M I L I E U ( B A R O M E T E R ) T R E N D S V A N O V E R H E I D S K A N T O R E N

MILIEU(BAROMETER)TRENDS VAN OVERHEIDSKANTOREN

Een publicatie van Stichting Stimular in samenwerking met leden van het Netwerk Duurzame Bedrijfsvoering Overheden

COLOFON Deze publicatie is eind 2013 opgesteld door Stichting Stimular. Stimular verspreidt kennis over Duurzaam Ondernemen en ontwikkelt praktische instrumenten voor het midden- en kleinbedrijf en organisaties die daarmee vergelijkbaar zijn. Dit doen we zonder winstoogmerk. Ons doel is dat ondernemers en managers in alle beslissingen duurzaamheid meenemen. Kenmerken van onze werkwijze zijn maatwerk, heldere communicatie en inspirerende contacten met ondernemers. Ook binnen de eigen organisatie werken we aan minimale milieubelasting, een goede werksfeer en persoonlijke ontwikkeling van de medewerkers. Stichting Stimular is de werkplaats voor Duurzaam Ondernemen! Stichting Stimular Scheepmakershaven 27c 3011 VA Rotterdam t 010 - 238 28 28 f 010 - 437 93 03 e [email protected] i www.stimular.nl Deze rapportage is gepubliceerd op www.DuurzameBedrijfsvoeringOverheden.nl. Die website is onderdeel van het Netwerk Duurzame Bedrijfsvoering Overheden en bedoeld om kennis van overheden over duurzame maatregelen te delen. Het Netwerk Duurzame Bedrijfsvoering Overheden ondersteunt overheden bij het verduurzamen van de interne bedrijfsvoering met praktische voorbeelden. Het netwerk combineert drie inspirerende netwerkbijeenkomsten per jaar met de Milieubarometermonitor overheden. Teksten uit deze publicatie mogen worden overgenomen onder de voorwaarde dat de bron als volgt wordt gemeld: “Milieu(barometer)trends van overheidskantoren, Stichting Stimular”.

2

Milieu(barometer)trends van overheidskantoren

VOORWOORD Voor u ligt de publicatie Milieu(barometer)trends in van overheidskantoren, gebaseerd op de milieuscores van 18 overheidsorganisaties. Al negen jaar op rij meet en rapporteert Stimular de milieuprestaties van overheidskantoren op eenduidige wijze met de Milieubarometer. De inspanningen van overheden om hun interne bedrijfsvoering te verduurzamen werpen zichtbaar vruchten af. Zestien van de achtien overheidsorganisaties hebben de afgelopen twee jaar de milieubelasting verminderd. De trend bij overheden is duurzaam! Uit de analyses van de Milieubarometers en de gesprekken met de betreffende overheden komen drie trends naar voren. De aandacht voor het thema vervoer groeit. Met afvalscheiding en vermindering van papiergebruik worden flinke vorderingen gemaakt. Uitgevoerde succesvolle maatregelen en de resultaten daarvan vindt u terug in deze publicatie. De beschreven maatregelen variëren van gedragsverandering door bewustwording tot investeringen in energiebesparende installaties en duurzame voertuigen. Dit betekent dat elke overheidsorganisatie, zelfs met een klein budget of bescheiden bestuurlijke ambities op het gebied van duurzame bedrijfsvoering, duurzaamheidsmaatregelen kan uitvoeren die zichtbare milieuwinst opleveren. Doe uw voordeel met de goede voorbeelden uit deze publicatie en start vandaag nog met (verder) verduurzamen van uw organisatie!

Netwerk Duurzame Bedrijfsvoering Overheden De 18 overheidsorganisaties in deze publicatie zijn lid van het Netwerk Duurzame Bedrijfsvoering Overheden. In 2013 heeft dit netwerk 40 leden. Wilt u ook de milieuscore van uw overheidskantoor vergelijken met anderen? Vul dan de Milieubarometer in en meld u aan voor het Netwerk! Meer informatie op www.duurzamebedrijfsvoeringoverheden.nl of neem contact op met Stichting Stimular.


3

INHOUD MILIEU(BAROMETER)TRENDS VAN OVERHEIDSKANTOREN

1

VOORWOORD

3

INLEIDING

5

H1. TRENDS 1. Aandacht voor mobiliteit groeit 2. Steeds meer afvalscheiding 3. Digitalisering vermindert papierverbruik

7 7 8 9

H2. PRESTATIE EN MAATREGELEN PER DEELNEMER Algemene rekenkamer DCMR Milieudienst Rijnmond Gemeente Brielle Gemeente Bronckhorst Gemeente Capelle aan den IJssel Gemeente Hellevoetsluis Gemeente Krimpen aan den IJssel Gemeente Leusden Gemeente Middelburg Gemeente Soest Gemeente Terneuzen Gemeente Wierden Milieuadviesdienst Friesland Omgevingsdienst West Holland Provincie Limburg Rijkswaterstaat Stadsdeel Amsterdam West Stichting Advisering en Bestuursrechtspraak (StAB)

10 11 13 15 16 18 19 21 22 23 25 26 27 29 31 33 35 38 39

H3. MILIEUBAROMETERMONITOR 2012

40

VERANTWOORDING

41

4


INLEIDING Deze publicatie is een product van het Netwerk Duurzame Bedrijfsvoering Overheden. Dit netwerk bestaat ruim twintig jaar onder diverse namen en ondersteunt overheden bij het verduurzamen van de eigen bedrijfsvoering. Sinds 2005 vergelijkt een wisselende groep overheden jaarlijks de milieuprestaties van hun overheidskantoren in de Milieubarometermonitor (ook wel bekend als Milieubarometerbenchmark). De Milieubarometer is een online monitorings-instrument dat de milieuscore en CO2-footprint van een organisatie zichtbaar maakt. Gemiddelde Milieubarometer De gemiddelde Milieubarometer van overheidskantoren is weergegeven in onderstaande grafiek. Hieruit blijkt de verdeling van de milieubelasting per fte over de verschillende thema’s. Energie en vervoer zorgen bij overheden voor de grootste milieubelasting. In werkelijkheid is de milieubelasting van elektriciteit kleiner dan in de grafiek weergegeven, doordat veel overheden gebruik maken van groene stroom. In deze publicatie is steeds uitgegaan van grijze stroom, omdat het effect van elektriciteitsbesparende maatregelen dan beter zichtbaar is. Afval is ook een belangrijk thema. Overige thema’s leveren een beperkte bijdrage aan de totale milieubelasting. bron: www.milieubarometer.nl/kantoor.

Voor 2012 is geen nieuw gemiddelde berekend. De afgelopen jaren bleek dat het gemiddelde geen grote veranderingen laat zien. Dit komt doordat de samenstelling van de groep deelnemers per jaar varieert. Om deze reden is het niet mogelijk conclusies te verbinden aan veranderingen in het gemiddelde door de jaren heen. Om trends en vorderingen te monitoren kijken we in deze publicatie naar ontwikkelingen in afzonderlijke Milieubarometers. Milieubarometers naast elkaar In de volgende grafiek zijn de milieuprestaties per fte van de 18 overheidsorganisaties (totaal 21 kantoren) in 2012 naast elkaar weergegeven. Het vergelijken met het gemiddelde (staafdiagram 22) en met andere organisaties geeft aanwijzingen of er nog besparingen mogelijk zijn. Meer informatie over het vergelijken van milieuprestaties per fte staat in hoofdstuk 3.


5

Milieuprestatie per fte van 21 overheidskantoren, met rechts (22) het gemiddelde.

Vorderingen in de milieuprestatie Om vorderingen in de milieuprestatie te meten, kijken we naar individuele Milieubarometers. De meeste deelnemers vullen al een aantal jaren de Milieubarometer in. De vergelijking van de scores in opeenvolgende jaren laten zien of en hoeveel milieuwinst wordt geboekt. In hoofdstuk 2 vindt u een analyse per overheidsorganisatie. Hieruit blijkt dat 16 van de 18 deelnemers afgelopen jaren zichtbare milieuwinst hebben gerealiseerd. De maatregelen die deze organisaties uitvoerden staan ook in hoofdstuk 2. Trends Uit de analyses van de individuele Milieubarometers en de gesprekken met de betreffende overheden komen trends naar voren. Vaak blijken overheidsorganisaties tegelijk met dezelfde ontwikkelingen bezig te zijn. Deels komt dit voort uit landelijke doelstellingen, maar ook technische innovaties kunnen hiervan oorzaak zijn. Hoofdstuk 1 gaat hier verder op in en geeft steeds ter illustratie één of twee voorbeelden van overheidsorganisaties.

6


H1.

TRENDS

Door ieder jaar de Milieubarometers van 15 tot 25 overheidsorganisaties te analyseren en te bespreken, worden trends zichtbaar. In dit hoofdstuk zijn drie van deze trends toegelicht: 1. Aandacht voor mobiliteit groeit 2. Steeds meer afvalscheiding 3. Digitalisering vermindert papierverbruik

1. AANDACHT VOOR MOBILITEIT GROEIT De milieubelasting van vervoer lijkt in de individuele Milieubarometers toe te nemen. Dat komt doordat vervoer steeds nauwkeuriger en completer wordt ingevuld. De eerste jaren wordt vervoer vaak niet ingevuld of een grove schatting gemaakt van het woon-werkverkeer. In de jaren daarna wordt de registratie van het woon-werkverkeer verbeterd en blijkt het toch meer te zijn dan eerst ingeschat (zie woon-werkverkeer in grafiek van Capelle). Ook het zakelijk verkeer wordt eerst ingeschat en later nauwkeuriger geregistreerd (zie zakelijk verkeer in grafiek van Capelle). Een ander fenomeen is dat men van zakelijk verkeer eerst alleen de autokilometers invult en in de jaren daarna ook de openbaar vervoer kilometers (zie bijvoorbeeld de grafiek van Leusden).

Capelle a/d IJssel monitort vervoer steeds completer


7

Leusden monitort vervoer steeds completer

2. STEEDS MEER AFVALSCHEIDING Overheden reduceren de milieubelasting van afval door beter te scheiden. Vijf deelnemers hebben een grote verbeterslag in de afvalscheiding gemaakt. De gemeenten Wierden en Hellevoetsluis hebben een uitgebreide campagne gehouden om afvalscheiding in de organisatie te stimuleren. Hun resultaten zijn hieronder weergegeven. Een scheidingspercentage van meer dan 80% blijkt in de praktijk goed haalbaar. Wierden 2010

2011

Afvalscheiding

39,1 %

86,4 %

Milieubelasting van afval (t.o.v. 2010)

100 %

36 %

Hellevoetsluis 2004

2005

Afvalscheiding

13,1 %

88,0 %

Milieubelasting van afval (t.o.v. 2004)

100 %

16 %

8


3. DIGITALISERING VERMINDERT PAPIERVERBRUIK Het papierverbruik daalt bij het merendeel van de overheden. De meeste organisaties weten grote reducties te behalen (zoals onder andere in onderstaande afbeeldingen te zien is). De organisaties geven aan dat de daling van papierverbruik direct gevolg is van digitalisering. Maatregelen die zij nemen zijn onder andere:  Digitaal factureren  Vergaderen met tablets in plaats van papier (gemeenteraad)  Post digitaliseren en verwerken per mail  Minder printen van mails, rapporten en beleidstukken  Printers standaard instellen op dubbelzijdig Het papierverbruik daalde bij deze organisaties met 20 tot wel 70% per medewerker. Sinds 2007 is het gemiddelde papierverbruik per fte met 26% gedaald. Onderstaande afbeeldingen illustreren deze trend. Links ziet u de milieubelasting van papierverbruik van de gemeente Capelle aan den IJssel opgeteld bij die van de gemeente Krimpen aan den IJssel. De repro van de gemeente Krimpen aan den IJssel is namelijk uitbesteed aan Capelle aan den IJssel. Beide gemeenten hebben een digitaliseringsslag gemaakt. Dit levert de twee gemeenten samen een gemiddelde besparing van 40% op het papierverbruik op. Rechts ziet u de daling in het papierverbruik van de gemeente Leusden als gevolg van digitalisering (circa 70% daling). Leusden wil papierloos gaan werken en is hiermee goed op weg.

Links: Gemeente Krimpen a/d IJssel en Capelle a/d IJssel opgeteld Rechts: Gemeente Leusden

Bovenstaande grafieken tonen alleen de afname van papiergebruik. Voor een compleet beeld van de milieuwinst door digitaal werken zijn ook andere effecten van belang: zoals minder transport van papieren post, maar ook extra elektraverbruik door computers, servers en datacenters. Als vuistregel geldt dat een document waar mensen meer dan een half uur tijd aan besteden om het te lezen/bekijken een papieren versie minder milieubelastend is en bij documenten die sneller worden gescand een digitale versie minder milieubelasting veroorzaakt.


9

H2. PRESTATIE DEELNEMER

EN

MAATREGELEN

PER

In dit hoofdstuk staan de Milieubarometers van de deelnemende overheden die toestemming hebben gegeven voor publicatie van hun cijfers. De meeste overheidsorganisaties maken gebruik van groene stroom, maar we tonen de grafieken uitgaande van grijze stroom. Op deze manier worden effecten van elektriciteitsbesparende maatregelen beter zichtbaar zijn. Milieuthema’s die incompleet zijn ingevuld, zijn uit de vergelijking weggelaten. Als er bijvoorbeeld alleen gegevens van restafval bekend zijn en niet over papierafval, dan is het hele thema afval niet meegenomen. In de grafieken ziet u steeds de Milieubarometers van de twee meest recente jaren (meestal 2011 en 2012). Daarnaast is het branchegemiddelde (over 2011) weergegeven. Per deelnemer is, voor zover bekend, kort toegelicht waar de toename of afname van de milieubelasting door veroorzaakt wordt. Vervolgens vindt u relevante kengetallen, vergeleken met de gemiddelde kengetallen. Per deelnemer worden de uitgevoerde maatregelen beschreven, om de analyse te ondersteunen, maar vooral ook ter inspiratie.

10


ALGEMENE REKENKAMER

B R A N C H E G E M I D D E L D E

De milieubelasting per fte van het hoofdkantoor van de Algemene Rekenkamer is met 7,2 % gedaald in 2012. De daling zit voornamelijk in het elektriciteitsverbruik per medewerker. Het aantal medewerkers is in 2012 flink gestegen, met een relatief veel kleinere toename van het elektriciteitsverbruik. Woon-werkverkeer is niet compleet ingevuld, het betreft alleen de autokilometers en de meeste medewerkers reizen met openbaar vervoer en fiets. Openbaar vervoer- en fietskilometers worden niet geregistreerd. De milieubelasting per medewerker is duidelijk hoger dan de milieubelasting van een gemiddeld kantoor. De milieubelasting van brandstoffen is relatief laag doordat er gebruik wordt gemaakt van stadsverwarming. Kengetallen Algemene Rekenkamer Vloeroppervlak per medewerker (m2/fte)

39,9

Gemiddeld (2011) 33,0

Elektriciteitsverbruik (kWh/m2)

122

76,1

Elektriciteitsverbruik (kWh/fte)

4.865

2.515

Brandstof voor verwarming ( m3 gas equivalent/m3)

4,52

2,06

Brandstof voor verwarming (m3 gas equivalent /fte)

541

249

Waterverbruik (m3/fte)

6,11

9,33

Afvalscheiding (%)

34,1

44,6

238

182

Papierafval (kg/fte)

77,5

67,5

Papierinkoop (kg/fte)

38,1

41,3

Afval (kg/fte)


11

Het elektriciteitsverbruik is duidelijk hoger dan gemiddeld. Het is niet bekend waar dit door komt. Mogelijk wordt het gebouw meer of minder efficiënt gekoeld en is er meer (ICT) apparatuur aanwezig dan in een gemeentekantoor. Het brandstofverbruik is twee maal zo hoog als gemiddeld. Het is niet duidelijk waardoor dit hoge brandstofverbruik wordt veroorzaakt. Recente maatregelen     

12

Papierverbruik is verminderd, door digitalisering. Bewustwording bij medewerkers. Dit draagt mogelijk bij tot een lager elektriciteitsverbruik per medewerker in 2012 t.o.v. 2011. Verlichting is voorzien van daglichtsensoren, waardoor deze niet meer onnodig brandt. OV-gebruik wordt gestimuleerd en de parkeerplaats bij het kantoor is zeer beperkt. Opruimen van het archief heeft eenmalig tot een hogere hoeveelheid papierafval geleid.


DCMR MILIEUDIENST RIJNMOND


De DCMR realiseerde in 2012 een reductie van 5,4 % op de milieubelasting per fte. Deze reductie werd vooral gehaald door minder elektriciteitsverbruik. Ook de milieubelasting van bedrijfsafval is afgenomen. De milieubelasting door zakelijk verkeer is licht gestegen. De DCMR scoort beter dan een gemiddeld kantoorgebouw. Dit komt onder andere doordat zij in een nieuw en energiezuinig pand gevestigd zijn en gebruik maken van warmte uit een WKK-installatie. Hiervan is de milieubelasting aanzienlijk lager, dan wanneer zelf warmte wordt gemaakt met een CV-ketel. Kengetallen DCMR Milieudienst Rijnmond

Gemiddeld (2011)

Vloeroppervlak per medewerker (m2/fte)

33,3

33,0

Elektriciteitsverbruik (kWh/m2)

83,4

76,1

2.774

2.515

1,38

2,06

Elektriciteitsverbruik (kWh/fte) 3

3

Brandstof voor verwarming ( m gas equivalent/m )

166

249

3

Waterverbruik (m /fte)

5,44

9,33

Afvalscheiding (%)

38,3

44,6

108

182

26,0

67,5

7.958

5.519

Aandeel OV, fiets en lopen in woon-werkverkeer (%)

87,4

50,2


24,6

41,3

3

Brandstof voor verwarming (m gas equivalent /fte)

Afval (kg/fte) Papierafval (kg/fte) Woon-werkkilometers (km/fte)

De DCMR is gevestigd in een relatief nieuw pand. Installaties in het pand zijn energiezuinig en er is veel daglichttoetreding, waardoor energieverbruik van verlichting beperkt blijft. Door de extra functies, zoals de meldkamer, die 24 uur per dag draait, is het elektriciteitsverbruik toch wat hoger dan gemiddeld. Gasequivalent is lager dan gemiddeld. Het aandeel OV en fietsgebruik in woon-werkverkeer is opvallend hoog. Dit komt doordat het kantoor op vijf minuten loopafstand van Station Schiedam Centrum ligt en dus veel medewerkers met het openbaar vervoer naar het werk komen.


13

Recente maatregelen 

De DCMR heeft maatregelen genomen om dag- en nachtverbruik van ICT terug te dringen. Onder andere door: o Virtualisatie en consolidatie van de servers o Raadpleeg voor meer toelichting hierop:



Daarnaast is het elektriciteitsverbruik verder gedaald door de verlichting te optimaliseren. Halogeenverlichting is bijvoorbeeld op enkele plekken vervangen door LED.

http://www.duurzamebedrijfsvoeringoverheden.nl/Netwerk/netwerk_energiebesparing_ICT.html

14


GEMEENTE BRIELLE


De milieubelasting door energieverbruik per fte van het stadskantoor in Brielle is met 4,7 % gedaald in 2012. De daling zit voornamelijk in het elektriciteitsverbruik. Het gasverbruik is iets gestegen in lijn met de koudere winter in 2012 ten opzichte van 2011. Kengetallen Gemeente Brielle (2012) Vloeroppervlak per medewerker (m2/fte) 2

Elektriciteitsverbruik (kWh/m ) Elektriciteitsverbruik (kWh/fte) 3

3

Brandstof voor verwarming ( m gas equivalent/m ) 3


Gemiddeld (2011)

32,0

33,0

91,3

76,1

2.925

2.515

2,18

2,06

287

249

Brielle werkt hard aan verduurzaming van de gemeentelijke panden. Hiervoor is een energieteam in het leven geroepen en een energiescan uitgevoerd (door Stichting Stimular). Dit leidt tot een sterk dalend energieverbruik per medewerker. De milieubelasting door energieverbruik is nu nog wel hoger dan gemiddeld. Recente maatregelen     

Toepassing van LED-verlichting bij de receptie in plaats van halogeen. De airconditioning in de serverruimte is vervangen door een energiezuinige variant. De CV ketels zijn vervangen door efficiëntere (HR-)ketels. Lichtdetectie geïnstalleerd in de fietskelder. Koelmachine geoptimaliseerd.


15

GEMEENTE BRONCKHORST


De Milieubelasting per fte van de gemeente Bronckhorst is in 2012 gedaald met 7,9 %. De gemeente is gevestigd in een nieuw pand en maakt geen gebruik van aardgas voor verwarming, maar gebruikt alleen een WKO-installatie met warmtepomp. Mede hierdoor is de milieubelasting van het energieverbruik (gas + elektra) aanzienlijk lager dan het gemiddelde. Het woon-werkverkeer zorgt wel voor een hoge milieubelasting, omdat het gemeentehuis beperkt bereikbaar is met openbaar vervoer en de medewerkers relatief ver van hun werk wonen. Milieubelasting door woon-werkverkeer is in 2012 wel gedaald, evenals het afval per medewerker. Kengetallen Gemeente Bronckhorst Vloeroppervlak per medewerker (m2/fte)

Gemiddeld (2011)

34,9

33,0

81,5

76,1

2.845

2.515


0

2,06


0

249

3


5,08

9,33

Afvalscheiding (%)

36,7

44,6

181

182

66,4

67,5

6.331

5.519

0

50,2

27,6

41,3

2


3

Afval (kg/fte) Papierafval (kg/fte) Woon-werkkilometers (km/fte) Aandeel OV, fiets en lopen in woon-werkverkeer (%) Papierinkoop (kg/fte)

16


Gemeente Bronckhorst is gevestigd in een relatief nieuw pand met energielabel A en een WKO met warmtepomp. Hierdoor is er geen gasaansluiting nodig. Het elektraverbruik is dus ook deels voor verwarmen van het pand en daardoor hoger dan gemiddeld. Het woonwerkverkeer is hoog, omdat het gemeentehuis op een landelijke locatie gevestigd is met beperkte openbaar vervoersaansluitingen. Recente maatregelen Overstap van kartonnen bekertjes naar duurzame bekertjes met een milieuvriendelijke coating, waardoor deze apart afgevoerd kunnen worden voor hergebruik.


17

GEMEENTE CAPELLE AAN DEN IJSSEL


De milieubelasting per fte van de gemeente Capelle aan den IJssel is in 2012 gestegen met 11%. De stijging zit deels in een toename in gasverbruik. Dit is verklaarbaar vanuit de strengere winter in 2012 t.o.v. 2011. Daarnaast is de milieubelasting van afval en van elektriciteit gestegen. Kengetallen Capelle aan den IJssel (2012) Vloeroppervlak per medewerker (m2/fte)

Gemiddeld (2011)

31,5

33,0

88,3

76,1

2.786

2.515


2,61

2,06


247

249

3


10,0

9,33

Afvalscheiding (%)

23,9

44,6

214

182

51,0

67,5

2.644

5.519


36,6

50,2


49,1

41,3

2


3





18

De gemeente Capelle aan den IJssel is bezig met een inventarisatie van de totale CO2footprint van de organisatie en het opstellen van een beleidsplan om deze footprint terug te dringen. Hiervoor zijn tal van maatregelen benoemd die op korte termijn uitgevoerd gaan worden. Meer hierover vindt u op www.duurzamebedrijfsvoeringoverheden.nl Waterverbruik is flink gedaald door de reparatie van een pompje en vlotter. Waarschijnlijk was de vlotter al jaren defect, wat het hoge waterverbruik veroorzaakte.


GEMEENTE HELLEVOETSLUIS


De milieubelasting per fte van de gemeente Hellevoetsluis is in 2012 11% lager dan in 2011. Dit komt vooral doordat het energielabel van het gebouw van D naar A is gegaan door de ondergenoemde maatregelen. Daarnaast speelt ook mee dat medewerkers van externe locaties naar het stadskantoor verhuisd zijn. Ook milieubelasting van afval is aanzienlijk lager. De gemeente scoort nog steeds net hoger dan het branchegemiddelde, voornamelijk door de hoge milieubelasting van woon-werkverkeer. Kengetallen Hellevoetsluis (2012) 42,0


65,5

76,1

2.751

2.515


3,66

2,06


364

249

84,4

44,6

159

182

84,2

67,5

6.250

5.519


20,0

50,2


34,0

41,3

Vloeroppervlak per medewerker (m2/fte) Elektriciteitsverbruik (kWh/m2) Elektriciteitsverbruik (kWh/fte) 3

3

Afvalscheiding (%) Afval (kg/fte) Papierafval (kg/fte) Woon-werkkilometers (km/fte)

Milieubelasting door afval is zeer laag door de effectieve afvalscheiding.


19


 



20

Toepassing van energiezuinige TL- en LED-verlichting met aanwezigheidsdetectie en daglichtafhankelijke regeling heeft geleid tot een lager elektriciteitsverbruik. Koeltemperatuur in de serverruimte is verhoogd naar 22 oC. Gasverbruik is gedaald door toepassing van nieuwe HR-ketels met een modulerende regeling. Milieubelasting van afval neemt nog steeds af, doordat in 2009 een afvalscheidingssysteem is ingevoerd waarbij 7 verschillende stromen worden gescheiden. Dit leidt nog steeds tot meer milieubewustzijn van medewerkers en een reductie van de totale afvalhoeveelheid. Zie voor meer informatie over deze maatregelen: http://www.duurzamebedrijfsvoeringoverheden.nl/themas/afval/hellevoetsluis_afval.html


GEMEENTE KRIMPEN AAN DEN IJSSEL


De milieubelasting per fte van de gemeente Krimpen is afgenomen met 3,3 %. Verder is duidelijk dat het elektriciteits en gasverbruik in 2012 hoger is dan gemiddeld. Papierafval is flink afgenomen. Kengetallen Krimpen aan den IJssel (2012) Vloeroppervlak per medewerker (m2/fte) 2


3


Brandstof voor verwarming (m gas equivalent /fte) 3

Waterverbruik (m /fte) Papierafval (kg/fte) Papierinkoop (kg/fte)

Gemiddeld (2011)

42,7

33,0

63,5

76,1

2.713

2.515

5,50

2,06

587

249

6,76

9,33

115

67,5

5,60

41,3

Het elektriciteitsverbruik ligt rond het gemiddelde. Het gasverbruik is duidelijk hoger. Dit is deels verklaarbaar door een hoger vloeroppervlak per medewerker. Deels doordat het pand al wat ouder is en dus beperkt geïsoleerd. Recente maatregelen  

Minder papierverbruik door digitalisering in combinatie met het Nieuwe Werken en het uitbesteden van de repro naar de gemeente Capelle aan den IJssel. Inkoopbeleid verduurzaamd.


21

GEMEENTE LEUSDEN


De milieubelasting per fte van de gemeente Leusden is in 2012 met 17% gestegen. De stijging zit voornamelijk in een sterke toename van het elektriciteitsverbruik. Mogelijk wordt deze stijging veroorzaakt, doordat er een extra server is geplaatst in 2012. Zowel in 2011 als in 2012 scoort de gemeente ruim boven het gemiddelde. Kengetallen Leusden (2012) Vloeroppervlak per medewerker (m2/fte)

51,9

2


Elektriciteitsverbruik (kWh/m )

96,1

76,1


4.991

2.515

3,17

2,06

Brandstof voor verwarming ( m3 gas equivalent/m3) 3


534

249

3


10,3

9,33

Afvalscheiding (%)

70,3

44,6

149

182

Afval (kg/fte) Papierafval (kg/fte)

105

67,5

6.049

5.519


14,7

50,2


14,2

41,3

Woon-werkkilometers (km/fte)

Het energieverbruik van de gemeente Leusden is hoger dan gemiddeld, voornamelijk doordat er per medewerker veel gebouwoppervlak is. Per vloeroppervlak is het verschil kleiner. Afval en papierverbruik is door maatregelen op deze thema’s duidelijk lager dan gemiddeld. Recente maatregelen  



22

Bewustwordingscampagne om milieubewust gedrag van medewerkers te stimuleren. PC’s en monitoren zijn vervangen door zuiniger varianten. Dit is niet terug te zien in de grafiek, doordat het serverpark is uitgebreid met een server voor een andere gemeente. Er zijn stappen gezet richting papierloos werken door digitaal aanleveren van collegestukken en digitaal archiveren.


GEMEENTE MIDDELBURG B R A N C H E G E M I D D E L D E

De milieubelasting per fte van het gemeentehuis van Middelburg is 1,8 % gedaald in 2012. De daling zit voornamelijk in het woon-werkverkeer per medewerker. Daarnaast is de milieubelasting van elektriciteit en papier ook licht afgenomen. Kengetallen Middelburg (2012) Vloeroppervlak per medewerker (m2/fte) 2


3



Gemiddeld (2011)

29,9

33,0

36,1

76,1

1.079

2.515

1,32

2,06

153

249

Waterverbruik (m3/fte)

5,90

9,33

Afvalscheiding (%)

5,86

44,6

1.389

182

68,5

67,5

3.421

5.519

35,0

41,3

Afval (kg/fte) Papierafval (kg/fte) Woon-werkkilometers (km/fte) Papierinkoop (kg/fte)

De hoeveelheid afval per medewerker is duidelijk hoger dan het gemiddelde. Dit komt deels doordat er beter inzicht is in verschillende stromen afval. In werkelijkheid is de milieubelasting die dit veroorzaakt lager, omdat plastic afval en wit- en bruingoed wordt na gescheiden. Elektriciteitsverbruik is circa 50% lager dan gemiddeld. Het is niet duidelijk waardoor dit veroorzaakt wordt. Wel worden medewerkers erop gewezen om bewust om te gaan met energie. Bij aanschaf van nieuwe apparatuur wordt gekeken naar energiezuinige varianten. Papierverbruik en woon-werkverkeer zijn vergelijkbaar met het gemiddelde. Recente maatregelen 

Elektriciteitsverbruik per medewerker neemt gestaag af. Onder andere doordat: o De gemeente energiebesparing heeft meegenomen in de aanbesteding van nieuwe beeldschermen. Leveranciers van energiezuinige beeldschermen kregen een korting op de aanbesteding.


23



24

o Energiebewust gedrag van medewerkers wordt gestimuleerd, door hen bijvoorbeeld te wijzen op het uitschakelen van verlichting en beeldschermen bij het verlaten van een ruimte. o Nieuwe printers een eco-modus hebben, waardoor ze in stand-by veel minder energie verbruiken. Afval is een blijvend aandachtspunt. Afval wordt zo veel mogelijk gescheiden. Wit en bruingoed wordt ingezameld en ingeleverd bij een bedrijf die het volledig demonteert en bijvoorbeeld waardevolle metalen eruit haalt.


GEMEENTE SOEST


De milieubelasting per fte van de gemeente Soest is in 2012 8,2 % gedaald. De daling zit onder andere in de mobiele werktuigen. Milieubelasting door elektriciteits- en gasverbruik toont ook een kleine daling. De milieubelasting is hoger dan die van een gemiddeld kantoor. Kengetallen Soest (2012) Vloeroppervlak per medewerker (m2/fte)

Gemiddeld (2011)

42,3

33,0

68,1

76,1

2.882

2.515


1,71

2,06


248

249

3


11,3

9,33

Afvalscheiding (%)

45,3

44,6

162

182

57,5

67,5

5.896

5.519


17,2

50,2


34,1

41,3

2


3


Het gemeentehuis in Soest is nieuw, energiezuinig en ruim (bijna 30% meer vloeroppervlak per medewerker). Hierdoor is het energieverbruik per vloeroppervlak en gebouwinhoud lager dan gemiddeld en het energieverbruik per medewerker hoger. Recente maatregelen  



De voertuigen van de brandweer vallen niet meer onder het beheer van de gemeente, waardoor de milieubelasting van mobiele werktuigen is afgenomen. Papierverbruik is de afgelopen jaren sterk afgenomen door dubbelzijdig printen en digitalisering. Dubbelzijdig printen krijgt blijvend aandacht, om te voorkomen dat printers waarop een storing is geweest standaard op enkelzijdig worden gezet. Inkoop wordt deels ook gemonitord met de Milieubarometer (schoonmaakmiddelen, kantoorartikelen etc.) om bewustwording te stimuleren.


25

GEMEENTE TERNEUZEN


De milieubelasting per fte van de gemeente Terneuzen is met 9,5% gedaald in ten opzichte van 2008. Papierverbruik is in deze vergelijking buiten beschouwing gelaten. De daling zit voornamelijk in het elektriciteitsverbruik. Gasverbruik is iets gestegen, conform de koudere winter in 2012 ten opzichte van 2011. De milieubelasting is hoger dan gemiddeld. Dit komt deels doordat er per medewerker meer kantooroppervlak is. Hierdoor is er meer ruimte die verwarmd wordt en meer elektriciteitsverbruik voor verlichting. Ook is het gemeentekantoor relatief oud (1972) en heeft het energielabel G. Kengetallen Terneuzen (2012) Vloeroppervlak per medewerker (m2/fte)

Gemiddeld (2011)

46,8

33,0

82,2

76,1

3.845

2.515


3,26

2,06


577

249

45,0

9,33

2


3


3

Het waterverbruik per medewerker is veel hoger dan gemiddeld. Dit komt grotendeels doordat er ook water wordt gebruikt voor bevochtiging van lucht in de koelinstallatie. Recente maatregelen 

26

In 2012 zijn er geen duurzaamheidsmaatregelen genomen. Het is niet duidelijk waar de daling van de milieubelasting per medewerker door wordt veroorzaakt.


GEMEENTE WIERDEN B R A N C H E G E M I D D E L D E


De milieubelasting per fte van de gemeente Wierden is in 2012 met 57% gestegen (linker grafiek). De gemiddelde milieubelasting van afval en gasverbruik zit onder het branchegemiddelde (derde staaf), elektriciteit en papierverbruik ligt boven het gemiddelde. Absoluut is de milieubelasting constant gebleven door een dalende milieubelasting van energie en een stijgende milieubelasting van afval en papier (rechter grafiek). Dit komt deels doordat in eerdere jaren het aantal medewerkers ingevuld (220 in 2011) in plaats van het aantal fte (140 in 2012) en deels doordat het aantal medewerkers is afgenomen. Kengetallen Wierden (2012) Vloeroppervlak per medewerker (m2/fte) 2


3




33,0

56,2

76,1

2.750

2.515

0,935

2,06

187

249

3


5,55

9,33

Afvalscheiding (%)

75,9

44,6

Afval (kg/fte)

143

182


109

67,5

68,6

41,3


De gemeente Wierden is gevestigd in een energiezuinig (A-label) pand. Door het hoge oppervlak per medewerker is het elektriciteitsverbruik per medewerker hoger dan gemiddeld. Het elektriciteitsverbruik per vloeroppervlak is wel lager dan gemiddeld.


27

Recente maatregelen    

28

Aanwezigheidsdetectie op verlichting geïnstalleerd en goed afgesteld. Hierdoor is het elektriciteitsverbruik gedaald. Sensorkranen opnieuw voorzien van volumestroombegrenzers. Deze waren eerder verwijderd vanwege de grote hoeveelheid kalk in het leidingwater. Afvalscheiding is in 2011 doorgevoerd. In 2012 is extra aandacht besteed aan bewustwording. Voornamelijk om te zorgen dat plastic afval goed gescheiden wordt. (elektrische) fietsen worden in regionaal verband gestimuleerd. De gemeente monitort woon-werkverkeer niet, maar de verwachting is dat het aandeel fietsers hierin hoog is, door het beperkte aantal parkeerplaatsen en de regionale fietscampagne.


MILIEUADVIESDIENST FRIESLAND


De milieubelasting per fte van de Milieuadviesdienst is in 2012 met 7% gestegen. Deze stijging zit voornamelijk in het gasverbruik. Het gasverbruik fluctueert sterk. De Milieuadviesdienst is gevestigd in een huurpand, waardoor zij zelf niet de klimaatinstallaties in kunnen regelen. Daarnaast is de milieubelasting van woon-werken zakelijk verkeer licht gestegen. De stijging in het gasverbruik is conform verwachting gezien de koudere winter in 2012 ten opzichte van 2011. Kengetallen Milieuadviesdienst Friesland (2012) Vloeroppervlak per medewerker (m2/fte)

Gemiddeld (2011)

28,1

33,0

47,9

76,1

1.346

2.515


5,19

2,06


394

249

3


10,8

9,33

Afvalscheiding (%)

22,8

44,6

Afval (kg/fte)

49,7

182


10,2

67,5

7.809

5.519


18,6

50,2


21,6

41,3

2


3

Woon-werkkilometers (km/fte)

De milieuscore van de milieuadviesdienst is voor de meeste thema’s beter dan gemiddeld. Door een hoge milieubelasting van woon-werk en zakelijk verkeer is de totale score hoger dan gemiddeld. De milieuadviesdienst heeft meer zakelijke kilometers, omdat zij, anders dan een gemiddelde overheid, veel bedrijven bezoeken. Daarnaast wonen de medewerkers gemiddeld verder van het werk dan bij de meeste gemeentelijke organisaties.


29






30

Elektriciteitsverbruik is gedaald door: o Toepassing van LED. o Energiebesparende maatregelen op ICT, onder andere aanschaf van zuinigere apparatuur. Milieubelasting van afval is afgenomen doordat afval beter gescheiden wordt ingezameld. Schoon folie werd bijvoorbeeld voorheen niet apart ingezameld. Sinds 2011 is dat wel het geval. Er is minder papierverbruik door digitalisering.


OMGEVINGSDIENST WEST HOLLAND


De milieubelasting per fte van de Omgevingsdienst West Holland is toegenomen met 19% in 2012. Deze toename zit in het zakelijk verkeer. Deze toename komt doordat het zakelijk verkeer nu vollediger is ingevuld. Op overige milieuthema’s is juist een reductie behaald. Milieubelasting van woon-werk verkeer is per medewerker afgenomen en absoluut gezien toegenomen. Dit komt doordat de nieuwe medewerkers dichter bij het werk wonen. Kengetallen Milieudienst West-Holland (2012) Vloeroppervlak per medewerker (m2/fte) 2

Gemiddeld (2011)

18,6

33,0


76,4

76,1


1.419

2.515

3,29

2,06



159

249

3

6,71

9,33

Afvalscheiding (%)

100

44,6

0,0214

182

0

67,5

Waterverbruik (m /fte) Afval (kg/fte) Papierafval (kg/fte) Woon-werkkilometers (km/fte)

9.025

5.519


61,4

50,2


21,1

41,3

De Milieudienst West-Holland heeft een opvallend laag gasverbruik per medewerker. Dit komt deels doordat gebruik wordt gemaakt van stadsverwarming (in bovenstaande tabel omgerekend naar aardgasequivalenten). Hierdoor is minder primaire energie nodig om het pand te verwarmen. Per gebouwinhoud is het gasverbruik wel hoger dan gemiddeld. Het pand bestaat voornamelijk uit kantoren en heeft geen grote algemene ruimtes of raadzalen.


31

Hierdoor is de gemiddelde verdiepingshoogte, vloeroppervlak per medewerker en gebouwinhoud lager dan gemiddeld. Recente maatregelen  



32

Aanschaf zuinigere copiers /printers en zuinigere ICT. Toename van het aantal medewerkers en een kleinere toename van het aantal m2 kantoor. Per vloeroppervlak zijn er dus meer medewerkers, wat leidt tot een lager energieverbruik per medewerker. Fietsen wordt actief gestimuleerd, maar door de grote woon-werkafstand is dit voor veel medewerkers niet haalbaar.


PROVINCIE LIMBURG


De milieubelasting per fte van de provincie is met 1% toegenomen. Woon-werkverkeer is gedaald, zakelijk verkeer is toegenomen, afval is sterk afgenomen, elektriciteitsverbruik is licht gestegen en papierinkoop is licht gedaald. De totale milieubelasting is duidelijk hoger dan dat van een gemiddeld overheidskantoor. Dit komt voornamelijk door een hogere milieubelasting van zakelijk verkeer. Op afval en elektriciteitsverbruik scoort de provincie juist beter dan gemiddeld. Kengetallen Provincie Limburg (2012) Vloeroppervlak per medewerker (m2/fte) 2


3



Gemiddeld (2011)

41,8

33,0

65,2

76,1

2.727

2.515

1,86

2,06

332

249

3


6,03

9,33

Afvalscheiding (%)

96,6

44,6

Afval (kg/fte)

153

182

78,5

67,5

6.149

5.519


49,8

50,2


73,2

41,3

Papierafval (kg/fte) Woon-werkkilometers (km/fte)

Het vloeroppervlak per medewerker is hoger dan in een gemiddeld kantoor, door aanwezigheid van meer openbare ruimten. Ondanks dit gegeven is de milieubelasting van elektriciteitsverbruik lager dan gemiddeld, door energiebesparende maatregelen (o.a. efficiënte liften en verlichting).


33




 

34

De Provincie Limburg is nauw betrokken geweest bij de Floriade in Venlo. Waardoor het aantal zakelijke autokilometers is gestegen. Daarnaast heeft de provincie het WK Wielrennen mee georganiseerd. Hierdoor is er in 2012 meer gevlogen dan in 2011. Dit verklaart de stijging van de milieubelasting van het zakelijk verkeer. Het gasverbruik is licht toegenomen. Dit is conform verwachting gezien de koudere winter in 2012 t.o.v. 2011. In juli 2012 zijn er twee warmtepompen geïnstalleerd. Het effect hiervan is nog niet zichtbaar in de grafiek. Op termijn zal hierdoor het gasverbruik naar verwachting dalen. Door digitalisering is er minder gedrukt en geprint in 2012. Verbouwing waardoor een extra vergader-, congres-, en werkruimte gerealiseerd. Ook is de centrale hal verbouwd en wordt deze nu extra verlicht met LED. Door toepassing van deze duurzame verlichting is dit extra elektriciteitsverbruik niet terug te zien in de grafiek.


RIJKSWATERSTAAT Milieubarometer hoofdkantoor Utrecht per medewerker B R A N C H E G E M I D D E L D E

De milieubelasting per fte van het hoofdkantoor in Utrecht is in 2012 met 7,3% gedaald. Het elektriciteitsverbruik is sterk afgenomen, terwijl het gasverbruik is toegenomen. Ten opzichte van het branchegemiddelde (incl. grote kantoren) is zowel de milieubelasting van elektriciteit als van gasverbruik laag. Afval is niet volledig ingevuld. Hieraan zijn dus geen conclusies te verbinden. B R A N C H E G E M I D D E L D E

Milieubarometer hoofdkantoor Maastricht per medewerker De milieubelasting per fte van het hoofdkantoor in Maastricht is in 2012 met 14,6% gedaald. De milieubelasting is lager dan het gemiddelde, vooral door een veel lagere milieubelasting van brandstoffen. Dit komt door toepassing van stadsverwarming. De milieubelasting daarvan is veel lager dan van aardgas, omdat het restwarmte betreft.


35

Milieubarometer hoofdkantoor Lelystad per medewerker B R A N C H E G E M I D D E L D E

De milieubelasting per fte van het hoofdkantoor in Lelystad is in 2012 met 7% gestegen. Elektriciteit- en gasverbruik fluctueert, in 2012 is het beide licht gestegen. Het is lastig om iets over afval te zeggen, omdat niet ieder jaar dezelfde afvalstromen ingevuld zijn. De milieubelasting van dit kantoor is per medewerker duidelijk hoger dan dat van de andere drie kantoren (zie kengetallen). Dit komt door de aanwezigheid van een laboratorium op deze vestiging. Dit brengt zowel meer afval als energieverbruik met zich mee. Milieubarometerhoofdkantoor Haarlem per medewerker B R A N C H E G E M I D D E L D E

De milieubelasting per fte van het hoofdkantoor in Haarlem is met 7,3 % gedaald. De daling zit voornamelijk in het elektriciteitsverbruik.

36


Kengetallen RWS Haarlem (2012) Vloeroppervlak per medewerker (m2/fte) Elektriciteitsverbruik (kWh/m2) Elektriciteitsverbruik (kWh/fte) Brandstof voor verwarming (m3 gas equivalent /fte)

RWS Lelystad (2012)

RWS Maastricht (2012)

RWS Utrecht (2012)

Gemiddeld (2011)

23,5

18,6

19,3

26,0

33,0

104

347

166

102

76,1

2.429

6.452

3.197

2.644

2.515

249

440

216

129

249

3

0

0

0

0

9,33

Afvalscheiding (%)

30,6

1,97

4,31

21,1

44,6

Afval (kg/fte)

98,9

84,8

46,9

67,3

182


Recente maatregelen De grootste energiebesparing wordt behaald door afstoot van gebouwen. Papierinkoop en vervoer worden alleen landelijk gemonitord en niet per vestiging. In 2012 zijn de volgende maatregelen genomen op deze thema’s:  Digitalisering zorgt voor minder papierinkoop en op termijn voor minder papierafval. Rijkswaterstaat is daarnaast overgestapt op lichter papier (75 grams in plaats van 80 grams) .  Vervoer wordt alleen voor alle vestigingen samen ingevuld. Er wordt hard gewerkt aan zuiniger maken van vervoer. Bijvoorbeeld door aanschaf van elektrische voertuigen.


37

STADSDEEL AMSTERDAM WEST


De milieubelasting per fte van het stadsdeelkantoor is gedaald met 9 %. Aardgasverbruik voor verwarming is uit deze vergelijking weggelaten, omdat gegevens hiervan niet beschikbaar zijn. Het elektriciteitsverbruik van het stadskantoor is duidelijk lager dan dat van een gemiddeld overheidskantoor. Ook woon-werkverkeer, bedrijfsafval en papier hebben een kleinere milieubelasting. Kengetallen Stadsdeelkantoor Amsterdam-West (2012) Vloeroppervlak per medewerker (m2/fte)

15,2

2



145

76,1


2.211

2.515

3,11

2,06

161

249

8,54

9,33

6.016

5.519


84,9

50,2


21,3

41,3


Brandstof voor verwarming (m gas equivalent /fte) 3

Waterverbruik (m /fte) Woon-werkkilometers (km/fte)

Het energieverbruik van het Stadsdeel Amsterdam West is per medewerker duidelijk lager dan gemiddeld en per vloeroppervlak en gebouwinhoud hoger. Dit komt doordat het vloeroppervlak per medewerker laag is, doordat ook de buitendienstmedewerkers zijn meegeteld als medewerkers van deze locatie. Woon-werkkilometers zijn hoger dan gemiddeld, maar door het hoge aantal OV en fietskilometers is de milieubelasting toch lager. Recente maatregelen 

38

Plastic bekers worden sinds 2012 apart ingezameld. Dit heeft als gevolg dat de hoeveelheid ongesorteerd bedrijfsafval sterk is afgenomen.


STICHTING ADVISERING EN BESTUURSRECHTSPRAAK (STAB)


De milieubelasting per fte van het hoofdkantoor van de algemene rekenkamer is met 2,4 % gedaald in 2012. De daling zit voornamelijk in het zakelijk verkeer en papier per medewerker. De milieubelasting per medewerker is duidelijk lager dan de milieubelasting van een gemiddeld kantoor. Kengetallen StAB (2012) Vloeroppervlak per medewerker (m2/fte) 2


3



Gemiddeld (2011)

28,8

33,0

94,7

76,1

2.731

2.515

4,29

2,06

372

249

8,02

9,33

100

44,6

Afval (kg/fte)

53,6

182


47,7

67,5


10,7

41,3

Waterverbruik (m3/fte) Afvalscheiding (%)

Het brandstofverbruik is lager dan gemiddeld door toepassing van WKO met warmtepomp. Het papierverbruik is al meerdere jaren duidelijk lager dan gemiddeld, doordat actief gestimuleerd wordt om zo min mogelijk te printen. Dit heeft samen met digitalisering het effect dat de hoeveelheid papierinkoop per medewerker blijft dalen. Recente maatregelen Het papierverbruik is afgenomen door digitalisering.


39

H3.

MILIEUBAROMETERMONITOR

2012

In de onderstaande grafiek is de milieuprestatie per fte van de deelnemende overheidskantoren naast elkaar weergegeven (over het jaar 2012). De meest rechtse grafiek (22) is het gemiddelde van 2011. In de legenda onder de grafiek kunt u terugvinden welk nummer voor welke organisatie staat. De vergelijking vindt in deze publicatie plaats per medewerker, omdat de grootte van de milieubelasting van de meeste thema’s direct afhangt van het aantal medewerkers. Deze vergelijking van milieuprestaties per fte heeft een indicatieve functie. Het vergelijken met het gemiddelde en met andere organisaties geeft aanwijzingen of er nog besparingen mogelijk zijn. Verschillen in prestaties worden mede bepaald door bijvoorbeeld:  interpretatie van fte  inpandig of extern serverpark  aantal gebruiksuren door verschil in gebouwfuncties  interne of externe repro  ligging (op het platteland of nabij een OV locatie)  detailniveau waarop de Milieubarometer wordt ingevuld De uitkomsten van de Milieubarometer Monitor worden met de deelnemers besproken tijdens een bijeenkomst van het Netwerk Duurzame Bedrijfsvoering Overheden.

Legenda 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12.

40

Algemene Rekenkamer DCMR Milieudienst Rijnmond Gemeente Brielle Gemeente Bronckhorst Gemeente Capelle aan den IJssel Gemeente Hellevoetsluis Gemeente Krimpen aan den IJssel Gemeente Leusden Gemeente Middelburg Gemeente Soest Gemeente Terneuzen Gemeente Wierden

13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21.

Milieuadviesdienst Friesland Milieudienst West-Holland Provincie Limburg RWS Haarlem RWS Lelystad RWS Maastricht RWS Utrecht Stadsdeelkantoor Amsterdam-West Stichting Advisering Bestuursrechtspraak 22. Gemiddeld kantoor 2011 per fte


VERANTWOORDING Deze publicatie is gebaseerd op 23 door overheden zelf ingevulde Milieubarometers (oftewel 23 locaties) van 20 overheidsorganisaties. In deze rapportage is gewerkt met de stand van de Milieubarometers op vrijdag 7 juni 2013; hierdoor ontbreken in een paar Milieubarometers een deel van de milieuthema’s die later in het jaar wel zijn aangevuld. Twee organisaties gaven geen toestemming om hun individuele Milieubarometer in deze publicatie te presenteren. Hierdoor worden in dit rapport 21 Milieubarometers gepresenteerd. De trends zijn wel gebaseerd op alle 23 deelnemende gebouwen. In deze rapportage zijn alleen de (hoofd)kantoren meegenomen, omdat deze de meeste overeenkomsten vertonen. Veel deelnemers bepalen ook de milieuprestatie van andere panden en objecten die zij beheren, bijvoorbeeld sportaccommodaties, de werf en de openbare verlichting.

41

M I L I E U ( B A R O M E T E R ) T R E N D S V A N O V E R H E I D S K A N T O R E N

Recommend Documents