het clubblad de laatste nieuwtjes over de club kan lezen.

10


22-11-2007 15:12:36


Wat verstaan we onder een community? Ten Bos2 stelt dat het begrip ‘community’ (gemeenschap) niet specifiek te definiëren is. De voorbeelden die echter in het rapport ‘Politie in Ontwikkeling’ worden genoemd, gaan volgens hem zeer zeker niet over ‘communities’ en zijn daar juist tegenpolen van: namelijk organisaties. Het rapport stelt wel juist dat communities niet louter geografisch bepaald zijn, maar zich in allerlei verschijningsvormen kunnen voordoen. De gemeenschap is een niet te beschrijven gevoel. Het is gehechtheid, ‘home coming’. Gemeenschappen kun je alleen veranderen als je er deelgenoot van bent. Gemeenschappen dienen zichzelf. De mens is een ‘Gemeinschaft bildend’ wezen. Hij is onderdeel van een gemeenschap, voelt zich betrokken en blijft betrokken. Organisaties zijn hiërarchisch georganiseerd. Organisaties maken geen deel uit van gemeenschappen. Mensen dienen het belang van een organisatie. De politie werkt voor de gemeenschap, maar maakt daar als organisatie geen deel van uit. De vraag is: wat laat je gemeenschappen zelf doen en wat laat je over aan organisaties? In de periode dat onze samenleving nog verzuild was, bevonden de communities zich eenvoudigweg binnen één zuil en was er één verbindend thema. Tegenwoordig is de verbinding voor een ieder verschillend en vluchtig. Ontmoetingspunten van het sociale handelen zijn minder fysiek geworden en ook minder aan een plek gebonden. Internet kan altijd en overal. Jongeren maken op nationaal en internationaal nivo vrienden via MSN en zoeken elkaar op via het net, bijvoorbeeld voor een gezamenlijke vakantie. Op internet kun je games spelen met mensen over de hele wereld. Deze gemeenschappen organiseren zelfs weekenden en bijeenkomsten om elkaar ook in ‘real life’ te ontmoeten.

2

Prof.dr. René ten Bos is bijzonder hoogleraar Filosofie in verband met de bedrijfswetenschap-

pen aan de Radboud Universiteit in Nijmegen. Tevens is hij cursusontwikkelaar en adviseur van het opleidings- en adviesbureau Schouten & Nelissen, alsmede docent aan de Business School Nederland.

11


22-11-2007 15:12:36

De verkenning

Arnoud Meyer verkent de flightsim-wereld sinds 2004. Eerst via de HCC FlightSimulator Groep in Voorburg, door erover te lezen en veel te oefenen op zijn pc. Sinds 2006 vliegt hij ook online. “Dat is het allerleukst. Iedere woensdag vlieg ik met een groepje piloten van FSFan Voorschoten een traject met diverse tussenstops. Een van ons is oud-piloot, hij kent de bijzonderheden van veel luchthavens en vliegt ons voor, wij gaan er in colonne achteraan en onderhouden via het communicatiekanaal Teamspeak contact. Daar steek je veel van op. Je leert heel veel mensen in de lucht kennen. Die ontmoet je dan later bijvoorbeeld op het jaarlijkse FS-weekend in november in Aviodrome in Lelystad.” 3

De toenemende arbeidsparticipatie van vrouwen gedurende de laatste decennia heeft sterk bijgedragen aan het verminderen van de verzuiling. Een tot dan toe ‘honkvaste’ groep in de samenleving begaf zich daarmee buiten het traditioneel geografisch georiënteerde netwerk en neemt tegenwoordig deel aan diverse anders georiënteerde netwerken.

Forensengezin Pieterse. Dit gezin uit Helden komt eigenlijk uit het westen van het land en heeft geen binding met het dorp. Pa en ma werken in Venlo en drinken met hun collega’s op vrijdag een borrel bij café Central, dochter studeert in Eindhoven en zoon zit op school in Weert. Pa tennist in Tegelen en ma speelt toneel in Venlo. Zoonlief speelt rugby in Venlo en bezoekt in het weekend samen met zijn vrienden danceparty’s in heel Nederland. Dochterlief brengt haar vrije tijd door bij haar vriendje in Eindhoven.

3

Uit: Consumentengids juli/augustus 2007.

12


22-11-2007 15:12:37


Wat zijn de gevolgen voor de politie? Als we deze ontwikkelingen combineren met andere belangrijke ontwikkelingen in onze huidige maatschappij - de verhoogde mobiliteit en de multiculturele samenleving - dan mogen we concluderen dat gebiedsgerichte politiezorg niet meer de enige vorm van maatschappelijke inbedding kan zijn. De politie zal zich ook moeten richten op een andere oriëntatie. Gebiedsgerichte politiezorg gaat er namelijk van uit dat de maatschappelijke samenhang binnen een gebied dermate groot is, dat door het beïnvloeden van die samenhang een optimaal effect behaald kan worden. Ken je het dorp of de wijk, dan weet je wat er speelt en kun je daar adequaat op reageren. Maar onze wereld ziet er allang niet meer zo uit; mensen binden zich nu aan nieuwe dynamische netwerken. Wil je deze mensen beïnvloeden tot positief gedrag, dan zullen we ons op deze netwerken moeten oriënteren. En die bevinden zich niet meer - in tegenstelling tot vroeger - in het dorp of de wijk en zijn daarmee dus niet meer gebiedsgebonden.

In het dorpje Meyel werd een serie branden gesticht, waardoor de lokale gemeenschap aardig op de kop werd gezet. De angst was groot en beheerste het hele dorp. Er werd een stevig politieonderzoek ingesteld, echter zonder resultaat. Bij één van de branden was een stapel pallets dusdanig opgestapeld, dat dit een bepaald symbool leek te vormen. Hiervoor kon geen verklaring worden gevonden. Het varkentje was echter snel gewassen toen een wijkagent het dossier mee naar huis nam om het hele zaakje nog eens rustig op een rijtje te zetten. De zoon van de wijkagent zag de foto met de pallets, zei niets, maar ging naar boven naar zijn computer. Na een poosje riep hij zijn vader en toonde hem een internetsite van een Gothic gemeenschap, waarop het symbool zichtbaar was. De wijkagent snuffelde nog wat op de site en toen viel het kwartje. De brand was gesticht op een datum die op de site (getallenreeks) terugkwam als een symbool. In het dorp woonde maar één Gothic jongere. Hij had de branden niet gesticht, maar wel een vriend van hem uit Zeeland, die regelmatig bij hem logeerde.

13


22-11-2007 15:12:37

De verkenning

Over de vorm van de hedendaagse netwerken heeft Ten Bos overigens een aantal overwegingen: “Klassieke conflicten tussen landen zijn wellicht nog enigszins te managen en te beheersen op basis van hiërarchische sturing en de inzet van voldoende machtsmiddelen. Bij de hedendaagse conflicten – variërend van onrust in volkswijken tot criminaliteit en terreur – is dat niet meer het geval. Zij verspreiden zich rhizomatisch: conform een chaotische netwerklogica. Rhizomen In de plantkunde verwijst deze term naar een ondergronds netwerk van allerlei worteltakken en uitstulpingen. Rhizomen zitten vast aan alles wat groeit en bloeit, vaak net iets onder de grond. Die verbondenheid met de omgeving maakt hakwerk vrij zinloos. Kenmerkend voor rhizomen is ook nog eens dat ze iedere daad van horticultureel geweld opvangen door het vliegensvlug aangaan van nieuwe verbindingen. Voor alles wat sterft komt iets anders in de plaats, ook al hoeft dat niet noodzakelijkerwijs op dezelfde plaats te zijn. Onduidelijk is daardoor waar zich het centrum of de centrale as bevindt. Onduidelijk is waar het rhizoom precies vandaan komt. Onduidelijk is vooral waar het heen groeit. Een rhizoom heeft geen richting; het kan alle kanten op.

Om dit verschijnsel aan te pakken, zijn nieuwe methoden noodzakelijk. Wat zich verbindt in nieuwe organisatievormen, verschijnt als demonisch en chaotisch. Daarnaast probeert men die nieuwe organisatievormen te bestrijden volgens de beproefde logica: de inzet van steeds meer machtsmiddelen. Doorgaans heeft dat desastreuze gevolgen. Die nieuwe organisatievormen manifesteren zich echter niet alleen in oorlogssituaties. Ook jeugdculturen, hackers, krakers en internetgemeenschappen veronderstellen andere benaderingswijzen.”4

4

Ten Bos, Rene & Kaulingfreks, Ruud, Christen Democratische verkenningen, zomer 2007.

14


22-11-2007 15:12:37


Van verkenning naar bevindingen Policing of Communities en Community Policing Policing of Communities is een nieuwe term binnen de Nederlandse politie. Tot dusverre was de dominante oriëntatie van de politie gebiedsgebondenheid, ook wel Community Policing genoemd. Maar er zijn duidelijke verschillen tussen Community Policing en Policing of Communities. Niet voor niets worden beiden als afzonderlijke punten op de horizon genoemd in ‘Politie in Ontwikkeling’5. Het belangrijkste verschil zit in de gebiedsgerichtheid. Bij Community Policing staat deze centraal, bij Policing of Communities ontbreekt deze.

Bevinding 1: Policing of Communities is essentieel anders dan Community Policing.

Bij Policing of Communities gaat het om het invullen van de politiefunctie in gemeenschappen die zich kenmerken door een gebrek aan geografische definitie of afbakening. En we concludeerden al eerder dat de benadering van deze hedendaagse netwerken een geheel andere oriëntatie vraagt. Waarmee we niet willen stellen dat Policing of Communities de gebiedsgebonden benadering of de nodale insteek vervangt! In onderstaand schema is tot uitdrukking gebracht hoe we - vanuit het individu bezien - op twee manieren kunnen kijken: de gebiedsgebonden en de netwerkoriëntatie. Een individu kan zich zowel in gebiedsgebonden ‘schillen’ bewegen, als in ‘communities’. Hoe meer de netwerken zich buiten geografische gebieden begeven, hoe minder zicht daarop bestaat.

5

In ‘Politie in Ontwikkeling’ worden beiden ook als afzonderlijke ‘punten op de horizon’

genoemd: 4. Het gebiedsgebonden werken blijft een leidend principe voor de Nederlandse politie en 6. De Nederlandse politie zet in op policing of communities (p.15-16)

15


22-11-2007 15:12:37


Netwerk gebonden politie Policing of Communities

weinig individuele invloed

losse netwerken

etc. interessegroep organisatie vereniging school gezin

veel individuele invloed

onveilig

individu

veilig

huis

vaste netwerken

straat buurt stad land

weinig individuele invloed

etc

losse netwerken Gebiedsgebonden politie Communitie Policing

De meerwaarde van Policing of Communities Is Policing of Communities een nieuwe politiefilosofie die een totale heroriëntatie betekent? Of is het niet meer dan een heroriëntatie op de ‘dichtbij-politie’? Is het iets wat náást de dichtbij-politie kan bestaan of eerder een accentverschuiving binnen Community Policing? De stuurgroep PIO-2 van de Raad van Hoofdcommissarissen geeft aan dat Policing of Communities gezien kan worden als een van de instrumenten die door de politie worden ingezet op de veiligheidsthema’s, naast Informatiegestuurde Politie, programmasturing en lokale/nodale oriëntatie. Wij zijn echter van mening, dat Policing of Communities niet zozeer een instrument is, maar een oriëntatie op het politiewerk. Het is een manier van kijken, gericht op netwerken, een netwerkgerichte politie. Het moet gezien worden als een van de drie oriëntaties van de Nederlandse politie, te weten: 1. gebiedsgebonden 2. nodaal (stromen en knooppunten) en 3. netwerkgericht.

16


22-11-2007 15:12:39


Policing of Communities komt dus niet in plaats van gebiedsgebonden politiezorg (Community Policing) of de nodale oriëntatie (stromen en knooppunten), maar voegt daaraan iets toe: zicht hebben op en verbinding maken met netwerken en/of gemeenschappen.

buurt wijk

wijk

wijk

wijk

buurt

buurt wijk

wijk

wijk

wijk buurt

stad

buurt land buurt

buurt

buurt

buurt

buurt

buurt

buurt

buurt

buurt

buurt

buurt

buurt

buurt

buurt

buurt

stroom gebied

netwerk

De nodale oriëntatie is een van de nieuwe oriëntaties voor de politie die een antwoord geeft op de nieuwe organisatievormen in de huidige samenleving. Er ontbreekt echter een belangrijk aspect bij deze oriëntatie, ten opzichte van de gebiedsgebonden oriëntatie: de verbinding en de daarmee samenhangende legitimiteit. En dat is wat Policing of Communities wel in zich heeft. Daarnaast zijn er nog meer verschillen en overeenkomsten te benoemen. Die zien we terug in onderstaand overzicht.

17


22-11-2007 15:12:41


Gebieds-

Nodale

gebonden

oriëntatie

Netwerkoriëntatie

oriëntatie

Houding t.o.v.

Reactief en

strafbare

proactief

Proactief

Nu

Gewenst

Reactief

Reactief en proactief

handelingen Legitimiteit

Resultaten

Veel aandacht

Weinig aan-

Weinig aan-

Veel aandacht

sociale legiti-

dacht sociale

dacht

sociale legiti-

miteit

legitimiteit

Zichtbaar

Niet direct

Politie-inzet Houding t.o.v.

miteit Zichtbaar

Zichtbaar

Niet kennen

Kennen en ge-

zichtbaar Kennen en ge-

Niet kennen

de burger

kend worden

van burger

Oriëntatie

Gemeenschap

Stromen en

Gemeenschap

Gemeenschap

kend worden

in gebied

knooppunten

in gebied en

in netwerk

Objectieve en

Objectieve

Objectieve

Objectieve en

subjectieve

veiligheid

veiligheid

subjectieve

Bovenlokaal

Onbepaald

Rhizomatisch

instituties Effectgebied

veiligheid Sturing

Lokaal

veiligheid

In bovenstaand overzicht kunnen we aflezen dat de nodale oriëntatie nauwelijks de relevante kenmerken bezit van gebiedsgebonden politiezorg. Slechts de gebiedsoverschrijding wordt hiermee ondervangen. Policing of Communities combineert de aspecten van beide oriëntaties.

Bevinding 2: Policing of Communities is - naast de gebiedsgebonden oriëntatie en nodale oriëntatie - de derde dominante oriëntatie op het politiewerk.

18


22-11-2007 15:12:42


De oriëntatie op en het verbinding maken met niet-geografisch gebonden gemeenschappen, het werkterrein van een Netwerkgerichte Politie, is niet een geheel nieuw fenomeen. Net als Nodale Oriëntatie gebeurt het al op diverse plaatsen, maar wel vaak vanuit een reactieve benadering. De proactieve benadering, die bij Netwerkgerichte Politie hoort, is wél nieuw. In de gemeente Den Helder bestaat een redelijk goed zicht op en contact met de Antilliaanse gemeenschap. Deze gemeenschap woont voor een groot deel in een wijk, maar er wonen ook Antillianen in andere delen van Den Helder. Voor deze groep is een doelgroepcoördinator aangesteld, die goed contact heeft met veel mensen uit deze gemeenschap. Er zijn bezoeken aan Curaçao gebracht om de achtergronden van de (criminele) jongeren, die naar Nederland komen, te begrijpen. Er is sprake van een integrale aanpak van de problematiek, zoals het Veiligheidshuis. Voor de criminele jongeren wordt gewerkt met de veelplegermethodiek. De agenten hebben trainingen gehad, om ze beter bekend te maken met de Antilliaanse cultuur en men kon zelfs op vrijwillige basis taallessen volgen. De doelgroepcoördinator heeft naast zijn contactfunctie ook wel degelijk een ‘blauwe’ taak. Hij slaagt er (soms) in om gezochte verdachten zich te laten melden, zodat bijvoorbeeld de inzet van een arrestatieteam voorkomen kan worden. Ook werkt hij mee aan innen van boetes en tenuitvoerlegging van vonnissen. Daarnaast is er ook landelijk veel contact met andere korpsen uit de zogenaamde Antillianen-gemeenten.

Bevinding 3: De proactieve benadering van niet-gebiedsgebonden gemeenschappen is nieuw.

In het rapport Politie in Ontwikkeling wordt het begrip Policing of Communities aan de hand van enkele voorbeelden nader geduid. Deze voorbeelden beperken zich echter tot institutionele communities, die worden bezien vanuit de strategie van samenwerking en integrale aanpak van problemen.

19


22-11-2007 15:12:42


De netwerkgerichte oriëntatie zal naar onze mening aan kracht winnen als we de focus richten op communities in bredere zin. Bevinding 4: Geïnstitutionaliseerde netwerken betreffen slechts een klein en zichtbaar deel van de netwerken, die invloed hebben op de veiligheid in de maatschappij.

Met deze bevinding bedoelen we niet dat de oriëntatie op geïnstitutionaliseerde netwerken geen bijdrage zou kunnen leveren aan de veiligheid. In de huidige aanpak zien we echter zowel op landelijk als lokaal niveau al veel (succesvolle) samenwerkingsverbanden met institutionele netwerken. Denk maar eens aan de publiekprivate samenwerkingsverbanden als het Keurmerk Veilig Uitgaan, het Keurmerk Veilig Ondernemen, samenwerking in het kader van het project Veilig Uitgaan met Koninklijk Horeca Nederland en de samenwerking met NUON in het kader van de aanpak van de hennepteelt. En kijk ook eens naar de platforms Criminaliteitsbeheersing en het Centraal Informatiepunt Voetbalvandalisme, dat een samenwerkingsverband is tussen KNVB en de politie. Ook het Centrum voor Criminaliteitspreventie en Veiligheid (www.hetccv.nl) speelt een belangrijke rol in het stimuleren van de samenwerking tussen publieke en private organisaties. Netwerkgerichte Politie Policing of Communities is eenvoudig te verwarren met Community Policing. Terwijl het toch heus om twee heel verschillende oriëntaties gaat. Daarbij vinden wij dat de Angelsaksische term niet erg tot de verbeelding spreekt. Om de landelijke bewustwording met betrekking tot het onderwerp te stimuleren, introduceren wij daarom een nieuwe term: Netwerkgerichte Politie. Deze term doet meer recht aan de inhoud.

20


22-11-2007 15:12:48


Bevinding 5: De term Netwerkgerichte Politie doet meer recht aan de inhoud van het onderwerp dan de term Policing of Communities.

Netwerkgerichte Politie vergt dat de politie anders kijkt; vanuit verschillende invalshoeken. Het vraagt tegelijkertijd dat we samenwerkingsmogelijkheden opzoeken en ontdekken. Dat kan verrassend uitpakken, als we weten waar we moeten zoeken. Uit onderzoek blijkt dat de Amsterdamse escortbranche voor het grootste deel buiten het zicht van de meeste instanties opereert. Soms ontvangen deze instanties een signaal dat er iets niet helemaal snor zit, en dan volgt een incidentele, repressieve actie. Wie echter langer in deze branche verkeert en structureel contacten onderhoudt met ondernemers, toeleveranciers en escorts, krijgt een zorgwekkender beeld. Dan blijkt dat een deel van de branche gedomineerd wordt door Roemenen. Bij de vrijwilligheid waarmee ‘hun’ vrouwen werken, kunnen forse kanttekeningen worden geplaatst. En denk niet dat de rest van de branche dit goedvindt: nogal wat mensen is deze situatie een doorn in het oog. Zij zijn, binnen zekere marges, ook daadwerkelijk bereid te helpen aan deze situatie een einde te maken. Gelet op het karakter van de branche lukt dat echter alleen maar als er sprake is van persoonlijke bekendheid en wederzijds vertrouwen.

Netwerkgerichte Politie betekent ook, dat je gaat investeren zonder vooraf zeker te weten wat het concreet gaat opleveren. Netwerkgerichte Politie (NGP) gaat verder dan passief informatie verzamelen; de informatie in de community wordt actief benut. Je gaat je als politie de vraag stellen hoe je de community actief kunt betrekken bij het politiewerk.

21


22-11-2007 15:12:49


Daklozen houden toezicht in Nijmegen NIJMEGEN (ANP) - Dak- en thuislozen houden vanaf volgende week op de grote parkeerterreinen in het centrum van Nijmegen toezicht om auto-inbraak te voorkomen. De politie werkt samen met de stichting Dagloon, een organisatie die zich inzet om zwervers en voormalige thuislozen een zinvol bestaan te geven. Dak- en thuislozen die aangesloten zijn bij Dagloon hebben volgens een woordvoerster van de politie al gekozen voor een ander leven dan verslaafd zwerven op straat. Het zogenoemde Preventieteam Dagloon controleert op de parkeerterreinen of auto’s zijn afgesloten en of er geen buit zichtbaar is achtergelaten. De controleurs laten een briefje achter onder de ruitenwissers met tips om autoinbraak te voorkomen.6

Bij een probleemgerichte benadering zoek je informatie gericht op de aanpak of de oplossing van het probleem. Je werkt dan reactief. Bij de netwerkgerichte benadering verzamel je informatie en werk je samen met de community, zonder vooraf een probleem te definiëren. Zo ontstaat als het ware een bronverzameling, waarin je kunt ‘googelen’ als zich problemen of knelpunten voordoen. Maar hoe vinden we de communities en wat doen we als we ze gevonden hebben? 6

Bron: De Gelderlander, 27 juli 2007.

22


22-11-2007 15:12:52


De praktijk Van belang zijnde netwerken We zagen al dat ontmoetingspunten van het sociale handelen minder fysiek zijn geworden en minder aan één plaats gebonden. De wereld is voor de huidige maatschappij ontsloten en daarmee is het aanbod van communities verveelvoudigd. Het beschrijven van voor de politie van belang zijnde communities, betekent op voorhand een limitatieve beschrijving van een zich razendsnel ontwikkelende wereld van communities. We moeten als politie in staat zijn ons uitsluitend te focussen op relevante netwerken.

Na de moord op Theo van Gogh werden de politieregio Limburg-Noord en ook andere plattelandsregio’s geconfronteerd met ‘geweld’ van zogenaamde Lonsdale jongeren. In Helden werd geprobeerd een moskee in brand te steken, in Venray kwam het tot confrontaties tussen Lonsdalers en allochtone jongeren. Extreem rechtse groeperingen zoals Nationaal Front begonnen in de regio Limburg-Noord plotseling wervingsbijeenkomsten te organiseren; kortom er broeide iets op het platteland. De politie zag dit niet echt aankomen. Er waren links en rechts wel wat wijkagenten, die de lokale klok hadden horen luiden, maar de klepel was veel groter dan verwacht… Ook de mogelijke tegenbeweging (community) die zich uitte in het dragen van kleding van het merk ‘Karl Kani’ werd niet herkend. De regio werd daarop gewezen door leden van het Landelijk Expertisecentrum Diversiteit (LECD).

In Politie in Ontwikkeling wordt een aantal voorbeelden genoemd van relevante netwerken. Maar naast het onderscheid tussen institutionele en niet-institutionele netwerken kunnen we, om de operationalisering van NGP beter vorm te geven, ook nog een ander onderscheid maken: • een gemeenschap die onveiligheid kan veroorzaken • een gemeenschap die onveiligheid ondervindt • een gemeenschap die een samenwerkingspartner kan zijn in veiligheid

23


22-11-2007 15:12:53

De praktijk

De meeste gemeenschappen hebben aspecten van meerdere categorieën in zich. Deze zien te benutten is de uitdaging voor onder andere de politie. Jeugd is een belangrijke community, waarin we als politie in het kader van de samenwerking nog steeds weinig investeren. We hebben een groepsgesprek gehad met een 5-tal leerlingen van het ROC te Amersfoort. Twee meisjes, van wie één van Marokkaanse ouders en drie jongens, allen in de leeftijd van 17-19 jaar. De ervaringen met de politie variëren. De één ziet de politie nooit of heeft er eigenlijk nog nooit contact mee gehad en de ander heeft wel contacten gehad en ervaringen opgedaan. Ze vragen zich allemaal wel af, wat de politie eigenlijk weet van de wijk en van de verschillende groepen en culturen daarbinnen. Drie van hen gaven aan de wijkagent te kennen, twee hadden geen idee. In optreden en bejegening zien ze verschillen tussen jonge agenten en oudere. Ze vinden allemaal, dat de politie veel meer moet doen aan actieve communicatie (wederkerigheid). Zoals scholen bezoeken, uitleggen waar ze mee bezig is, ontmoetingen aangaan met mensen, kennen en gekend worden. De politie zou wat hen betreft best een rol kunnen hebben op Second Life. Doelgroepen zouden (virtueel) met vragen terecht moeten kunnen bij de politie (vgl. de website voor jongeren van politie Haaglanden www.therulez.nl ). Internet zien ze als een goed forum om als politie contact/verbinding te maken. Wel op een losse manier (via een banner bijvoorbeeld), niet formeel. De politie moet de juiste insteek kiezen: belangstellend zijn, gericht op contact en informatief. En het belangrijkste: zij moet de jeugd serieus nemen. Het instellen van een jeugd- of jongerenpanel gericht op specifieke doelgroepen vinden ze een leuk idee.

Hoe vind je de relevante netwerken? In Politie in Ontwikkeling wordt onze aandacht al gevestigd op organisaties en geïnstitutionaliseerde netwerken. Maar inmiddels hebben we geleerd dat we ons juist óók moeten richten op de niet-geïnstitutionaliseerde netwerken. Om die te vinden moeten we ons bedienen van een ander soort benadering dan de klassieke; de rhizomatische.

24


22-11-2007 15:12:53


Criminele netwerken bijvoorbeeld, zoals drugshandel en witwaspraktijken, zijn zeer goed vergelijkbaar met de rhizomen, die we al eerder beschreven. Het gaat namelijk vaak om mensen, die veelal door toeval met elkaar in contact komen en waarvan in veel gevallen helemaal niet duidelijk is hoe de onderlinge samenhang is. Door een netwerk van kleine lokale afspraken en op toeval berustende details, ontstaan uiteindelijk grote criminele activiteiten. Niet iedereen die deel uitmaakt van het netwerk, kent iedereen. Integendeel zelfs, je kunt je voorstellen dat mensen vrienden zijn zonder dat ze weten dat ze deel uitmaken van hetzelfde rhizoom. De vergelijking gaat absoluut op: rhizomen zijn amper zichtbaar, kennen geen vaste structuur en duiken op een onverwachte plek op, na een poging ze uit te roeien. Niet alleen op het vlak van criminaliteit, maar in feite in de hele (huidige) samenleving hebben we te maken met structuren waar maakbaarheid maar mondjesmaat een rol speelt. Mensen spelen allerlei rollen. Iedere ontmoeting, iedere relatie en iedere activiteit is bepalend voor het uiteindelijke effect dat ze hebben op de werkelijkheid.

25


22-11-2007 15:12:55

De praktijk

Ons denken als politie veronderstelt overzicht, afstand en orde, terwijl rhizomatische netwerken kennelijk hun eigen logica hebben. We moeten dus leren om rhizomatisch te denken en dat is niet makkelijk.7 Een netwerkgerichte politie willen vormgeven, vraagt daarom om een omslag in het denken. Alleen zo kunnen we de huidige sociale structuren begrijpen.

Bevinding 6: Netwerkgerichte Politie vraagt een omslag in het denken over en benaderen van netwerken.

Overigens hebben ook organisaties en institutionele netwerken rhizoomelementen. Naast een formele structuur zijn bij alle organisaties - ook de politieorganisatie - veel ongeorganiseerde rhizomatische verbanden aanwezig die niet in de ‘organisatiehark’ terug te vinden zijn. Tim, 23 jaar, is 1,5 jaar politieagent; hij is voortdurend bereikbaar via zijn mobiel. Hij is hiermee regelmatig online om zijn hyves-profiel bij te werken. In zijn profiel is voor iedereen te lezen dat hij politieman is, wat zijn hobby’s zijn en wie tot zijn vriendenclub behoren. En alles inclusief een goedgelijkende foto van Tim. Bovendien is hij zeer bedreven in de online game World of Warcraft; hij speelt met zijn groepje op een hoog level. Daar zitten ook een paar andere politieagenten in. Maandelijks treffen ze elkaar ergens in Nederland en een keer per jaar is er een internationale bijeenkomst.

De Nederlandse politie is een netwerk waar 60.000 politie ambtenaren deel van uitmaken. Tegelijkertijd hebben al deze politieambtenaren ook hun eigen netwerk(en). Het is een onontgonnen, maar zeer waardevolle mijn van informatie in het kader van veiligheid. 7 Ten bos, Rene & Kaulingfreks, Ruud, Christen Democratische verkenningen, zomer 2007

26


22-11-2007 15:12:55


Veel jonge politiemensen hebben bijvoorbeeld een profiel op www.hyves. nl. Er wordt op dit moment overigens op diverse plaatsen binnen korpsen gediscussieerd over dit fenomeen en de eventuele consequenties daarvan. In feite ontdek je de gemeenschappen alleen als je actief op zoek gaat, weet waarop je moet letten en vervolgens met de leden ervan in gesprek gaat. Verbinding maken betekent naar raakvlakken zoeken en deze gebruiken. Niet door ze als politie over te nemen, maar door samenwerking, door het benutten van het eigen netwerk van de gemeenschap. De weg waarlangs dat gebeurt, is die van verbinding en vertrouwen. In een basiseenheid van de politieregio Limburg-Noord is een cursus gestart over de Poolse gemeenschap en haar cultuur. Dit is gebeurd nadat men daar geconfronteerd werd met grote groepen Poolse arbeiders, die in hun werkgebied kwamen werken en wonen en daar behoorlijk veel overlast veroorzaakten, zoals openbaar drankgebruik en vechtpartijen. Door de cursus heeft de basiseenheid nauwe contacten met een uitzendbureau dat zich gespecialiseerd heeft in arbeidsbemiddeling voor Oost-Europese medewerkers en ook de sociale begeleiding van die mensen op zich heeft genomen. Via dit uitzendbureau is ook het inzicht ontstaan, dat er eigenlijk twee stromingen Oost-Europeanen zijn. De georganiseerde stroming van mensen die begeleid binnenkomen en de ongeorganiseerde gelukszoekers, die ook de meeste problemen veroorzaken. Met die laatste groep wordt geprobeerd verbinding te leggen via de Poolse kerk, die in de regio Limburg-Noord goed georganiseerd is en een sociale spilfunctie vervult.

27


22-11-2007 15:12:56

De praktijk

Interveniëren we en zo ja: hoe? Is een netwerk relevant voor de veiligheid of niet? En waaruit bestaat policing? Soms is het klassieke politiewerk gewenst (de enge benadering), terwijl sommige andere communities zeer wel in staat blijken te zijn zichzelf te corrigeren. Bevinding 7: Maak eerst verbinding en kijk dan of een netwerk relevant is voor veiligheid.

We onderscheiden bij het ingrijpen door de politie drie interventiestrategieën8: 1. een beschermende 2. een begrenzende en 3. een bekrachtigende politie. Een beschermende politie geeft een gevoel van veiligheid. Een begrenzende politie heeft een ordenende rol, waarbij de norm gesteld wordt. De bekrachtigende politie ten slotte, mobiliseert de burger door de norm te bevestigen en de burger te ondersteunen. Voor wat betreft de gemeenschappen, die in staat zijn zichzelf te ‘policen’, geldt de vraag in hoeverre de politie zich nog daarop zou moeten richten. Voorbeelden hiervan zijn het tuchtrecht binnen het voetbal, maar ook studentenverenigingen en virtuele gemeenschappen hebben hun eigen protocollen, zoals Ebay, Second Life en de online game World of Warcraft. Daar kan de politie wellicht volstaan met het managen van een netwerk op een zodanig manier, dat het zichzelf corrigeert en stuurt. Misschien kunnen beide vormen van politiewerk wel aanvullend nodig zijn. Een duidelijke afbakening van dit vraagstuk is nog noodzakelijk en vergt een nadere verkenning.

8 Jan Nap, Ontwikkelingsgericht politiewerk, december 2006

28


22-11-2007 15:12:56


Hoe nu verder? In september 2007 zijn de resultaten van onze zoektocht aan de opdrachtgever gepresenteerd. Hiervoor waren ook diverse gasten uitgenodigd. Na de presentatie van ons onderzoek naar de betekenis van Policing of Communities voor de Nederlandse politie, is met de aanwezige gasten van gedachten gewisseld over het vervolgtraject. Hierbij is gesproken over de kansen en bedreigingen van deze nieuwe oriëntatie en op welke wijze dit gedachtegoed verder vorm gegeven zou kunnen worden. De belangrijkste opbrengst van die dag is de constatering dat de combinatie ‘politie’ en ‘rhizomatisch denken’ welhaast paradoxaal is. Een rhizomatische benadering kan leiden tot desorganisatie. De vraag is hoeveel desorganisatie de politieorganisatie aankan. In het verlengde hiervan kwam ook de integriteitvraag aan de orde; hoe ver ga je, waar liggen de grenzen en wat zijn de kaders? En kunnen die ook verschillend zijn bij verschillende netwerken? Daarnaast is veel gesproken over de keuze; welke communities vragen de aandacht van de politie. In feite kun je pas in de verbinding bepalen of de betreffende community op de aandacht van de politie kan rekenen. Sowieso is het aantal communities veel groter dan de politie kan bevatten. Belangrijk in het contact met de communities is de wederkerigheid. Het is dan ook meer dan informatiegestuurde politie. Wederkerigheid geeft verbinding en vertrouwen. De informatiestrategie van Nice-to-know en Need-to-know zou moeten worden uitgebreid met: NEED-TO-SHARE. De politiemedewerker is zelf ook lid van veel communities. Wees bewust van de risico’s daarvan en benut de kansen. Denk hierbij ook aan de vrijwilligers en volunteers. Het gedachtegoed moet in de korpsen binnen de context verspreid worden. Omdat het een andere manier van denken en kijken is zou er een stuk bewustwording op gang gebracht moeten worden. Dit betekent ruimte bieden (zowel in beleids- als denkkaders) en alert zijn.

29


22-11-2007 15:13:06

Ten Slotte Nog even terug naar het begin. De opdracht, die wij als werkgroep hadden gekregen, luidde: 1. Geef nadere invulling aan het concept Policing of Communities, benaderd vanuit operationeel, tactisch en strategisch perspectief. 2. Om het resultaat aanspreekbaar én overtuigend te maken, moet deze invulling praktisch toepasbaar zijn, voorzien van eyeopeners en moet aandacht besteed worden aan borging van netwerkrelaties. 3 Besteed tevens aandacht aan het referentiekader Gebiedsgebonden werken en onderzoek de relatie daarvan tot Policing of Communities. Daarbij is door de opdrachtgever aangetekend dat er ruimte was om tijdens de exploratie van het onderwerp de onderzoeksvraag bij te sturen. Het moest een organisch proces zijn. Het begrip Policing of Communities is geïntroduceerd in het rapport Politie in Ontwikkeling. De invalshoek die in dit rapport wordt gehanteerd, is die van geïnstitutionaliseerde communities. Vanuit deze invalshoek zijn de onderzoeksvragen goed te beantwoorden. Als studiegroep hebben wij in onze zoektocht echter een andere afslag genomen. Policing of Communities (Netwerkgerichte Politie) is namelijk vanuit de brede benadering van communities (méér dan georganiseerde en geïnstitutionaliseerde netwerken) nog waardevoller en meer vernieuwend, en daardoor een volwaardige oriëntatie naast Gebiedsgebonden Politiezorg en Nodale Politie. En dat is de route die wij hebben bewandeld. Policing of Communities is essentieel anders dan Community Policing en daarom stellen wij dan ook een andere term voor: Netwerkgerichte Politie (ook wel rhizomatische politie genoemd). Hoewel in diverse korpsen soms al op een netwerkgerichte manier wordt gekeken naar gemeenschappen, is deze benadering vaak nog reactief. De netwerkgerichte oriëntatie vraagt echter ook om een proactieve benadering. Wederkerigheid, verbinding en vertrouwen zijn sleutelwoorden.

30


22-11-2007 15:13:06


Het is belangrijk om te bepalen welke communities relevant zijn voor de veiligheid. Ten slotte vraagt de netwerkgerichte benadering een andere (rhizomatische) manier van denken over en benaderen van netwerken en niet (alleen) een organisatorische aanpassing. Pas wanneer Policing of Communities een gedeelde oriëntatie wordt binnen de Nederlandse politie, kunnen vraagstukken als operationalisering en borging worden uitgewerkt. Kortom er is nog veel te doen. Maar één ding is duidelijk:

Maak de verbinding en je begrijpt wat je ziet!

Wij hopen dat de bijdrage van onze studiegroep een stimulans voor anderen vormt om de netwerkgerichte oriëntatie verder uit te werken en er inhoud aan te geven.

31


22-11-2007 15:13:10

Colofon ‘Maak de verbinding en je begrijpt wat je ziet: een nadere verkenning van Policing of Communities’ is een uitgave in de reeks ‘Blauwe Denkers’ van de School voor Politie Leiderschap. (SPL) Deze reeks wil een podium zijn voor gedachten en meningen, die binnen SPL-activiteiten tot stand zijn gekomen. Hoewel de uitgave verzorgd wordt door de SPL, ligt de verantwoordelijkheid voor de inhoud en de ingenomen standpunten bij de auteurs. De SPL, onderdeel van de Politieacademie, maakt zich sterk voor een leven lang mentaal fit blijven van zittende en toekomstige strategische leiders van Nederlandse en Europese politiekorpsen. November 2007 Politieacademie - School voor Politie Leiderschap Rijksstraatweg 127, 7231AD Warnsveld Telefoon: (0575) 58 00 57, Fax: (0575) 58 00 99 E-mail: [email protected], Internet: www.spl.politieacademie.nl De blauwe denkers: Jelte Bulthuis MSM senior adviseur Kwaliteitsbureau Politie drs. Raymond van der Burgt MD-coördinator, politie Limburg-Zuid Ger Huijer chef Uitvoering, politie Utrecht Marcel Janssen programmamanager Korpsontwikkeling, politie Limburg-Noord Hugo van Klaveren programmamanager Opsporing en Handhaving, politie Gelderland-Midden drs. Isabelle Mensink EMPM afdelingschef, politie Twente Rob Out programmamanager Interregionale Samenwerking, politie Kennemerland, Noord-Holland-Noord en Zaanstreek-Waterland Jan Swaan chef Operationele Zaken, politie Amsterdam-Amstelland Met de onmisbare steun van: drs. Jan Nap programmamanager School voor Politie Leiderschap Marnix Eysink Smeets programmamanager School voor Politie Leiderschap Eindredactie: Correcties: Vormgeving: Vormgeving omslag: Kunstwerk Totem uil:

Angélique van Campen, Totaaltekst - Stolwijk Sylvia Rietman, School voor Politie Leiderschap Slooves Grafische Vormgeving, Grave Barlock BV - Den Haag Joshua Pennings Roestsculpturen, Grave

Druk:

Zijlstra drukwerk B.V.

32


22-11-2007 15:13:10

Maak de verbinding en je begrijpt wat je ziet! Een nadere verkenning van Policing of Communities

Recommend Documents