Literatuurgeschiedenis De negentiende eeuw (1800-1875) Dautzenberg, hoofdstuk 4 Inleiding Boris Karloff als Frankenstein (Mary Shelley, 1818)
Enkele ontwikkelingen op een rij 500-1500 Middeleeuwen
16de/17de eeuw Renaissance
18de eeuw Verlichting
Theocentrisme Memento mori
Antropocentrisme Humanisme Homo universalis Carpe diem
Menselijke ratio kan alles doorgronden en oplossen middels empirisme
Klassieken als autoriteit Herleving klassieken Translatio, imitatio, aemulatio Opkomst nieuwe genres
o.a. Tijdschriften, korte verhalen, gedichten voor kinderen, romans (o.a. briefromans), imaginaire reisverhalen
Kleine vorstendommen, graafschappen, ontwikkeling van feodaal geregeerde koninkrijken
Absolute monarchieën Grote groei van Oostenrijk, Rusland, Engeland Nederland: statenbond
Opkomst van centraal geregeerde koninkrijken / absolute monarchieën Nederland: statenbond
Politieke ontwikkelingen in de 19de eeuw Technologische ontwikkelingen, groter zelfbewustzijn Heersende idelologie: liberalisme (economische en politieke vrijheid) • Onafhankelijkheid van Amerika in 1776 • Franse Revolutie in 1789 • Engeland: start industriële revolutie (stoomschip, stoommachine, stoomlocomotief) • Afschaffing slavernij en lijfeigenschap • Meer invloed burgerij • Ontstaan stadsproletariaat • Onafhankelijkheidsstreven (Griekenland, Italië) • 1848: overal in Europa opstanden van arbeiders
De Nederlanden • 1795: in de noordelijke Nederlanden komen de patriotten in opstand tegen de Republiek der Verenigde Nederlanden. • Met hulp van een Frans invasieleger wordt de Bataafse Republiek uitgeroepen (1795-1805)
• 1805: Keizer Napoleon stelt het Koninkrijk Holland in, geleid door zijn broer Lodewijk Napoleon – invoering Wetboek van Strafrecht en Burgerlijk wetboek (en achternamen) • 1810: Nederland wordt een Franse kolonie
Een van de paleizen van Lodewijk Napoleon
Universiteit Utrecht, bibliotheek geesteswetenschappen Drift, Utrecht
De Nederlanden (vervolg) •
1815: Napoleon bij Slag bij Waterloo verslagen
•
Noordelijke en zuidelijke deel van de Nederlanden worden herenigd: Verenigd Koninkrijk der Nederlanden onder Willem I
•
1830: het zuiden scheidt zich af: Koninkrijk België
•
1839: Verdrag van Londen (België en Luxemburg onafhankelijk)
Vernieuwingen op politiek gebied • Na afscheiding België politieke vernieuwingen onder leiding van de liberaal J.R. Thorbecke • Grondwetsherziening van 1848: uitbreiden bevoegdheden Tweede Kamer, vastleggen vrijheid van godsdienst en onderwijs. • Industrialisatie papier- en textielfabricage
J.R. Thorbecke
Vernieuwingen op cultureel gebied • Verlichting: in late 18de en 19de eeuw werden de idealen van de verlichting op politiek gebied in praktijk gebracht
• Romantiek: eind 18de eeuw • Realisme: stroming die in het midden van de 19de eeuw naast de Romantiek ontstaat. • Fin de siècle: ontstaat circa 1875
romantiek • Romantiek: lijnrecht tegenover Verlichting • Gevoeligheid, verbeeldingskracht en individualisme, originaliteit • Kunst moet de persoonlijke opvattingen van de auteur weergeven – Bohémiens: kunstenaars die een los, zwervend leven leiden vol affaires, drugsgebruik etc.
• Verlichting: didactisch / romantiek: lyrisch
Freudvoll Und leidvoll, Gedankenvoll sein, Hangen Und bangen In schwebender Pein, Himmelhoch jauchzend, Zum Tode betrübt – Glücklich allein Ist die Seele, die liebt. J. W. von Goethe
Romantiek: kunst en cultuur • Belangstelling voor de natuur, met name de “ongerepte” (vgl. Engelse tuin versus Franse tuin)
• Ontsnappen aan de wereld van nu d.m.v. fantasie (heden en verleden / verre streken, exotische landschappen, het bovennatuurlijke, het religieuze)
Romantiek: wetenschap Aandacht voor het ‘natuurlijke’: • Etnologie of volkenkunde / culturele antropologie (studie van de cultuur van niet-westerse volkeren) • Volkskunde: bestuderen folklore van westerse bevolkingsgroepen • Behoefte aan talenkennis: vergelijkende taalwetenschap, indelen van talen in families • Opkomst literatuurwetenschap: vertalen van nietwesterse literatuur, uitgeven van oude teksten, opschrijven van mondelinge tradities (verhalen / gedichten)
Romantiek en bouwkunst • 18de eeuw: klassiek (ordelijk, symmetrisch) • Romantiek: verrassend – neogotiek
Rijksmuseum en Centraal Station te Amsterdam, P.J.H. Cuypers
Romantiek en schilderkunst • 18de eeuw: tafereel speelt zich volledig binnen de lijst af (neoclassicistisch – officiële schilderkunst van de academies) • Romantiek: idee dat er slechts een fragment uit een tafereel wordt afgebeeld (doorgaans warmer van kleur)
Links: Dominique Ingres (1780-1867) – neoclassicisme Rechts: William Turner (1775-1861) - romantiek
Romantiek en muziek • Componisten zelfstandige kunstenaars en niet meer in loondienst bij kerk of vorst • Verkoop composities, dirigeren en lesgeven als inkomstenbron • Enkele belangrijke componisten: – – – – – – – – – – –
Beethoven Hector Berlioz Fransz List Franz Schubert (gedichten van Goethe) Guiseppe Verdi Frédéric Chopin Johannes Brahms Gioacchino Rossini Felix Mendelssohn Richard Wagner Peter Iljitsj Tsaikovski
Romantiek en literatuur • Tegen de verlichting: nadruk op gevoel • Weltschmerz en Sehnsucht – romantische verlangen en onbereikbare geluk (ideale liefde, maarschappij) / melancholisch • Persoonlijke devotie – natuurbeleving • Niet terug naar de klassieken, maar naar de middeleeuwen – herleven genres als ballade en sprookje
Romantiek en literatuur • Willen ontsnappen aan de alledaagse realiteit – Belangstelling voor bovennatuurlijke zaken: griezelverhalen – Situering van verhalen in het verleden (met name de middeleeuwen), de toekomst of verre exotische streken • 18de eeuw: gothic novel: verhaal dat zich in het verleden afspeelt, maar volledig verzonnen is • Historische roman: komt uit de gothic novel voort, maar wil de historische setting meer recht doen (wel in een geromantiseerd jasje)
Literaire genres in de romantiek • Historische romans: Sir Walter Scott, Ivanhoe (1819) • Romantische griezelroman (horror): Mary Shelley, Frankenstein (1818) • Voyages extraordinaire (1929: science fiction): Jules Verne, Twintig duizend mijlen onder zee (1864) • Detectiveroman/detectiveverhaal: Edgar Allen Poe • Opbloei van het sprookje – optekenen mondeling overgeleverde verhalen: gebroeders Grimm, Kinder- und Hausmärchen (1812/1815) – Zelf bedenken van sprookjes (“cultuursprookjes”): Hans Christian Andersen
Sprookjes Opgetekend door de gebroeders Grimm, o.a:
Geschreven door Hans Christian Andersen, o.a.:
Hans en Grietje Assepoester De wolf en de zeven geitjes Vrouw Holle Roodkapje Doornroosje Sneeuwwitje
De prinses op de erwt De kleine zeemeermin Duimelijntje Het meisje met de zwavelstokjes De nieuwe kleren van de keizer De Chinese nachtegaal
Het realisme Romantiek: overheersend in de muziek Midden 19de eeuw: opkomst realisme in literatuur en kunst. Realisme: reactie op de lieflijke, sentimentele en fantastische kant van de romantiek – vastleggen realiteit van alledag en proberen die zo objectief mogelijk vast te leggen
Aanvankelijk vooral gericht op leven van de middenklasse, later ook op de sociale omstandigheden van de arbeiders (onder invloed van het opkomende socialisme)
Realisme en kunst
Jozef Israëls (1824-1911)
Realisme en literatuur • Ontstaan van de ‘klassieke’ roman: intrige (plot) heeft een duidelijk begin, verloop en afsluiting • Onderwerp: de natuurgetrouwe weergave en/of sociaal-psychologische analyse van mens en maatschappij • Circa 1870: realistische schilderkunst gaat over in impressionisme, realistische literatuur gaat over in het naturalisme
Samenvatting: de Nederlanden • Romantische literatuur (‘gevoelens’, ‘Natureingang’): – François Haverschmidt (Piet Paaltjes), Snikken en grimlachjes – Multatuli (Eduard Douwes Dekker), Max Havelaar (ook deels realistisch)
• Realistische literatuur (leven van alledag): – Nicolaas Beets (“Hildebrand”), Camera Obscura – Guido Gezelle, gedichten
