LESBRIEF
ANTHONY FOKKER, EEN FILMTHEATER PROJECT MET LEVENDE MUZIEK
Doelgroep : 4, 5 en 6 VWO/ HAVO Totale duur toneelstuk: 120 min met pauze Verkorte schoolversie: 60 min
AB GIETELINK
THEATER NOMADE
1. ANTHONY FOKKER, PIONIER IN DE LUCHTVAART Anthony Fokker (1890 – 1939) is hét pionierssymbool van de Nederlandse luchtvaart geworden. Een onwaarschijnlijk dramatisch levensverhaal dat zich afspeelt op de roerige bakermat van de internationale luchtvaart aan het begin van de 20e eeuw. Fokker was een man die op 21-jarige leeftijd in een zelfgemaakt vliegtuigje van linnen en hout reeds in 1911 rond de Bavokerk in Haarlem vloog. Het vliegtuigje ging de geschiedenis in als de Fokker Spin. Hij maakte deel uit van de vliegeniersgemeenschap op het Berlijnse vliegveld Johannisthal. Anthony Fokker was niet alleen ‘aviateur’ en ontwerper, hij bleek ook een zakelijk genie. Hij werd de grondlegger van grote vliegtuigfabrieken in Duitsland, Nederland en Amerika. Hij produceerde tijdens zijn leven (1890-1939) duizenden vliegtuigen. Politiek gevoelig lag zijn bijdrage aan de Duitse oorlogsindustrie tijdens de 1e Wereldoorlog. Zijn vliegtuigfabriek in het Duitse Schwerin produceerde honderden kleine jagers, die werden ingezet aan het front. Anthony Fokker onderhield in die tijd vriendschappelijke relaties met diverse oorlogsvliegers, waaronder de fameuze ‘Rode Baron’, Manfred von Richthofen. Na de oorlog in 1918 legden de geallieerden beslag op de Duitse oorlogsindustrie. In een onwaarschijnlijke operatie smokkelde Fokker in 6 treinen met ieder 60 wagons de restanten van zijn fabriek met honderden vliegtuigen over de grens naar Nederland, waar hij in Amsterdam-Noord een nieuwe (civiele) vliegtuigfabriek stichtte, de Nederlandsche Vliegtuigenfabriek, Fokker. Het bedrijf is tot het faillissement in 1996 een icoon van de Nederlandse luchtvaart gebleven. Na de doorstart werken er nog steeds 4500 man bij Fokker. In 1921 breidde hij uit naar Amerika, ontwikkelde en bouwde daar nieuwe generaties verkeersvliegtuigen. Zo werd hij eind jaren 20 de grootste vliegtuigbouwer van de wereld, voordat hij na de beurscrisis van 1929 voorbij werd gestreefd. Fokker vliegtuigen zijn prominent aanwezig op de recordlijst van internationale luchtvaart. In 1924 bijvoorbeeld maakte zijn F7 de eerste postvlucht van Amsterdam naar Batavia en in 1926 de eerste Noordpoolvlucht. Anthonys’ privéleven was al niet minder dramatisch. Zijn tweede vrouw pleegde zelfmoord na een val uit hun appartement in New York. Fokker zelf stierf reeds in 1939 in New York aan de complicaties van een Neusontsteking. De 2e Wereldoorlog wierp haar schaduw vooruit, de pioniersjaren van de luchtvaart waren voorbij.
2. ANTONY FOKKER’S LEVENSVERHAAL: HISTORISCH SCÈNEVERLOOP Het filmtheaterstuk vertelt het levensverhaal van Anthony Fokker tegen de maatschappelijke achtergrond van de pioniersjaren van de luchtvaart aan het begin van de 20e eeuw. Het stuk is opgebouwd uit een proloog en 4 bedrijven met 45 scenes, die het leven Anthony Fokker in de achtergrond van de wereldhistorische gebeurtenissen dramatisch en episch uitwerken. Het verloop van de scènes is voornamelijk historisch en behandelt achtereenvolgens de opbouwfase, de Duitse, Nederlandse en Amerikaanse fase. Proloog: Icarus en Daedalus 1. Ontwikkelingsfase (1908-1914) 2. 1e WO in Duitsland (1914-1918) Pauze 3. Nederlandsche Vliegtuigen Fabriek Fokker in Amsterdam (1919-1939) 4. Amerikaanse fase (1922-1939)
3. DE VERHAALLIJN VAN HET THEATERSTUK
Proloog. Icarische hoogmoed.(1880-1910) Het stuk begint met een overview-vertelling van de mythe van Icarus, geïllustreerd met een collage van film- en fotobeelden van allerlei vaak mislukkende vliegpogingen, parallel volgt een komische collage met commentaar en muziek. a. Vroege jaren (1890-1911) In zijn jeugd was Anthony Fokker een jongen die op de Haarlemse HBS mislukte, omdat hij meer bezig was met uitvindingen, dan met zijn schoolwerk. Met toelage van zijn vader ging hij in 1910 naar een Technische School in Duitsland, die tevens een kleine afdeling luchtvaart had. Anthony werd in Duitsland de eerste Nederlander met een vliegbrevet. b. Vliegpresentatie in Haarlem (1911) Anthony Fokker was een van de eersten in Nederland, die een bijzondere vliegdemonstratie gaf. Op Koninginnedag 31 Augustus 1911 steeg hij met zijn in Duitsland zelfgemaakte vliegtuigje, de Spin, op en vloog rond de Haarlemse Bavokerk. c. Ontwikkelingsfase in Duitsland (1912-1914). Anthony Fokker gaf vliegpresentaties. Hij bouwde en verkocht zelf ontworpen vliegtuigen in Johannisthal (Berlijn), destijds het hart van de Duitse vliegtuigbouw. Zijn vader investeerde honderdduizenden guldens in Fokkers’ ambities. Anthony wilde een relatie met de eerste vrouwelijke Russische piloot, Lubja Galanschikoff, die bij hem lessen volgde. De affaire zou zijn mislukt omdat de jonge Anthony alleen maar over vliegtuigen wilde praten. In 1913 kreeg Anthony een grote opdracht van het Duitse leger en de kans om een grote eigen vliegtuigfabriek in Schwerin (Noord-Duitsland) te stichten. d. 1e Wereldoorlog in Duitsland. Met de plotselinge komst van de 1e Wereldoorlog kreeg Fokker grotere opdrachten en groeit zijn fabriek. In die periode doet hij diverse ontdekkingen, o.a. een mitrailleurconstructie die door de propeller heen schoot. Zijn bedrijf ontwikkelde steeds betere vliegtuigen. Hij ontmoette onder meer de fameuze oorlogsvlieger de Rode Baron, Manfred von Richthofen.
e. Smokkel naar Nederland (1919) Na het Duitse verlies in de 1e WO dreigde de volledige vernietiging van zijn vliegtuigen en de fabriek in Schwerin. In een sensationele vlucht ontsnapt hij uit de chaos van het ineenstortende Duitsland en smokkelde in 350 treinwagons 400 motoren, 200 vliegtuigen en 100 parachutes alsmede een deel van zijn miljoenenkapitaal naar Nederland. f. Eerste Luchtvaart Tentoonstelling Amsterdam (ELTA 1919) Albert Plesman organiseerde even daarna in 1919 in Amsterdam-Noord aan de Petroleumhaven de ‘Eerste Luchtverkeer Tentoonstelling Amsterdam’ (ELTA). Fokker gaf daar vliegdemonstraties. Er kwamen in 6 weken tijd een half miljoen bezoekers. Anthony Fokker gaf demonstraties en was de held van het publiek. Nog in 1919 werd de KLM opgericht en Plesman werd gevraagd daarvan de eerste directeur te worden. g. Oprichting van de ‘Nederlandsche Vliegtuigen Fabriek’ in Amsterdam (1919) Na de ELTA nam Fokker de tentoonstellingshallen in Amsterdam- Noord over voor zijn nieuwe Fabriek ‘Nederlandsche Vliegtuigen Fabriek, Fokker ‘. Het bedrijf ontwikkelde en bouwde veel typen vliegtuigen en verkocht die in heel Europa. h. Wereldrecords: F7 Eerste vlucht Amsterdam-Batavia (1924) Fokkervliegtuigen brengen veel records op hun naam. Een Fokker F7 van de KLM maakt in 1924 met 10 tussenstops in evenzovele dagen de eerste vliegreis Amsterdam-Batavia. In 1926 vliegt de ontdekkingsreiziger Byrd met een Fokker als eerste over de Noordpool. i. Amerikaanse vliegtuigavontuur (1921-1939) . Anthony Fokker had grotere ambities. Amerika lag achter op Europa in haar vliegtuigindustrie, maar had immense mogelijkheden. Fokker werd in Amerika positief ontvangen en bouwde in enkele jaren tijd 3 grote fabrieken. Eind jaren 20 werd hij de grootste vliegtuigfabrikant ter wereld. j. 1929 Crisis: zakelijk en privé. Het leven van Anthony Fokker gaat door pieken en dalen. De beurscrisis van 1929 brengt zijn bedrijf in de problemen en is het begin van een langzame overname dor General Motors. In hetzelfde jaar voelde zijn tweede vrouw, de Canadese Violet Austman, zich na een psychose en ziekenhuisopname zo alleen in de relatie, dat ze zelfmoord pleegde door uit een hotelraam te springen. k. De Amerikaanse jaren 30 in zaken en privé Fokker doet veel verschillende zaken in Amerika en wordt daar in 1930 de grootste vliegtuigfabrikant ter wereld, waarna zijn imperium langzaam wordt overgenomen door de machtige autofabrikant General Motors. In 1931 schrijft hij samen met een ghostwriter zijn autobiografie “The Flying Dutchman” . Anthony Fokker heeft mondiaal een indrukwekkend netwerk en staat op goede voet met koningen en politiek leiders, maar ook met bijvoorbeeld Charles Lindbergh en Charlie Chaplin. l. Dood in New York (1939) Anthony Fokker stierf onverwacht op 49 jarige leeftijd aan de complicaties van een neusoperatie.
4. KADER : 1E WERELDOORLOG EN NEDERLANDSE NEUTRALITEIT
In 2014 valt de 100-jarige herdenking van het begin van de 1e Wereldoorlog en daar zal in Europa uitgebreid aandacht voor zijn. Hoewel Nederland door haar neutraliteit buiten het strijdgewoel wist te blijven, zijn er verbanden met de 1e WO. Het asiel dat de Duitse keizer hier in 1918 kreeg is het bekendste. Maar ook de vliegtuigactiviteiten van Anthony Fokker tijdens WO1 in Duitsland tekenen het pragmatisme en het controversiële van de Nederlandse relatie met de oorlog. Nederland stond fundamenteel tegengesteld in 1e als in de 2e Wereldoorlog. Koningshuis, politiek en legerleiding waren mede door persoonlijke relaties heimelijk Duits georiënteerd. De Nederlandse bevolking en bestuur stonden door de Boerenoorlog tegen de Engelsen in Zuid-Afrika in een koude oorlog met Groot-Brittannië. Frankrijk werd gezien als een koloniale rivaal en een potentiele bedreiging, voor Ons Indië’. Nederland bestuurde een enorm koloniaal rijk in het huidige Indonesië, genaamd Nederlands-Indië. Toen Anthony Fokker in 1919 uit Duitsland naar Nederland terugkeerde was hij daarom geen landverrader, maar kreeg hij de steun van elite en bestuursapparaat. Toen hij zijn vliegkunsten demonstreerde werd hij bovendien een volksheld.
5. FOKKER EN DE ICONEN VAN DE INFORMATICAREVOLUTIE Hoe past Fokker in ons mensbeeld? Anthony Fokker was een gepassioneerd selfmade eenling. Hij ontwierp, bouwde en vloog zijn eigen vliegtuigen en bouwde een vliegtuigimperium dat hem schatrijk maakte. Geld was voor hem minder belangrijk dan erkenning en het idee van succes. Hij was een man, die grote risico’s nam en meerdere keren in zijn leven in een ‘Icarische’ duikvlucht belandde. Fokker is een icoon van de luchtvaartrevolutie geweest vergelijkbaar met de wijze waarop Bill Gates (Microsoft), Steve Jobs (Apple) en Mark Zuckerberg (Facebook) dat in de digitale en internetrevolutie zijn geworden. Gedreven eenlingen, die hun persoonlijke uitvinding wisten om te zetten in een mondiaal productie en daarmee zeer succesvol werden. Het vertelt wat over het soort mensen dat de industriële iconen van de 20e eeuw zijn geworden en grote invloed hebben gehad op ons dagelijks leven. Niet alleen politici of legerleiders, maar eigenzinnige industriële ontwerpers, die grote risico’s namen en door hun persoonlijke eigenschappen maatschappelijk konden slagen. . 6. DOCUMENTATIE: TEKSTMATERIAAL, FILMFRAGMENTEN EN FOTO De eerste jaren van de Nederlandse luchtvaart zijn ruim gedocumenteerd. Fokker was een filmliefhebber. Er bestaat enkele uren zwart-wit film, grotendeels opgenomen door hemzelf, alsmede honderden foto’s. Over Anthony Fokker en zijn vliegtuigen bestaan verschillende boeken. Fokker schreef met hulp van een ghostwriter in 1931 de dramatisch geschreven autobiografie ‘De Vliegende Hollander’. Het filmtheaterstuk is een mengvorm van gemonteerde epische en dramatische scenes, film en filmexplicatie alsmede livemuziek. Vertrekpunt is het tekstmateriaal uit de autobiografie ‘De Vliegende Hollander’ en de aanwezige filmfragmenten.. Het theaterstuk is enerzijds episch en anderzijds dramatisch ofwel in de handeling zelf binnen tredend. Parallel volgt uitwerking van beeld en muziek. Deels parallel en deels autonoom worden er op het achterdoek film- en fotobeelden gepresenteerd en met behulp van muziek en geluidseffecten betekenis- en spanningsvol gemaakt. Toepasselijke Vliegliederen van het begin van de eeuw worden deel van de opvoering. Het project zal echter niet alleen de historische sfeer en ‘couleur locale’ van de tijd ademen, maar ook die van de historische avant-garde. Het theaterstuk krijgt verder betekenis door de werkelijke documentaire beelden en gebeurtenissen. In het beeldend en muzikaal concept moet het daarnaast de avant-garde vleugels van het begin van de eeuw krijgen. Het exploiteert de historische avant-garde van de vroege 20e eeuw. Muzikaal verwerken we de atonale muziektraditie vanaf Schonberg. Beeldend kan men denken we aan de tradities van het expressionisme, suprematisme, kubisme en de stijl.
LESVRAGEN: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.
Schets de verbanden tussen de ‘Mythe van Icarus’ en Anthony Fokker Verhaal hoe Anthony Fokker op 21-jarige leeftijd rond de Haarlemse Bavokerk vloog. Wat was de relatie tussen Anthony Fokker en de 1e Wereldoorlog. Welke rol speelde Fokker in de ontwikkeling van de Nederlandse civiele luchtvaart ? Geef een paar records die door Fokker vliegtuigen werden gevestigd ? Wat deed Anthony Fokker in Amerika ? Van welke artistieke middelen maakt het theaterstuk gebruik ?
