Les Troubles à Bruxelles De positie van gevolmachtigd minister Prié en de Raad van State in de oproer en het proces tegen de Naties

“Les Troubles à Bruxelles” De positie van gevolmachtigd minister Prié en de Raad van State in de oproer en het proces tegen de Naties

1717-1719

Voorgedragen ter behaling van de graad van Master in de Geschiedenis Auteur: Ijen Decuypere Promotor: Prof. dr. René Vermeir Universiteit Gent Faculteit Letteren en Wijsbegeerte Opleiding Geschiedenis Academiejaar 2009-2010

Dankwoord

Hoewel het schrijven van een eindverhandeling in wezen een individuele onderneming is, is het onmogelijk om alles alleen te doen. Veel mensen hebben op hun manier ertoe bijgedragen en hiervoor ben ik hen dan ook dank verschuldigd. In de eerste plaats gaat mijn dank en erkentelijkheid uit naar mijn promotor, prof. dr. René Vermeir. Voor de eerste bachelorstudent was zijn geïnspireerde inleiding tot de geschiedenis van de Vroegmoderne Tijd de eerste stap naar een blijvende interesse voor deze markante periode. En bijgevolg ook naar de bachelor- en masterproef onder zijn promotorschap. Mijn dank gaat ook uit naar dr. Klaas Van Gelder die ondanks zijn drukke bezigheden in het Weense archiefwezen toch tijd wou vrijmaken om mij met raad en daad bij te staan. Het geduld en de ondersteuning van de personeelsleden van het Algemeen Rijksarchief en het Rijksarchief Anderlecht zijn van onschatbare waarde geweest. Ze hebben mij wegwijs gewezen in de werking van het archief, ze hebben raad gegeven met betrekking tot relevante fondsen en ze zijn ijverig op zoek gegaan naar ‘verdwenen’ stukken. De goede raad en de behulpzaamheid van alle voorgaande – en vooral professor Vermeir en dr. Van Gelder – heeft bijgedragen tot het goede voor alles wat volgt. Voor al wat slecht is ligt de verantwoordelijkheid volledig bij mijzelf. Verder dien ik ook nog een aantal mensen te bedanken die indirect hebben bijgedragen tot het de massale onderbrekingen in de eenzaamheid van het thesisschrijven. Mijn dank gaat daarom uit naar de vrienden waar ik uren mee kon doorbrengen tijdens het middagmaal, of bij de koffie om 16 uur. Voor de liefdevolle en nimmer aflatende steun dien ik ook mijn vader en zus te bedanken. En vooral de eerste die – naast de financiële en logistieke steun – steeds vertrouwd heeft dat ik uiteindelijk wel zou slagen.

Ijen Decuypere Juli 2010

Afkortingen

ARA

Algemeen Rijksarchief (Ruisbroekstraat 2, Brussel)

RAAnd

Rijksarchief Anderlecht

KBR

Koninklijke Bibliotheek van België

SaB

Archief van de Stad Brussel

“Les Troubles à Bruxelles” De positie van gevolmachtigd minister Prié en de Raad van State in de oproer en het proces tegen de Naties

1717-1719

Ijen Decuypere Promotor: prof. dr. René Vermeir

[3]

Inhoud Dankwoord......................................................................................................................................... 2 Afkortingen ........................................................................................................................................ 2 Inhoud ................................................................................................................................................ 4

Hoofdstuk 1 - Inleiding 1. Inleiding ............................................................................................................................... 7 2. Status Questionis.................................................................................................................. 8 3. Probleemstelling ................................................................................................................ 11 3.1. Vraagstelling .......................................................................................................................... 11 3.2. Indeling .................................................................................................................................. 13 3.3. Bronnen ................................................................................................................................. 13 4. Theoretische benaderingswijzen ......................................................................................... 15 4.1. Instellingen en actoren.......................................................................................................... 16 4.1.1. Gedragsanalyse....................................................................................................................... 16 4.1.2. Institutionele analyse ............................................................................................................. 16 4.1.3. Netwerken en handelen ......................................................................................................... 17

4.2. Collectieve acties ................................................................................................................... 17 4.2.1. Ontwikkeling .......................................................................................................................... 17 4.2.2. Kansen .................................................................................................................................... 18 4.2.3. Repertoria............................................................................................................................... 18

4.3. Ideologie ................................................................................................................................ 19

Hoofdstuk 2 - Context 1. Voorgeschiedenis van het conflict ...................................................................................... 20 1.1. De “Luyster van Brabant” ...................................................................................................... 20 1.2. Het ‘additioneel reglement’ van 1700. ................................................................................. 21 1.3. De Spaanse Successieoorlog ................................................................................................. 21 1.4. Het Anglo-Bataafse bewind................................................................................................... 22 1.5. Het Verdrag van Utrecht (1713) en het Barrièreverdrag (1715)........................................... 22 2. Instellingen en actoren....................................................................................................... 22 2.1. De Raad van State ................................................................................................................. 23 2.2. De Raad van Brabant ............................................................................................................. 26 2.3. Stad Brussel ........................................................................................................................... 27 [4]

Hoofdstuk 3 - "Les Troubles à Bruxelles" Inleiding: het Rapport van Königsegg .......................................................................................... 29 (1) 1717 - ‘toutes voies de la douceur’ .................................................................................... 30 1.1. De eerste transgressie ........................................................................................................... 30 1.2. ‘une grâce speciale’ voor Brussel .......................................................................................... 31 1.3. De wil van de Keizer en prins. ............................................................................................... 33 1.4. Een nieuwe Brusselse magistraat.......................................................................................... 34 1.5. Het decreet van 24 juli 1717 ................................................................................................. 36 1.6. De standpunten van de Naties .............................................................................................. 37 1.7. Drie visies om de crisis aan te pakken................................................................................... 40 1.8. De inauguratie van de Keizer ................................................................................................ 41 1.9. Kritiek vanuit de Staten van Brabant .................................................................................... 42 1.10 Ondertussen in Brussel ........................................................................................................ 43 1.11 Overpeinzingen van de markies. .......................................................................................... 43 1.12. Het repliek van Eugène de Savoye ...................................................................................... 45 (2) 1718 – Het ‘canaille de Bruxelles’ rebelleert ...................................................................... 46 2.1. Instructies uit Wenen ............................................................................................................ 46 2.2. Omhaling van de subsidies op het platteland ....................................................................... 48 2.3. Prié ontvangt de instructies .................................................................................................. 49 2.4. Nieuwe pogingen vanuit de Staten van Brabant .................................................................. 50 2.5. Pogingen door het eerste en tweede lid van Brussel. .......................................................... 52 2.6. De eerste ‘émeute’ *24-25 mei 1718] ................................................................................... 52 2.7. De Naties blijven eisen stellen .............................................................................................. 56 2.8. De tweede ‘émeute’ *19-22 juli 1718]................................................................................... 59 2.9. Nabeschouwing door Prié ..................................................................................................... 61 2.10. Nasleep van de ‘tweede émeute’ ....................................................................................... 62 2.11. Nieuwe onlusten ................................................................................................................. 65 2.12. De plannen van de markies ................................................................................................. 65 (3) 1719 – ‘la voye de rigueur’ ................................................................................................ 67 3.1. De geest van Anjou [30-31 januari 1719] .............................................................................. 67 3.2. Uitwijzing van de vagebonden en vreemdelingen ................................................................ 67 3.3. Justitiële voorbereidingen ..................................................................................................... 69 3.4. Het plan van Prié ................................................................................................................... 70 [5]

3.5. De arrestatie van de dekens.................................................................................................. 70 3.6. De winkelhulp van Pletincx ................................................................................................... 71 3.7. Consent voor de ‘gigot’ en de subsidie van 1717. ................................................................ 72 3.8. De Paaspreek in de kathedraal van Sint-Michiel en Sint-Goedele ........................................ 72 3.9. De Naties weigeren het consent voor 1718 .......................................................................... 73 3.10. De Staten van Brabant stemmen in met de subsidie van 1719 .......................................... 73 3.11. De vrouwen van de dekens zoeken hulp bij de Staten ....................................................... 74 3.12. De stand van het gerechtelijk onderzoek............................................................................ 74 3.13. Een nieuwe poging om het consent voor 1718 te bekomen .............................................. 76 3.14. Een aperçu voor Wenen ...................................................................................................... 77 3.15. Het antwoord uit Wenen. ................................................................................................... 78 3.16. Het stilzwijgen van de Raad van Brabant ............................................................................ 79 3.17. De uitspraak van de Raad van Brabant ............................................................................... 80 3.18. Evaluatie door Prié .............................................................................................................. 81 3.19. Voorbereiding van de strafuitvoering ................................................................................. 81 3.20. Het voltrekken van de straffen [19 september 1719] ......................................................... 81 3.18. Martelarenstatus en ontvreemding van het stoffelijk overschot ....................................... 82 3.19. Het lot van de bannelingen ................................................................................................. 84 3.20. Nasleep ................................................................................................................................ 85

Hoofdstuk 4 - Conclusie 1. Conclusie ........................................................................................................................... 86 2. Toetsing van enkel theoretische modellen m.b.t. collectieve acties ..................................... 88 2.1. Relatieve Deprivatie (T. Gurr)................................................................................................ 88 2.2. Michael Mann ....................................................................................................................... 88 2.3. Theda Skocpol ....................................................................................................................... 88 2.4. Repertoria (Tilly, Dumolyn, Haemers) ................................................................................... 88 Bibliografie ....................................................................................................................................... 89

[6]

1. Inleiding “Het was den negenthienden al van september heden [1719] Eer hy van ’t Steenpport eerst quamp naer de merkt getreden Van smorgens tot den nacht was al het volck te been Van al het garnisoen en prevoalten onder een. *…+”1

Op 19 september 1719 eindigde de strijd van de Brusselse Naties om het behoud en de herwaardering van hun aloude privilegiën met het voltrekken van de vonnissen van de Raad van Brabant tegen vijf ‘doyens sedentieux’ en zeventien plunderaars. Van de laatste categorie werden er drie veroordeeld tot ‘ophanging tot de dood erop volgt’, de veertien anderen werden verbannen voor de periode van 6 of 10 jaar – of levenslang. Vier van de rebellerende dekens werden levenslang verbannen, de vijfde – Franciscus Anneessens – werd veroordeeld tot ter dood door onthoofding.2 De terechtstelling van Anneessens werd door de Brusselse bevolking met het allergrootste verdriet onthaald. Volgens “La Gazette de Rotterdam” (maandag 25 september 1719) was de bijl nog niet gevallen en « il s’eleva un hurlement, qui se repandit dans un instant par toute la ville, et l’on n’entendit par tout que des pleurs et des gémissemens. »3 Vrijwel meteen na Anneessens’ dood begon er een grote productie van geschriften gaande van grafdichten en elegieën, over apologieën en pamfletten tot spotdichten gericht aan de markies de Prié – de vertegenwoordiger van het centraal gezag, en in de ogen van het volk de grote boosdoener. Deze geschriften moeten van meet af aan een grote verspreiding – en invloed –

1

SaB, Oud Archief, nr. 2921, p. 7. de K. Van Honacker, Lokaal Verzet en Oproer in de 17 en 48de eeuw. Collectieve acties tegen het centraal gezag in Brussel, Antwerpen en Leuven, Heule-Kortrijk, 1994, p. 129. 3 SaB, Oud Archief, Lias 609, « CVI. Supplement à la Gazette de Rotterdam » 2

[7]

hebben gekend.4 Niet lang na die bewuste 19e september verzocht Prié aan de Raad van Brabant om het vonnis in twee talen te laten drukken op pamfletten en dit in de Brussel te verspreiden opdat ‘de rechtvaardigheid’ van het vonnis tot iedereen zou kunnen doordringen. Hij opperde ook het verspreiden van ‘verkeerde informatie’ over de strafprocedure tegen de dekens – en in het bijzonder Anneessens – strafbaar te maken, maar de Raad van Brabant volgde hem niet in dit laatste punt.5 Het kwaad was echter al geschied: Prié werd door de Brusselse bevolking door en door gehaat, temeer omdat hij zich wraakzuchtig bleef opstellen tegenover de Naties en de vrouwen van de voormalige dekens.6 In de volgende jaren slaagde hij er daarenboven in om vrijwel iedere belangengroep in de Oostenrijkse Nederlanden tegen zich in het harnas te jagen. Een persoonlijke vete met een aantal lokale adellijke families (o.m. Rubempré, Mérode-Westerloo) en een corruptieschandaal zouden resulteren in zijn terugroeping naar Wenen.7 Wenen wenste reconciliatie en rust in de Nederlanden. Karel VI stuurde zijn zus Maria-Elizabeth (1680/1724-1741) en maakte er geen geheim van met een schone lei te willen herbeginnen. Een algemene amnestie werd afgekondigd, herstelbetalingen werden gemaakt aan alle slachtoffers van de plunderingen.8 De landvoogdes ging in 1733 zelfs zover dat ze Jean-André Anneessens – zoon van – in dienst nam als hofarchitect – een daad van welwillende verzoening.9 De nieuwe landvoogdes was geliefd bij de Brusselaars, maar de zaak Anneessens bleef hangen in het collectief geheugen van de stad.

2. Status Questionis In de nasleep van de Belgische Revolutie werd halsstarrig gezocht naar ‘nationale’ symbolen van eenheid, een gedeeld glorierijk verleden en verzet tegen een buitenlandse bewindsvoerder. De (her)ontwikkeling van ‘nationale’ culturele tradities en een nationalistische literatuur – zowel Frans- als Nederlandstalig – werden van overheidswege expliciet ondersteund.10 In 1835 – 3 jaar voor de publicatie van Hendrik Conscience’s ‘De Leeuw van Vlaanderen’ – schreef een onbekende auteur het boekje “Historischen oogslag over de oorzaek en omstandigheden der onrechtveerdige lyfstraf van den vaderlands minnaer Anneessens, schandelyk onthoofd binnen Brussel, den 19 september 1719 in de ouderdom van 70 jaeren”. Volgens de auteur kon het treurige toneel eindelijk verteld worden omdat ‘[…]den Belgische tong nog minder gesnoerd is dan ooyt, sedert de gelukkige verlossing des vaderlands, […]’ en eindelijk zou elke burger het verhaal kunnen kennen van een man wiens liefde voor de ‘vaderlandsche vryheden’

4

Het aantal en verspreiding moet enorm geweest zijn gezien het grote aantal van deze geschriften en de tal van handschriften en archiefbundels waarin deze zijn opgenomen. (o.m. SaB, Oud Archief, lias 609; SaB, Oud Archief, nr. 2921; KBR, Handschriftleeszaal – ms. 13184, 17124, 17169). 5 ARA, Raad van State, nr. 378, f° 446r-447v. 6 ARA, Raad van State, nr. 378, f° 435. 7 ARA, Departement voor de Nederlanden van de Hof- en Staatskanselarij voor de Nederlanden te Wenen, nr. 40, E24. 8 K. Van Honacker, Lokaal Verzet en Oproer, p. 131. 9 Biographie Nationale, Brussel, 1866, dl. 1, kt. 318. 10 J.C.H. Blom en E. Lamberts (red.), Geschiedenis van de Nederlanden, Baarn, 2007, p. 270.

[8]

gelijk was aan dat van Ambiorix, van Egmont en Horne en van de Brusselaars in 1830.11 De auteur wees er eveneens op dat de historie volledig berustte op waarheid omdat de informatie werd gehaald uit de “Historie van België” van abbé Deman, de “Belgische Historie” van M. Dewez en een belangrijk handschrift bijgehouden door een familie van wie de overgrootvader een tijdgenoot van Anneessens was.12 In deze vroege historiografische vingeroefening werden de dekens van Brusselse Naties afgeschilderd als eerlijke, rechtschapen mannen die enkel en alleen de wettelijke vrijheden van het land wilden beschermen tegen de onrechtvaardige Oostenrijkse eisen. Markies de Prié, met in zijn gevolg verschillende machtwellustige ambtenaren, was de grote boosdoener die het verzet van de dekens in een verkeerd daglicht plaatste tegenover keizer Karel VI. Toen de Keizer uiteindelijk weet kreeg van deze en andere leugens werd Prié – volgens de auteur – teruggeroepen naar Wenen waar hij in gevangenschap kwam te overlijden.13 In 1845 verscheen de eerste druk van het driedelige meesterwerk “Histoire de la Ville de Bruxelles” van de hand van Alexandre Henne en Alphonse Wauters. Henne en Wauters schetsten in een vijftigtal pagina’s het verloop van de ‘Troubles de Bruxelles’. Als voornaamste bronnen voor deze periode vermeldden ze de brieven van de markies de Prié, de brieven van Eugène de Savoye en verschillende andere akten enkele jaren voordien in druk uitgegeven door L. P. Gachard. De auteurs ijverden om de feiten zo neutraal mogelijk weer te geven en namen dan ook geen besluit over het al-dan-niet ondermijnen van politieke prerogatieven. Wel meenden ze dat er een duidelijk onderscheid moet gemaakt worden tussen de bedoelingen van de burgerij en de plunderaars in dit conflict. De invloed van “Histoire de la Ville de Bruxelles” is merkbaar tot op vandaag. Quasi elke auteur die schrijft over de Geschiedenis van Brussel tijdens het Ancien Régime verwijst talloze keren naar het onschatbare werk van Henne en Wauters.14 Adolphe Mathieu schrijft in 1865 voor de Académie Royale het lofdicht ‘Anneessens’ (op het metrum van Vergilius’ “Si forte virum quem…”) dat naderhand gepubliceerd werd zonder de auteur te vermelden. De publicatie heeft vandaag een erg nationalistisch getinte weerklank, maar is voorzien van een hele reeks voetnoten, zowel met extra informatie als met bibliografische verwijzingen. De boodschap is erg anti-Prié en anti-Oostenrijks.15 Een meer wetenschappelijke benadering kwam er met “L’Histoire de Belgique” van Henri Pirenne (7 delen, 1902-1933). Pirenne hield het – in tegenstelling tot Henne en Wauters – niet bij een neutrale beschrijving van de gebeurtenissen maar durfde zich ook wagen aan een conclusie over het gedrag en de instelling van de verschillende actoren. Volgens Pirenne is het duidelijk dat de Naties zich van in het begin van het conflict zich onverantwoordelijk en ‘kinderlijk’ hebben gedragen. Prié heeft ten allen tijde een vrij gematigd houding ingenomen, rekening houdend met de adviezen van de leden van Raad van State, Raad van Brabant en Staten van Brabant.

11

Historischen oogslag over de oorzaek en omstandigheden der onrechtveerdige lyfstraf van den vaderlands minnaer Anneessens, schandelyk onthoofd binnen Brussel, den 19 september 1719 in den ouderdom van 70 jaeren, Brussel, 1835, pp. 7-9. 12 Het manuscript is waarschijnlijk SaB, Oud-Archief, 2921. - Historischen oogslag …, pp. 5-6. 13 Historischen oogslag …, pp. 63, 27-73. 14 A. Henne en A. Wauters, Histoire de la Ville de Bruxelles, Brussel, 1845, dl. 2, pp. 188-208, 209, 210-238 15 A. Mathieu, Anneessens, Ixelles, 1865, pp. 1-31.

[9]

Daarenboven had hij ook rekening te houden met de wensen van de Keizer die niet altijd gelijk liepen met die van de lokale elite.16 In beperkte oplage – en in eigen beheer – publiceerden Christian en Maurice Thijs in de jaren 1970 de verhandeling “L’Affaire François Anneessens. Assassinat Judiciaire ou Acte de Justice?”. Ze voerden aan dat Prié naar de Nederlanden gestuurd werd om de instellingen te hervormen naar Oostenrijks model en dit op verzoek van de Keizer. De markies handelde weliswaar volledig in strijd met de lokale gewoonten en de bestaande machtsverhoudingen in de Nederlanden. De opstand tegen het centrale gezag had hij dan ook voor een groot deel aan zichzelf te danken. Wel wijzen de auteurs erop dat Prié weinig of geen kans had om te slagen. Hij werd door de Keizer naar de Nederlanden gestuurd om het gewest winstgevend te maken voor de Habsburgers, maar vond er een financiële put van 2.283.486 gulden en een weinig flexibel belastingssysteem.17 Karin Van Honacker schetste in “Lokaal verzet en oproer in de 18de eeuw” (1994) een klassiek beeld van de Brusselse onlusten. De dekens werden opnieuw ten tonele gevoerd als de waardige mannen die koppig volhouden in de hoop een deel van hun vroegere macht te herwinnen, Prié als de ongeduldige en weinig tactische gevolmachtigde, en de magistratuur en lokale instellingen als bemiddelaars tussen beide polen.18 In datzelfde jaar (1994) publiceerde R. De Peuter “Brussel in de Achttiende Eeuw” dat vooral de sociaaleconomische geschiedenis van de stad behandelt. De naam Anneessens of de oproer wordt in zijn werk – een doctoraat – geen enkele keer vermeld. De Peuter behandelt wel de economische politiek van Prié die vooruitziend en rechtvaardig zou geweest zijn, maar op het protest stootte van de rijkere Brusselse handelaren die hun woekerwinsten op o.m. graanverkoop zagen dalen.19 “Histoire de Bruxelles. Biographie d’une Capitale” van de hand van Georges-Henri Dumont (1999) beschrijft de geschiedenis van Brussel vanaf het ontstaan van de nederzetting Broekzele aan de Zenne tot de vorming van een Europese hoofdstad vandaag. Dumont heeft noch respect voor de markies, noch voor de dekens. Prié ontbrak volgens Dumont de dispositie van een staatsman (de auteur weliswaar legt niet uit wat hoe de dispositie van een staatsman verschilt van die van de markies). De dekens zijn volgens hem dan weer reactionair en conservatief in het nastreven van de politieke macht die ze hadden in de tijd van Maria van Bourgondië terwijl ze sterk hadden ingeboet aan militair en – vooral – economisch belang.20 Roel Jacobs’ “Een geschiedenis van Brussel” houdt ook vast aan het beeld van markies de Prié als de Italiaanse nieuwkomer die geen enkel begrip heeft voor het particularisme van de regio en – ondanks zijn drang tot bestuurlijke centralisatie en onderdrukking van de derde stand – knarsetandend toegevingen moet doen. Jacobs wees er wel op dat Prié in De Belgische geschiedenis steevast de zondebok is geweest, maar dat hij objectief gezien alleen het beleid van 16

H. Pirenne, Geschiedenis van België. Van het Begin tot Heden. Brussel, s.d. [c. 1954], dl. 3, pp. 105-106, 108. 17 Ch. Thijs en M. Thijs, L’Affaire François Anneessens. Assassinat Judiciaire ou Ace de Justice? s.l., s.d. [197_], pp. 14, 93. 18 de de K. Van Honacker, Lokaal verzet en oproer in de 17 en 18 eeuw. Collectieve acties tegen het centraal gezag in Brussel, Antwerpen en Leuven, Kortrijk-Heule, 1994, pp. 123-131. 19 R. De Peuter, Brussel in de Achttiende Eeuw, Brussel, 1999, p. 124. 20 G.-H. Dumont, Histoire de Bruxelles. Biographie d’une capitale, Brussel, 1999, pp. 206-207.

[10]

keizer en landvoogd behartigde. Bovendien zijn vier van de vijf dekens er dankzij de gematigde houding van de Raad van Brabant er met vrij lichte straffen vanaf gekomen.21 -*In voorgaand overzicht van de reeds bestaande literatuur over dit onderwerp hebben wij vooral geijverd de werken te behandelen die vrij uitvoerig de problematiek behandelen. De lijst van nationale en internationale literatuur die verwijzen naar het verzet van de Brusselse dekens is erg uitgebreid. In veel gevallen wordt alleen de naam Anneessens desalniettemin alleen vermeldt als een symbool voor het stedelijk particularisme zonder verder te gaan op de gebeurtenissen. Wij kunnen concluderen dat er sinds de 19e eeuw 3 strekkingen zijn in de historiografie met betrekking tot het verzet van de dekens. Enerzijds is er de strekking die vindt dat het streven van de dekens onzinnig was en die wel degelijk het allergrootste begrip kan opbrengen voor het ingrijpen van de centrale overheid. Anderzijds is er de oudere strekking die het streven van de dekens tegen een vreemde dwingeland verdedigt. Van deze laatste zijn er in de laatste eeuw geen duidelijke voorstanders geweest. Als laatste is er een strekking die het midden houdt tussen beide; ze vinden het streven van de dekens vaak onzinnig maar het antwoord van de overheid op het verzet buitenproportioneel. De meeste auteurs behoren tot de laatste strekking.

3. Probleemstelling 3.1. Vraagstelling In de inleiding en de ‘status questionis’ hebben we erop gewezen dat zowel de overlevering als de historiografie over de ‘Brusselse troebelen’ steevast de hoofdrollen toekent aan enerzijds gevolmachtigd minister Turinetti (markies de Prié) en anderzijds de dekens van de Brusselse Naties. De invloed en standpunten van verschillende andere persoonlijkheden – zowel individueel als verbonden aan instellingen – blijven hierbij vaak buiten beschouwing. We kunnen ons dan ook de vraag stellen in hoeverre de historiografie hierin nog een objectief beeld schetst. In een recente column vroeg kunsthistorica en filosofe Leen Huet zich af in hoeverre historici verantwoordelijk zijn voor de creatie en bestendiging van de sfeer die rond een bepaald historisch persoon of regime hangt. Als voorbeeld neemt ze het negatieve – en karikaturale – beeld over Paus Alexander VI ‘Borgia’ als zijnde de meest verdorven Kerkleider in de geschiedenis. Analyse van de bestaande literatuur en een meer objectieve interpretatie van bronnen lijken er echter meer en meer op te wijzen dat het hier gaat om bewuste negatieve beeldvorming door politieke en religieuze opponenten van de beruchte paus. Een nieuw kijk op Alexander VI – dat van religieus hervormer en oom (niet vader) van Cesare – zou zich opdringen.22

21

R. Jacobs, Een geschiedenis van Brussel, Tielt, 2004, p. 196-197. L. Huet, “Het nut van de schelm”, , geraadpleegd op 15 juli 2010. 22

[11]

De rehabilitatie van controversiële historische persoonlijkheden en regimes heeft een lange voorgeschiedenis23, maar vooral tijdens de laatste decennia is er een opvallende tendens in die richting. Markante voorbeelden zijn o.m. de Romeinse keizer Caligula (12/34-41) of de Engelse koning Jan I (1167/1191-1216).24 De rol die een vijandige elite en/of administratie speelde in de negatieve beeldvorming wordt in door de auteurs van die literatuur steevast benadrukt.25 -*Wij stelden ons de vraag in hoeverre de markies de Prié slachtoffer geworden is van een vijandige traditie, van een zgd. ‘leyenda negra’. Het merendeel van de beschrijvingen van de ‘Brusselse Beroerten’ schilderen Prié – impliciet of expliciet – af als een onhandig en eigenzinnig figuur die weinig of geen voeling had met de lokale situatie. Een paar auteurs verwijten de gevolmachtigd minister zelfs agressiviteit en bloeddorstigheid. Een reeks feiten – opgenomen in Pirenne’s “Histoire de la Belgique” – stroken echter al niet met het plaatje dat die auteurs ophangen. Eerst en vooral heeft de Raad van Brabant de dekens van de Naties vanaf juni 1717 steevast in het ongelijk gesteld en toch bleef Prié ijveren voor een onderhandelde oplossing. Wanneer de eerste plunderingen uitbraken weigerde de markies om het bevel te geven met scherp te schieten op de geweldplegers. Toen Prié uiteindelijk toegaf aan de Naties en hen de eed liet afleggen op het reglement van 1618 werd er toch nog opnieuw geplunderd, en wederom werd een bloederige militaire interventie uit de weg gegaan. Daarbovenop is er ook nog het gegeven dat na de relatief lichte straffen die de Raad van Brabant vorderde op de dekens Prié niet heeft getracht deze strafmaat nog in extremis te veranderen.26 Vanuit eigen archiefwerk en reeds gepubliceerd bronnenmateriaal willen we proberen om een objectief licht te werpen op de houding van het centraal gezag tegenover de Brusselse Naties. Gevolgmachtigd minister Turinetti is de actor waarop we willen focussen en er zijn een aantal goede redenen om dit te doen. De markies was (1) in zijn ambt de schakel tussen de ZuidNederlandse administratie en het hof in Wenen, (2) hij werd op de hoogte gehouden door actoren van verschillende instellingen (Raad van Brabant, het militair bestuur, de magistraat, de aartsbisschop, etc.), (3) omdat hij in Brussel resideerde beleefde hij de meeste troebelen van op de eerste rij en (4) als ‘buitenlander’ had hij een eigen kijk op de situatie en kon zo zaken opmerken waar lokale actoren nooit zouden op gelet hebben. Wij willen hierbij wel benadrukken dat we niet uitgaan van een ‘parti pris’: het is niet onze bedoeling om een apologie voor de verguisde markies te schrijven. Wel willen we de situatie van Brussel opnieuw overlopen van aan het prille begin van het conflict tot na de terechtstelling van Anneessens en dit zonder enig vooroordeel. In de gelezen literatuur viel ons op dat vrijwel alle auteurs – Pirenne is een belangrijke uitzondering – steevast het verhaal verteld hebben vanuit de het uitzichtpunt van de Naties (‘bottom-up’), wij willen het bekijken van bovenaf (‘top-down’) in de hoop om misschien tot nieuwe inzichten te komen.

23

e

Edward Gibbon hield zich in de 18 eeuw reeds bezig met de rehabilitatie van verschillende Romeinse keizers (E. Gibbon, The Decline and Fall of the Roman Empire, Ware, 1998, o.m. p. 34). 24 Respectievelijk A.A.Berrett, Caligula. Corruption of Power, Routledge (s.l.), 2005, 334 p. en S.D. Church, ed., King John : new interpretations, Woodbridge, 1999, 361 p. 25 A.A.Berrett, Caligula. Corruption of Power, pp. xvi-xvii. 26 H. Pirenne, Geschiedenis van België, dl. 3, pp. 105-108.

[12]

3.2. Indeling In ‘Hoofdstuk 1’ wordt een ‘probleemstelling’ opgesteld vanuit een korte inleiding en een status questionis over het onderwerp. Dit hoofdstuk eindigt een overzicht van de bronnen en een aantal theoretische benaderingswijzen. In ‘Hoofdstuk 2’ schetsen we de voorgeschiedenis van het conflict, gaan we in op de structuur en instellingen en werking van de instellingen die in het conflict betrokken zijn. Voor zoverre wij over bruikbare gegevens beschikken geven we biografische details mee over de hoofdrolspelers in dit conflict. ‘Hoofdstuk 3’ vertellen we het verhaal van de “Troubles à Bruxelles”, in feite het centrumstuk van deze verhandeling. We behandelen de Brusselse troebelen in drie delen, ingedeeld volgens het verloop van de kalenderjaren. Een dergelijke indeling kan kunstmatig overkomen, maar is in dit geval wel te verdedigen omdat de jaarovergangen in dit conflict telkens een periode van rust en stagnatie vormen. In ‘Hoofdstuk 4’ – de conclusie – willen we een oordelen over de manier waarop de uiteenlopende instellingen en de belangrijkste actoren omgesprongen zijn met het conflict. In hoeverre is gevolmachtigd minister Prié de grote boosdoener die hij in de overlevering blijft te zijn? Wat is de rol van Eugène de Savoye en Keizer Karel VI in het verloop van het conflict? Wat is de houding van de edellieden die zetelen in de Raad van State? Is er een verschil in houding tussen de ‘noblesse d’epée’ en de ‘noblesse de robe’? En hoe was de relatie tussen de Raad van Brabant en de gevolmachtigd minister? Hoe sprong het stadsbestuur om met het conflict en welke houding namen ze aan? Als tweede punt in hoofdstuk 4 willen we de belangrijkste theorieën m.b.t. collectieve acties en oproer (zie hieronder 1.4.) toetsen aan onze bevinden over het conflict in Brussel tussen 1717 en 1719. We eindigen met een algemeen besluit over de ‘Troubles à Bruxelles’ en plaatsen de uitkomst van het conflict in het grote canvas van de geschiedenis.

3.3. Bronnen Archiefstuk nr. 378 in het fonds Raad van State van het Algemeen Rijksarchief (Ruisbroekstraat 2, Brussel) is een boek ingebonden in rood leer. Op de rug van het boek staat in vergulde letters geschreven: “Les Troubles à Bruxelles, 1717-1720”. Het boek is een verzameling van circa 580 folio’s aan verslagen van raadsvergaderingen, brieven, neergeschreven getuigenissen, dienstnota’s, rekwesten, rekeningen, bewijsmateriaal, etc. met betrekking tot alles wat er zich in die periode afspeelde in Brussel. De documenten zijn samengebracht door staatssecretaris Snellinckx (cf. infra), zeer waarschijnlijk in de eerste jaren van het bewind van landvoogdes Maria Elizabeth. Het bewuste archiefstuk bevat een schat aan informatie over de interne discussies binnen de Raad van State, de standpunten van de edellieden die zitting hadden in de Raad van State alsook de personen die ‘extraordinairement’ werden uitgenodigd voor verscheidene zittingen. Zo waardevol was het bovenvermelde archiefstuk, zo karig was de informatie in andere fondsen. Eerst en vooral was het aantal relevante documenten veel geringer in aantal. Daarenboven betrof [13]

het nog vaak originelen en/of kopieën van documenten die we reeds hadden aangetroffen in het bovenvermelde archiefstuk. Andere documenten – zoals de overgeleverde briefwisseling tussen Prié en Eugène de Savoye – werden reeds in de 19e eeuw uitgegeven door rijksarchivaris L.-P. Gachard. In zoverre wij nieuwe documenten heb aangetroffen hebben wij ze getranscribeerd en zullen we ze ook (zoveel mogelijk) opnemen in dit onderzoek. Problematisch bij de staatsbronnen uit deze periode was de vrij grote hoeveelheid Spaanstalige documenten die we niet konden gebruiken door onze onbekendheid met die taal. Gachard heeft tot ons groot geluk ook veel van die documenten in Franse vertaling uitgegeven. Onderzoek in het Rijksarchief van Anderlecht – de archieven van de Raad en Staten van Brabant, de Kanselier van Brabant en de Drossaard – was mogelijk nog minder succesvol. Zo kent het archief van Kanselier de Gryspere een grote lacune tussen 1710 en 1719 die zeer waarschijnlijk te wijten is aan de plundering van de kanselarij in juli 1718, de daaropvolgende periode waarop de werkzaamheden van zowel de kanselier als de Raad van Brabant werden gestaakt en de verhuis van de werkzaamheden naar het Parkhotel (cf. infra).27 We hebben geprobeerd om de archieven van de Raad van Brabant zo efficiënt mogelijk in te kijken, maar ondanks een poging begin dit millennium tot het voorzien van een beter ontsluiting,28 is het nog steeds moeilijk om snel informatie terug te vinden in dit fonds. Vooral voor iemand die voordien onbekend was met de archieven van de Raad van Brabant is het een hele puzzel. Een klein aantal brieven en rapporten met betrekking tot de Brusselse situatie is het enige dat we hebben hebben kunnen aantreffen in dit fonds. Procesdossiers van de Raad van Brabant vonden we echter wel terug in kopie (waarschijnlijk 19e-eeuws) in het Archief van de Stad Brussel (SaB, Oud Archief, 3522-3523). Lias 609 van datzelfde archief herbergt een collectie documenten die betrekking hebben tot verschillende momenten van oproer tussen 1697 en 1725. Het bevat onder meer een aantal interessante brieven – o.m. van Anneessens’ zoon –, krantenartikelen en ‘placcards’. Andere documenten leken interessant op het eerste gezicht, maar bevatten uiteindelijk geen of weinig informatie. De manuscripten van de hand van verscheidene burgers die in het stadsarchief bewaard worden (o.m. Oud Archief, nrs. 2920, 2921 en 3350) brengen het klassieke verhaal vanuit het standpunt van de dekens en liggen waarschijnlijk aan de basis van de vroegste publicaties over de oproer. Deze manuscripten zijn meestal terug te voeren tot het tweede kwart van de 18e eeuw en zijn waarschijnlijk geschreven door ooggetuigen en/of gebaseerd op mondeling overlevering van ooggetuigen. Uiteraard valt er sterk te twijfelen aan de objectiviteit van deze pogingen tot relaas van de feiten. Het is bovendien erg opvallend dat in de verschillende manuscripten telkens opnieuw dezelfde apologieën, elegieën en verzen terugkeren over Anneessens of gericht tegen Prié. Problematisch aan opzoekingen in het stadsarchief is het ontbreken van een recente toegang tot de Ancien Régime-archieven. De belangrijkste ontsluiting voor dit deelarchief is nog steeds de gids

27

RAAnd, Kanselarij van Brabant. Correspondentie, nr. 7, f° 288 e.v. De nieuwe inventaris kent is ingedeeld volgens naam van de griffier die de documenten geproduceerd heeft. Wij hebben ons vooral gericht op de documenten van de griffiers Schouten en Van Ghindertaelen de namen die voorkomen op de vonnissen van de dekens. 28

[14]

van Pergamini van het begin van de 20e eeuw. Er zijn verschillende nauwere ontsluitingen voorhanden, maar niet voor de periode die wij onder de loep wilden nemen. Wat geldt voor de manuscripten van het stadsarchief van Brussel gold ook voor de manuscripten in de handschriftenleeszaal van de Koninklijke Bibliotheek. In de meeste gevallen brengen ze wederom dezelfde of soortgelijke verhalen en verzen. Uitzondering hierop is manuscript 17124-17134 (bundel van historische documenten) waarin ook een aantal besluiten van het stadsbestuur werden opgenomen. In manuscript 13487 worden ook aantal passages opgenomen van de krant ‘Mercure Historicq’. Problematisch was de verdwijning van manuscripten nrs. 13496 en 14800. Volgens de KBR waren ze overgebracht naar de Algemeen Rijksarchief, iets waar ze bij de laatste instelling geen informatie over hadden. Een laatste reeks bronnen zijn de bronnenuitgaven, uitgegeven in de 19e eeuw, vrij van auteursrecht en gemakkelijk terug te vinden dankzij het Google Books-project. De werken lokaliseren was echter niet zo evident omdat de zoekfunctie van Google Books een aantal tekens die vrij frequent voorkomen in de Franse taal (bvb. ‘inédits’) niet herkent en hierdoor geen zoekresultaten kan weergeven. Een ander probleem is de vluchtigheid van online informatie. Een bronnenuitgave van Gachard was van de ene op de andere dag van het internet gehaald, net als de online versie van de thesis van Birgit Houben over de Antwerpse Postopstand (laatst online op 15/06/2010), ons aangeraden door Klaas van Gelder als voorbeeldwerk. De uitgave van de brieven van Prié aan Eugène de Savoye, en de daaropvolgende antwoorden van prins Eugène en de Keizer bevatten een schat aan informatie. Dit ook omdat de brieven die Prié stuurde aan prins Eugène meer neigden naar uitgebreide rapporten dan een gewone briefwisseling. In veel gevallen voegde Prié verschillende documenten toe aan zijn brieven om de inhoud van zijn ‘rapportering’ te staven. Zelf schreef hij het zo: « [Alle documenten die ik doorstuur], dont je garde les originaux, pour m’en servir, comme d’une preuve authentique, pour faire voir les soins qu’on a pris afin de faire rentrer ces doyens dans leur devoir, et le tort inexcusable qu’ils ont d’avoir persévéré dans une désobéissance si obstinée, lorsqu’on sera obligé de procéder par voie de justice à la punition des plus coupables.»29

4. Theoretische benaderingswijzen In de voorbije halve eeuw zijn er een hele resem theorieën ontwikkeld waarmee hun respectievelijke auteurs hopen te ontdekken waarom mensen overgaan tot het stellen van bepaalde politieke handeling, of waarom een massa mensen overgaat tot collectieve actievoering. Historici hebben zich hierbij in verschillende mate laten beïnvloeden door de wetenschappelijke productie was aanverwante wetenschappen als politicologie, sociologie en psychologie.30 Een overzicht van de belangrijkste theorieën en scholen die zich bezighouden met collectieve acties en rebellie is elders aanwezig en behoort ook niet tot het doel van deze verhandeling. Anderen voor ons hebben verschillende uitgebreide overzichten afgeleverd. Zie onder meer het eerder vermelde “Lokaal verzet en oproer in de 17e en 18e eeuw” van Karin van Honacker (1994) 29

L.P. Gachard, Documents inédits concernant les Troubles de La Belgique sous la règne de Empereur Charles VI, Brussel, 1838, dl. 1, p. 184. 30 K. Van Honacker, o.c., pp. 70-71.

[15]

en in het inleidende deel van Luc Dhondt’s “Verlichte Monarchie, Ancien Regime en Evolutie. Een institutionele instellingen en ideologie in de Habsburgse, de Nederlandse en de Vlaamse Politieke Ruimte (1700/1755-1790)”. Hieronder nemen we de – voor deze verhandeling – meest relevante theoretische benaderingswijzen op.

4.1. Instellingen en actoren 4.1.1. Gedragsanalyse Als we ervan uitgaan dat de ontwikkeling van een historische gebeurtenis voortvloeit uit opeenvolgende bewuste manifestaties van gedrag (actie en reactie) gesteld door betrokken actoren (al dan niet in dienst van een instelling waartoe ze behoren) dan kunnen we er eveneens van uitgaan dat elk van die actoren:31 1. 2. 3. 4.

Een situatie definieert vanuit zijn eigen positie Zich vanuit die definiëring voor zichzelf een reeks mogelijkheden en doelen stelt. Een strategie bepaalt om die doelen te bereiken vanuit de mogelijkheden. In functie van de voorgaande een gedrag aanneemt waarbij zoveel mogelijk wordt rekening gehouden met de (toekomstige) gedragingen van andere actoren.

4.1.2. Institutionele analyse Instellingen kunnen gedefinieerd worden als (in de meeste gevallen) vrijwillig gecreëerde suprastructuren binnen een maatschappij. Ze worden gecreëerd om een bepaalde functie te vervullen binnen de maatschappij en interioriseren hiervoor de waarden, normen en wereldbeschouwing van die maatschappij waar ze deel van uitmaken. Na verloop van tijd ontwikkelt elke instelling eigen vaststaande ideeën, praktijken en procedures om de ‘nutsfunctie’ binnen de maatschappij te vervullen. Daarnaast schept de instelling voor zichzelf – en zijn actoren – een utopische visie over de ‘ideale instelling’, de (machts)positie en het belang van de instelling binnen de maatschappij. Dit sluit echter niet uit dat leden van een instelling affiniteit hebben met andere ideeën of belangen (R. Mousnier).32 Omdat instellingen ontstaan binnen een bepaalde sociale ordening en een historische werkelijkheid zullen ze er steeds naar streven om die ordening in stand te houden (Castoriadis). Wanneer blijkt dat dit niet mogelijk is gaat de instelling zichzelf heruitvinden (Hegel’s autoalteratie). 33 Bovendien heeft elke instelling de latente neiging om zichzelf in een centrumpositie te plaatsen ten opzichte van andere instellingen. Hierbij kan bij de instelling (en haar actoren) de visie ontstaan dat de zij een (conflict-) regulerende functie heeft tussen hogere instellingen en lagere instellingen (bvb. de Raad van Brabant die vanuit een neutrale positie een conflict tussen landsheer en de magistraat van Brussel behandelt).34

31

L. Dhondt, Verlichte Monarchie, Ancien Regime en Revolutie. Een institutionele en historische procesanalyse van politiek, instellingen en ideologie in de Habsburgse, de Nederlandse en de Vlaamse politieke ruimte (1700/1755-1790), Brussel, 2002, pp. 136-137. 32 L. Dhondt, o.c., p. 137. 33 L. Dhondt, o.c., p. 141 34 L. Dhondt, o.c., p. 141.

[16]

4.1.3. Netwerken en handelen Omdat een individu nooit volledig kan worden geïntegreerd in een instelling is er nog steeds de mogelijkheid om een eigen strategie op te stellen volgens een persoonlijke kosten/baten-analyse. (S. Popkin) De vele corporatieve, formele en informele groepen (ambachten, schuttersgilden, rederijkerskamers, …) die zo kenmerkend zijn voor de Ancien Régime-maatschappij leidden ertoe dat vrijwel iedereen die enige respectabele functie had in de samenleving een tot een groot aantal sociale netwerken behoorde. Dit kon zich manifesteren in regeringsklieken, maar bijvoorbeeld ook in clientes-relatie tussen edellieden en ambachtslui (J. Boissevin, A. Blok).35 Coalities konden bijgevolg buiten institutionele grenzen om ontstaan vanuit een persoonlijke of collectivistische (‘bien public’) analyse van de situatie.36 Andere auteurs (o.m. R. Mousnier) zijn er eveneens van overtuigd dat er zoiets bestond als verticale solidariteit tussen de bevolking en lokale elites.37

4.2. Collectieve acties 4.2.1. Ontwikkeling Hoe komt een collectieve actie – rebellie – tot stand? Waarom gaan mensen rebelleren? T.R. Gurr poneert dat de oorzaak moet gezocht worden in een sterke discrepantie tussen wat de publieke verwachtingen zijn en wat de reële mogelijkheden zijn om in die verwachtingen te voldoen. Deze discrepantie wordt relatieve deprivatie genoemd. Belangrijke verwachtingen manifesteren zich op het vlak van welzijn, macht en interpersoonlijke contacten. Naargelang de groei- of afnamebewegingen die worden gemaakt door de verwachtingscurve en de mogelijkhedencurve zijn er drie mogelijke ontstaansscenario’s van relatieve deprivatie:38 -

Decremental deprivation: constante verwachtingen, afnemende mogelijkheden. Aspirational deprivation: toenemende verwachtingen, constante mogelijkheden. Progressive deprivation: afnemende mogelijkheden na een periode van stijgende mogelijkheden, onderwijl blijven de verwachtingen stijgen.

Om vanuit een gevoel van relatieve deprivatie terecht te komen in een toestand van politieke actie moeten volgens Gurr bepaalde vereisten min of meer ingevuld zijn:39 -

De intensiteit van de deprivatie moet sterk genoeg aangevoeld worden door een zo groot mogelijke groep. Er moet een ‘zondebok’ (of een aantal ‘zondebokken’) aanwezig zijn om politieke actie tegen te ondernemen. Er moet een schuldige kunnen worden aangewezen voor de deprivatie.

35

L. Dhondt, o.c., pp. 151-152. J. Dumolyn en J. Haemers, “Patterns of Urban Rebellion in Medieval Flanders.”, in: Journal of Medieval History, vol. 31, December 2005, pp. 369-393. 37 K. Van Honacker, o.c., p. 55. 38 K. Van Honacker, o.c., pp. 49, 51. 39 K. Van Honacker, o.c., p. 50. 36

[17]

-

-

Er moet een reële mogelijkheid zijn om tot een collectieve actie over te gaan. Steun van lokale elites en instellingen, het ontbreken van een sterke militaire aanwezigheid, … maken het starten en het slagen van een rebellie meer plausibel. Het geheel van andere determinanten die de politieke actie bijtreden: wettelijke ondersteuning, eigen militaire slagkracht, aantallen, groepsdynamiek, etc.

4.2.2. Kansen Michael Mann ontwikkelde – in de traditie van Charles Tilly – het idee dat een maatschappij eigenlijk bestaat uit georganiseerde netwerken van macht. Deze macht kan ideologisch, economisch, militair of politiek zijn – of een combinatie van een aantal van de voorgaande. De sociale ruimte – de maatschappij – bestaat uit de interactie van deze netwerken. Een netwerk dat zichzelf sterk genoeg kan organiseren en logistieke problemen kan overwinnen kan zijn doelstelling bereiken. Een andere theorie is van de hand van Theda Skocpol. Skocpol meent dat collectieve actie (bij haar ‘revoluties’) niet worden georganiseerd maar ontstaan. Interessanter voor deze verhandeling zijn de vier institutionele ontwikkelingen die volgens haar richting geven aan dergelijke collectieve acties. Deze ontwikkelingen zijn40: -

Het bestaan van een militair apparaat dat niet op hetzelfde niveau staat als dat van andere politieke entiteiten. Het bestaan van autonome elites. Een vrije agrarische productie, de agrarische productiemiddelen zijn grotendeels ontdaan van heerlijke controle. In en rond het politieke centrum bevindt er zich een grote concentratie aan ambachtslieden en arbeiders.

4.2.3. Repertoria Om hun eisen symbolische kracht bij te zetten maakten (en maken) protesterende groepen gebruik van bepaalde repertoria. Voor Frankrijk in de periode 1650-1850 stelde Charles Tilly deze opsomming van algemene kenmerken op:41 -

Gebruik van actiemiddelen die normaal tot het repertorium van de autoriteiten behoren. Vertegenwoordigers en leden van gevestigde corporatieve groepen nemen deel aan de manifestaties. Reeds geplande bijeenkomsten en feestelijkheden worden gebruikt om een boodschap over te brengen. Rijke en oneerbiedige symboliek. Schenden van woningen van overtreders, schenden van voorwerpen die aan overtreders toebehoren, schenden van plaatsen waar overtredingen gebeurd zijn.

Jan Dumolyn en Jelle Haemers hebben het graafschap Vlaanderen tijdens de Middeleeuwen een reeks voorbeelden van dergelijke repertoria opgesteld: openbare eden van eenheid en

40 41

K. Van Honacker, o.c., pp. 64-65. K. Van Honacker, o.c., p. 67.

[18]

wederzijdse hulp, bewapend vergaderen op openbare plaatsen, in grote aantallen samenkomen op openbare plaatsen met bellen en banieren, marcheren door de straten, etc.42

4.3. Ideologie Het belang van ideologie bij een collectieve actie mag niet gering geschat worden. Ideologie schept een maatschappijvisie – een utopisch einddoel -, is een verbindend element tussen actoren en kan een ‘rally point’ vormen voor nieuwe medestanders. Door zichzelf te situeren in het hedendaagse en mogelijkheden voor de toekomst in het vooruitzicht te stellen is ideologie wel degelijk een wapen in een ideeënstrijd. Ancien Régime-ideologieën steunen op ontstaansmythen, volksverhalen, historiën, (ingebeelde) traditie. In veel gevallen wil men terug naar de situatie van een ‘Gouden Era’ in het verre verleden. Eén van die elite-ideologieën is de Heilige Roomse Rijk-mythologie waar de Habsburgse lang zijn blijven aan vasthouden.43 Voor de inwoners van het hertogdom Brabant leefde tot op het einde van het Ancien Régime het mythische beeld van de “Blijde Incomste”.44

42

J. Dumolyn en J. Haemers, o.c., pp. 385-393. L. Dhondt, o.c., p. 149. 44 L.-P. Gachard, Documents inédits concernant les Troubles de La Belgique sous la règne de Empereur Charles VI, Brussel, 1838, dl. 1, p. ii. 43

[19]

1. Voorgeschiedenis van het conflict 1.1. De “Luyster van Brabant” Ten gevolge van structurele schade opgelopen tijdens het bombardement van 1695 stort op 7 november 1696 de Spiegeltoren in. Het torentje maakte deel uit van het huis van de goudsmeden45 en was reeds lang de plaats waar de Naties hun vrijheden in opborgen. Tijdens de bergingswerken werd in een keldergewelf een koffertje aangetroffen met daarin een aantal oude oorkonden. Uit de oorkonden bleek dat veel van de voorrechten die de Naties eertijds hadden niet meer nageleefd werden. Een notaris werd ingeschakeld om de documenten te kopiëren en te ordenen waarop vertegenwoordigers van de Naties ijverden voor een herpublicatie van deze vrijheden. De eerste druk van de zogenaamde “Luyster van Brabant46” kwam er in 1698, opgedragen aan de koning en voorzien van een hoogdravend voorwoord in het Spaans, Frans en Brabants.47 Vrijwel onmiddellijk werd de druk en verspreiding van de “Luyster van Brabant” verboden. Te laat echter: de inhoud was reeds bekend geraakt bij een groot deel van de bevolking wat richting gaf aan verschillende vlugschriften en brandbrieven. Gesterkt door de inhoud van de aloude oorkonden begonnen de Naties meer en meer eisen te stellen aan landvoogd Maximiliaan Emanuel, keurvorst van Beieren. Aanvankelijk waren de eisen nog vrij gematigd en stelde de landvoogd zich vrij toegeeflijk op, maar met elke overwinning die de Naties boekten stelden ze meer en hogere eisen en werden ze steeds driester. Wanneer in september 1699 de Naties weigerden te opiniëren, ze bovendien ‘blyven sitten’ op het stadhuis – een belangrijk element in hun repertoire – en dit alles resulteerde in enige chaos in de stad bleef ook een reactie van de landvoogd niet uit. De Raad van Brabant werd gelast een

45

Gelegen aan de Grasmarkt, ter hoogte van waar zich vandaag de ingang van de Sint-Hubertusgarlerijen bevindt. 46 De volledige titel luidde: “Den Luyster ende Glorie van het Hertoghdom Brabant, herstelt door de genealogique beschryvinghe van sesselfs souvereyne princen ende door het ontdecken van den schat der privilegien, ordonnantiën, ende soo rechts en staet-kundige, als oeconomique reglementen der stadt Brussel. Opgedraghen aen den Koningh, door de Neghen Natien makende het der lidt der selver” 47 R. Jacobs, Een Geschiedenis van Brussel, Tielt, 2004, pp. 178-179.

[20]

onderzoek te beginnen en een aantal regimenten soldaten werden de stad binnengehaald om de orde te verzekeren.

1.2. Het ‘additioneel reglement’ van 1700. In de loop van 1700 werden relatief zware straffen uitgesproken door de Raad van Brabant – waarvan de meeste niet konden worden uitgevoerd omdat de daders voortvluchtig waren – en op 12 augustus 1700 werd ten langen leste aan de Naties een nieuw reglement opgelegd. De stipulaties van het ‘additioneel reglement’ waren als volgt48: Voortaan zou de weydenraedt – het tweede lid van Brussel – nog slechts bestaan uit 24 personen waarvan 12 uit de geslachten en 12 uit de ambachten. Ze was geacht zich tijdens het opiniëren voortaan aan de volgende bepalingen houden: o o

Zelfs als minder dan helft aanwezig zijn op de samenkomst moet er toch overgaan worden tot het opiniëren. De leden mogen zich niet rechtstreeks richten tot de vorst: een verzoek moet eerst passeren langs de Kanselier van Brabant of de Magistraat.

In de werking en het functioneren van de Naties zijn de veranderingen nog ingrijpender: o o o o o

Enkel leden van de 49 ambachten mogen deel uitmaken van de achterraad. Op vergaderingen mag alleen gegeten of gedronken worden op eigen kosten. Als de magistraat beslist de samenkomst van de Naties te ontbinden moeten de vertegenwoordigers meteen het stadhuis verlaten en niet blijven zitten. De Amman moet de vergaderingen van het derde lid bijwonen. De Naties mogen – net als de brede raad – geen direct verzoek richten tot de landvoogd.

Een volledig consent van de Stad Brussel kon voortaan reeds bereikt worden na consent van de eerste twee leden en vier Naties, of van één van de eerste twee leden en vijf Naties.49

1.3. De Spaanse Successieoorlog Karel II (1661/1665-1700), de kinderloze en zieltogende koning van Spanje en wettelijk heerser over de Zuidelijke Nederlanden, stierf op 1 november 1700. Een lang geanticipeerde strijd brak los om de opvolging. Zowel de koning van Frankrijk als de Keizer van Heilige Roomse Rijk hadden – door een huwelijksverbintenis – een legitieme claim op de Spaanse troon. De Franse koning, Lodewijk XVI, slaagde erin om snel zijn gezag – in naam van zijn kleinzoon – te vestigen in het Spaanse imperium en – dankzij de steun van de Beierse keurvorst – in de Zuidelijke Nederlanden. Bevreesd om een verstoring van het machtsevenwicht in Europa en de koloniën vormden verschillende andere Europese entiteiten – Engeland, de Republiek, de Keizer en Pruisen – onder leiding van Willem III van Engeland een tweede ‘Grand Alliance’.50 Vrijwel meteen na het overlijden van de Spaanse koning erkende Maximiliaan Emanuel van Beieren, landvoogd over de Zuidelijke Nederlanden, Filips V (1683/1700-1726) – kleinzoon 48

e

e

K. Van Honacker, Lokaal Verzet en Oproer in de 17 en 18 eeuw, Kortrijk-Heule, 1994, pp. 113-123. RAAnd, Kanselarij van Brabant. Correspondentie, nr. 6, f°131r-133v 50 R.R. Palmer, J. Colton en L. Kramer, History of the Modern World, New York, 2007, pp. 183-184. 49

[21]

van Lodewijk XIV – als wettelijk vorst. Tijdens het Anjouaans régime werden de aloude collaterale raden afgeschaft en werd een nieuwe ‘Conseil Royal’ naar Frans model ingesteld. Wanneer de hertog van Marlborough in mei 1705 de stad Brussel naderde werden de poorten van de stad vrijwel meteen voor hem geopend (28 mei). De Brusselaars herinnerden zich nog levendig het bombardement van 169551 en wilden geen nieuwe belegering doormaken.52

1.4. Het Anglo-Bataafse bewind De overgave van Brussel markeerde het begin van het tijdelijke Anglo-Bataafse bestuur. De ‘Conseil Royal’ werd afgeschaft en de collaterale raden werden één voor één opnieuw in het leven geroepen. De nieuwe Raad van State was geacht het algemeen bestuur in de Zuidelijke Nederlanden voor zijn rekening te nemen, maar kon eigenlijk niks besluiten zonder toestemming van de militaire mogendheden. Het Engelse en Noord-Nederlandse militaire bestuur was er vooral op gericht om voordeligere handelsvoorwaarden voor de eigen handelaars te creëren in de Zuidelijke Nederlanden. De bevolking morde maar kon zich door de aanwezige militaire overmacht moeilijk efficiënt verzetten.53

1.5. Het Verdrag van Utrecht (1713) en het Barrièreverdrag (1715) De Verdragen van Utrecht (1713) en Rastatt (1714) beëindigden de vijandelijkheden. Spanje en de Spaanse overzeese bezittingen kwamen in handen van wat de Spaanse tak van de Bourbondynastie zou worden. De Nederlanden (o.a.) kwamen in het bezit van de Habsburgse keizer.54 Het Barrièreverdrag (25 november 1715) regelde de overdracht van de Zuidelijke Nederlanden aan Oostenrijk. Als compensatie voor hun hulp eisten de Zeemogendheden (Engeland en de Republiek) een bestendiging van de voor hen voordelige douanetarieven, gebiedsafstand aan de Republiek en het behoud van de bestaande politieke vrijheden. Daarenboven werd aan een aantal Zuid-Nederlandse steden een garnizoen uit de Republiek toegevoegd waarvan het onderhoud toeviel aan de Zuidelijke Nederlanden.55 De Staten van Brabant en Vlaanderen stuurden een brief naar hun nieuwe vorst, Keizer Karel IV van Habsburg (1685/1711-1740), om hun beklag te doen over het wel heel nadelige verdrag. In zijn antwoord (2 mei 1716) zei de Keizer hun grieven ten volle te begrijpen en in de hoop een deel van het Barrièreverdrag te kunnen heronderhandelen zou hij een man sturen die hiervoor over de nodige capaciteiten beschikte: le marquis de Prié.56

2. Instellingen en actoren Over het ontstaan, de werking, de functies en de evolutie van de instellingen in de Zuidelijke Nederlanden bestaat er hele literatuur. Hieronder nemen we kort de situatie van de instellingen –

51

Brussel zou nog een kort bombardement doormaken tussen 26 en 28 november 1708 tijdens een Franse poging om de stad te heroveren. 52 A. Henne en A. Wauters, Histoire de la Ville de Bruxelles, Brussel, 1845, dl. 2, pp. 172, 173, 179, 180. 53 A. Henne en A. Wauters, o.c., pp. 180-185. 54 R. Palmer, o.c., p. 184. 55 J.C.H. Blom en E. Lamberts (red.), Geschiedenis van de Nederlanden, Baarn, 2007, pp. 190-191, 233. 56 L.P. Gachard, Documents inédits concernant les Troubles de Belgique, Brussel, 1838, dl. 1, pp. lxl-lxli.

[22]

en actoren – onder de loep die een belangrijke rol spelen in de ontwikkeling van de Brusselse impasse.

2.1. De Raad van State De heroprichting van de Raad van State werd – samen met de andere collaterale raden bevestigd via keizerlijk decreet op 29 maart 1718. Na de afgelopen twee jaar gefunctioneerd te hebben als een ‘jointe provisionelle’ werd haar werking nu wettelijk vastgelegd. De Raad van State was verantwoordelijk voor alle politieke zaken, economie, hoge justitie, interne veiligheid, gunsten, financiën en alles wat in de vroegere collaterale raden reeds werd behandeld. In de Raad zouden zetelen: de gouverneur-generaal (of gevolmachtigd minister) die als voorzitter zou fungeren, daarnaast vier ministers ‘de courte robe’ en vier ministers ‘de longue robe’. De eersten neemden plaats rechts aan tafel, de laatste links. Leden van de hoge adel die geen ‘place fixé’ toegewezen krijgen het voorrecht deel te nemen aan zittingen van de Raad van State telkens als ze in Brussel zijn, voor de aartsbisschop gold dezelfde regel.57 De samenstelling van de Raad van State zou in de periode 1717-1718 een aantal keer wijzigen. De belangrijkste leden zijn hieronder opgenomen. Hercule-Joseph Louis Turinetti (1658-1726), markies de Prié, Gevolmachtigd minister (en dus voorzitter) in afwezigheid van de landvoogd. Ondanks het belangrijke ambt dat deze man in de Nederlanden toebedeeld kreeg is er weinig over hem geweten. Turinetti zou afkomstig zijn geweest uit een weinig belangrijke familie uit Chieri (Piemonte). Zijn vader kon zich opwerken in de hertogelijke administratie en werd voorzitter van de Raad van Financiën. Met wat zijn ambt opbracht kon in 1668 de heerlijkheid Priero – en de bijhorende titel – aankopen.58 Turinetti trad als diplomaat in dienst van hertog Victor Amadeus II van Savoye – de latere koning van Sicilië-Sardinië. Tijdens de Spaanse Successieoorlog bekleedde hij de positie van ambassadeur aan het Hof in Wenen. Hij uitte er zich een grote voorstander van een dynastieke en militaire alliantie tussen de Habsburgers en Savoye en slaagde in 1703 – na lange onderhandelingen – die alliantie tot een feit te maken.59 In Habsburgse dienst zou Turinetti omstreeks 1708 naar Rome gereisd zijn en er paus Clement XI (1649/1700-1721) overtuigd hebben om eveneens de Habsburgse zijde te kiezen. Zijn trouw aan de Habsburgse monarchie en zijn goede band met Eugène de Savoye leverde hem zijn benoeming op als gevolmachtigd minister.60 Turinetti leefde in constante geldnood, waardoor hij het – ondanks zijn adellijke titel – opportuun vond om te huwen met de dochter van de erg rijke Franse handelaar Pléneuf.61

57

ARA, Raad van State, nr. 69, pg. 47-60. Ch. Thijs en M. Thijs, L’Affaire Anneessens. Assasinat Judiciaire ou Acte de Justice ?, s.l., s.d. [197_], pp. 13-14 59 G. Symcox, Victor Amadeus II: absolutism in the Savoyard State , 1675-1730, Berkeley, Los Angeles, 1983, pp. 137, 139-140. 60 Ch. Thijs en M. Thijs, o.c., p. 14. 61 L. Ducros, “French Society in the Eighteenth Century”, in: B. Franklin, Selected Essays in History, Economics and Social Sciences, pp. 152-153. 58

[23]

Jean Philippe Eugène de Mérode-Westerloo (1674-1732). Werkte lange tijd in Spaanse en – nadien – Franse dienst, maar koos uiteindelijk voor het Habsburgse kamp. In 1706 werd hij door de Zeemogendheden benoemd tot ‘conseiller d’état’. Vestigde zich na 1713 een tijd lang in Wenen maar werd in 1718 gevraagd om terug te keren naar de Nederlanden om daar zitting te nemen in de Raad van State als ‘noblesse d’epée’. Als graaf van het Heilige Roomse Rijk en veldmaarschalk behoorde hij eveneens tot de Geheime Raad van de Keizer.62 Philippe François de Mérode (1669-1742), prins van Rubempré (door huwelijk). Aanvankelijk werd hij door het Anglo-Bataafse bestuur ingezet als ‘conseiller d’état’, maar weigerde in 1713 nog deel te nemen aan de zittingen omdat hij zich niet wou onderwerpen aan de dictaten van de Zeemogendheden. In 1717 nam hij wel terug zitting in de Raad van State als ‘noblesse d’epée’. Later werd hij de ‘stalmeester’ van aartshertogin Maria Elizabeth en werd hij verwelkomd in de Keizerlijke Geheime Raad.63 Conrard Abert Charles d’Ursel (1665-1738), graaf (en later hertog). Hij kende een bewogen militaire carrière. Aanvankelijk vocht hij in dienst van keizer Leopold I tegen de Ottomanen en Hongaren en in dienst van Karel II van Spanje tegen de Moren in Afrika. Tijdens de Spaanse Successieoorlog koos hij de zijde van Filips V, wat hem de titel van grootbaljuw van Henegouwen opleverde. In 1704 keerde hij om persoonlijke redenen terug naar de Nederlanden. In 1706 werd hij er door de Zeemogendheden gevraagd om te zetelen in de Raad van State, maar hij weigerde de positie zolang die hem niet werd aangeboden door aartshertog Karel III (de latere Karel IV). In 1718 werd hij via patentbrief door Karel IV toegevoegd aan de Raad van State als ‘noblesse d’epée. De Hertog van Ursel speelt een belangrijke rol in de oprichting van de Oostendse Compagnie en krijgt op het einde van zijn leven het gouverneurschap over Namen toegewezen.64 Jean Dominique, comte de Maldeghem (1662-1747). Bekleedde verschillende militaire functies en werd door Eugène de Savoye in 1718 benoemd tot kapitein van de hellebaardiers van het hof. Hij was reeds door de Zeemachten gevraagd om te zetelen als ‘conseiller d’état’ en later in deze functie bevestigd worden door Karel IV. Zijn hele leven lang heeft hij uiteenlopende functies bekleed in dienst van de Keizer.65 Michel Constantin de Ruysschen (1655-1732), comte d’Elissem. Licenciaat in de Rechten. Michel Constantin de Ruysschen wordt raadsheer bij de Grote Raad van Mechelen in 1688. Elf jaar later, in 1699, mocht hij gaan zetelen in de Hoge Raad voor de Nederlanden in Madrid om drie jaar later terug te keren naar de Nederlanden en in dienst van Anjou het voorzitterschap van de Raad van Henegouwen waar te nemen. In 1717 werd hij

62

C. Bruneel, Les Grands Commis du Gouvernement des Pays-Bas Autrichiens. Dictionnaire Biographique du Personnel des Institutions Centrales, Brussel, 2001, pp. 417-418. 63 C. Bruneel, o.c., pp. 418-419. 64 C. Bruneel, o.c., pp. 610-611. 65 C. Bruneel, o.c., p. 397.

[24]

aangesteld als raadsheer in de Raad van State, als eerste raadsheer van de ‘longue robe’ en zegelbewaarder van de Raad.66 Jean Thadée Grouff d’Erlekens (1657-1727), chevalier. Haalde een graad in de Rechten te Leuven, was schepen en burgemeester in het Brugse Vrije. In 1693 trad hij toe tot de Grote Raad in Mechelen. Hij werd aangesteld als ‘conseiller de longue robe’ in de Raad van State in het jaar 1718 zonder aan zijn positie in de Grote Raad te verzaken. In 1725 werd hij toegevoegd aan de Geheime Raad waar hij in functie bleef tot aan zijn dood.67 Christophe Ernest de Baillet (1668-1732), chevalier (vanaf 1719 ‘comte’). Licenciaat in de Rechten en vanaf 1699 raadsheer bij de Raad van Luxemburg. In 1704 maakte hij de overstap van naar de Grote Raad van Mechelen waarvan hij in 1716 voorzitter werd. In 1717 trad hij toe tot de voorlopige Raad van State als ‘conseiller de robe’. Hij werd eveneens ‘conseiller fiscal’ van de Geheime Raad – waarvan hij in 1725 ‘chef-président’ werd. Voor zijn onverzettelijke houding tijdens de sociale onrust in Mechelen (1718) werd hij verheven tot de rang van ‘comte’.68 Honoré Henri d’Eesbeeck van der Haegen (1659-1739), chevalier. Licenciaat in de Rechten. Raadsheer bij de de Grote Raad vanaf 1696 en nam vanaf 1711 in die hoedanigheid zitting in de Raad van State van de Zeemogendheden. In 1718 werd hij door een patentbrief van Karel VI vast benoemd bij de Raad van State en daarom gaf hij dan ook zijn positie op bij de Grote Raad. Na het overlijden van Kanselier de Grysperre nam hij diens functie over.69 Hubert de Tombeur (1649-1730), chevalier. Licentiaat in de Beide Rechten (Leuven). Hij trad toe tot de Grote Raad van Mechelen in 1699, werd raadsheer in de Raad van State in 1717 en raadsheer in de Geheime Raad in 1725. Er waren geruchten dat De Tombeur sympathie had voor de zaak van de Jansenisten.70 François Gaston de Cuvelier (1661-1743), chevalier (vanaf 1733: baron). Licenciaat in de Rechten (Leuven). Na verschillende functies bekleed te hebben in het Graafschap Henegouwen vertrok hij richting Wenen om zich dienstbaar te maken voor Eugène de Savoye. In 1718 ontving hij van Karel VI een aanstelling als raadsheer in de Raad van State. Een poging om hem aan te stellen als audiencier stuitte op heftig verzet van de Staten van Brabant omdat Cuvelier geen Brabander was.71 De secretarissen van de Raad van State Jean-Baptiste de Heems (1682-1734), chevalier de Saint-Empire. Geneeskundige, woonde te Gent. Tijdens de Spaanse Successieoorlog trad hij in dienst van verschillende Keizerlijke ambassadeurs via voorspraak door zijn broer die zelf ambassadeur was voor de Keizer in

66

C. Bruneel, o.c., p. 541. C. Bruneel, o.c., pp. 294-295. 68 C. Bruneel, o.c., pp. 72-73. 69 C. Bruneel, o.c., pp. 240-241. 70 C. Bruneel, o.c., pp. 600-601. 71 C. Bruneel, o.c., pp. 201-203. 67

[25]

Den Haag. In 1718 kreeg hij een vaste commissie als secretaris voor de Raad van State in staatszaken, politie en justitie.72 Jean André Snellinckx (1664-1729). Kende dankzij zijn vader aanvankelijk een snelle start bij de Geheime Raad: hij werd secretaris en bewaarder van de cartularia. Hij verloor beide ambten tijdens de Anjouaanse en Anglo-Bataafse regimes om uiteindelijk terug aangesteld te worden bij de Raad van State als secretaris.73

2.2. De Raad van Brabant De Soevereine Raad van Brabant zetelde sedert 1467 te Brussel van waaruit ze haar taak als hoogste rechtsmacht in de hertogdommen Brabant en Limburg uitoefende.74 Ze bestond uit een kanselier (‘de kanselier van Brabant’), 16 raadslieden – verdeeld over de boven- en benedenkamer - , de ‘fiscal’ en een procureur-generaal. Daarnaast waren er nog substituten, griffiers en secretarissen, ontvangers, notarissen, een kapelaan, etc. Leden van de Raad van Brabant waren geacht Brabander te zijn, dienden gehuwd te zijn en eigendommen te hebben. Ze waren verplicht kennis te hebben van zowel Latijn, Frans als het Vlaams. Betrokken bij de afhandeling van de “Troubles à Bruxelles’:75 Guillaume Albert de Grysperre (1637-1725), baron de Gooik. Licenciaat in de Rechten. Kent tijdens de regering van Karel II van Spanje een carrière bij de Grote Raad van Mechelen, de Hoge Raad voor de Nederlanden te Madrid en Raadsheer bij de Raad van State. Tijdens het bestuur van de Zeemogendheden neemt hij zitting in de Raad van State tussen 1706 en 1713. Vanaf 1713 weigert hij zich nog te onderwerpen aan de dictaten van het militair bestuur. In 1716 benoemt Karel VI hem tot Kanselier van Brabant.76 Tijdens de ‘troebelen’ zou hij zich volgens Galesloot hebben bediend van een ‘excessieve zeverde’ na de plundering van de kanselarij. Volgens de Maarschalk-Graaf van Mérode-Westerloo was de kanselier een goede rechter, maar te Fransgezind en te sympathiserend met de Jezuïeten.77 Philippe-Clériarde Duchesne (1671?-1747) werd raadsheer in de Raad van Brabant dankzij een patentbrief van 13 augustus 1717 en werd tegelijk vicekanselier. Duchesne gaf de instructies in de procesvoering tegen de Brusselse dekens en plunderaars.78 Pierre-Melchior, vicomte de Wynants (1691-1727). Substituut bij de procureur-generaal van de Raad van Brabant. Zoon van Graaf Goswin-Arnold de Wynants die ten tijde van de Brusselse troebelen toegevoegd was aan de Hoge Raad voor de Nederlanden te Wenen.

72

C. Bruneel, o.c., pp. 302-303. C. Bruneel, o.c., pp. 567-568. 74 De Raad van Brabant had geen rechtsmacht over de prinsen, de geestelijkheid, de stedelijke magistraten, ridders van het Gulden Vlies, hovelingen, raadslieden van de collaterale raden, militairen en de Antwerpse edellieden. 75 A. Henne en A. Wauters, o.c., pp. 492-494. 76 C. Bruneel, o.c., p. 297. 77 L. Galesloot, Documents Inédits de Procés de François Anneessens, Brussel, 1962, dl. 1, pp. 427-429. 78 L. Galesloot, o.c., pp. 433-434. 73

[26]

Pierre-Melchior de Wynants verzorgde de communicatie tussen de Raad van State en de Raad van Brabant terwijl de procedures tegen de Brusselse dekens werden opgestart.79 Antoine-François Charliers (1650-1728). Was eerst advocaat geweest en werd vanaf 1691 ‘conseiller-fiscal’. Hij stond bekend als een man die erg verwikkeld was in ‘paleisintriges’ en tijdens zijn onderzoek naar de dekens en plunderaard tijdens de “Troubles à Bruxelles” bevond hij zich naar eigen zeggen meer dan één keer in levensgevaar.80

2.3. Stad Brussel Tijdens het Ancien Regime bestond de gemeenschap van de Stad Brussel uit drie leden: de magistratuur, de weydenraedt en de Negen Naties. De magistraat zorgde voor het dagdagelijks bestuur van de Stad, de andere twee leden dienden geconsulteerd te worden over belastingen en beslissingen waarbij grote financiële uitgaven gemoeid waren.81 De magistraat82 bestond uit: -

De amman of luitenant-amman, als vorstelijk vertegenwoordiger en waarnemer bij de magistraat. Hij vertegenwoordigde ook het andere De eerste burgemeester, zeven schepenen en twee thesauriers uit de geslachten. Ze werden aangeduid via loting. De tweede burgemeester, de raadslieden en twee ontvangers uit de ambachten. Deze werden verkozen door de patriciërs uit een lijst die voorgedragen werd door de dekens van de Naties.

De weydenraedt (het tweede lid) bestond na het ‘reglement additioneel’ van 1700 nog uit 24 leden. Twaalf uit de patriciërs en twaalf uit de burgerij. Na de magistratuur verlaten te hebben namen patriciërs en burgerij dienst in de weydenraedt. De Negen Naties vaardigden hun dekens af als derde lid van de stad Brussel. De dekens wisten zich in deze taak gesterkt door een achterraedt bestaande uit Oud-dekens. Elke natie diende in theorie op voorhand apart te delibereren over het geven van hun consent, maar in praktijk waren er contacten tussen de boetmeesters van de Naties over de algemene positie van het derde lid. Een deken of boetmeester in een ambacht diende gehuwd te zijn en Brusselaar geboren uit een wettelijk huwelijk. Hij was meester in zijn ambacht en mocht ten tijde van zijn functie als schepen geen ander stedelijk ambt dragen. Na hun ambtstermijn legden de dekens een lijst met nieuwe kandidaten voor aan de magistraat, die uit die lijst de nieuwe

79

L. Galesloot, o.c., pp. 435-436. L. Galesloot, o.c., pp. 437-438. 81 K. Van Honacker, o.c., p. 93. 82 Vanaf de magistraatswissel van 1717 tot 1719 zetelden in de magistraat (o.m.): Jean-Baptista de Decker (burgemeester), Michel Van Schoor (ontvanger van het kanaal), Philip-Adrien de Varick, Stephanus Michael Cano, Carolus Ignatius de Visser de Slles, N. Clops, Paulus Johannes de Greve, N. de Boete, Norbertus Franciscus Carolus van Assche, Carolus Leopoldus de Fierlants (ARA, Raad van State, nr. 563, ongenummerd). 80

[27]

dekens koos. De Sint-Kristoffelnatie en Sint-Laureysnatie waren machtig genoeg om hun eigen dekens te kunnen aanstellen.83 De Negen Naties84 waren: 1. Sint-Laureys: de brandewijnstokers, de volders, de ‘linnewevers’, de hoedenmakers en ‘wollewevers’. 2. Onze-Lieve-Vrouwenatie: de gouden zilversmeden, de ‘vleeschauwers’, de ‘bourkoisen’ (tuinbouwers) en zoutvisverkopers. 3. Sint-Niklaasnatie: steenhouwers, ‘lormeniers’, metselaars, schaliedekkers, beeldhouwers, busmakers, ‘spadeerders ende halmslaeghers’, de timmerlieden en ‘raedenmaekers’. 4. Sint-Jacobsnatie: brouwers, ticheldekkers, ‘schrijnende ebbenhoudtwerckers’, lijnkwartiers, wijntaverniers, broodmakers, ‘molders’, ‘cuypers’ en tas- en handschoenenmakers. 5. Sint-Pietersnatie: riemmakers, blikslagers, geelgieters, huidevetters en schoenmakers. 6. Sint-Kristoffelnatie: ververs, ‘spaense stoel- ende peruckmackers’, droogscheerders en de ‘lindt-, passementen-, en spigillemaeckers’. 7. Sint-Gillisnatie: ‘meerslieden’, tin- en loodgieters, lakensnijders, ‘groenvisschers’ en schippers. 8. Sint-Goriksnatie: peltiers, ‘fruyteniers’, oude kleerkopers, borduurders, nieuwe kleermakers, chirurgen en barbiers. 9. Sint-Jansnatie: sloten horlogemakers, witwerkers, messenmakers, zeilmakers, potmakers, schilders, goudslagers, mandenmakers, grofsmeden, koffermakers, stoeldekkers en –witters en de ‘sadel- en carossemaeckers’.

83

K. Van Honacker, o.c., pp. 93-94. In 1421 maakten de Brusselse ambachtlieden gebruik van het conflict tussen de Brabantse hertog en zijn ruwaard Filips de Saint-Pol om een aantal politieke concessies te verkrijgen die ten koste gingen van de macht van de Brusselse patriciërsgeslachten. Voortaan zouden de ambachten ingedeeld worden in negen groepen (de ‘Negen Naties’) en aldus vertegenwoordigd worden in het bestuur van de Stad. (P. De Ridder, Taferelen uit het Brusselse Ambachtsleven, Brussel, 1997, pp. 15-17). 84

[28]

Inleiding: het Rapport van Königsegg Terwijl de Staten van Brabant wachtten op de komst van de nieuwe gevolmachtigd minister Prié werd het algemeen beleid in de Zuidelijke Nederlanden waargenomen door JosephLothaire, graaf van Königsegg (1673-1751). Königsegg was in november 1714 door Karel VI aangesteld om uit zijn naam het Barrièreverdrag te onderhandelen met de Staten-Generaal van de Republiek. Daarenboven kreeg hij ook ruime bevoegdheden om de verdragsartikelen in het Barrièreverdrag en het Verdrag van Utrecht die betrekking hadden tot de nieuwverworven Nederlanden zo goed mogelijk tot uitvoer te kunnen brengen. Wat de interne situatie van de Nederlanden betrof was Karel VI echter erg duidelijk: zoveel mogelijk het huidig ‘status quo’ behouden. Lopende zaken mochten worden afgehandeld en ambten mochten ad interim worden toegekend, maar ingrijpender veranderingen mocht de graaf niet stellen. Op 24 maart 1716 legde Königsegg de laatste hand aan zijn rapport voor de Keizer over de interne situatie van ‘zijn’ Oostenrijkse Nederlanden. Königsegg merkte op dat de bevolking van de Nederlanden – vertegenwoordigd door hun Staten en de magistraten van de verschillende grote steden – waren voorzien van ‘un esprit républicain’. Ze bleven verbeten vasthouden aan de uitzonderlijke privilegies en vrijheden die ze van hun vroegere vorsten gekregen hadden. Deze verbetenheid was – volgens Königsegg – vooral te merken aan de moeilijke toekenning van beden en subsidies. Toen de vorsten nog tussen hun onderdanen woonden waren de Staten veel vrijgeviger in het toekennen van subsidies aan de vorst, maar de vele jaren van slecht bestuur door Spaanse gouverneurs-generaal hadden ertoe geleid dat het volk vervreemd was geraakt van hun natuurlijke prinsen en op zichzelf zijn gaan leven. Deze vervreemding en het slechte Spaanse bestuur lag – weer volgens Königsegg – aan de bron van ‘tous les malheurs’ in de Nederlanden. [29]

Tijdens het Anjouaans bewind was de graaf van Bergeyck door middel van een krachtig en despotisch bewind – en door de aanwezigheid van een groot militair contingent – erin geslaagd om de tegenstand van de Staten en steden te breken. Op die manier was volgens Königsegg het innen van belastingen en het opleggen van de vorstelijke wil veel makkelijker en efficiënter geworden. Aan het strenge Franse bewind was er echter een einde met het Anglo-Bataafs condominium die bestuurden met een zachtere hand ‘[pour] gagner l’affection de peuples’. Königsegg drukte de Keizer op het hart om de handelswijze van de Zeemachten nog een tijdlang voort te zetten, ook met het doel om ‘apaisé les peuples sur le traité de la barrière’. Toch voorzag hij enkele problemen in het lokaal bijeenbrengen van genoeg fondsen om de troepen te betalen, dit onder meer omdat hij niet de bevoegdheid had om een wissel van de magistraten te bevelen. Om alle problemen aan te pakken raadt Königsegg aan zo snel mogelijk de oude collaterale raden terug in het leven te roepen.85

(1) 1717 - ‘toutes voies de la douceur’ 1.1. De eerste transgressie Enkele maanden na zijn rapport ondervond Königsegg uit eerste hand hoe sterk de drang naar de oude privilegies en ‘l’esprit republicain’ leefde onder de bevolking. Op 22 september ontving hij een brief van de magistraat van de stad Brussel waarin gemeld werd dat de dekens van de Negen Naties weigerden om nog hun consent te geven voor de verdere inning van de gigot op elke pot bier – een consent die normaal gezien probleemloos elke drie maand gegeven werd. De Brusselse dekens weigerden hun consent nadat ze gemerkt hadden dat de omhaling van de twee twintigste-penningen op woningen en gronden in Brussel reeds van start was gegaan terwijl dat nog niet het geval was in Antwerpen. Antwerpen had bovendien al een korting gekregen in hun quota voor de subsidie van het jaar 1714, en nu leek de stad eenzelfde gunst te krijgen wat betrof hun quota van 1715. Die verschillende behandeling van de beide steden kon volgens de dekens niet, vooral ‘comme les remonstrants sont persuader que Votre Excellence n’aura pas moins esgard pour cette ville de Bruxelles, que pour ceux d’Anvers’. Königsegg’s mogelijkheden in dit conflict waren beperkt. Hij had niet de bevoegdheid de Brusselaars een korting op hun quota toe te zeggen, noch kon hij bevelen om over te gaan tot een vernieuwing van de magistraat (wat de gewoonte was bij dit soort problemen). Uiteindelijk beval hij om de inning van de twee twintigste penningen op te schorten, in afwachting van een nader onderzoek van het probleem.86 De Brusselse dekens gingen akkoord met de opschorting en gaven op 24 september hun consent voor de voortzetting van de gigot.87

85

L.P. Gachard, Collection de Documens Inédits concernant L’Histoire de La Belgique, Brussel, 1835, dl. 3, pp. 466. 86 ARA, Raad van State, nr. 378, f°34r-36r. 87 A. Henne en A. Wauters, Histoire de la Ville de Bruxelles, Brussel, 1845, dl. 2, pp. 187-188.

[30]

1.2. ‘une grâce speciale’ voor Brussel Op 16 november 1716 maakte de Prié zijn intrede in Brussel, waarmee meteen ook het bewind van Königsegg ten einde was.88 De nieuwe gevolmachtigd minister (‘ministre plénipotentiaire’) kwam er het beleid waarnemen in afwezigheid van de landvoogd – Eugène de Savoye – wiens militaire kennis noodzakelijk waren in de oorlog met het Ottomaanse Rijk. In principe waren de bevoegdheden van de markies de Prié uitgebreider dan die van zijn voorganger (Königsegg), in de praktijk was hij nog steeds verplicht voor vrijwel elke belangrijke beleidsdaad toestemming te vragen aan de landvoogd.89 Joseph-Hercule Turinetti, markies de Prié, zette zijn eerste stappen in het politieke leven in dienst van hertog Victor Amadeus II (1666-1730/1732) van Savoye – de latere koning van Piëmont-Sardinië. Heel zijn leven lang ijverde Victor Amadeus II om zijn bezittingen (een personele unie) om te vormen tot een sterk gecentraliseerde, absolutistische monarchale staat naar Frans voorbeeld. Dit streven heeft zeer waarschijnlijk een grote invloed gehad op de politieke ideologie van de markies.90 Zijn kennismaking met de Oostenrijkse Nederlanden – en vooral het hertogdom Brabant – waar de vorstelijke macht nog steeds erg beperkt werd door uiteenlopende vrijheden en privilegies, zal de nieuw gevolmachtigde minister niet zo goed gevallen zijn. In een brief aan Eugène de Savoye van december 1717 noemde hij de bevolking van Nederlanden ‘un peuple si bizarre et si remuant’.91 -*Binnen de eerste maand na zijn aankomst in de Nederlanden werkte hij zich in de administratie, ontmoette de belangrijkste notabelen en bezocht verscheidene steden (o.m. Mechelen en Antwerpen). Onderwijl kweet hij zich ook van zijn eerste belangrijke taak: het samenbrengen van de belangrijkste edellieden in een nieuwe, voorlopige Raad van State. De Jointe provisionelle d’Etat92 had zijn eerste zitting op 11 januari 1717 en het eerste punt op de agenda was de weigering van de Brusselse Naties om hun consent te geven voor de subsidie van 1715 en 1716. De Naties waren wel bereid om hun consent te geven als er reeds een volledig

88

A. Henne en A. Wauters, o.c., p. 188. Gh. De Boom, Les Ministres Plénipotentiaires dans les Pays-Bas Autrichiens, principalement Cobenzl, Brussel, 1932, p. 14. 90 G. Symcox, Victor Amadeus II: absolutism in the Savoyard State, 1675-1730, Berkeley, Los Angeles, 1983, pp. 8-11. 91 L.P. Gachard, Documents inédits concernant les Troubles de Belgique, Brussel, 1838, dl. 1, pp. 147-148 92 De Raad van State zou een ‘Jointe provisionelle’ blijven tot de officiële herinstelling van de Raad van State door de Keizer in 1718. Hierna zullen we steeds verwijzen naar de ‘Jointe’. Aanwezigen waren ThomasPhilippe d’Alsace de Bossu (als aartsbisschop van Mechelen), de maarschalk-graaf de Vehlen (commandant van de Keizerlijke troepen), kanselier de Grysperre, Vander Gote (voorzitter van de Rekenkamer van Vlaanderen), de hertog van Ursel, de graaf van Lannoy, de Prins van Rubempré, de graaf van Maldegem, de graaf van Oudenaarde, de graaf van Elissem (voorzitter van de Raad van Henegouwen), de Baillet (voorzitter van de Grote Raad van Mechelen) en raadsheer Vander Haegen. De samenstelling van de hiernavolgende ‘Jointes’ verschilt sterk naargelang de aanwezigheid in Brussel. 89

[31]

consent was vanuit de steden Antwerpen en Leuven. En mits de gedeeltelijke terugbetaling van de subsidie van het jaar 1714 er ook kwam – net zoals Antwerpen die had gehad. In een brief – gedateerd diezelfde 11 januari – stelde Prié voor aan Eugène de Savoye om zo snel mogelijk over te gaan tot de verandering van de magistraten van alle steden in de Nederlanden. Volgens hem was het zo dat de vele problemen met de steden het gevolg waren van het erg lange bestuur van de magistraturen. De burgemeesters en schepenen waren volgens Prié of te gehaat door de bevolking, of te geliefd en in dat geval te bekommerd om hun populariteit. Een wissel van de magistraten zou bovendien niet alleen de consenten voor de subsidies kunnen versnellen, maar zou eveneens de inauguratie van Zijne Majesteit meer legitimiteit geven.93 Ondertussen weigerde het tweede lid van Brussel wederom hun consent voor de subsidie van het jaar 1717, omwille van dezelfde redenen die het derde lid van de stad aanvoerde voor het weigeren van het consent van 1715 en 1716. Prié droeg raadsheer Vander Haegen op een commissie samen te stellen met daarin telkens twee vertegenwoordigers van de (voorlopige) Raad van Financiën, de Raad van Brabant, de Staten van Brabant en van de Brusselse magistraat. De conclusie van de commissie Vander Haegen haalde de argumenten van Brussel onderuit. Ze wees erop dat het inderdaad waar was dat Antwerpen een korting had gekregen op de subsidie van 1714, en dat de Scheldestad eveneens de subsidies van 1715 en 1716 niet had betaald. Maar de financiële en materiële bijdragen die Antwerpen had geleverd tijdens de graantekorten94 , en in het onderhoud van twee legercontingenten overstegen de sommen die de subsidies normaliter zouden opleveren ruimschoots. Normaal zou de subsidie de landsheer circa. fl. 30.000 per jaar hebben opgeleverd, terwijl de waarde van de geleverde diensten geschat werd op meer dan fl. 32.000 per jaar. Voorzien van het rapport van de commissie werden de Brusselse burgemeester Fierlants en zijn eerste schepen door de Jointe opgedragen om aan het tweede lid van de stad – de weydenraedt – duidelijk te maken wat de commissie had besloten en hen te overhalen om hun consent te geven voor de subsidie van 1717.95 De magistraat antwoordde wel degelijk te erkennen dat Antwerpen een belangrijke bijdrage had geleverd, maar meende dat ook Brussel dit had gedaan. Niet alleen had Brussel ingestaan voor de inkwartiering van een uitgebreid garnizoen tijdens de Successieoorlog: ze had eveneens wonden opgelopen tijdens beide voorgaande oorlogen, en dit in dienst van het zéer verheven Huis van Habsburg. Volgens de magistraat hadden de bombardementen van 1695 en 1708 ‘si fort engagé et endetté d’un coste le corps enthier et de l’autre costé tous les particuliers de cette ville96 qu’ils ne jamais en estat de se relever ni des pertes inexprimables qu’ils ont souffertes par le desastre’. Daarenboven had de oorlog ook de economie van de stad zodanig ontwricht dat velen werkloos waren en verdere belastingen alleen maar zouden bijgedragen hebben tot het ongeluk. De magistraat vroeg hierom om 93

L.P. Gachard, o.c., pp. 3-9. ‘la cherté des grains’ ~ de ‘schaarsheid van het graan’ (waarschijnlijk omstreeks 1713). 95 L.P. Gachard, o.c., pp. 10-13. 96 Om de heropbouw na het bombardement van 1695 te bekostigen had de Brusselse magistraat – met expliciete steun van Emanuel-Maximiliaan van Beieren – grote leningen afgesloten bij de Antwerpse handelaars. De helft van de stad diende hierbij als onderpand (R. Jacobs, Een Geschiedenis van Brussel, Tielt, 2004, p. 181). Voor de Brusselse bevolking moet het nieuws van de korting voor Antwerpen, terwijl zij volledig voor hun quota dienden in te staan, hard aangekomen zijn. 94

[32]

volledige kwijtschelding van de subsidies van 1715 en 1716, ‘comme ceux d’Anvers’ – of in elk geval een ‘modération’ van één twintigste penning in de subsidies van elk jaar.97 Het verzoek van de Brusselse magistraat werd door Prié voorgelegd aan de Jointe en in samenspraak werd beslist om een regeling te treffen ten gunste van de stad. Als de drie leden van de stad zonder verdere vertragingen de subsidie van 1717 goedkeurden, zou er – als uitzonderlijke gunst van de Keizer – een vermindering kunnen komen van de subsidies van 1715 en 1716, zoals voorgesteld door de magistraat. Om de Brusselse leden de tijd te geven om hierover een akkoord te bereiken werd er beslist om een wissel van de magistraat met enkele maanden uit te stellen.98

1.3. De wil van de Keizer en prins. Al wat er gebeurde en beslist werd in de Oostenrijkse Nederlanden werd door de gevolmachtigd minister Prié per brief gemeld aan de landvoogd. Eugène de Savoye – de landvoogd – maakte vervolgens zijn rapport voor de Keizer.99 Zelfs tijdens de campagne tegen de Ottomanen bleef Eugène de Savoye de berichtgeving uit ‘zijn’ Nederlanden volgen. In het kamp van Peterwardein/Petrovaradin legde prins Eugène op 29 mei de laatste hand aan een uitgebreid rapport voor de Keizer – gebaseerd op de berichtgeving van de gevolmachtigd minister, waarvan de laatste op 7 mei werd verstuurd uit Brussel.100 De prins toonde zich voorstander van een zachte en gracieuze oplossing voor het conflict. Het volk in de Nederlandse bezittingen was – volgens hem – vanuit gewoonte zeer beschermend ten opzichte van hun privilegies, en net daarom diende er met hen zeer omzichtig te worden omgesprongen. Er zat trouwens waarheid in hun bewering dat ze substantiële verliezen geleden hebben tijdens de Successieoorlog, maar ook steeds hun trouw getoond hebben en daarom ‘les rendent plus dignes de la bénignité et compassion de Votre Majesté’. Bovendien achtte de prins het niet verstandig om iets te tegen de privilegies te gaan ondernemen voordat Zijne Majesteit legitiem en formeel ingezworen was als wettelijk vorst.101 Het voorstel van Prié en de Jointe, om de Brusselse bevolking - onder de gestelde voorwaarde weliswaar – de kortingen op de subsidies van 1715 en 1716 toe te zeggen steunde de prins ganshartig. Niet alleen omwille van de oorlogsverliezen, maar ook omdat het de regering weinig zou opleveren het volk te verplichten om in één jaar tijd zes twintigste penningen te laten betalen op hun bezittingen.102

97

ARA, Secretarie van State en Oorlog, nr. 2574. Brief van 23 februari 1717, “A Son Excellence. Remonstrant en trés profonds respects ceux du magistrat de cette ville de Bruxelles." 98 L.P. Gachard, o.c., pp. 13-15. 99 Dit was de theorie, in praktijk werden belangrijke brieven en rapporten meteen van Wenen naar Brussel gestuurd, of van Brussel naar Wenen. 100 Noch wij, noch Gachard hebben enige briefwisseling of notities van de Jointes teruggevonden in de rijksarchieven voor de periode 27 februari-18 mei. We kunnen wel een aantal gebeurtenissen afleiden uit de brieven van prins Eugène en de Keizerlijke administratie die de verzoeken van de markies de Prié behandelen. 101 De inauguratie van de Keizer als hertog van Brabant zou plaatsvinden op 11 oktober 1711 te Brussel. 102 L.P. Gachard, Documents inédits concernant les Troubles de Belgique, Brussel, 1839, dl. 2, pp. 281-285.

[33]

Ook de Keizer103 was geen voorstander van een harde repressie ten overstaan van het eerste en tweede lid van Brussel. Hij begreep – net als de prins – dat de stad geleden had onder de krijgsverrichtingen tijdens de laatste oorlog en wou in zijn ‘détermination royale’ niet met de strengheid handelen die de Prié had voorgesteld in zijn brief van 7 mei. In de omgang met de opstandige geesten mocht Prié zijn toevlucht niet zoeken tot geweld – zelfs niet de bereidheid tot het gebruik van geweld tonen – want “pues en los prinzipios de un govierno ha sido siempre politica muy assegurada user de la clemencia y de la benignidad sin prostituir por ella el respecto, ni la authoridad.”104 Wat bovendien ook pleitte voor een zachte aanpak in de Nederlanden was een praktische overweging: er waren te weinig troepen aanwezig om succesvol een opstand te kunnen onderdrukken.105 Prié werd aldus gevraagd om alles in het werk te stellen om de liefde en het vertrouwen van de bevolking te winnen, zodat ze zo snel mogelijk uit liefde voor hun wettelijke vorst de subsidie zouden toekennen. Het hof stelde eveneens voor dat de Prié de vertegenwoordigers van de Naties bij zich zou roepen om hen de kans te bieden hun grieven duidelijk te maken en deze over te brengen aan de Keizer.106 Als het écht zo was dat ze de subsidie niet konden betalen, en als dit de belangrijkste reden zou zijn voor hun weigering, dan diende de vermindering van één twintigste penning voor 1715 en 1716 meteen worden goedgekeurd. Als er nog andere redenen waren of als er werkelijk tweedrachtzaaiers aan het werk waren, dan was het de taak van de markies om hierover zoveel mogelijk inlichtingen te verzamelen. De brief van de Keizer werd door de Hoge Raad meteen naar Brussel gestuurd en ging niet eerst via Eugène de Savoye.107 Prié zou hem pas ontvangen tussen 23 juli en 29 juli.108

1.4. Een nieuwe Brusselse magistraat Op het moment dat keizer en landvoogd zich delibereren over de brieven en rapporten van Prié die geschreven werden voor 7 mei 1717 is er al heel wat veranderd in de Nederlanden.

103

De brief werd in het Spaans opgesteld door Don Ramon de Vilana Perlas. De Vilana Perlas maakte deel uit van de nieuwe “Hoge Raad voor de Nederlanden” die naar Spaans voorbeeld werd opgericht in Wenen op 1 april 1717. 104 “Omdat het van politieke wijsheid getuigd om in het begin van een bewind zich te bedienen van goedheid en clementie.” 105 Artikel XXV van het verdrag van Rastatt (6 maart 1714) zal ook in de overwegingen geslopen zijn om voor een zachte aanpak te kiezen. Het artikel herstelde alle privilegies zoals die bestanden in de Spaanse tijd, en verbood een inperking van deze privilegies. (H. Vast, Les Grands Traités du Règne de Louis XIV, Parijs, 1893, dl. 3, pp. 177-178). 106 In zijn brief van 29 juli aan Eugène de Savoye liet Prié weten dat directe interactie tussen de Naties en de landvoogd/landsheer/ministre plénipotentiaire net ingaat tegen de ‘geest’ van het reglement additioneel en dat hij daarom niet zal kunnen voldoen in dit verzoek. Hij zegt wel een aantal van zijn ‘conseillers’ deze opdracht toe te bedelen. (L.P. Gachard, Documents inédits concernant les Troubles de Belgique, Brussel, 1838, dl. 1, p. 24.) 107 L.P. Gachard, Documents inédits concernant les Troubles de Belgique, Brussel, 1839, dl. 2, pp. 315-320. 108 L.P. Gachard, Documents inédits concernant les Troubles de Belgique, Brussel, 1838, dl. 1, pp.23-24.

[34]

Omdat het consent van het derde lid van Brussel uitbleef werd in de Jointe van 19 mei 1717 beslist om meteen over te gaan tot de vernieuwing van de magistraat.109 De uittredende dekens van de Negen Naties weigerden echter een lijst met kandidaten voor hun opvolging voor te leggen omdat ze niet akkoord waren met het nog steeds in voege zijnde economische reglement van 14 augustus 1704.110 Dat reglement herleidde – onder meer – het aantal stedelijke ontvangers van vier naar twee, en het aantal ontvangers van het kanaal van twee naar één. Vanouds was het de gewoonte dat de Naties de helft – twee stedelijke ontvangers en één ontvanger van het kanaal – zelf mochten aanduiden uit een vijftal namen die hen werden voorgelegd door de magistraat. Door het nieuwe reglement konden ze maar één meer verkiezen. Omdat het reglement bovendien werd uitgegeven tijdens de usurpatie van een illegitieme landsheer – Filips V van Spanje – contesteerden de dekens aan de geldigheid van de inhoud.111 Prié kon zich vinden in de uiteenzetting van de Naties en omdat het hem eigenlijk niet zo belangrijk leek liet hij hen toe om (voorlopig) zelf de drie ontvangers – twee stedelijke en één van het kanaal – te verkiezen uit de namen die opgegeven waren door de magistraat. De uittredende dekens waren erg tevreden met deze toegift van Prié en legden weinig later hun lijst met kandidaten voor aan de Magistraat. Ondertussen was de nieuwe magistraat reeds gevormd:112 -

Burgemeester:

Jean-Baptiste De Decker

-

Schepenen:

François-Gabriel Lasso, licenciaat in de Rechten De Varick, burggraaf van Brussel Charles-Ignace De Vischer de Celles Etienne-Michel Cano Clops, oud deken Paul - Joseph De Greve De Boete

-

Ontvanger :

Norbert-François Charles Van Assche

-

Ontvanger van het kanaal:

Charles-Leopold Fierlants, uittredend burgemeester.

Op 1 juni maakte de magistraat de namen bekend van de personen die door hen geselecteerd waren om hun respectievelijke Naties te vertegenwoordigen als dekens en boetmeesters. Het inzweren van de dekens zou plaatsvinden op 2 juni.113 Verzameld op het stadhuis de tweede juni weigerden de kandidaat-dekens de eed op te doen. Ze verdedigden zich door te stellen dat het reglement additioneel van 1700 – net als het reglement van 1704 – niet was goedgekeurd door de wettelijke soeverein. Omwille van dit probleem werd op 7 juni de Jointe opnieuw samengeroepen, en burgemeester Decker en het raadsheer-fiscaal Charliers werden eveneens uitgenodigd om hun 109

ARA, Raad van State, nr. 91, f°13v-14v. ARA, Raad van State, nr. 378, f° 4r 111 A. Henne en A. Wauters, Histoire de la Ville de Bruxelles, Brussel, 1845, dl. 3, pp. 176, 191. 112 ARA, Raad van State, nr. 378, f° 4r, 6r-9v. ; L.P. Gachard, o.c., pp.25-26 113 L.P. Gachard, o.c., p. 27. 110

[35]

opwachting te maken. Er werd beslist om een verzoek aan de Raad van Brabant te richten met de vraag een placcard uit te vaardigen die de dekens verplichtte hun eed te maken op het reglement additioneel van 1700. De burgemeester moest op zijn beurt de dekens op de hoogte te brengen dat het volharden in de weigering zou kunnen leiden tot een veroordeling door de Raad van Brabant.114 De Raad van Brabant vaardigde op 11 juni twee decreten af. De eerste beval inderdaad aan de dekens om de eed te doen op het additioneel reglement van 12 augustus 1700. Het tweede decreet benadrukte dat het verboden was om mensen die in dienst zijn van de stad Brussel – of hun familie, of bezittingen – te bedreigen of aan te vallen.115 De verdere gebeurtenissen van juni 1717 zijn onbekend. De brief van 23 juli van Prié aan Eugène de Savoye bevindt zich niet in archieven, en er zijn tot 17 juli geen Jointes – of er is geen verslag van bewaard gebleven.

1.5. Het decreet van 24 juli 1717 Op 9 juli ontving de gevolmachtigd minister een brief van J. Vanden Broeck, griffier van de Staten van Brabant. Hij schreef uit naam van de officieren van het Brusselse garnizoen die al 16 of 17 maand lang geen soldij hadden ontvangen. Het betalen van die soldij was de verantwoordelijkheid van de stad Brussel, maar de subsidies die daarvoor normaal werden aangesproken waren in de jaren 1715 en 1716 niet bijeengebracht waardoor het garnizoen ook niet werd betaald. Vanden Broeck drukte zijn hoop uit voor een snelle oplossing, en liefst voordat de situatie te ernstig zou worden. Prié beloofde Vanden Broeck en de officieren om de zaak door te geven aan de magistraat van de stad, en om de zaak voor te leggen aan de Jointe.116 Tijdens de Jointe van 17 juli werd de zaak inderdaad behandeld door Prié en aan het officier-fiscaal Charliers werd opgedragen een oplossing te zoeken zodat de subsidie zou kunnen geïnd worden. Raadsheer-fiscaal Charliers kwam in de Jointe van 23 juli met een oplossing over de brug. Hij had een decreet uitgewerkt waarbij het derde lid van Brussel zou worden uitgesloten uit de besluitvorming totdat de eed op het additioneel reglement van 12 augustus 1700 werd gepresteert. Prié keurde het uitvaardigen van een dergelijk decreet bij monde goed. Charliers werd opgedragen de procedures in gang te zetten, maar het bestaan van een dergelijk decreet niet publiekelijk te maken voordat er nog even met de dekens was onderhandeld.117 De raadsheer-fiscaal van Brabant merkte wel meteen op dat het hier geen afschaffing van het derde lid betrof – wat in strijd zou zijn met de privilegies en tot een opstand zou kunnen leiden – maar enkel een interpretatie van de reglementen waardoor besluiten voortaan konden genomen worden door enkel de eerste twee leden zolang er geen derde lid in voege was.118

114

ARA, Raad van State, nr.91, f° 16r-17r. Liste Chronologique des Edits et Ordonnances de Pays-Bas autrichiens de 1700 à 1750, Brussel, 1851, p. 191. 116 ARA, Raad van State, nr. 378, f° 13r-14v, f° 17r-18r. 117 ARA, Raad van State, nr. 91, f° 19v-23v. 118 ARA, Raad van State, nr. 378, f° 47v. 115

[36]

24 juli 1717, te Brussel. – De Raad van Brabant decreteert de schorsing van het in voege zijn van het derde lid van de stad Brussel zolang als de dekens van de ambachten niet de eed afleggen zoals opgenomen in het decreet van 11 juni.119 Voordat het decreet echter in voege zou kunnen treden diende het nog goedgekeurd te worden door de kanselier en de procureur-generaal. Prié vroeg Charliers het modeldecreet voor te leggen kanselier de Grysperre en procureur-generaal de Hemptinne, en hun mening te vragen over deze handelswijze. Ondertussen vroeg Prié dat er eveneens nog een aantal pogingen zouden worden ondernomen om de dekens zover te krijgen dat ze toch hun eed zouden doen op het additioneel reglement zodat de relatief gevaarlijke decreet zou kunnen achterwege gelaten worden.120 Op diezelfde 24e juli werd beslist om een aantal commissarissen vanuit de Raad van Brabant uit te sturen om met de dekens te gaan praten. Voor de commissarissen werd volgende instructie opgesteld:121 -

-

Per natie moeten de dekens bij de commissarissen geroepen worden. Daar zullen ze op hun plicht gewezen worden – d.i. het doen van de eed – zoals zij die reeds hadden moeten doen op 2 juni laatstleden. Als er Naties zijn die wensen de eed te maken moeten ze voorgeleid worden op het stadhuis volgende maandag of dinsdag [4 en 5 augustus 1717]. Als er dekens zijn die de eed maken in het bijzijn van de commissaris, de burgemeester en schepen dan is die eed evenwaardig als zou die zijn gedaan op het stadhuis. Dat de commissarissen moeten een verslag bijhouden van alles dat is gezegd en besproken, en wie wat heeft gezegd. Als de Naties wederom weigeren, dan zullen ze nog een bedenktijd van een nog nader te bepalen aantal dagen krijgen om met een ‘finale resolutie’ terug te verschijnen bij de respectievelijke commissaris.

1.6. De standpunten van de Naties Op maandag 26 en dinsdag 27 juli werden de dekens per natie gevraagd te verschijnen voor raadsheer Goswin Wynants122 en F. Charliers. Er werd hen op een vriendelijke en ‘vaderlijke’ manier uitgelegd dat het reglement additioneel wel degelijk geldigheid genoot en hierin niet verschilde van de decreten van 1545, 1586 en 1619. Bovendien werd hen door de Raad van Brabant per decreet bevolen zich wel degelijk in te zweren op het additioneel. Wynants zei ook geprobeerd te hebben om de dekens duidelijk te maken dat zonder de eed de Negen Naties in feite niet langer zouden bestaan, en dat de Raad van Brabant mogelijkheden had om zonder hen alsnog een volledig consent in de subsidies te bewerkstelligen. De Naties werden er eveneens op 119

Liste Chronologique des Edits et Ordonnances de Pays-Bas autrichiens, p. 191. ARA, Raad van State, nr. 378, f° 48v-51r. 121 ARA, Raad van State, nr. 378, f° 53r. 122 Goswin Arnould de Wynants (1661-1732), werd raadsheer bij de Raad van Brabant in 1691. Werd in 1717 gevraagd door Prié om deel uit te maken van de Geheime Raad. Op 18 oktober 1717 werd hij ingezworen bij de Hoge Raad voor de Nederlanden in Wenen (Patentbrief van 1 augustus 1717). Goswin Wynants is de schrijver van ‘supremae curiae Brabantiae Decisiones recentiones”. (C. Bruneel, Les Grands Commis du Gouvernement des Pays-Bas autrichiens. Dictionnaire Biographique du personnel des institutions centrales. Brussel, 2001, p.671). 120

[37]

gewezen dat ze door hun weigering de inauguratie van hun wettelijke soeverein tegenhielden omdat ook zij zich hiertoe akkoord moeten verklaren.123 In zijn verslag meldde Wynants dat er twee gedragingen bij de dekens leefdnn: “Aan de ene kant zijn er degene die zeer kalm en redelijk overkomen – maar desalniettemin weigeren om de eed te maken – en ‘les plus ignorants et stupides’ degene die luidop ruzie maken en blijk geven van weinig verstand. De eerste groep meent dat hun geweten hen tegenhoudt om de eed te doen, omdat ze bedreigd worden door de Raad van Brabant om de eed te doen terwijl er verschillende artikelen zijn in het reglement additioneel die niet stroken met de privilegies van dit land. Ze stellen zich bovendien vragen bij het feit dat het additioneel werd uitgegeven door ‘slechts’ een gouverneurgeneraal en niet de landsheer. De tweede groep kwam volgens Wynants met argumenten die ‘plus frivoles’ waren.” Raadsheer Wynants had verschillende maal geprobeerd om hen te overtuigen van het tegendeel – dat het additioneel wel degelijk kracht van wet had en dat een aantal van de voorgaande reglementen ook niet waren uitgevaardigd door de landsheer – maar het mocht niet baten. Alleen de Onze-Lieve-Vrouwenatie zou zich bereid getoond hebben om de eed te maken, maar dan alleen als alle andere Naties hetzelfde doen. Wynants beeïndigde zijn informatieronde, en gaf de Naties acht dagen om tot betere gedachten te komen124 Christophe-Ernest de Baillet, voorzitter van de Grote Raad, was volgens Prié zeer verheugd toen hem werd gevraagd om – in het geval dat de dekens tijdens de gegeven acht dagen bleven volharden in hun weigering – een laatste poging te wagen om hen te overtuigen. Volgens de markies was Baillet een man was die de kwaliteiten had om een dergelijke taak tot een goed einde te brengen: hij was zachtaardig, geduldig en intelligent, en wou niks anders dan dat ’s Majesteits reglementen werden gevolgd.125 Baillet begon op 5 augustus met zijn gesprekken. Hij riep eerst zes individuele dekens bij zich en kreeg hen na beraadslagingen zover dat ze bereid waren om de eed op het additioneel reglement te doen zolang de andere dekens hen hierin zouden volgen. Zeven andere dekens die iets later voor Baillet verschenen toonden zich even bereid en openbaarden aan hem dat slechts twee van de Negen Naties verantwoordelijk waren voor de weigering van de anderen, maar ze weigerden te vertellen welke. Nadien werd de volledige Sint-Jansnatie (21 dekens) door Baillet ontvangen. Deze dekens toonden zich evenwel erg vijandig en gaven blijk van weinig gevoel voor rede. De bemiddeling met deze natie kwam echter vroegtijdig ten einde doordat een klerk het nieuws kwam brengen dat de vrouw van de Baillet ernstig ziek was.126 Diezelfde dag nog nam de voorzitter van de Grote Raad een koets terug naar Mechelen om bij zijn vrouw te zijn. Toen hij op 9 augustus terug in Brussel was wilde geen enkele natie nog met hem onderhandelen. Een gerucht was rond gegaan dat de Raad van Brabant geen enkele bevoegdheid had in de zaak van de Naties. 123

L.P. Gachard, o.c., pp. 38-43. ARA, Raad van State, nr. 378, f° 70r-79v. 125 L.P. Gachard, o.c., pp. 45-46. 126 Ze zou voor het einde van de maand komen te sterven. 124

[38]

De voorzitter van de Grote Raad begaf zich dan maar naar het huis van de prins van Rubempré om hem te vragen om zijn autoriteit en populariteit bij het volk te gebruiken om de dekens vooralsnog te kunnen ondervragen. De prins ging akkoord en de verdere deliberaties met de dekens van de Naties gingen door bij hem thuis.127 De Sint-Gillisnatie (19 dekens) was na een lange deliberatie akkoord om de eed te doen op het additioneel reglement van 1700 op voorwaarde dat ook de andere Naties zich akkoord zouden verklaren. De Onze-Lieve-Vrouwenatie (13 dekens), de Sint-Jacobsnatie (23 dekens) en de Sint-Nicolaasnatie (15 dekens) waren eveneens akkoord om de eed te doen onder diezelfde voorwaarde. De Sint-Jansnatie – voor een tweede keer uitgenodigd – was ook nog steeds positief. Wel wezen de meeste dekens erop dat ze wel degelijk bang waren voor de reactie het Brusselse gemeen als zij de eed zouden doen. Meer weerstand ondervond Baillet bij de Naties van Sint-Pieter (16 dekens), Sint-Goriks (17 dekens) en Sint-Laureys (16 dekens). Volgens hem was het zo dat deze Naties zich vooral verzetten omwille van hun armoedige ambachten. De dekens die zich verzetten tegen het additioneel reglement zegden dit te doen omwille van zes uiteenlopende redenen:128 -

Ze gingen niet akkoord met de daling van het aantal dekens in hun Achterraad. (Art. 3) Ze wilden in de mogelijkheid zijn om na het wel of niet nemen van een beslissing te blijven zitten op het stadhuis. (Art. 6) Ze wilden eigen verzoeken aan de landsheer/gouverneur-generaal kunnen doen. (Art. 8) Ze vonden de strafmaatregelen die waren opgenomen in het reglement te streng (bvb. verbanning omwille van het blijven zitten). Het reglement additioneel was niet voorzien van de handtekening van de landsheer – bij het reglement additioneel van 1619 was dit wel het geval. Ze wilden er ook zeker van zijn dat het wel degelijk de wil van de Keizer was dat ze de eed zouden doen op het additioneel. Een brief van de Keizer zou voor de meesten onder hen meteen het einde van hun verzet betekenen.

De Baillet verklaarde in de Jointe de meeste van de opmerkingen van de Naties geen enkele grond habben. Zo was (1) de daling van het aantal dekens in de achterraad een praktische overweging, (2) het verbod op het blijven zitten op het stadhuis reeds opgenomen in het reglement 1619, (3) evenals het verbod om een rechtstreeks verzoek te richten aan de vorst of de landvoogd. De (4) strafmaat opgenomen in het additioneel reglement was eveneens terug te vinden in het reglement van 1619. En hoewel het reglement additioneel van 1619 inderdaad de handtekening van aartshertog Albrecht – de landsheer – draagt, (5) was dit niet het geval bij de oudere reglementen die rechtskracht kenden ondanks het ontbreken van de handtekening van de vorst. De zesde en laatste opmerking van de Naties kende – volgens Baillet – enige grond van waarheid. De Keizer heeft nog geen enkele intentie laten blijken met betrekking tot de problemen in de stad Brussel of zijn mening laten kennen over de waarde van het additioneel reglement.129

127 128

L.P. Gachard, o.c., pp. 72-80. ARA, Raad van State, nr. 378, f° 83v-89v.

[39]

1.7. Drie visies om de crisis aan te pakken In de Jointe van 26 augustus 1717 kwamen de raadsheren tot drie mogelijke alternatieven om het uitblijven van de consenten en de eed van de Naties aan te pakken. De eerste visie werd verdedigd door de markies de Prié. Hij was ervoor gewonnen om van de inauguratie van de Keizer (gepland op 1 oktober) te Brussel gebruik te maken om het aantal aanwezige soldaten drastisch te laten toenemen. De verhoogde militaire aanwezigheid zou een opstand van de ‘menu peuple’ voorkomen wanneer officieel de ‘non-existence’ van de Naties werd afgekondigd. De soldaten zouden bovendien in Brussel kunnen blijven om de rust te garanderen terwijl de subsidies werden opgehaald. De markies werd in zijn visie min of meer bijgetreden door Vander Haegen, de graaf van Elissem en Goswin de Wynants. Een tweede visie – geopperd door Baillet – stelde voor om aan de Keizer te vragen zich in een staatsbrief te richten tot de Negen Naties waarin hij hen beveelt de eed te doen op het additioneel reglement van 1700. Nog beter zou wezen als de Keizer een nieuw reglement zou afkondigen waar de Naties zich aan zouden moeten houden omdat er in dat geval geen twijfel meer gezaaid zou kunnen worden over de legitimiteit. Baillet werd in zijn visie gesteund door de aartsbisschop. Volgens een derde visie – voorgesteld door de maréchal-comte de Vehlen en de prins van Rubempré – zouden de dekens eerst kunnen de eed doen op het reglement van 1619. Ondertussen kon een verzoek gericht worden aan de Keizer om zich uit te spreken over de zaak en een beslissing te nemen.130 Een heftige discussie over de voor- en nadelen van de verschillende visies brak los binnen de Jointe.131 De voorstanders van de zachtere aanpak – en het afwachten van een keizerlijk brief – wezen er net op dat het alleen de onzekerheid over het additioneel reglement is die de meeste Naties weerhield om zich akkoord te verklaren. Eén brief van de Keizer zou alles kunnen oplossen. Het leek hen ook niet gepast om de onschuldige burgers te straffen voor de weigering van enkelen. De voorstanders van een uitsluiting van het derde lid en het opdringen van het consent meenden dat ‘les voyes de douceur’ die onder meer door de graaf van Königsegg werden bewandeld niet hadden geholpen, en in tegendeel de problemen net aan de problemen hadden bijgedragen. Een uitsluiting van het derde lid zou de garantie met zich meebrengen dat de subsidies zouden gelicht kunnen worden. Bovendien zou toegeven aan de Naties – en hen de eed laten doen op het reglement van 1619 – net de positie van de Keizer en zijn gevolmachtigde in de Nederlanden ondermijnen. In het beste geval zou deze toegift leidden tot een eenmalig consent om dan vanaf het volgende jaar terug dwars te gaan liggen.132

129

ARA, Raad van State, nr. 378, f° 83v-90v ARA, Raad van State, nr. 378, f° 90r-98v 131 De discussie werd uiteraard minder gestructureerd gevoerd. Wij hebben hier geprobeerd om de meningen en opmerkingen van de raadslieden te bundelen. 132 ARA, Raad van State, nr. 378, f°. 94v-96v, 100r-103r. 130

[40]

De Prié nam alle drie de visies op in zijn brief van 9 september (verstuurd op 15 september) gericht aan Eugène de Savoye en voegde eraan toe dat hij geloofde dat een aantal van de raadslieden blijk gaven bondgenoten van de dekens te zijn. Prié had het gevoel dat ‘le ministère ici ont trempé par des vues et des intérêts particuliers’.133

1.8. De inauguratie van de Keizer In de Jointe van 15 september werd besproken wat nu uiteindelijk zou moeten gedaan worden met het derde lid van Brussel. Hun consent was niet alleen nodig om de subsidies te kunnen ophalen, maar ook om de Keizer plechtig in the zweren als hertog van Brabant. De beslissing werd genomen om nog eenmaal een poging te doen de dekens te overtuigen en anders het decreet van 24 juli openbaar te maken.134 De inauguratie van de Keizer had al veel voeten in de aarde gehad. Reeds in het begin van 1717 was Prié gewonnen voor een inauguratie in Leuven, omwille van de blaam dat dit zou zijn voor ‘hoofdstad’ Brussel.135 Een eer waar de stad Leuven lange tijd voor bleef lobbyen. De Keizer liet in een nota van 11 juni echter duidelijk verstaan dat hij niet wou weten van het veranderen van de locatie van de inauguratie; dat die hoe dan ook in Brussel zou moeten doorgaan.136 De Naties werden wederom benaderd door twee commissarissen – waarschijnlijk de raadsheren Wynants en Charliers – en opnieuw kon niets hen overreden om de eed te doen. Nog steeds bleven ze zich verdedigen met ‘valse’ argumenten of durfden ze de eed niet doen uit angst voor het gepeupel. Prié, Wynants en Charliers verdedigden bijgevolg het uitvaardigen van het decreet van 24 juli. Ondanks verzet van een aantal leden van de Jointe – waarvan Vehlen als enige bij naam werd genoemd – werd het decreet op laste van de procureur-generaal door de Raad van Brabant in werking gesteld.137 Met de inwerkingtreding van het decreet, en aangezien het eerste en tweede lid van Brussel reeds hun consent hadden gegeven, kon de datum voor de inauguratie eindelijk worden vastgelegd. Prié schreef verheugd naar Eugène de Savoye dat het bekendmaken van het decreet niet had geleid tot problemen of opstand en omwille van de publieke rust tijdens de inauguratie werd de inhoud van het decreet nog niet gebruikt om de goedkeuring van de subsidie te bewerkstelligen.138 Karel VI werd 11 oktober 1717 plechtig ingezworen te Brussel als hertog van Brabant. De gevolmachtigd minister nam de eed op de Blijde Inkomste in naam van de Keizer. 139 Omwille van de inauguratie maakte maréchal-comte de Vehlen zijn intrede in de stad met in zijn gevolg een grote troepenmacht waarvan velen nadien in de stad bleven.140

133

L.P. Gachard, o.c., pp. 51-58. ARA, Raad van State, nr. 378, f° 117v-121v 135 In zijn brief van 26 februari (L.P. Gachard, o.c., pp. 13-15). 136 L.P. Gachard, Documents inédits concernant les Troubles de Belgique, Brussel, 1839, dl. 2, pp. 315-320. 137 L.P. Gachard, Documents inédits concernant les Troubles de Belgique, Brussel, 1838, dl. 1, pp. 84-86. 138 L.P. Gachard, o.c., pp. 93-94 139 Liste Chronologique des Edits et Ordonnances de Pays-Bas autrichiens, p. 193. 140 L.P. Gachard, o.c., pp. 94. 134

[41]

1.9. Kritiek vanuit de Staten van Brabant Vanuit de Staten van Brabant was er meteen enige oppositie tegen het decreet van 24 juli. Vooral binnen de tweede stand bracht het decreet veel discussie en oppositie teweeg. Een grote groep – die Prié ‘gematigden’ noemde – wilden de Keizer aanschrijven om zijn mening te kennen over het decreet maar verklaarden zich verder akkoord met alles wat gebeurd en ondernomen was. Een aantal andere edellieden poneerden dat er geen sprake kon zijn van een uitsluiting van het derde lid, en dat de Raad van Brabant hier geen enkele autoriteit in had. Ondanks alle tegenstand bleek de meerderheid van de twee eerste Staten – volgens Prié – toch voorstander van een verdere beperking van de macht en invloed van de ambachten. Volgens Prié waren er slechts een drietal leden van de tweede stand die openlijk bleven volharden in hun oppositie tegen het decreet: de graaf van Limminghe141, de markies van Herzele142 en de prins van Rubempré. Deze drie edellieden zouden zich na de laatste zitting van de Staten naar de secretaris begeven hebben om hun protest officieel te laten registreren. Vooral de eerste twee zouden volgens de Prié ‘en faveur de peuple’ zijn, de prins van Rubempré was daarentegen een man vol goede intenties maar voorzien van weinig inzicht. Hij moet zich hebben laten overtuigen door de beide andere mannen en zijn eigen zachtaardigheid.143 Op 21 oktober 1717 legde kanselier aan de Staten het ontwerp voor de subsidie van 1718 voor inhoudende 3 twintigste penningen (twee voor de hoofdsteden), een verdere inning van de imposten op de speciën tijdens de volgende 6 maanden en een ‘don gratuit’ van fl. 150.000. Zonder veel problemen – ondanks enig protest onder de adel – werd het ontwerp op 24 oktober in zijn volledigheid goedgekeurd door de twee eerste staten. De vertegenwoordigers van de hoofdsteden gaven hun consent voor het voortzetten van de imposten op de speciën, maar stelden hun consent voor de subsidie uit tot in december – om het derde lid van de steden Brussel en Antwerpen nog even tijd te geven om hun consent te geven voor de subsidie van 1717. Op 31 oktober echter maakten enkele gedeputeerden van de eerste twee Staten van Brabant samen met griffier Vanden Broeck hun opwachting bij gevolmachtigd minister Prié. Ze hadden een eigen representatie bij zich van de problemen met de subsidies zoals zij die zelf percipieerden en hoopten dat Prié deze zou willen doorsturen naar de Keizer in Wenen. Daarnaast wensten ze ook een uitstel in de betaling van de imposten op de speciën. Prié weigerde zowel de uitstel van de imposten als het doorsturen van de bewuste ‘representatie’ zeggende tegen de gedeputeerden dat het beneden hen was om zich in te laten met de verdediging van ‘des gens opiniâtres en désobéissants’. Hij vond hun relaas ‘fort inconsideré et peu conforme au zèle que devroient avoir le clergé et la noblesse’. Daarom ‘durfde’ hij de representatie ook niet doorsturen naar de Keizer. Hij stuurde de ‘representatie’ wel als bijlage bij zijn brief van 1 november aan de landvoogd, om te illustreren hoe onwerkbaar het Brabantse volk wel was. De representatie van de twee eerste leden van de Staten – gedateerd op 22 oktober 1717 – bestaat uit een apologie voor het gedrag van de dekens, een verdediging van hun voortdurende 141

Charles Vanden Berghe de Limminghe, zoon van de voorzitter van de Rekenkamer van Brabant. Ambroise d’Herzelles. Had een broer in dienst van de Filips V van Spanje, waardoor hij volgens Prié niet te vertrouwen was. 143 L-P. Gachard, o.c., pp. 86-89, 94, 103-104, 115. 142

[42]

weigering om de eed te maken op het additioneel reglement en een verzoek aan de Keizer om het inzweren van de dekens op enkel het reglement van 1619 toe te staan.144 Uiteindelijk richtten de Staten hun verzoek rechtstreeks tot de landvoogd in twee afzonderlijke brieven, op 22 november en 4 december.

1.10 Ondertussen in Brussel In Brussel is het in de weken die volgden op de inauguratie van Karel VI vrij rustig gebleven, maar op twee november breekt een kleine oproer uit. Burgemeester Decker had bevolen om de versierde wip die ter ere van de inauguratie op de Grote Markt was opgericht te verwijderen. Het gepeupel (‘du canaille’) was echter niet akkoord met de afbraak en begon de arbeider die voor die taak waren uitgezocht te achtervolgen. De arbeiders konden zich ternauwernood verschuilen in het stadhuis, terwijl het gepeupel het hout van de wip stal en verschillende beledigingen toeriep naar passerende koetsen. Omwille van deze problemen hebben de aanwezigen van de Jointe van 6 november besloten om een decreet uit te vaardigen die de vagebonden gebood Brussel te verlaten alsook een reglement dat de werking van de politiediensten in de stad diende te verbeteren.145 De weydenraedt gaf zonder veel problemen zijn consent voor het voortzetten van de imposten op de speciën, maar toen burgemeester Decker een verwijzing naar het decreet van 24 juli wou opnemen in de schriftelijke neerslag van het consent van de stad kwam er luid protest. De leden van de weydenraedt wilden niet dat de clausule ‘als de twee andere leden volgen’ werd vervangen door ‘als het tweede lid volgt, aangezien het derde lid niet bestaat conform het decreet van de Raad van Brabant van 24 juli laatstleden’. De Staten van Brabant spraken hun steun uit voor de weydenraedt, en uiteindelijk werd besloten het toch bij de oude clausule te houden zolang ze de het consent van de stad niet in gevaar bracht.146

1.11 Overpeinzingen van de markies. In vrijwel elke brief die Prié richtte aan Son Altesse Sérénissime, prins Eugène, kwamen verwijten voor tegenover de Brabanders omwille van hun republikeinse mentaliteit en verdachtmakingen aan het adres van verscheidene edelen. In oktober schreef Prié vanuit Gent dat het graafschap Vlaanderen ‘servira à ramener celle de Brabant, où il y a véritablement des très mauvaises humeurs et des esprits très inquiètes et peu bien intentionnés non seulement parmy ces factieux, mais aussy dans la noblesse’.147 Volgens de gevolmachtigd minister hadden de dekens veel medestanders binnen de adel en misschien zelfs binnen de Jointe. De dekens zouden nooit op zichzelf een dergelijk grote weerstand kunnen

144

L.P. Gachard, o.c., pp. 113-118. ARA, Raad van State, nr. 91, f° 35. 146 L.P. Gachard, o.c., p. 129-130. 147 ARA, Departement voor de Hof- en Staatskanselarij voor de Nederlanden te Wenen, nr. 39, A5. Brief van 23 oktober 1717, “J’ay solicité si vivement tous les preparatifs…” 145

[43]

organiseren tegenover de vorst – een macht binnen dit land moet hen opstoken.148 Bovendien zei hij aanwijzingen te hebben dat er contacten waren tussen de opstandelingen in Antwerpen en Brussel. “Enfin,” schreef hij naar prins Eugène op 23 oktober, “l’intrigue est si fort dans le pays-ci selon la génie de la nation."149 Over zichzelf schreef hij dat de dienst aan zijn majesteit hem erg moeilijk valt. Hij voelde dat hij niet genoeg macht had om echt iets te gaan veranderen in dit land. Daarenboven had hij ook het gevoel dat hij hier gehaat was en dat alle problemen de schuld waren van de gevolmachtigd minister. Terwijl hij alleen maar de bevelen van de Keizer uitvoerde en alleen maar handelde na een uniforme beslissing van de Jointe.150 -*In een brief gedateerd op 15 december 1717 maakte de gevolmachtigde een volledig overzicht van alle problemen van het afgelopen jaar, en alle vermoedens die hij had over de beweegredenen van de adel en de Brusselse dekens. Hij schreef over ook over de nieuwe mogelijkheid om het conflict op te lossen waar raadsheren Vander Goten en Vander Haegen mee naar buiten kwamen. Ze stelden voor dat de Keizer een brief zou schrijven waarin hij zich negatief uitdrukte over het gedrag van de dekens en dat hij van zou hen eisen om zich meteen in te zweren conform het additioneel reglement. Ten tweede stelden ze voor dat de Keizer bij wijze van gunst de dekens in een aantal van hun bekommernissen gelijk zou geven. Zo kwamen ze met het voorstel om een regeling uit te werken waardoor de dekens – na goedkeuring door de burgemeester of de kanselier – zouden kunnen verschijnen voor de landvoogd. Eveneens zou het aantal dekens in de achterraad van de Naties kunnen worden teruggebracht naar het aantal van 1619. Volgens Vander Goten en Vander Haegen zouden deze gunsten de dekens zeer gunstig stemmen zodat ze van dan af aan nooit meer zo lang volharden in de weigering van hun consent. En als dat dan toch nog zou voorkomen zou Zijne Majesteit des te meer reden hebben om een nieuw, nog strikter reglement uit te vaardigen.151 Prié was zelf voorstander van manu militari ingrijpen, en nadat de stad nadien onder controle zou gebracht zijn ‘des plus mutin’ tenminste verbannen of naar de ‘galères à Naples’ sturen – en dan zouden die straffen nog te licht uitvallen. De meest gepaste straf – meende Prié – was Brussel volledig uitsluiten van het geven van een consent en het verplaatsen van de hoofdzetel van de regering naar een andere stad.152

148

ARA, Departement voor de Hof- en Staatskanselarij voor de Nederlanden te wenen, nr. 40, E2.21. Brief van 15 oktober 1717, “Je me suis donné l’honneur…”. 149 L.P. Gachard, o.c., p. 110. 150 L.P. Gachard, o.c., p. 110. 151 L.P. Gachard, o.c., pp. 146-147. 152 L.P. Gachard, o.c., pp. 147-148.

[44]

1.12. Het repliek van Eugène de Savoye De landvoogd schreef een kort, maar erg vriendelijk antwoord naar de Staten van Brabant op hun brieven van 24 november en 4 december. Hij zou de zaak aan ‘la haute pénétration’ van de Keizer voorleggen en hem vragen om de zaak verder te mogen laten onderzoeken.153 Nadat prins Eugène ook de brief van Prié van 15 december ontvangen had schreef hij een rapport voor de Keizer (gedateerd op 29 december) waarin hij zowel de brief van Prié als de brieven van de Staten van Brabant opnam. Eugène voegde een eigen analyse van de situatie aan zijn rapport toe en zei geen voorstander te zijn van ‘le voie de rigueur’ die de gevolmachtigd minister voorstelde, maar in tegendeel de voorstellen van raadslieden Vander Goten en Vander Haegen genegen was.154

153 154

L.P. Gachard, o.c., pp. 154-155. L.P. Gachard, Documents inédits concernant les Troubles de Belgique, Brussel, 1839, dl. 2, pp. 285-286.

[45]

(2) 1718 – Het ‘canaille de Bruxelles’ rebelleert 2.1. Instructies uit Wenen Het duurde meer dan een maand voordat de Keizer – in samenspraak met de Hoge Raad voor de Nederlanden – Eugène de Savoye kon voorzien van instructies met betrekking tot de situatie in Brussel. Twee brieven – beide gedateerd op 2 februari – werden bij prins Eugène bezorgd. De eerste brief bevatte een aantal instructies voor de gevolmachtigd minister. De tweede brief was gericht aan de landvoogd, maar bevatte de verplichting voor de dekens om zich te onderwerpen aan de wil van hun vorst en de eed te doen op het additioneel reglement. Prié kreeg de opdracht een aantal notabelen erop uit te sturen om nogmaals met de dekens te gaan overleggen over het afleggen van bovenstaande eed. De Keizer stelde voor om onder meer de aartsbisschop van Mechelen en de hertog van Aremberg hiervoor in te schakelen – maar hun aantal mocht door de gevolmachtigde naar goeddunk worden uitgebreid. Als extra motivering mochten de notabelen aan de dekens hun woord geven dat ze de gevolmachtigd minister met kracht zouden verzoeken om de achterraad terug te laten plaatsvinden op voet van het reglement van 1619. Een verzoek dat Prié op zijn beurt ‘provisionellement’ diende in te willigen. Op die manier zou de perceptie blijven bestaan dat het herstellen van de achterraad geen toegift van de Keizer was, maar een inwilliging van de smeekbede van een aantal hoge heren.155 Als dit alles goed zou zijn afgelopen moest Son Altesse Sérénissime Eugène de Savoye een brief schrijven aan de eerste twee Staten van Brabant om hen te vragen zich in te lichten over de grieven van de Naties en hierover te rapporteren bij de landvoogd. Die zou dan op zijn beurt de Keizer inlichten. Met deze richtlijn werd een tweede wens van de Naties; een neutraal medium (De Staten van Brabant) tussen hen en de landvoogd eveneens ingewilligd. Als de bovenstaande strategie geen vruchten zou afwerpen diende Prié de tweede brief van de Keizer te openbaren aan de onderhandelaars, die het bestaan en de inhoud op hun beurt dienden bekend te maken aan de dekens in de hoop dat ze zich meteen zouden inzweren. Als het dan nog zo zou zijn dat de dekens niet geloofden dat een dergelijke brief bestond zouden ze die zelf ook mogen zien en horen lezen. Wanneer de dekens ook dan nog bleven volharden in hun weigering om de eed te doen zou de zaak aanhangig gemaakt moeten worden bij de Raad van Brabant. De Raad van Brabant diende dan procedures tegen de meest volhardende individuen op te starten en hen volgens de wetten van het land berechten. De Keizer hoopte dat in dat geval de straffen even streng en exemplarisch zouden zijn als na de troebelen van 1619, 1698 en 1699. De instructie eindigde met een waarschuwing. Prié mocht in geen enkel geval de inhoud van de eerste brief – de brief met de instructies – vrijgeven of tonen aan een ander. Alleen de tweede brief die ‘explique et porte le tempérament de douceur et usage de ma clémence de douceur et

155

L.P. Gachard, o.c, p. 322.

[46]

usage de ma clémence et de condenscence provisionelle en faveur desdits doyens’ mocht desnoods verspreid worden.156

De instructie en de brief werden diezelfde dag nog bezorgd bij prins Eugène157, en op diezelfde 2e februari nog werd er door de prins een korte brief met een paar opmerkingen bezorgd aan de Keizer. De landvoogd gaf de raad de tweede brief alleen in het Frans te versturen naar de Nederlanden – de markies de Prié had daar in een oudere brief al op aangestuurd – omdat de Naties anderzijds misschien konden gaan beweren dat het een kwaadwillige vertaling van de oorspronkelijke brief was. Als tweede gaf prins Eugène aan de Keizer ‘zeer nederig’ het advies om de overheid de tweede brief van de Keizer uit eigen beweging te laten voorleggen aan de Naties. Wachten tot de Naties bleven persisteren in hun weigering en dan pas de brief tonen zou kunnen gepercipieerd worden als een knieval van de gevolmachtigde – en met hem de landvoogd en de Keizer.158 Eugène de Savoye besloot uit eigen beweging ook de eerste twee Staten van Brabant aan te schrijven159 met het vriendelijke verzoek de dekens te overtuigen om de eed te doen op het eerdergenoemde reglement. Hij zei dat hij hun zaak had voorgelegd aan de Keizer en dat die te kennen had gegeven dat het zijn wens was dat de dekens zich zouden inzweren op het reglement van 1700. Als ze zich hierin snel confirmeerden zou het goed mogelijk zijn dat de Keizer hen in al zijn goedheid een aantal gunsten zou gaan toekennen.160 De opmerkingen van Eugène de Savoye werden gegrond bevonden en op 7 februari – 5 dagen na de eerste brief – werd een bijgestuurde en uitgebreide versie van de instructies naar Prié gestuurd. In de nieuwe versie van de brief was opgenomen dat in het geval dat de dekens niet meteen zouden toegeven bij de gesprekken met de notabelen ze door de burgemeester zouden worden samengeroepen op het stadhuis in de zaal waar ze zich altijd ingezworen hadden. De burgemeester zou hen dan de brief van de Keizer tonen waarna ze zouden verplicht zijn meteen de eed te doen op het additioneel reglement, en zodat ze niet meer onder elkaar kunnen gaan delibereren en konkelen. Als ze dan toch nog zouden blijven persisteren in hun weigering kreeg Prié de onderstaande instucties: Eerst en vooral mocht hij aan de Keizerlijke troepen die aanwezig waren in de Zuidelijke Nederlanden het bevel geven – in samenspraak met de generaal – om Brussel binnen te trekken en er strategische posities in te nemen. De troepen mochten echter alleen ingezet worden om de orde te handhaven en zelf geen gevangenen nemen of executies uitvoeren.

156

L.P. Gachard, o.c., p.p. 323-326. Eugène de Savoye bevond zich op dat moment in Wenen waardoor de communicatie sneller kon verlopen dan tijdens de krijgsverrichtingen tegen de Ottomanen. 158 L.P. Gachard, o.c., p.p. 286-287. 159 De brief is gedateerd op 5 februari en verstuurd vanuit Wenen. 160 L.P. Gachard, Documents inédits concernant les Troubles de Belgique, Brussel, 1838, dl. 1, pp. 163-164. 157

[47]

Ten tweede diende Prié een aparte jointe in het leven te roepen die zich zou bezighouden met de procedures van de Raad van Brabant tegen de weigeraars. In de jointe zouden alleen de kanselier van Brabant en de raadsheren Vander Goten, Baillet en Vander Haegen zitting hebben. Ze waren geacht dagelijks te vergaderen en dagelijks verslag uit de brengen bij de markies of bij de Jointe. Prié moest de Raad van Brabant bovenal opdragen om alleen een klein aantal mensen te straffen, alleen diegene die de grootste verantwoordelijkheid droegen voor de problemen in Brussel. De Keizer wenste eveneens dat het onderzoek zo weinig mogelijk ruchtbaarheid zou krijgen om geen onrust op te wekken bij het gepeupel. Het onderzoek zou ook snel moeten verlopen, zodat er ook snel een einde zou komen aan de financiële rompslomp in Brabant. Zowel in het begin als op het eind van de instructie werd Prié op het hart gedrukt om zich volledig te schikken naar de instructie van de Keizer en geen belangrijke beslissingen zelf te nemen. Als er toch een dringende beslissing diende genomen worden moest hij daarvoor het unanieme akkoord van de Jointe provisionelle d’Etat.hebben. Als hij écht belangrijke redenen kon bedenken om de visie van de Jointe niet te volgen moest hij daarvoor eerst toestemming vragen bij de landvoogd.161

2.2. Omhaling van de subsidies op het platteland Eind 1717 had Prié geëist dat de Staten van Brabant de 3 twintigste penningen voor de subsidies van het platteland als zouden gaan innen. Twijfels en protesten werden door Prié van tafel geschoven en de Staten konden niet anders dan ontvangers aanstellen. Op 31 januari 1718 verzocht Prié de aanwezigheid van griffier Vanden Broeck van de Staten van Brabant. Vanden Broeck werd gevraagd hoe ver de Staten stonden met het innen van de subsidies waarop Vanden Broeck eerlijk antwoordde dat er over het algemeen geen grote problemen waren ondervonden, uitgezonderd in de kwartieren van Brussel en Leuven. De twee steden hadden een grote invloed in hun kwartieren en veel burgers hadden er eigendommen waardoor een groot aantal lokale besturen niet in de mogelijkheid waren om de subsidie te betalen of gewoon weigerden om het te doen. Prié vroeg Vanden Broeck om een rapport met de voorlopige staat van de belastingsophaling, en een lijst van de gemeenten en steden van het platteland die betaling weigerden. De griffier zei echter niet gemachtigd te zijn om zelf dat verzoek in te willigen, maar hij zou het voorleggen aan de eerste twee Staten. De Staten gingen akkoord (1 feb.) en Prié had het rapport op 23 februari in handen. In een brief naar prins Eugène schreef Prié dat het positief was dat het inning van de subsidie volledig gebeurde in naam van de Staten van Brabant en niet in dat van de vorst. 162 Desondanks besloot hij nu zelf in te grijpen in het kwartier van Brussel. Hij stuurde een aantal cavaleriedetachementen naar de dorpen en steden die de subsidie bleven weigeren en ze werden voor de keuze gesteld: ofwel de desbetreffende detachementen inkwartieren en onderhouden, 161 162

L.P. Gachard, Documents inédits concernant les Troubles de Belgique, Brussel, 1839, dl. 2, pp. 327-333. L.P. Gachard, Documents inédits concernant les Troubles de Belgique, Brussel, 1838, dl. 1, pp. 157-158.

[48]

ofwel de subsidie betalen. Wat het resultaat van deze actie was is ons onbekend, maar waarschijnlijk verkozen de meeste dorpen om de subsidie betalen.163

2.3. Prié ontvangt de instructies In de tweede helft van februari ontving Prié de instructies van de Keizer. Hierop werd de aartsbisschop van Mechelen uitgenodigd in Brussel en gevraagd om de taak die de Keizer hem toebedeeld had te aanvaarden. De aartsbisschop toonde zich hiertoe bereid en zou zich zo gauw mogelijk voor een iets langere periode in Brussel vestigen maar had diende eerst nog een colloquium in Mechelen bij te wonen. De hertog van Aremberg daarentegen was al enige tijd geleden vertrokken naar Parijs en Prié verwachtte niet dat hij snel zou terugkeren. De gevolmachtigd minister had wel een bericht gestuurd naar de graaf van Königsegg – de ambassadeur van de Keizer in Parijs – met de vraag om indien mogelijk Aremberg in te lichten. Prié dacht eraan de prins van Rubempré te vragen de hertog van Aremberg in deze zaak te vervangen. Niet alleen was Rubempré erg geliefd bij het volk, hij had bovendien al onderhandeld met de dekens in augustus 1717.164 De dekens werden op 7 maart per Natie ontvangen door de aartsbisschop in zijn Brusselse ambtswoning en in het bijzijn van de prins van Rubempré. De aartsbisschop en de prins hebben getracht hen te overreden, hebben ook het voorstel voor het herstel van de achterraad gedaan en zelfs beloofd dat ze zouden lobbyen om de nietigverklaring van het decreet van 24 juli te bekomen. Het leverde niks op: alle dekens bleven volharden in hun weigering.165 Gevolmachtigd minister Prié zei ook uit eigen persoon, en vanuit zijn positie, stappen te hebben ondernomen ‘pour captiver les esprits’ van de Brusselse bevolking. Tijdens de carnavalsweek (eind januari) had hij een groot publiek bal gegeven waarop de hele bevolking welkom was, en daarnaast had hij een aantal ‘comédies’ gesponserd waarin werd gefocust op de ridderlijkheid en de moed die prins Eugène – de landvoogd – had getoond tijdens de laatste campagne.166 De brief die prins Eugène naar de eerste twee Staten van Brabant had gestuurd werd op 3 maart tijdens een buitengewone zitting behandeld. Ze stelden voor om de brief in het Vlaams te vertalen en door te sturen naar de burgemeester en de weydenraedt, voorzien van een bijlage waarin de twee eerste Staten zich achter de wensen van de prins schaarden. Prié toonde zich erg tevreden over dit voorstel en gaf hen toestemming de inhoud van de brief openbaar te maken aan de eerste twee leden van Brussel.167 De juridische jointe waarvan de Keizer de samenstelling had gedecreteerd begon ook aan zijn werkzaamheden. Op vraag van Prié buigden ze zich het eerst over de mogelijkheid om de dekens te laten inzweren op straf van een boete van fl. 200 als ze zich niet confirmeerden binnen de 24 uur, fl. 400 als ze dat niet deden voor het midden van de maand, etc. De ultieme straf zou 163

L.P. Gachard, o.c., p. 185. L.P. Gachard, o.c., pp. 156-157. 165 L.P. Gachard, o.c., p. 172. 166 Eugène de Savoye had in augustus 1717 de Slag om Belgrado gewonnen en de stad ingenomen. De inname van Belgrado betekende het einde van de krijgsverrichtingen tegen het Ottomaanse Rijk en nieuwe vredesonderhandelingen die zouden eindigen met de Vrede van Passarrowitz (21 juli 1718). 167 L.P. Gachard, o.c., pp. 160, 164-166. 164

[49]

een expulsie uit de statenvertegenwoordiging zijn. Vander Goten, voorzitter van de Rekenkamer van Vlaanderen, vond het een goed idee en voegde eraan toe dat een dergelijke straf ertoe zou leiden dat de vrouwen en kinderen van de dekens hun gezinshoofd onder druk zouden zetten om toe te geven uit angst geld en goed te verliezen aan onbetaalbare boetes. Vander Haegen en Baillet (voorzitter van de Grote Raad) waren echter helemaal niet akkoord. Ze vreesden dat de uitvaardiging van een dergelijk decreet waarschijnlijk onmogelijk zou zijn in het licht van de vrijheden van het hertogdom. Daarnaast was er het gevaar dat het gepeupel zou gaan muiten als ze hoorden dat de dekens op een dergelijke manier werden verplicht te consenteren. Er werd bij de jointe ook gepolst naar de mogelijkheid om de dekens te straffen op basis van hun ongehoorzaamheid aan de Raad van Brabant en de Keizer. Vander Haegen en Baillet zeiden dat die mogelijkheid bestond, maar daarvoor dienden ze een schriftelijke verklaring van de dekens te hebben.168

2.4. Nieuwe pogingen vanuit de Staten van Brabant De dag nadat de prins van Rubempré en de aartsbisschop hadden geprobeerd en gefaald om de dekens te overtuigen liet de bestendige deputatie van de twee eerste Staten van Brabant aan Prié melden dat ze zelf ook wilden helpen om de Naties te overtuigen, en dat ze hierover zouden delibereren. Ze schreven eveneens de stad aan met de vraag op de hoogte gebracht te worden over de eisen van de Naties. Op 14 maart verschenen burgemeester Decker en stadsgriffier Pipenpoy met 9 raedsmans169 voor de bestendige deputatie. De raedsmans lieten weten dat hun cliënten (de Naties) de originele brief van prins Eugène wilden zien waarvan de inhoud hen reeds was bekend gemaakt door de magistraat en de weydenraed. De bestendige deputatie stemde toe en zou de dekens hiervoor binnen weinig tijd laten verzamelen op het stadhuis.170 Nieuwe pogingen ten overstaan van de Naties bleven echter uit voor de rest van maart – ofwel hebben wij er niks over teruggeconden Prié ontving op 2 april een geschreven verzoek van de markies van Ittre en de baron van Herent - beide behoorden tot de bestendige deputatie van de tweede stand. Ze stelden voor om een conferentie te organiseren op het stadhuis waarbij telkens twee vertegenwoordigers uit zowel de clerus, als de adel, de magistraat en de weydenraedt werden afgevaardigd om te gaan overleggen met eveneens twee vertegenwoordigers uit elke Natie. Ze willen hiervoor wel eerst de goedkeuring bekomen van de gevolmachtigd minister. Prié was tevreden met dit aanbod en gaf onmiddellijk zijn toestemming. Op 5 april omstreeks 10 uur ‘s ochtends verschenen de gezanten van zeven Naties voor de vertegenwoordigers van de Staten en het stadsbestuur.171 De Naties van Sint-Laureys en SintNiklaas stuurden niemand. Eerst werd de brief van prins Eugène voorgelezen en de inhoud van de 168

L.P. Gachard, o.c., pp. 181-182. De juridische consulenten van de Naties. 170 L.P. Gachard, o.c., p. 173. 171 Voor de clerus zetelden de abten van Villers en Dilighem; voor de adel de markies van Ittre, de baron van Spangen en de graaf van Limmingen; voor de magistraat de schepenen Lasso en Varick; en voor de weydenraedt oud-burgmeester (van de Naties) ‘tKint en oud-schepen (van de geslachten) DeLeeuw. Als secretarissen waren aanwezigen Vandenbroeck (voor de Staten van Brabant) en Pipenpoy (voor de stad). 169

[50]

brief overlopen. Nadien kregen de gezanten zelf de kans om de brief te inspecteren waarop ze vroegen om zich te mogen begeven naar hun respectievelijke Naties om er te gaan overleggen. Er werd hiermee ingestemd. Twee dagen later – op 7 april – verschenen de gezanten opnieuw op het stadhuis voor de afgevaardigden van de Staten en de stad. Ze waren tot de overeenkomst gekomen dat ze zich alleen wilden inzweren op het reglement van 1619 – en bovendien hadden ze weinig vertrouwen in de mondelinge beloften die hen eerder waren gemaakt door de aartsbisschop en de prins van Rubempré. Hoe konden ze er zeker van zijn dat de gevolmachtigd minister hun achterraad zou herstellen op voet van die van 1619? En hoe konden ze zeker zijn dat het decreet van 24 juli zou worden herroepen? Er werd overeen gekomen om de Naties nog een paar dagen langer te geven zodat ze nog even konden reflecteren over hun antwoord en ondertussen vergaderden ook de vertegenwoordigers van de Staten en de stad verder over wat kon worden aangeboden aan de Naties opdat ze zich zouden conformeren aan het reglement van 1700. De gezanten van de Naties herhaalden op 9 april wederom hun eis om de eed te mogen doen op het reglement van 1619. De vertegenwoordigers van de Staten en de stad gingen in discussie met de gezanten. Het merendeel van de gezanten wees de discussie af omdat ze alleen de woordvoerders van hun respectievelijk Naties waren en niet de dekens of raedsmans. Andere gezanten maakten de suggestie dat het zou kunnen helpen als het de Naties werd toegestaan om hun klachten rechtstreeks over te brengen aan de Keizer. Als ze zelf hun zaak – ‘de waarheid’ – zouden kunnen verdedigen bij de vorst zou die snel inzien dat de Naties alleen het beste willen voor het land en de Keizer. Nog anderen zeiden dat de vorige dekens (die dienden tussen 1703 tot 1713) steevast de eed onder druk van bezettende mogendheden hadden moeten doen, maar nu dat de Keizer zijn Blijde Inkomste had gemaakt in Brabant de oude voorrechten opnieuw waren gaan gelden en daarom ook het decreet van 1700 niet meer in voege kon zijn. Toen de vertegenwoordigers van de Staten de gezanten vroegen om een geschreven verantwoording van de weigering om te voldoen aan de wil van prins Eugène stootten ze op een categorieke weigering van de gezanten. Volgens de gezanten was het niet de gewoonte dat de Naties hun opinies op schrift stelden, ze gaven alleen verbale rapporten en dan nog bij voorkeur via hun raedsmans.172 De vertegenwoordiging van de Staten van Brabant en de stad lieten hierop een rapport opmaken door Vanden Broeck voor de markies de Prié en staakten hun werkzaamheden. Hun conclusie was dat de beste optie het uitvaardigen van een nieuw reglement zou zijn. Prié was niet volledig ongelukkig met het resultaat van de pogingen die waren ondernomen door de Staten en de stad. De onderhandelingen hadden ertoe geleid dat ook de Staten van Brabant niet meer aan de kant van de dekens stonden (of dat dacht hij toch). Tijdens de daaropvolgende plenaire zitting van de eerste twee Staten van Brabant – over het voortzetten van de imposten – zou hij de eerste twee staten vragen officieel het gedrag van de dekens te veroordelen en zich volledig achter het decreet van 24 juli 1717 te scharen.173 De eerste twee Staten kwamen in plenaire zitting bijeen op 28 april, maar er is geen enkel spoor van een officiële 172 173

L.P. Gachard, o.c., pp. 173-180. L.P. Gachard, o.c., pp. 169-170.

[51]

veroordeling van de dekens. Het consent voor de imposten kwam er op 7 mei en droeg – zoals altijd – de zinsnede ‘mits den derden staet volght voorts oft andersints niet’.174

2.5. Pogingen door het eerste en tweede lid van Brussel. Na het falen van de gezamenlijke commissie van de Staten en de stad, besloten de eerste twee leden van Brussel om zelf een poging te ondernemen om de Naties te overtuigen. Op 9, 10 en 11 mei werden de Naties in hun eigen gildenhuizen bezocht door de schepen Lasso, oud-schepen DeLeeuw en stadsjurist De Wilde enerzijds, en schepen Varick en griffier Pipenpoy anderzijds. De visitaties leverden weinig op, hoewel veel dekens wel schenen te twijfelen aan de juistheid van hun zaak. De meesten beloofden erover na te denken, en zouden pas beslissen op het moment waarop ze terug op het stadhuis werden samengeroepen om de eed te doen.175

2.6. De eerste ‘émeute’ [24-25 mei 1718] Na geconfronteerd te zijn met het gegeven dat Staten noch stadsbestuur erin geslaagd waren om de dekens te doen consenteren besloot Prié – in samenspraak met Vander Haegen en Baillet – de Keizerlijke brief van 2 februari openbaar te maken. Een verzoekschrift werd gestuurd naar de burgemeester om de dekens samen te roepen op het stadhuis, in de kamer waar ze naar gewoonte werden ingezworen. In de late avond van 23 mei werd bij burgemeester Decker een gesloten pakje afgeleverd met daarin de brief van de Keizer, een korte inhoud van de brief en een vertaling in het Vlaams. Het pakje mocht pas geopend worden in het bijzijn van de dekens. Diezelfde avond schreef Prié aan Eugène de Savoye: “J’ai donc l’honneur d’informer Votre Altesse que, demain matin, lesdits doyens seront assemblés à la maison de ville, et l’on sortira de cette incertitude. Personne du ministère, ni le bourgmestre même, saurait faire un certain pronostic de ce qui en arrivera."176 24 mei 1718, omstreeks 10 uur ’s ochtends, werden de dekens ontvangen door de burgemeester op het stadhuis. Toen alle dekens aanwezig waren werd het ‘packet clos’ door de burgemeester geopend en werden in volgorde voorgelezen: de samenvatting van de brief met het order van de gevolmachtigd minister, de Vlaamse vertaling en het origineel van de brief. Nadien werd het origineel gepresenteerd op tafel opdat de dekens de zegels en kenmerken van het document konden inspecteren. Hierna vroeg de burgemeester aan de dekens om zich te conformeren aan de wens van de Keizer en de eed te doen op het additioneel reglement van 12 augustus 1700.177 Frans Van Ypen178, de deken van de tin- en loodgieters uit de Sint-Gillisnatie, maakte als eerste aanstalten om de eed te gaan doen en nam in zijn gevolg een 35 à 40-tal andere dekens mee. De overige dekens – ongeveer 110 – verlieten de zaal en het stadhuis.179 Op de Grote Markt bleven de weigerende dekens staan en toen Van Ypen langs de hoofdpoort van het stadhuis naar 174

SaB, Oud Archief, lias 139, bundel 23. Rapport gedateerd op 7 mei 1718. L.P. Gachard, o.c., pp. 189-202. 176 L.P. Gachard, o.c., pp. 184-185. 177 ARA, Raad van State, nr. 371, Brief ‘A Heems’ van 8 mei 1718, “Son Excellence m’ayant donné ordre de convoquer les choisis de noeuf nations…". 178 Hij zou overtuigd geweest zijn door de de maarschalk-graaf van Vehlen, de graaf van Limminghe en griffier Vanden Broeck om de eed te doen. 179 L.P. Gachard, o.c., pp. 210, 228-229. 175

[52]

buiten kwam begonnen ze hem na te roepen en hem ‘Mijn Deken-alleen’ te noemen omdat hij zijn makkers zou hebben verraden voor zijn eigen voordeel.180 Hierop kwamen verschillende jongens – zowel kinderen als dienstbodes – aangelopen en begonnen Van Ypen te achtervolgen terwijl ze “Dood aan de verrader!” riepen. Verschillende volwassenen sloten zich aan.181 Van Ypen vluchtte een aanpalend huis in en sloot de deur achter zich. De eigenaar van het huis – een wijnverkoper – deed er alles aan om de bende buiten te houden omdat hij vreesde dat zijn huis zou worden geplunderd.182 Amman Bosschaert was ondertussen tussenbeide gekomen en probeerde de gemoederen te bedaren. Samen kwamen ze tot de overeenkomst dat de eigenaar acht of negen ‘van het gepeupelt’ zou binnenlaten om zijn huis te doorzoeken. De discussie had er echter voor gezorgd dat Van Ypen tijd genoeg had om via de daken te ontsnappen aan de meute.183 Ondertussen was de burgemeester naar de ambtswoning van de markies de Prié gelopen om verslag uit te brengen. Niet veel later maakte ook de maréchal-comte de Vehlen zijn opwachting , alsook de markies de Los Rios en de graaf van Maldeghem. De graaf van Limminghe vervoegde een weinig later ook het gezelschap met het nieuws over Van Ypen en de vraag om zijn bezittingen en gezin in bescherming te nemen. De maarschalk werd opgedragen om zo snel mogelijk een aantal detachementen naar het huis van Van Ypen en de burgemeester te sturen.184 Even brak een discussie los tussen de aanwezig edellieden, en dan vooral tussen Prié en Vehlen. Vehlen wilde van Prié weten welke wapens de soldaten mochten gebruiken, terwijl Prié vond dat hij niet de autoriteit bezat om een maarschalk van de Keizer in militaire aangelegenheden te bevelen. Blijkbaar wou Prié in geen geval verantwoordelijk kunnen gesteld worden voor wat zou kunnen gebeuren. Omdat de maarschalk bleef weigeren troepen in te zetten zonder een geschreven bevel moest Prié toegeven. Omdat het grotendeels om jongens ging, en deze jongens bovendien ongewapend waren, diende het geweld te worden beperkt: in elk geval geen doden of zwaargewonden. De dragonders dienden doorheen de meute te galopperen om hen uiteen te jagen. Als de jongens met stenen zouden beginnen gooien mochten de oudsten onder hen aangepakt worden met het plat van de sabel. Alleen in het ergste geval mochten de soldaten hun toevlucht nemen tot vuurwapens. Prié stelde ook voor om een aantal van de oudste jongens – 5 of 6 van de dienstjongens – op te pakken om ze later voorbeeldig te laten straffen.185 De meute had zich ondertussen verplaatst naar de Torfsinne (Quai aux Tourbes), omdat ze dachten Van Ypen daar in zijn woning aan te treffen. Ze bekogelden de ramen van het huis met kasseistenen en probeerden de deur te forceren. De zwangere vrouw van Van Ypen is toen naar het raam gekomen en heeft geroepen: “Wat wilt gijlieden van mij hebben, het gene dat mijnen man gedaen heeft dat is den schult van den borgemeester, mits hij mijnen man daer toe met gewelt geproemt heeft.” Eén van de buren mengde zich ook in het tumult en vroegen aan de 180

Niet veel later zou Van Ypen het fontijnierschap voor het Hof toegewezen krijgen. Volgens de burgemeester was het geroep net een signaal voor de jongens om uit hun schuilhoeken te komen en de ‘verraders’ aan te vallen. (L.P. Gachard, o.c., p. 211). 182 SaB, Oud Archief, nr. 3350, pp. 8-9. 183 Volgens de burgemeester was het geroep net een signaal voor de jongens om uit hun schuilhoeken te komen en de ‘verraders’ aan te vallen. (L.P. Gachard, o.c., p. 211). 184 L.P. Gachard, o.c., pp. 212-213. 185 L.P. Gachard, o.c., p. 214. 181

[53]

meute: “Wat wilt gijlieden daer[binnen] doen? Gijlieden zult dan maer seven a achter jonge kinders met eene swangere vrouw bevinden die de oorsaeke daer van niet en is.”

Fig. 1 - Topografische kaart van Brussel (L.A. Dupius, 1777) – Collectie Koninklijke Bibliotheek, detail. (a.) Grote Markt (b.) Torfsinne (c.) Augustijnencomplex

Hierop verplaatste de meute zich naar het huis van burgemeester Decker, gelegen nabij de Augustijnen, naast de rivier de Zenne. Wederom werden de vensters ingegooid met kasseistenen. De vrouw en kinderen van de burgemeester konden ternauwernood ontsnappen langs de achterkant van het huis.186 Het duurde niet lang voordat een aantal jongens binnendrongen via de gebroken ramen, de voordeur openmaakten en het plunderen begon.187 De meest waardevolle stukken werden meegenomen, papieren en boeken werden in de Zenne geworpen.188 Niet lang daarna verschenen de dragonders van Westerloo aan het huis van de burgemeester en galoppeerden in volle vaart doorheen het gepeupel tot aan de Munt (‘la monoye’) en terug.189 Het duurde tot na de middag voordat het hele garnizoen in beweging was; in totaal ca. 2500 man infanterie en een paar honderd dragonders. Het aantal muiters werd door de maréchal-comte Wrangel evenwel geschat om minimum 3000. Op aanraden van de graaf van Maldegem, de markies van Ittre en Wrangel gaf Prié toestemming aan de magistraat om ook de gilden190 samen te roepen. Burgemeester Decker werd op zijn beurt naar het stadhuis geëscorteerd om er bevelen te geven aan de kapiteins van de gilden en er de onlusten vanuit de magistraat aan te pakken. Omstreeks 19u30 ontving Prié een boodschap van de burgemeester. Hij meldde dat de gilden zijn

186

SaB, Oud Archief, nr. 3350, pp. 9-10. L.P. Gachard, o.c., p. 212-213. 188 Tijdens de gouverneurschap van Maria-Elizabeth zouden de herstelbetalingen aan burgemeester Decker oplopen tot een som van fl. 57.390. (L.P. Gachard, Documents inédits concernant …, dl. 2, p. 399). 189 SaB, Oud Archief, nr. 3350, p. 10. 190 De gilden of gulden bestonden uit 5 burgercompagnieën en ca. 500 gewapende mannen. In theorie werden alleen ‘goede en trouwe’ burgers toegelaten. Bij hoge nood konden ook de 10 burgercompagnieën of wycken worden opgeroepen. 187

[54]

bevelen niet opvolgden, maar integendeel de Grote Markt bleven bezetten en deze ook hadden afgesloten met kettingen. De hele nacht lang bleven de onlusten duren.191 Naar de ochtend toe slaagde het garnizoen erin om het gepeupel van de straat te jagen en de meest strategische posities in de stad in te nemen. De gilden bleven ondertussen de Grote Markt bezetten. Op 25 mei leek de storm te zijn geluwd, totdat een aantal wachtposten werd overvallen door ‘une grêle de pierres’ van een groepje jongens. De poging van een aantal infanteristen om de jongens te pakken te krijgen escaleerde waardoor ook de wijcken naar de wapens grepen. De ambachtgilden begonnen zelf doorheen de straten van Brussel te marcheren, naar eigen zeggen om op eigen kracht de onlusten te doen ophouden. Een aantal onder hen wilden ook hun verdedigingsposten192 innemen die hen vanouds waren toegewezen. Dit alles leidde tot nog meer strubbelingen omdat die waren ingenomen door de garnizoendetachementen. Uiteindelijk besloot Vehlen, met toestemming van Prié, om de garnizoenen terug te trekken op de Coudenberg en de lage stad over te laten aan de gilden en wijcken.193 Twee noodbijeenkomsten van de Raad van State194 werden diezelfde dag bijeengeroepen – een ’s ochtends en een ’s middags – tijdens dewelke de raadsheren hun visie konden uitspreken over hoe de stad terug volledig onder controle kon worden gebracht. Omwille van de weinige soldaten die tot hun beschikking waren, en de onrust die zich op dit moment verspreid had over de hele bevolking was het merendeel van de Raad het erover eens dat ze de dekens zouden moeten toelaten om provisioneel de eed te doen op het reglement van 1619.195 Prié hield aanvankelijk nog de boot af: “Je devois plutôt me sacrifier avec les troupes, que de désobléir aux ordres de Sa Majesté." Maar nadat verschillende leden van de Raad opmerkten dat het verlies van een garnizoen en een stad de Keizer meer zouden schaden dan het negeren van een bevel gaf ook hij toe. Secretaris Snellinckx stelde de akte op en Prié ondertekende.196 Diezelfde dag nog werden de dekens ingezworen op het stadhuis om 6 uur ’s avonds.197 Prié schreef een uitgebreid rapport van 28 mei naar Eugène de Savoye over de ‘troubles à Bruxelles’ waarin hij reflecteerde en mijmerde over alles wat gebeurd was. Volgens hem waren de jongens aangezet door hun vaders of hun meesters, en was alles wat voorgevallen was die 24e en 25e dag van mei een groot complot. “Gelukkig,” merkte de gevolmachtigde op, “is het decreet dat ik getekend heb slecht provisioneel en kan het bijgevolg op elk moment door de Keizer afgeschaft worden. Des te meer omdat het voortgekomen is uit opruiing en afpersing.” 191

Vele pogingen worden gedaan om de orde verder te verstoren of nog meer mensen op de been te krijgen. Een aantal muiters wilden binnenbreken in de Sint-Gorikskerk om daar de grote (alarm)klok te luiden, maar ze werden hierin belet door een detachement dragonders. 192 Elke natie was een toren of een poort toegewezen die ze bij gevaar of in oorlogstijd dienden in te nemen en te verdedigen. (R. Jacobs, Een Geschiedenis van Brussel, Tielt, 2004, p. 75). 193 P.L. Gachard, Documents concernant des Troubles de Belgique …, dl. 1, p. 216-222. 194 Via patentbrieven van 28 maart 1718 had Charles VI officieel de Raad van State terug opgericht, waardoor de werking van de Jointe provisionelle d’Etat opging in die van de Raad van State. (ARA, Raad van State, 69, pp. 47-95). 195 ARA, Raad van State 92, pp. 4-7. 196 L.P. Gachard, o.c., pp. 223-225. 197 SaB, Oud Archief, nr. 3350, p. 11.

[55]

Hij stelde voor aan de prins om Brussel zeer hard te gaan straffen, door middel van een militaire inname of door het verplaatsen van de hoofdstad naar Mechelen.198

2.7. De Naties blijven eisen stellen De dagen na de oproer en de hele maand juni bleef het betrekkelijk rustig in Brussel.199 De sfeer bleef wel gespannen. De onderliggende emotie in de stad maakte de garnizoensoldaten – sterk in de minderheid – nerveus en bij de magistraat durfde niemand uit angst voor een nieuwe opstoot een onderzoek te beginnen naar de omstandigheden van de oproer van 24 en 25 mei. Maréchal-comte de Vehlen gaf het bevel het aantal wachtposten te verdubbelen en patrouilles bleven de hele nacht door patrouilleren door de straten van Brussel. De ordehandhaving in de benedenstad werd overdag evenwel overgelaten aan de gilden. Prié vond het zelfs een goede zaak: “[…], si la bourgeoisie veut empêcher les désordres, elle le peut faire très-aisément par ses guldens […], qui sont obligés d’agir en ces sortes d’occasions ; ou elle ne veut pas, et pour lors, elle ne mérite pas que le gouvernement s’en mêle, et commette troupes de Sa Majesté." Een bijkomend voordeel was dat het garnizoen niet kon gebruikt worden door ‘des mauvaises esprits’ om een nieuwe oproer uit te lokken. Prié schreef naar prins Eugène dat het gevaar bestond dat soldaten te hard zouden optreden tegenover de bevolking en dat er één van de kwajongens die zich in grote getale onder het gepeupel bevonden dood of gewond zou achterblijven. Een dergelijk ongeval zou ertoe hebben kunnen leiden dat de hele stad – ‘leur pères’ – zich tegen het garnizoen zou keren. Een jongeman van 23 jaar – gewapend met pistolen – werd op een juniavond aangehouden. De jongeman noemde zichzelf de ‘generaal van de jongens’ en bekende dat hij een legertje jongens had aangevoerd bij het plunderen van het huis van de burgemeester.200

Intussen probeerde de Raad van State er alles voor te doen om te zorgen dat de sfeer rustig bleef. Omwille van de controverse rond zijn persoon werd aan burgemeester Decker verzocht of hij enige tijd verlof kon nemen en zich met zijn gezin buiten de stad kon vestigen. De burgemeester willigde dit verzoek van de Raad van State in en droeg zijn functie – voorlopig – over aan eerste schepen Lasso. De Raad delibereerde eveneens over de subsidies van 1717 en 1718, waarvoor nog steeds een consent nodig was van de Naties. Er werd beslist om het voorleggen van de subsidies van beide jaren aan de Naties enkele maanden te spreiden om negatieve sentimenten te voorkomen. De raadlieden dachten er zelfs aan om de subsidies te laten voorleggen door de immer populaire Rubempré, terwijl dat traditioneel de taak van de burgemeester of – indien afwezig – de eerste

198

L.P. Gachard, o.c., pp. 220, 226-228. De grootste onrust werd veroorzaakt door de plundering van de woning van twee Doornikse meisjes omwille van hun ‘mauvaise vie’. De burger die het gepeupel had aangezet tot het plunderen van de woning was bekend, maar men kon – of durfde – hem niet terugvinden. 200 L.P. Gachard, o.c., pp. 238-241. 199

[56]

schepen was. Het vastleggen van een datum werd echter uitgesteld omdat de Staten eerst de gigot wilden zien gelicht worden.201

Tijdens een eerste zitting van de dekens op het stadhuis omwille van hun consent voor de subsidies 1715 en 1716 legden de Naties een nieuwe reeks eisen op tafel, die door eerste schepen Lasso overgemaakt werden aan de gevolmachtigd minister. De meeste eisen houden weinig in – ze hebben betrekking op kleine problemen binnen de stad -, maar punt twee in het eisenpakket is de onmiddellijke annulering van de decreten van 11 juni en 24 juli 1717.202 Prié geeft de eis door aan de Raad van Brabant, die bevestigd dat de bovenvermelde decreten nog steeds in voege zijn, maar dat hun inhoud irrelevant geworden aangezien de eed door de dekens gepresteerd is op het reglement van 1619. De conclusie van de Raad van Brabant werd bekend gemaakt aan de magistraat, die op zijn beurt de dekens inlichtte.203 De dekens zaten opnieuw samen op 4 en 5 juli, maar weigerden opnieuw tot een consent te komen zolang de decreten nog in voege waren. Tijdens de zitting van de Raad van State van 6 juli 1718 maakten een aantal raadsheren van de Raad van Brabant hun opwachting om Prié erop te wijzen dat de dekens hun eis bleven herhalen en dat ze vreesden dat dit alles opnieuw zou kunnen gaan leiden tot een nieuwe oproer.204 Aanvankelijk wou Prié niet opnieuw zwichten voor deeisen van de Naties, maar onder druk van een unanieme Raad van State geeft hij toch toe.205 Een akte gaat uit van de Prié op 8 juli waarin hij de Raad van Brabant beveelt ‘de tenir pour non avenue et non donnez les deux decrets’.206 De problemen eindigden niet met het decreet van 8 juli. Tijdens de zitting van de Raad van State van 13 juli 1718 vertelde de hertog van Ursel dat twee raadslieden van de Raad van Brabant – de heren Duchesne en Colins – de dag voordien door een aantal burgers waren bedreigd. Als de Raad van Brabant niet zou overgaan tot de officiële registratie van het decreet zouden hun woningen en die van hun confraters worden aangevallen, geplunderd en in brand gestoken.207 De boetmeesters van de Naties hadden daarenboven nog een nota afgegeven waarin gevraagd werd om bij de registratie van het decreet op te nemen dat de annulering heeft plaatsgevonden op voet van de acte van 19 oktober 1841 van aartshertog Maximiliaan van Oostenrijk(1459/14771482/1519). In dat decreet was opgenomen – onder andere – dat een brief of akte die inging tegen de privilegies van Brabant van geen wettelijke waarde had en dat ook nooit zou kunnen hebben.208 De hertog van Ursel stelde zich kandidaat om met de boetmeesters te gaan praten over deze en voorgaande eis, en om hen tot redelijkheid aan te manen. Vergeefs.209 Het was klaarblijkelijk de bedoeling van de Naties om het decreet van 8 juli te gebruiken als een precedent

201

ARA, Raad van State, nr. 92, pp. 16-19. L.P. Gachard, o.c., pp. 254-255. 203 RAAnd, Raad van Brabant. Registers, nr. 5226, f° 107v-108r. 204 ARA, Raad van State, nr. 92, pp. 34-36. 205 L.P. Gachard, o.c., pp. 271-272. 206 ARA, Raad van State, nr. 378, f° 255r. 207 ARA, Raad van State, nr.92, pp. 42-43. 208 L.P. Gachard, o.c., p. 273-274. 209 ARA, Raad van State, nr.92, p. 44. 202

[57]

voor de annulering van alle reglementen en akten die sindsdien waren uitgevaardigd en tegen hun privilegies ingingen. Tijdens een onderhoud leden van de Raad van State210 op 15 juli overhandigen schepenen Cano en Lasso een verzoek van de magistraat om de eisen van de Naties met betrekking tot de decreten én de verwijzing naar de acte van 19 oktober 1481 in te willigen. De aanwezige raadsheren beloven het verzoek aan bod te laten komen tijdens de volgende zitting van de Raad van State.211 De zitting in de ochtend van 16 juli was nog maar pas van start gegaan wanneer er een boodschapper van de magistraat zijn opwachting maakte. De boetmeesters van de Naties zouden aan de magistraat zijn gaan melden dat als hun eisen niet snel zouden worden ingewilligd het voor hen moeilijk zou worden om nog lang het gepeupel onder controle te houden. De raadsheren drongen er bij Prié op aan om toe te staan dat het decreet van 8 juli 1718 zou worden geregistreerd. Meer dan dat – het opnemen van een verwijzing naar de akte van aartshertog Maximiliaan – wilden de meeste raadsleden niet toegeven. Meteen na de beslissing werd een boodschapper naar de Raad van Brabant gestuurd met het verzoek een griffier te sturen zodat de registratie officieel kon worden gedecreteerd.212 Ondertussen verzochten de raadsheren de aanwezigheid van de maréchal-comte de Vehlen om te worden ingelicht over de militaire mogelijkheden zijn. Vehlen berekende dat er 3500 manschappen gestationeerd waren binnen de muren Brussel, maar dat er daarvan ongeveer 300 tijdelijk gedetacheerd waren naar Vilvoorde en 300 naar Antwerpen. Indien het noodzakelijk zou blijken dacht de maarschalk dat hij 2500 man kon opvorderen uit de grenssteden, maar dat slechts voor een korte tijd.213 Griffier Schouten van de Raad van Brabant voegde zich bij de Raad omstreeks 17u en een tijdlang werd er beraadslaagd over de bewoordingen van het te registreren decreet totdat bleek dat ook schepenen Cano, de Visscher, Lasso en de burggraaf van Brussel om een audiëntie waren komen vragen. Ze kwamen met het nieuws dat het gepeupel zich reeds aan het verzamelen was op de Grote Markt en vreesden het ergste als de eisen niet meteen zouden ingewilligd worden. Snel werd het verzoek tot registratie opgesteld waarop Schouten zich naar de Raadshuis haastte en de schepenen naar de Grote Markt om aan de massa bekend de registratie bekend te gaan maken. Hierop werd alles terug kalm.214 In zijn daaropvolgend rapport aan Eugène de Savoye herhaalde Prié wederom dat alles wat hij en de Raad van State onder druk van de Naties en het gepeupel decreteerden tijdelijk was en op elk moment door de Keizer kon worden geannuleerd. Prié hoopte snel instructies van bovenaf te krijgen.215

210

De Markies van Prié is niet aanwezig, het verzoek van de magistraat wordt in ontvangst genomen door de hertog van Usel, de Prins van Rubempré, de graaf van Maldegem, de graaf van Elessem en de heren Vander Haegen en Grouff. 211 ARA, Raad van State, nr. 92, p. 44. 212 ARA, Raad van State, nr. 92, pp. 45-48. 213 L.P. Gachard, o.c., pp. 277-279. 214 ARA, Raad van State, nr. 92, p. 47-49. 215 L.P. Gachard, o.c., pp. 265-268.

[58]

De sfeer werd vanaf kermismaandag 18 juli veel grimmiger. De boetmeesters zochten tussen het feestgeweld een aantal leden van de magistraat op en dreigden dat als er niet meteen stappen werden gezet om de rest van hun eisen in te willigen, de stad in grote chaos zou verzeilen. De schepenen Cano, Lasso en Varick (de burggraaf van Brussel) spoedden zich hierop naar de woning van Prié. De gevolmachtigd minister besloot zowel de Raad van Brabant als de Raad van Staten de volgende dag samen te roepen voor een crisisvergadering.216 De leden van de Raad van State waren unaniem van mening dat Prié – om erger te voorkomen – akkoord moest gaan met het inbrengen van de clausule ‘op voet van de akte van 19 oktober 1481’ in het decreet van 8 juli. Prié weigerde en bleef weigeren, het enige wat hij wou toestaan was dat de Raad van Brabant de clausule op eigen autoriteit zou toevoegen, zonder geschreven bevel van de gevolmachtigde. De afgevaardigde van de Raad van Brabant weigerde omdat dit buiten de bevoegdheden van de Raad lag. In de late namiddag werd de zitting opnieuw onderbroken door afgevaardigden van de magistraat die kwamen melden dat – eens te meer – de boetmeesters en het gepeupel zich verzamelden op de Grote Markt. De leden van de Raad van State verhoogden de druk op Prié: als hij het verzoek niet zou inwilligen zou hij volledig verantwoordelijk zijn voor de storm die dreigde los te breken. Prié gaf in.217 Nadat hij de aanpassing van het decreet had goedgekeurd dacht Prié dat alles weer in orde zou gaan komen en de rust zou terugkeren in Brussel. Hij had ongelijk.218

2.8. De tweede ‘émeute’ [19-22 juli 1718]219 Omstreeks tien uur ’s avonds kreeg Prié het nieuws te horen dat het huis van de kanselier en de kanselarij werden aangevallen door de meute die zich eerder op de dag had verzameld op de Grote Markt. Op het moment dat de gevolmachtigde het nieuws vernam was het gepeupel – 3000 à 4000 man – al voorbij de deur geraakt. Ramen werden ingegooid, meubels en documenten220 werden meegenomen. Anderen sleurden meubels naar buiten, plaatsten het karos van de kanselier221 op de weg, vulden deze met papieren en staken de vlam erin. Ondertussen bedacht Prié wat zijn opties waren. De soldaten die gelegerd waren in Brussel waren verspreid en overnachtten in verschillende burgerwoningen en in parken.222 En de dragonders die in het Park van Brussel gelegerd waren dienden eerst nog hun paarden te zadelen 216

L.P. Gachard, o.c., p. 283. ARA, Raad van State, nr. 92, pp. 49-51; ARA, Raad van State, nr. 378, f° 271r. 218 L.P. Gachard, o.c., p. 287. 219 Het rapport van Prié over deze ‘émeute’ is zeer uitgebreid en zeer getailleerd (ca. 45 p.), wij geven hier alleen een opsomming van de voornaamste feiten mee. 220 Toen het nieuws een aantal omliggende kloosterordes bereikte gingen zij op pas om het gepeupel te kalmeren en om documenten van de kanselarij te redden. Ze kochten verschillende documenten vrij van passerende plunderaars. (SaB, Oud Archief, 3350, p. 12). 221 De kanselier verbleef op dat moment enige tijd in Mechelen (L.P. Gachard, o.c., pp. 288-289). 222 In deze periode was er in Brussel nog geen kazerne waarin soldaten de nacht konden doorbrengen. 217

[59]

en klaar te maken – wat hen veel tijd zou kosten. Prié besloot de magistraat de toestemming te geven om twee van de vijf gilden te toestemming te geven om zich te wapenen. Eén van de gilden zou op de Grote Markt moeten blijven om het stadhuis te beschermen, de andere moest gaan daar waar de onrust zich bevond of zich naartoe verplaatste. Wanneer de gilde bij de kanselarij kwam bleek evenwel dat het pand al volledig stukgeslagen en geplunderd was.223 Het gepeupel had zich intussen verplaatst naar het huis van een De Grieck, meesterbontwerker uit de Sint-Goriksnatie. Volgens Prié werd het huis van de bontwerker geplunderd omdat hij openlijk had gezegd dat zijn natie beter het consent voor de subsidies zou geven.224 Volgens zijn medeburgers was hij echter een ‘bloetsuyper’ die zijn natie wou verraden. Ook hier werd het huis leeggeplunderd en de meeste meubels op straat verbrand tot alleen ‘polfer’ overbleef. De man zelf kon wegkomen via de daken.225 Pogingen werden ondernomen om het huis van oud-burgemeester Fierlants en schepen Lasso te plunderen, maar dit kon grotendeels verijdeld worden door de gilden. Lasso was bovendien zo voorziend geweest zijn bezittingen in de kelder van zijn woning onder te brengen. Raadsheren De Man en Colins van de Raad van Brabant waren net zo voorziend geweest.226 Schepen Cano en griffier Vanden Broeck hadden minder geluk. Het huis en de tuin van Cano werden helemaal overhoop gegooid en grotendeels geplunderd. De burgers schenen Cano te haten omdat hij ooit gezegd zou hebben dat ‘de privilegien van de borgers [was] dat eenen borger eenen voet hooger aan de galge moest hangen als eenen vremdelinck’. Aan de woning van Vanden Broeck kwam het tot een gevecht tussen de plunderaars en een burgercompagnie. Doch de burgers waren erg in de minderheid en moesten terrein prijsgeven. Het huis werd vooralsnog geplunderd.227 Het huis van de prelaat van Dilighem was de laatste noemenswaardige plundering. De geestelijke zou zijn geviseerd omdat hij tijdens een zitting van de Staten van Brabant had gezegd dat ‘de borgers […] hun voorders niet en toe en quampt als droog broot met platte kaas te eten ende schoon water te drincken’.228 Maréchal-comte de Vehlen was er ondertussen in geslaagd om, in samenwerking met Wrangel, commandant van Brussel, de soldaten te laten verzamelen in het Park van Brussel. Op dat moment kwamen eveneens twee schepenen van de stad aan Prié vertellen dat het gepeupel zich had opgesplitst in twee groepen en dat ze het plan hadden opgevat om stukken artillerie op te halen aan de batterijen van de stad (tussen de Leuvense Poort en de Schaarbeekse poort, en tussen de Laekense Poort en de Anderlechtse Poort). De schepenen smeekten Prié nu ook om het inzetten van de Keizerlijke troepen te bevelen om een ergere slachting te voorkomen. Prié stuurde twee regimenten dragonders die erin slaagden om de twee groepen gepeupel in te halen en uiteen te drijven. Nadien zijn ze rechtstreeks naar de batterijen gereden om er de

223

L.P. Gachard, o.c., pp. 288-290. L.P. Gachard, o.c., p. 296. 225 SaB, Oud Archief, nr. 3350, pp. 12-13. 226 L.P. Gachard, o.c., pp. 297-298 227 SaB, Oud Archief, nr. 3350, pp. 13-14. 228 SaB, Oud Archief, nr. 3350, p. 13. 224

[60]

affuiten van de kanonnen onklaar te maken zodat ze niet de stad konden worden ingebracht. Uit voorzorg beval Prié om hetzelfde te doen met de kanonnen op de buitenpolygoon aan de Vlaamse poort.229 Van hieraf aan besloot Prié dat het tijd was om zelf het heft in handen te nemen en de stad te heroveren op de boetmeesters en het gepeupel. Hij beval de magistraat om de gilden en wijcken te doen ontbinden en bidde hen het woord te verspreiden dat alle ramen van alle gebouwen in de stad de hele nacht lang moesten verlicht zijn met kaarslicht zodat de soldaten het gepeupel zouden zien lopen. Aan de ‘goede’ burgers werd gevraagd zicht te wapenen tegen mogelijke plunderaars, maar ten allen tijde binnen te blijven. De wijcken en gilden gingen uiteen na ordonnantie van de magistraat230 en de ordehandhaving werd van dan af aan gedaan door grenadiers en dragonders. Die nacht van 21 op 22 juli bleef het rustig en de stad, en heel de volgende dag.231 Een kleine oproer brak uit op 23 juli nadat een burger een groepje jongens onder vuur had genomen maar de dragonders konden de rust snel herstellen. Brussel keert terug naar een gespannen rust.232

2.9. Nabeschouwing door Prié In het rapport van Eugène de Savoye (gedateerd 25 juli) maakte Prié zich sterk dat er hard moet opgetreden worden in de Nederlanden. Hij stelde voor om zo snel mogelijk de militaire macht in de Nederlanden ter vergroten en had daartoe een aantal suggesties. Hoe zat het met de troepen in Luxemburg? Waren ze nog steeds nodig in het kader van de quadruple alliantie? – Was het niet mogelijk om de Hongaarse troepen in te zetten in het westen nu er een vredesverdrag met de Turc in het verschiet lag? – Kunnen we niet vragen aan de Paltz of hij met zijn regimenten niet naar de Nederlanden zou kunnen komen? In het kader van zijn toekomstige onderhandelingen met de Staten-Generaal van de Republiek vroeg Prié of er geen addendum aan het Barriéreverdrag gemaakt kon worden waarin Engeland, de Republiek en de Duitse prinsen een noodleger van 3000 à 4000 soldaten beloofden in het geval van een opstand. Deze gunst zou dan natuurlijk ook wederkerig gelden.233

Als eerste straf ten overstaan van Brussel had Prié gedacht aan het verplaatsen van de Raad van Brabant naar een meer getrouwe stad, bij voorkeur Leuven. In Leuven zou de Raad van Brabant na de vakantieperiode (augustus) tijdelijk al zijn intrek kunnen nemen in een van de universiteitsgebouwen. Voor de Brusselse ambachten zou het vertrek hard aankomen, want – zo rekende Prié – de Raad leverde hen jaarlijks ca. fl. 300.000 Brabants geld op.

229

L.P. Gachard, o.c., p. 299-300. De ordonnantie luidde: ‘Mijn heeren die Wethouderen deser Stadt Brussel adverteren eeneengelijck niet wesende in functie en behoorlijck gewaepent hun te houden in hunne huysen want soo aenstons naer de publicaetie deser arriverende eenigh ongemach het selve ter hunne lasten sullen moeten draegen.’ (KBR, Handschriftenleeszaal, handschrift nr. 17124-17134, f° 227v). 231 Die nacht werden de dragonders van de Prins van Ligne de stad binnengehaald. 232 L.P. Gachard, o.c., pp. 302-303, 306. 233 L.P. Gachard, o.c., p. 309. 230

[61]

Ten tweede stelde hij voor om de hoofdstad te verplaatsen, misschien zelfs naar het graafschap Vlaanderen. Op die manier zou de waarde en het aanzien van Brabant en Brussel danig verminderen. 234 Ten derde stelde Prié voor om de Naties volledig buiten de besluitvorming van het hertogdom te plaatsen en hen zelfs al hun privilegies te ontnemen. Hetzelfde gold voor de wijcken en gilden. In feite vond Prié dat alle privilegies van Brabant zouden moeten geschrapt worden om het hertogdom nuttig te maken voor de Keizer. Hij schreef: « […] ce pays doit perdu ses priviléges ou que ses priviléges le perdront. » En net daarvoor had hij een grotere militaire reserve nodig en een sterker mandaat van de Keizer. Het ontnemen van de privilegies zou veel tegenstand opwekken en dat vanuit elke stand van het hertogdom. Om Brussel te onderdrukken stelde hij voor om er een citadel te bouwen – naar het voorbeeld van de citadel van Antwerpen – en de bouw door de Brusselaars zelf te laten bekostigen. Eens de citadel klaar was zou Brussel onder controle kunnen gehouden worden met twee of drie bataljons, en bovendien zou de stad veel makkelijker te verdedigen als een nieuwe oorlog zou losbreken.235

2.10. Nasleep van de ‘tweede émeute’ Eens de rust hersteld was en de stad volledig terug onder controle van keizerlijke troepen konden Prié en de Raad van State voorzorgen gaan nemen om een nieuwe oproer te voorkomen. Eerst en vooral werd er beslist om de verschillende regimenten niet langer onder te brengen bij burgers of in de verspreide onderkomens doorheen de stad, maar om ze allemaal te laten overnachten in het Park van Brussel en rond de Grote Toren. Op die manier kon er meteen met volle kracht ingegrepen worden als er een nieuwe oproer zou losbreken, en was de aanwezigheid van de soldaten des te opvallender voor de burgers.236 De munitie – opgeslagen en verspreid in depots doorheen gans Brussel – werd allemaal overgebracht naar de Grote Toren, waarvan in de directe omgeving een versterkte wachtpost werd opgetrokken in één van de binnenpolygonen. De 8 stuks artillerie die in het bezit waren van de troepen werden in stelling gebracht op plaatsen waar ze goed zichtbaar waren, zodat de angst er goed in zat bij de Brusselaars. Nieuwe regimenten uit Dendermonde en Roermond werden naar Brussel gehaald en Prié liet ze ostentatief marcheren doorheen de stad.237 Maréchal-comte de Vehlen had een brief ontvangen van Eugène de Savoye waarin de prins opmerkte dat als er nog eens een dergelijke oproer zou uitbreken in de Oostenrijkse Nederlanden het “auroit mieux valu sacrifier la moitié des troupes, que de souffir tous ces desordres”. Ondersteund door deze brief besloot de Raad van State – in samenspraak met Vehlen en Wrangel – om het militaire mandaat uit te breiden. Van nu af aan mochten de soldaten iedereen die aanstalten maakte om oproer te veroorzaken of te plunderen achtervolgen, aanvallen en zelfs

234

L.P. Gachard, o.c., pp. 311-312. L.P. Gachard, o.c., pp. 315-322. 236 L.P. Gachard, o.c., pp. 329-330. 237 L.P. Gachard, o.c., p. 351. 235

[62]

doden. Prié gaf de nieuwe gedragsorders ook door aan de magistraat die ervoor zorgde dat het volk op de hoogte werd gebracht van het gevaar waarin muiters verkeerden.238 Onderwijl bleef Prié in elke brief, in elk rapport, aan prins Eugène en de Hoge Raad vragen om nieuwe regimenten. Zelf stelde hij – wederom – voor om de troepen die de Palts in het hertogdom Gulik239 gestationeerd had binnen te halen in de Nederlanden. Uiteindelijk gaf de prins toe en stuurde vier keizerlijke regimenten – twee infanterie, twee cavalerie – vanuit Moravië naar de Nederlanden.240 Ze werden verwacht ten laatste begin 1719 in de Nederlanden aante komen.241 De raadsheren van de Raad van Brabant waren tijdens de oproer de stad uitgevlucht en nadien samengekomen in Antwerpen. Van daaruit schreven ze een brief naar de gevolmachtigd minister met het besluit hun werkzaamheden verder te zetten vanuit Antwerpen tot na de verlofperiode (17 augustus), daarna zouden ze zich volledig terug ten dienste stellen van Prié.242 De aanwezigheid van de Raad in Antwerpen leek burgemeester De Man een goede zaak en hij probeerde het de raadsheren naar hun zin te maken. Hij beloofde hen te voorzien van ‘behoorelijcke plaetsen tot contentement van de heeren van de Raede’ en dat tot het de raadsheren zou behoeven ergens anders heen te gaan.243 Het tijdelijk voortzetten van de werkzaamheden van de Raad van Brabant in Antwerpen leek Prié een goede zaak. Eerst had hij erover getwijfeld om de werking op te schorten tot nader order van de Keizer maar besloot dat niet te doen aan de bevolking te tonen dat de justitie in het land nog steeds werkte – doch niet meer vanuit Brusselse kanselarij. De Leuvense magistraat stuurde de gevolmachtigd minister en aan de Raad van Brabant een verzoek en uitnodiging om de Raad van Brabant van dan af aan terug in Leuven te vestigen – zoals dat eertijds was gedaan door koning Filips II. De gevolmachtigde zetten een aantal van zijn contacten in Antwerpen aan het werk opdat ook de Antwerpse magistraat een soortgelijk verzoek zou richten tot de landvoogd – wat ook gebeurde. Prié was tevreden met deze uitnodigingen, en voor een keer vond hij het ook positief dat niets wat in de Raad van State gezegd werd geheim bleef. Het gerucht dat de Raad en de kanselier mogelijk zouden verhuizen naar Leuven gonsde door de Stad en was een bittere pil voor veel burgers. Een ander voordeel was de na-ijver en negatieve gevoelens die door deze demarches van Leuven en Antwerpen ontstond tussen de Brabantse hoofdsteden en hun inwoners.244

238

L.P. Gachard, o.c., 333, 355. Eugène de Savoye zei dat de troepen van de Palts geen optie zijn om een aantal redenen: (1) De Palts zou er niet happig op zijn om zijn troepen voor slechts een korte tijd naar de Nederlanden te brengen, (2) de onderhandelingen zouden lang kunnen aanslepen en in die tijd zijn de Moravische regimenten allang ter plaatse en (3) als de onderhandelingen al zouden slagen zou het een dure onderneming worden. (L.P. Gachard, Documents inédits concernant les Troubles de Belgique, Brussel, 1839, dl. 2, p. 293). 240 L.P. Gachard, Documents inédits concernant les Troubles de Belgique, Brussel, 1838, dl. 1, pp. 346, 356. 241 ARA, Secretarie van State en Oorlog, nr. 2574. Brief van 12 december 1718, “S M I et C a trouvé convenir de renvoyer aux Pays-Bas…". 242 RAAnd, Raad van Brabant. Registers, nr. 5226, f° 109v. 243 RAAnd, Raad van Brabant, Registers, nr. 5014, f° 134. 244 L.P. Gachard, o.c., pp. 336, 365-366. 239

[63]

Op 29 december 1718 vroeg Prié per brief – vanuit Den Haag – aan de Raad om haar werkzaamheden te volledig te hervatten en dit in de woning van de oudste raadsheer.245

Er werd ook nagedacht over een wissel van de magistraat. Volgens Prié was dit echter geen optie omdat er geen enkele garantie was dat de nieuwe dekens beter handelbaar zouden zijn dan de oude. In elk geval waren de oude dekens al ingezworen. De magistraat en de weydenraedt hadden bovendien bewezen trouw te zijn aan de Keizer.246 Een andere kwestie waar de Raad van State mee geplaagd zat in de nasleep van de tweede ‘émeute’ was het uitblijven van consenten voor de subsidies van 1717 en 1718, en de voorzetting van de gigot. De druk vanuit de Staten van Brabant om de subsidie van 1717 zo snel mogelijk te laten consenteren door de Naties – ofwel zouden ze terugbetaling eisen – werd door Prié van de hand gewezen. De kans op nieuwe opstoten van geweld en opruiing was nog steeds te reëel.247 Een bijkomend probleem was echter dat het lopende mandaat voor de inning van de imposten op bier – een noodzakelijke inkomst voor de overheid – zou aflopen eind september, en als er geen consent zou zijn van het derde lid zouden ‘de kisten gesloten worden’. Er werd beslist om de dekens samen te roepen op 21 september en hen het voorstel voor de imposten voor te leggen.248 Om problemen te voorkomen werden een aantal voorzorgen genomen. De magistraat werd opgedragen meteen een officier te verwittigen wanneer er zich bendes zouden gaan vormen tijdens het samenzitten van de dekens. In dat geval zouden de regimenten van Dendermonde en Roermond meteen moeten ingrijpen. Officieus werd de magistraat ook opgedragen om de gilden en wijcken niet samen te roepen, wat er ook mocht gebeuren. De soldaten hadden het bevel gekregen elke gewapende burger te beschouwen als een rebel. Als de magistraat vooralsnog de gilden of wijcken zou samenroepen droeg zij de verantwoordelijkheid voor de slachtpartij.249 Op 21 september werden de dekens samengebracht, en zonder enig probleem of zonder enige eisen te stellen gaven ze hun consent. ‘Après tout ce qui avoit été dit,” schreef Prié, "on a du s’en étonner."250 Na de positieve afloop van het consent voor de imposten werd er langdurig gedelibereerd over de vraag of de dekens bereid zouden zijn om hun consent te geven voor de subsidie van 1717. Er werd beslist om nog een aantal weken of maanden te wachten, om de rust niet in het gedrang te brengen.251

245

L.P. Gachard, Documents inédits concernant les Troubles de Belgique, Brussel, 1839, dl. 2, p. 17. L.P. Gachard, Documents inédits concernant les Troubles de Belgique, Brussel, 1838, dl. 1, pp. 334-345. 247 ARA, Raad van State, nr. 92, pp. 55-57. 248 L.P. Gachard, o.c., p. 346. 249 ARA, Raad van State, nr. 378, f° 282. 250 L.P. Gachard, o.c., p. 355. 251 ARA, Raad van State, nr. 92, pp. 84-86. 246

[64]

2.11. Nieuwe onlusten In de nacht van 21 op 22 september werden er in de wijk Onze-Lieve-Vrouw-ter-Sneeuw drie huisjes – bordelen – binnengevallen, geplunderd en gesloopt. Het tumult ontstond toen twee Duitse soldaten bij het buitengaan van het bordeel begonnen te vechten en één van beide werd gedood. Het gepeupel van de wijk kwam af op het rumoer en zag de dode liggen. Een aantal heethoofden begonnen de matrone te beledigen en vielen de huisjes aan. Tegen dat een patrouille ter plaatse was, was alles al stukgeslagen of verbrand. Eén man werd aangehouden.252 Tijdens de zitting van de Raad van State de dag erop kwam de melding dat er opnieuw een bordeel werd aangevallen aan de Meyboom, en een ander aan de Chartreux. De raadsheren gaven Wrangel de opdracht om een detachement erheen te sturen en rigoureus op te treden. Degene die gevonden worden in flagranti delicti mochten ter plaatse worden neergeslagen ‘zonder vorm van proces.’253 Wrangel’s detachement kwam aan op de plaats van de feiten nog voordat het gepeupel de deur had kunnen openbreken en de soldaten sloegen de groep mensen uiteen en hakten erop in met de sabel. Onder de ca. 40 doden of gewonden werden een aantal burgers aangetroffen.254 Eerste schepen Cano werd diezelfde dag nog gevraagd te verschijnen voor de Raad van State en zijn mening over de feiten te geven. Volgens Cano waren de aanstokers van de nieuwe plunderingen dezelfde kwajongens (‘palissons’) die verantwoordelijk waren voor de ‘émeutes’ van mei en juli. Het gerucht zou de ronde gegaan zijn – door hen verspreid – dat de aartsbisschop van Mechelen de opdracht had gegeven om de publieke meisjes aan te vallen. In het rapport naar prins Eugène gaf Prié meer uitleg over de het fenomeen. Blijkbaar waren kleine jongens die rondliepen met een zelfgemaakte grenadiersmuts en stokken in de hand een vaak gezien fenomeen in Brussel. Sommige onder hen sloegen zelfs op een tamboerijn alsof ze de wijcken wilden samenroepen en meestal duurde het niet lang of oudere jongens (10 tot 14 jaar oud) sloten zich ook aan. Soms defileerden een honderdtal – begeleid door tamboerijn – langs de wachtposten en langs het Hof. Volgens Prié werden de jongens door de ‘chef-mutins’ erop uitgestuurd om via hun kinderspel volwassenen aan te zetten om te plunderen.255 Eén van de kinderen die werd gegrepen na de plundering van de bordelen had opvallend genoeg een loper bij zich. Prié vroeg zich af hoe een kind aan zo’n instrument kwam.256 De Raad van State vroeg de magistraat om een ordonnantie uit te vaardigen die ouders verplichtte – op straf van boete – hun kinderen te laten samentroepen. De ordonnantie werd uitgevaardigd op 23 september.257

2.12. De plannen van de markies Op 10 oktober – enkele dagen voordat hij vertrok naar Den Haag258 - schreef Prié een nota waarin hij zijn verdere plannen voor het straffen van Brussel uiteenzette. Hij stuurde de nota ook door naar prins Eugène. 252

L.P. Gachard, o.c., p. 355. ARA, Raad van State, nr. 92, pp. 75-76. 254 L.P. Gachard, o.c., pp. 358-359. 255 L.P. Gachard, o.c., pp. 360-361. 256 ARA, Raad van State, nr. 92, p. 83. 257 ARA, Raad van State, nr. 92, p. 76. 253

[65]

Eerst en vooral wou Prié dat de personen die het grootste aandeel hadden gehad in het aanstoken van de ‘émeute’ – degene die hij ‘chef-mutins’ noemde – werden ingerekend en berecht. Het probleem was dat de wetten van Brabant geen ‘prise de corps’ toelieten zonder een decreet van de Raad van Brabant. En dat decreet kon alleen maar afgeleverd worden als er voldoende bewijzen tegen een persoon waren. Het gerechtelijk onderzoek tegen de verdachten diende in het allergrootste geheim gevoerd worden, opdat niemand hen in bescherming zou kunnen nemen of opdat ze niet zouden gaan vluchten. De verdachten moeten zich veilig wanen. Raadsheren Baillet en Vander Haegen werden gevraagd een aparte commissie te vormen die de geheimhouding zou verzekeren in de contacten met de Raad van Brabant – aangezien niet dat in de Raad van State gezegd werd lang geheim bleef. Prié was er nog niet uit of dat de arrestaties moesten gebeuren meteen nadat de arrestatiebevelen waren afgeleverd, of dat het beter was om een massa-arrestatie te doen eens alle arrestatiebevelen waren afgeleverd.259 -*De Keizer van zijn kant vroeg een onderzoek en een strafmaat volgens de wetten van de provincie. Maar de uiteindelijke straf diende exemplarisch en streng te zijn, en er mocht geen enkele mogelijkheid voorzien worden waarbij er gratie werd verleend. Hij vroeg de Raad van Brabant om snel ter werken, en Prié mocht geen enkele kans onbenut laten om hen aan te sporen om snel tot een uitkomst te komen. Een keizerlijk decreet, gegeven te Wenen op 3 december 1718, verklaarde dat de decreten van de Raad van Brabant van 11 juni en 24 juli 1717 als legitiem dienden beschouwd te worden, en die van 8, 16 en 19 juli van geen enkele waarde tot in de eeuwigheid.260

258

Om een deel van het Barrièreverdrag te gaan heronderhandelen. L.P. Gachard, 369-327 260 L.P. Gachard, Documents inédits concernant les Troubles de Belgique, Brussel, 1839, dl. 2, pp. 334-338. 259

[66]

(3) 1719 – ‘la voye de rigueur’ Tijdens het verblijf van Prié in Den Haag bleef het helemaal kalm in Brussel, van geen enkele wanorde of ‘émotion’ werd er melding gemaakt. De vele militairen die binnen de muren aanwezig waren, de wacht optrokken op verschillende straathoeken en bij nacht door de straten patrouilleerden garandeerde de rust in de stad. De militaire greep werd nog versterkt toen de dragonders van Prins Eugène hun intrek namen in het Park van Brussel (26 november), niet lang daarna gevolgd door een regiment grenadiers van maréchal-comte de Vehlen (28 november). Begin januari namen marcheerde ook de infanterie van prins Eugène de stad binnen.261 Begin 1719 bivakkeerden 7287 soldaten – waarvan 1492 dragonders – binnen de muren van Brussel.262 Op nieuwjaarsdag nam ook Prié opnieuw zijn intrek in Brussel, en nog een maand lang kon hij genieten van de rust die hijzelf aan de stad opgedrongen had.

3.1. De geest van Anjou [30-31 januari 1719] De carnavalvieringen brachten Brussel een nieuwe ‘dèsordre’. Na valavond trok een groepje van een honderdtal carnavalsvierders – waaronder een aantal verkleed ‘à l’Espagnol’ en nog anderen gemaskerd – de binnenstad in. Ze staken fakkels aan en marcheerden door de stad terwijl ze slogans riepen als: “Vivat Philippe!”, “Vive le duc de Maine!”, “Vive l’Electeur de Bavière!”. Ze liepen tot aan de ingang van het Park waar ze opgemerkt en achtervolgd werden door de wachters. Hierop verspreidden ze zich en verdwenen ze snel uit zicht. De dag erop – dinsdag 31 januari – besloot maréchal-comte de Vehlen om de wacht tegen de avond te verdubbelen en een aantal soldaten in hinderlaag te leggen voor het geval de carnavalsvierders opnieuw zouden verschijnen. Ze kwamen inderdaad opnieuw langs waarop de soldaten uit hun hinderlaag kwamen en vijf van de carnavalsvierders konden grijpen. Vier anderen die er wel in geslaagd waren om te vluchten liepen naar de woning van commandant Wrangel. Ze vertelden Wrangel dat de Filip in ‘Vivat Philippe’ niet de koning van Spanje was, maar de carnavalskoning die ze hadden gekozen en dezelfde naam had. Wrangel geloofde hen niet – aangezien ze nog andere dingen hadden geroepen – en liet de vier arresteren. Volgens procureur-generaal Hemptinne van de Raad van Brabant ging het hier om een ‘cas royaux’. Prié en het grootste deel van de Raad van State dachten er ook zo over. Na nader onderzoek bleek dat het merendeel van de groep bestond uit kinderen (jongens) en dienstjongens die toebehoorden aan het beenhouwersambacht. Voor Prié was het eens te meer een bewijs dat er in Brabant – en vooral Brussel – enorm veel ‘anjouards’ waren, in elke rang en in elke stand.263

3.2. Uitwijzing van de vagebonden en vreemdelingen De gebeurtenissen van 30 en 31 januari hebben een oud project weer nieuw leven ingeblazen. De Brusselse magistraat had na de oproer van juli 1718 een ordonnantie laten uitvaardigen waardoor 261

L.P. Gachard, o.c., p. 14. L.P. Gachard, o.c., pp. 8, 38. 263 L.P. Gachard, o.c., pp. 4-8. 262

[67]

vagebonden en vreemdelingen de stad dienden te verlaten. Men slaagde er echter niet in om de ordonnantie kracht bij te zetten en uit te voeren. Prié gaf raadsheer Hubert Tombeur (Raad van Brabant en sedert eind 1718 ook de Raad van State) de opdracht om twee decreten uit te werken.264 Het ene decreet – uitgevaardigd op 7 februari – verbood alle ‘travestissement’ binnen de Brusselse stadsmuren op straf van fl. 100 boete. Het andere decreet had het opzet “pour purger cette ville des étrangers, vagabons, fainéants et gens sans aveu" en werd van kracht op 11 februari.265 De vagebonden, baliekluivers en vreemdelingen werden door middel van het decreet gelast om binnen de 48 uur de stad te verlaten. De vagebonden die na die tijdspanne nog in de stad werden aangetroffen zouden blootgesteld worden aan zware lichamelijk straffen, zij die onderdak verleenden aan de vagebonden zouden dezelfde straf krijgen als diegene aan wie ze onderdak hadden verleend. Om de angst onder het ‘canaille’ nog verder aan te wakkeren werd een schavot opgericht op de Grote Markt.266 De magistraat trad de Raad van Brabant bij. Om de baliekluivers (‘fainéants’) en gespuis onder de Brusselse burgerbevolking van straat te halen werd beslist een ‘rasphuys’ op te richten, waar ze zouden worden verplicht om te werken.267 Het termijn waarbinnen het geboefte vrij en veilig Brussel kon verlaten liep af in de nacht van 13 op 14 oktober. Officieren schatten dat er op dat moment al vier- of vijfduizend vagebonden de stad hadden verlaten. Op 14 oktober omstreeks 5 uur ’s ochtend verzamelde Wrangel een vijfhonderdtal soldaten op de Zavel. Ze werden ingedeeld in twaalf groepen, en elke groep werd toegewezen aan een officier van justitie. De hele dag lang gebeurden er doorheen de stad – en vooral in de armere wijken – visitaties. Veertig vagebonden werden opgepakt, gegeseld en gebrandmerkt op de Grote Markt. De helft bleef in hechtenis omdat er aanwijzingen waren dat ze deel hadden in de oproer van 1718, de twintig anderen werden de stad uitgejaagd.268 Na de uitvoering van de straffen op de grote markt werd beslist om het schavot te laten staan, zodat de muiters en het ‘canaille’ dat toch ontkomen was tijdens de klopjacht werden gewaarschuwd. De Raad van State besloot om geregeld visitaties te blijven houden in de hoop om ten langen leste erin te slagen “[à] extirper entièrement ce mauvais race.”269 Het schavot werd in de nacht van 14 op 15 maart door een aantal onbekenden – vermoedelijke weer jongens en dienstjongens – in brand gestoken. Prié gebood om meteen een nieuwe te bouwen en er meteen ook een galg naast te plaatsen. Hij vroeg de luitenant-amman een

264

De opdracht werd pas gegeven op 4 februari. Op 2 en 3 februari verbleef Prié in Antwerpen om daar het huwelijk van zijn zoon (de graaf van Casteglione) met de prinses van Esquilache te vieren (L.P. Gachard, o.c., p. 4). 265 ARA, Raad van State, nr. 92, pp. 112-113. 266 RAAnd, Raad van Brabant. Registers., nr. 5015, f° 46. 267 ARA, Secretarie van State en Oorlog, nr. 2573. “Comme par le placcart …” 268 Gachard, o.c., pp. 16, 28. 269 Gachard, o.c., p. 24

[68]

onderzoek te beginnen naar de daders en een beloning werd uitgeloofd voor diegene die de schuldigen kon aanbrengen.270

3.3. Justitiële voorbereidingen De Raad van Brabant had vanaf het begin van het jaar zijn werkzaamheden heropgestart in de woning van raadsheer De Man. Deze situatie bleef voorduren tot Prié op 10 februari aan de Raad het Parkhotel toewees als tijdelijk onderkomen.271 Eens ze daar gevestigd waren en hun werking terug op dezelfde leest als voordien gespannen was, werd er vanuit de Raad van State een officieel verzoek gericht verstuurd naar de Raad om het onderzoek naar de verantwoordelijken voor de oproer – ‘les plus coupables – op te starten. Raadsheer-fiscaal Charliers werd weinig later uitgenodigd bij de Raad van State om instructies te krijgen en zelf uitleg te geven. In de zaak met de carnavalsvierders had Charliers al weinig goed nieuws volgens Prié. De raadsheren hadden – ondanks het feit dat het hier om een ‘cas royaux’ ging – al gezegd dat ze niet verder wilden gaan dan openbare geseling en in het ergste geval een tijdelijke verbanning. Er konden nog zwaardere straffen uitgesproken worden als uit het onderzoek zou blijken dat de betrokkenen ook deel hadden in de oproer van het jaar voordien.272

In het onderzoek naar de aanstokers van de ‘émeutes’ van mei en juli 1718 wantrouwde Prié de aanwezigheid van de zwaardadel in de Raad van State omdat hij vermoedde dat zij verantwoordelijk waren voor het uitlekken van wat er besproken werd tijdens de vergaderingen – en ook omdat hij ervan overtuigd was dat ze op vriendschappelijke voet stonden met de dekens. Naar Savoye schreef hij: “les chefs-mutins ne manquent pas de protection et ont des liaisons avec bien des gens, sans exception de plusieurs de la noblesse et le conseil de Brabant." Hierdoor probeerde hij zo weinig mogelijk mensen te betrekken bij het onderzoek naar de ‘émeutes’ – opdat geen enkele verantwoordelijk zou worden gewaarschuwd. Vanuit deze optiek opteerde hij om een aparte – onofficiële – juridische commissie in het leven te roepen waarin onder meer Baillet, Vander Haegen, Elissem, Tombeur en Charliers zouden zitting nemen.273 Deze commissie had tot doel het onderzoek en de conclusies voor zoveel mogelijk actoren geheim te houden tot degene die schuldig bevonden waren konden worden gearresteerd. Omdat deze commissie ad hoc was en er geen secretaris aanwezig was om notities te nemen zijn er voor zover wie weten geen transcripties bewaard gebleven van de zittingen. De enige directe bron zijn de brieven van Prié naar prins Eugène waarin hij telkens een gedetailleerd verslag geeft.

270

ARA, Raad van State, nr. 378, f° 299. ARA, Raad van State, nr. 378, f° 287r. 272 L.P. Gachard, o.c., pp. 20-21. 273 L.P. Gachard, o.c., pp. 25-26. 271

[69]

3.4. Het plan van Prié Eén van de eerste plannen die Prié voorlegde274 aan zijn nieuwe commissie was een gewiekst plan om de boetmeesters die betrokken waren bij de émeutes te kunnen arresteren zonder dat er een van hun medestanders binnen de Raad van Brabant of de Raad van State de kans zouden hebben om hen te waarschuwen. De eerste schakel in het plan was het verstoren van een gewone zitting van de Raad van Brabant. Het Officie-Fiscaal – in feite Charliers, die als enige van het Officie-Fiscaal op de hoogte zou zijn – zou binnenvallen tijdens de zitting en omwille van de bewijzen die hij verzameld had een arrestatiebevel voor 4 of 5 boetmeesters of dekens vragen. Dit leek Prié het veiligst omdat het aanvragen van een buitengewone zitten of deze zaak op de gewone agenda plaatsen te gevaarlijk was. Eens het arrestatiebevel bekomen, zouden de aanwezigen moeten blijven in het raadsgebouw – uitgezonderd een betrouwbare klerk die commandant Wrangel moet verwittigen. Als het plan goed zat zouden de vier boetmeesters op dat moment aanwezig zijn bij twee officieren van het regiment van Württemberg. Graaf Kevenhüller en commandant Falck – twee officieren die Prié door en door vertrouwde – hadden de opdracht gekregen de betrokken boetmeesters per twee naar hun woning te lokken onder voorwendsel van een karwei waarbij de expertise van de boetmeesters geacht was. De officieren zouden de boetmeesters lang genoeg bezig moeten houden zodat soldaten – vergezeld door leden van het Officie-Fiscaal – zich naar de woning van de dekens zouden kunnen begeven om hen te arresteren en over te brengen naar de Steenpoort.275 Het plan werd door alle aanwezigen goedgekeurd en Charliers vroeg nog drie weken om zijn vooronderzoek te kunnen afronden en te overleggen met procureur-generaal Hemptinne.276

3.5. De arrestatie van de dekens Op 14 maart tussen 10 en 11 uur ’s ochtends werd het plan in werking in werking gezet. De arrestatiebevelen werden bekomen bij de Raad van Brabant en de vier beschuldigden – drie boetmeesters en één deken – werden aangetroffen in de woning van eerdergenoemde officiers. ’s Namiddags werd een nog een vijfde – Gabriel D’Haeze – gearresteerd. De keuze was gevallen op deze vijf omdat zij het meeste publieke faam hadden, door burgemeester Decker waren aangewezen en ook Charliers in zijn onderzoek tot de conclusie dat zij steeds ‘les plus mutins’ waren.277 De beschuldigden waren:278 Frans Lejeune –

boetmeester van de Sint-Jansnatie, ca. 32 jaar, saedel- en carossemaker

274

Dit gebeurde tijdens een informele avondmaaltijd in de ambtswoning van Prié op 3 maart 1719. Prié wou alle argwaan vermijden en belegde bijgevolg geen officiële vergaderingen met leden van de Raad van Brabant, of andere mensen met een juridische achtergrond. Bovendien stonden de raadsheren van de Raad van Brabant bijzonder negatief en wantrouwig tegenover vergadering die buiten het raadsgebouw plaatsvonden. 275 L.P. Gachard, o.c., pp. 27, 30. 276 L.P. Gachard, o.c., p. 32. 277 L.P. Gachard, o.c., pp. 35, 39-40. 278 SaB, Oud Achief, nr. 3522, f° 280r, 351r, 396r, 465r.

[70]

Frans Vanderborght – boetmeester van de Sint-Laureysnatie, ca. 40 jaar, lakenmaker en –verkoper. Adrien Coppens –

deken van de Sint-Niklaasnatie, ca. 44 jaar, metser.

Gabriel D’Haeze –

deken van de Sint-Jansnatie, ca. 45 jaar, pluimemaeker.

Frans Anneessens279 – boetmeester van de Sint-Niklaasnatie, ca. 59 jaar, leienlegger en maker van stoelen in Spaans leer. De Brusselse bevolking was geschokt en reageerde vol ongeloof op de arrestatie van hun boetmeesters en dekens. De zes andere boetmeesters en een relatief groot aantal dekens vluchtten weg uit Brussel uit vrees eenzelfde lot te zijn beschoren. Commandant Wrangel schreef in een rapport aan Eugène dat de het volk ervan overtuigd was dat de vijf mannen onschuldig waren en dat de arrestatie enkel was gebeurd omdat Prié dit geëist had. Prié trok het zich niet aan. Op de avond van de arrestatie maakte hij er een erezaak van om in een koets en zonder escorte zich doorheen Brussel te laten rijden naar het avondmaal bij de ambassadeur van de Republiek.280

3.6. De winkelhulp van Pletincx De dag na de succesvolle gevangenneming van de vijf dekens en boetmeesters ontstond een opnieuw een kleine wanorde in de Brusselse binnenstad. Omstreeks 7 uur ’s avonds werd een schot gelost op een schare dragonders vanuit een raam op de tweede verdieping van een kruidenierswinkel op de Grasmarkt. De dragonders – die op weg waren om de wacht af te lossen aan de Munt – omsingelden meteen het huis en trachtten zich de toegang tot de winkel te forceren. Omstanders vertelden de dragonders dat ze de eigenaar – Johannes Pletincx – waarschijnlijk zouden kunnen vinden in ‘Coffy’, een etablissement op de Grote Markt die hij frequenteerde na de openingsuren. De eigenaar werd opgehaald en liet de dragonders binnen in zijn winkel, maar de schutter – de winkelhulp van Pletincx – was erin geslaagd om te ontsnappen via de tuin van een aanpalende woning.281 Een zoektocht werd gestart naar de winkelhulp, en Pletincx’ zoon en dochter werden opgevorderd door de dragonders om mee te helpen zoeken en hen te brengen naar de plaatsen waar de winkelhulp kwam. In de kruidenierswinkel bleven ondertussen een achttal soldaten achter om de jongen te arresteren indien hij zou terugkeren. Het hulpje kon niet gevonden worden en de enige conclusies die mogelijk waren was dat hij de stad wasuitgevlucht naar Brugge – waar hij een broer had – of dat hij het Capucijnenklooster was binnengevlucht. Navraag leerde dat het de tweede optie was, wat meteen een probleem vormde omdat kloosters buiten de wereldlijke jurisdictie lagen.282 De Raad van State besliste de dag erna om toestemming te vragen aan de aartsbisschop om de winkelhulp te mogen ophalen uit het klooster. Na veel onderhandelen gaf de aartsbisschop zijn toestemming mits een aantal voorwaarden die het volgens raadsheer Baillet onmogelijk maakten om de jongen effectief uit het 279

Biographie Nationale, dl. 1, ct. 300. L.P. Gachard, o.c., pp. 41-42, 47, 54. 281 ARA, Raad van State, nr. 378, f° 301r-312v. 282 ARA, Raad van State, nr. 378, f° 320r-322r. 280

[71]

klooster te halen. Er werd beslist om te blijven onderhandelen met de aartsbisschop, maar er is geen enkele concrete informatie meer terug te vinden over deze zaak.283 Het geloste schot leidde wel tot een nieuwe richtlijn voor de soldaten in Brussel (17 maart) – die ook openbaar bekend werd gemaakt. Als de soldaten nog beledigd of beschoten worden mochten ze zonder meer de daders aanvallen en neersabelen. Als de soldaten dachten beschoten te worden uit een raam mochten ze het huis binnenvallen en de schutter inrekenen of doden, maar er mocht niet geraakt worden aan de inboedel van het huis.284

3.7. Consent voor de ‘gigot’ en de subsidie van 1717. Nu de vijf beschuldigden al een paar dagen opgesloten zaten in de Steenpoort en een deel van ‘les plus mutins’ onder van de dekens en boetmeesters de stad uit waren gevlucht dacht Prié dat het een goede zet zou zijn om de opnieuw de subsidies van 1717 en 1718 voor te leggen aan de Naties. Als de Naties zouden instemmen zou een ander probleem meteen ook opgelost zijn. Voor de subsidie van 1718 had de weydenraedt immers aan zijn consent de voorwaarde verbonden dat eerst alle subsidies van de voorgaande jaren volledig geïnd of afgeschaft dienden te worden.285 Bovendien was er dringend nood aan inkomsten om het rantsoen en het soldij van de troepen te kunnen blijven betalen.286 Toen een tevreden burgemeester Decker op 18 maart 1719 aan Prié ging melden dat de Naties probleemloos hun consent voor de voortzetting van de ‘gigot’ hadden gegeven dacht Prié dat de tijd ook gekomen was om het consent voor de subsidies te vragen. De gevolmachtigd minister legde het volgende praktische dilemma voor aan de Raad van State: Het consent vragen voor de jaren 1717 en 1718 samen met de belofte om de inning van beide te spreiden over een aantal maanden? Of vragen we eerst het consent voor 1717 en binnen een paar weken dat voor 1718? Een discussie volgde waarbij de ‘noblesse de robe’ zich vooral voorstander toonde van de eerste optie, terwijl de ‘noblesse d’epée’, voor de tweede opteerde. Ten langen leste opteerde de raad voor de minst bittere pil: de tweede optie.287 Op 21 maart 1719 werden de resterende dekens door de burgemeester samengeroepen op het stadhuis en consenteerden ze zonder veel problemen met de subsidie van 1717.288 Een maand later begon de inning van de subsidie binnen de muren van Brussel, twee-en-een-half jaar nadat ze door de Staten van Brabant werd goedgekeurd.289

3.8. De Paaspreek in de kathedraal van Sint-Michiel en Sint-Goedele Tijdens de eucharistieviering naar aanleiding van het Paasfeest (9 april) nam een augustijner monnik tijdens de preek de gevangenneming van de vijf dekens op de korrel. Volgens raadsheer Tombeur, die aanwezig was tijdens de beruchte viering, heeft de monnik veel ‘ongehoorde en opruiende’ dingen gezegd die niet horen voor een geestelijk. Er waren geruchten 283

ARA, Raad van State, nr. 92, pp. 123. ARA, Secretarie van State en Oorlog, nr. 2573, “Señor, El marzo 16 de est mes mando V.E. congregar…” 285 ARA, Raad van State, nr. 92, pp. 105-106. 286 ARA, Raad van State, nr. 92, p. 133. 287 ARA, Raad van State, nr. 92, pp. 125-127. 288 L.P. Gachard, o.c., p. 55. 289 ARA, Geheime Raad. ‘registres verd’, nr. 683, f° 81v. 284

[72]

dat een zekere Bogart, een Franciscaner monnik, in een van de mindere kerken eenzelfde preek heeft gegeven. Prié besloot de aartsbisschop en het provinciale hoofd van de Kerk aan te schrijven met de vraag de geestelijken streng te straffen, of toch in het minst hen te verbieden ooit nog te preken. Het Officie-Fiscaal zou worden gelast een onderzoek te beginnen tegen diezelfde geestelijken omwille van een ‘cas royaux’. Prié verzuchtte in zijn rapport naar prins Eugène: “l’esprit de mutinerie est autant enraciné dans les moines et les prêtres."290

3.9. De Naties weigeren het consent voor 1718 De Naties werden door de burgemeester samengeroepen op dinsdag 18 april met het verzoek zich te buigen over de subsidie voor 1718. De Raad van State had de burgemeester gevraagd de Naties te verzekeren dat de inning van de subsidies zou gespreid worden over verschillende maanden. Desondanks weigerden de dekens wederom elke vorm van consent. Volgens de burgemeester wilden ze eerst de vrijlating van hun dekens en boetmeesters alvorens ze hun consent wilden geven. Na vier dagen zonder enig resultaat op het stadhuis te hebben gedelibereerd besloot Prié de dekens naar huis te sturen en hen een maand de tijd te geven om zich te bezinnen. Ondertussen gaf hij het Officie-Fiscaal de opdracht om wat informatie te verzamelen over de overblijvende dekens. En van Prié mocht de informatieneming deze keer zeer opzichtig gebeuren zodat de dekens zouden gaan vrezen voor hun vrijheid. Prié merkte ook op dat de dekens het de overheid echt wel moeilijk maakten om nog gracieus te zijn in de berechting van de gevangengenomen boetmeesters.291

3.10. De Staten van Brabant stemmen in met de subsidie van 1719 Zoals elk jaar zat de Raad van State met Goede Vrijdag (7 april) samen om te beslissen aan welke veroordeelde misdadigers gratie verleend zou worden. Prié maakte van de gelegenheid gebruik om de financiële problemen aan te kaarten als gevolg van de aanwezigheid van bijna negenduizend militairen. Hij stelde voor om zo snel mogelijk de Staten van Brabant samen te roepen en hen te vragen de subsidie voor 1719 reeds goed te keuren en een verzoek te plaatsen om een ‘don gratuit’. De ‘conseillers de robe’ stelden voor om niet zomaar een ‘don gratuit’ te vragen, maar misschien gewoon de toestemming voor een duit op elke pot bier. De eerste en tweede stand waren volgens hen veel makkelijker te overtuigen om zich akkoord te verklaren voor de duit per pot bier dan voor een gefixeerde geldsom, en de steden maakten zich er meestal ook niet druk om. Toen Prié de mening vroeg van de aanwezige ‘conseillers d’epée’ – de prins van Rubempré en de graaf van Maldegam – weigerden zij hem die te geven. Omdat ze zelf vertegenwoordigers waren in de Staten van Brabant wilden ze enkel daar praten en discussiëren over te consenteren subsidies en verzoeken. Prié was hier niet erg mee opgezet. Volgens hem was de eerste plicht van de

290 291

L.P. Gachard, o.c., pp. 59-60. ARA, Raad van State, nr. 378, f° 329, 331r.

[73]

aanwezige edellieden om trouw te zijn aan de Keizer en dan pas aan hun Staat. De discussie bleef op dit punt steken en de Raad van State besloot om de Staten samen te brengen op 25 april.292 Aan de vooravond van de Statenvergadering vroegen de abt van Villiers en de markies van Ittre – uit naam van hun respectievelijk Staten – een onderhoud met Prié. Ze vroegen om het voorleggen van de subsidie van 1719 uit te stellen totdat er een volledig consent was voor de stad Brussel voor het afgelopen jaar. Er was bovendien kritiek gekomen van de steden op de vraag om een extra duit per pot bier: het zou een achterpoortje zijn op in de steden toch het equivalent van de 3e twintigste penning293 te innen. Prié maakte hen duidelijk dat de subsidie en het geld dat de duit zou opleveren nodig was om de troepen te blijven betalen. En troepen die niet betaald werden en in een stad verbleven kon alleen slecht aflopen. De eerste twee Staten gingen op 26 april akkoord met de subsidie van 1719 – die in totaal aan de schatkist ca. 1.200.000 gulden Brabants geld zou opleveren – alsook met de duit per pot bier die tot 250 stuivers zouden gaan per vat. Omwille van de stad Brussel werd er wel gevraagd om het akkoord geheim te houden totdat daar ook het consent was gegeven voor de subsidie van 1718.294

3.11. De vrouwen van de dekens zoeken hulp bij de Staten De vrouwen van de boetmeesters en dekens hebben tijdens de bovengenoemde statenvergadering hun gezanten een verzoek laten voorleggen om een poging te doen om hun echtgenoten vrij te krijgen. Er kwam een debat over de zaak van de Naties. Het merendeel van de afgevaardigden van de eerste en tweede Stand waren akkoord met het feit dat er een onderzoek was gekomen en zelfs met de arrestatie van de dekens en boetmeesters, maar ze vonden wel dat aan de verdachten een advocaat moest worden toegewezen. Ze onthielden zich desondanks van een officieel verzoek aan de gouverneur-generaal omdat ze zich wilden mengen in een ‘cas royaux’. Doch vroegen ze de bestendige deputatie de zaak verder te volgen en te blijven controleren op onregelmatigheden.295

3.12. De stand van het gerechtelijk onderzoek. In een brief van 12 april aan prins Eugène leverde Keizer Karel VI sterke kritiek aan het adres van de markies de Prié. Hij vroeg waarom de berechting van de ongehoorzame dekens, carnavalsvierders en plunderaars zoveel tijd in beslag nam. Waarom deed ‘ce marquis’ niet wat hem bevolen werd in de Keizerlijk brief van 3 december 1718? In Wenen had de Keizer bovendien horen vertellen dat Prié helemaal niks deed om de gang van het onderzoek te versnellen. Van dan af aan eiste de Keizer een wekelijks rapport uit de Nederlanden, rechtstreeks te versturen naar de Keizerlijke administratie.296

292

L.P. Gachard, o.c., pp. 65-67. Het Brabantse platteland betaalde drie twintigste penningen, de Steden slechts twee. 294 L.P. Gachard, o.c., pp. 78-79. 295 L.P. Gachard, o.c., pp. 79-81. 296 L.P. Gachard, o.c., pp. 339-343 293

[74]

Prié moet de brief – via prins Eugène – ontvangen hebben omstreeks 20 april. Geschrokken door de wel erg negatieve commentaren van de Keizer besloot hij het verloop en de snelheid van de procedures ter sprake te brengen in de daaropvolgende samenkomst van de Raad van State, op 22 april. De raadsheren drukten Prié op het hart dat het geen goede zet was om het Officie-Fiscaal onder druk te zetten om sneller te werken, dat zoiets alleen het hele onderzoek zou ondermijnen en dat er een kans was dat de Raad van Brabant dan nog minder geneigd zou zijn om streng te straffen.297 In het onderzoek tegen de dekens en tegen de plunderaars werden bovendien nog dagdagelijks nieuwe feiten ontdekt. Een versnelling van het onderzoek zou ertoe leiden dat niet alles volledig werd uitgeklaard. Prié laat de discussie niet uitlopen, maar blijft wel bij zijn standpunt dat het allemaal wat sneller zou kunnen gaan.298 Tijden de meimaand bleef Prié telkens opnieuw aandringen bij de raadsheren-fiscaal om efficiënter en sneller te werken zoals de Keizer had bevolen. Prié wenste ook dat er meer dekens zouden gestraft worden, liefst alle medestanders van de dekens die reeds gevangen zate. Verschillende voorstellen werden op tafel gelegd om te weten te komen wie ‘les plus mutins’ waren. Men kon vragen aan burgemeester Decker of oud-burgemeester Fierlants om tegen de minst getrouwe dekens te getuigen. Er kon ook gevraagd worden aan de schepen welke dekens er tijdens de zittingen voor de subsidies het meest bleven volharden in hun weigering.299 Er werd ook voorgesteld om gewoon de weigering om de eed te doen op het reglement additioneel te behandelen als een crimineel feit, op die manier zouden bijna alle dekens schuldig bevonden zijn. De raadsheren-fiscaal meenden echter dat dit bij de Raad van Brabant weinig zou opbrengen.300 Tegen eind mei hadden Tombeur, Charliers en Duchesne een lijst klaar met 20 dekens waar er genoeg bewijslast tegen was om een arrestatiebevel te kunnen vragen aan de Raad van Brabant. De Raad van State geeft zijn akkoord om de 20 dekens te gaan vervolgen. Prié stelde ook voor om de reeds gevangen boetmeesters en dekens verder te gaan ondervragen en desnoods ook tortuur te gaan toepassen om meer bekentenissen los te krijgen, of meer namen.301 Raadsheer Tombeur kon zich hier echter niet in vinden want de dekens hadden reeds alles bekend. Doch volgens Prié waren er genoeg aanwijzingen om ervan om ervan uitgegaan dat

297

In een soortgelijke situatie in 1704 had de keurvorst van Beieren ook geprobeerd om in te grijpen in het onderzoek – zeiden de raadsheren – waarna de Raad van Brabant ervoor koos om erg lichte straffen uit te delen. 298 ARA, Raad van State, nr. 378, f° 130r-131v. 299 Het Officie-Fiscaal heeft de Brusselse schepenen daar ook over ondervraagd, maar die zeiden dat het onmogelijk was om een lijst bij te houden van de dekens die wel of niet hun consent wilden geven. Enerzijds was er het feit dat de naties van Sint-Laureys en Sint-Kristoffel apart vergaderden. Anderzijds was het ook zo dat eens het voorstel voor de subsidie werd voorgelegd de meeste dekens direct de zaal verlieten. De ca. 40 dekens die nog even langer op het stadhuis blijven durven niet inzweren omwille van de herinnering aan wat Van Ypen had meegemaakt. Maar vele dekens die de zaal meteen verlaten deden dat ook onder sociale druk. (L.P. Gachard, o.c., pp. 85-86, 99. 300 L.P. Gachard, o.c., pp. 85-86. 301 Wij vermoeden dat Prié hoopte dat de boetmeesters en dekens de naam van een of meerdere edellieden – en misschien een lid van de Raad van State – zouden noemen.

[75]

de gevangenen veel meer wisten dan ze vrij wilden geven en hij eiste dan ook dat ze zouden tortuur toepassen.302 Prié schreef in een rapport gericht aan prins Eugène dat hij dacht dat de voltrekking van de straffen niet langer op zich zou laten wachten dan het einde van juni. Hij schreef ook dat er onder het volk de overtuiging blijf leven dat de overheid de dekens zou clementie schenken, of in het ergste geval tijdelijk zou gaan verbannen.303

3.13. Een nieuwe poging om het consent voor 1718 te bekomen Nadat de dekens op 22 april naar huis waren gestuurd hadden ze vier dagen deliberatie over het consent van 1718 achter de rug. Eind mei werden ze door de burgemeester weer samengeroepen, maar wederom bleven ze persisteren in hun weigering. Ze verdedigden zich door te stellen dat ze door de vlucht en de gevangenschap van verschillende van hun dekens ze niet meer met een acceptabel aantal waren om het consent te geven. Ze bleven deze houding aanhouden tot eind juni. Op 21 juni ging de Raad van Brabant akkoord met het afleveren van de arrestatiebevelen voor slechts vier van de twintig dekens. Alleen tegen die vier waren er volgens de raadsheren genoeg bewijzen geformuleerd. Prié was helemaal niet tevreden met deze uitspraak. De raadsheren van de Raad van Brabant hadden zich teveel laten leiden door gemakzucht en een persoonlijke drang tot medelijden en clementie. Hij vond dat dit niet hoorde voor een juridische raad, in zijn opinie moest die zich alleen bezighouden met uitspraken te doen gebaseerd op de wetgeving. Clementie en medelijden waren volgens Prié de voorrechten van de monarch, niet van een soevereine raad. De raadsheer-fiscaal Charliers werd weer uitgenodigd door Prié om zijn eigen visie op de situatie te geven. Charliers was ervan overtuigd dat de raadsheren zich inderdaad hadden laten leiden door persoonlijke gevoelens en betrokkenheid ten overstaan van de Naties.304 Hij had Prié er al eerder op gewezen dat verschillende leden van de Raad van Brabant weinig getrouwheid toonden ten opzichte van de Keizer. Tijdens een diner bij Prié thuis had Charliers inderdaad een opsomming gemaakt van de raadsheren van de Raad van Brabant en hun onvolkomenheden. Zo was de deken van de Raad – De Man de Lennick – volgens Charliers ‘fort foible et timide’. Melchior de Zyberts – derde in rang - had dan weer steeds stelling genomen tegen de decreten van 11 juni en 24 juli 1717. En Gerard-Norbert Eelckens – vijfde in rang – stond bekend als een carabinier305, had openlijk geageerd tegen het additioneel reglement en werd vaak gezien in het gezelschap van twijfelachtige sujetten.306 Maar toen Charliers gevraagd werd om zijn onderzoek verder te zetten naar de overige zestien dekens was hij weinig enthousiast om dit te doen. Volgens Charliers zou het verzamelen van

302

ARA, Raad van State, nr. 92, pp. 159-162. L.P. Gachard, o.c, p. 106. 304 ARA, Raad van State, nr. 378, f° 349v. 305 Partizaan van de hertog van Anjou, partizanen van het Habsburgse huis waren de ‘cuirassiers’. 306 L.P. Gachard, o.c., p. 103. 303

[76]

nieuwe bewijzen en de uitwerking van een sterk dossier tegen de andere dekens erg veel tijd kosten. De Keizer en de gevolmachtigd minister dienden dan nog eens vijf of zes maand extra in rekening te brengen. Prié besloot de Keizer erover aan te schrijven. 307

Het uitvaardigen van de arrestatiebevelen leverde weinig op: de vier dekens bleken onvindbaar. Van de eerste ging het gerucht de ronde dat hij al enige tijd op het platteland verbleef. Van een tweede was niets geweten, alleen dat hij gevlucht was. De twee andere dekens zouden nog in de stad geweest zijn, maar hadden onderdak gezocht bij vrienden en kwamen erg weinig buiten. De arrestatiebevelen tegen de vier begonnen wel hun vruchten af te werpen bij de dekens die wel nog in de stad verbleven en geen arrestatiebevel tegen zich hadden lopen. Het merendeel werd al inschikkelijker voor de subsidie van 1718. De Raad van State besliste eveneens om de overblijvende dekens enkele dagen te geven om hun consent te geven voor de subsidie van 1718. Tijdens de eerste zittingen werden ze door de burgemeester gewaarschuwd dat de overheid minder en minder opgezet was met de naties. Als ze binnen een tijdsspanne van vier dagen hun consent niet hadden gegeven zou de overheid meer ‘rigoureuze maatregelen’ treffen. Ondertussen werden geruchten verspreid over mogelijke nieuwe arrestaties en deurwaarders die bij de dekens langs zouden komen. Prié kon op 26 mei aan de Keizer het goede nieuws melden dat voordien reeds drie Naties hun consent hadden gegeven voor 1718 en dat de vierde – de natie van Sint-Christoffel – ook had toegestemd die avond omstreeks 20u. In twee maand tijd was Prié erin geslaagd om van de Naties het consent voor twee subsidies af te dwingen.308

3.14. Een aperçu voor Wenen Prié stuurde een aperçu naar prins Eugène met alles wat tijdens de afgelopen maanden was gezegd en gebeurd. Hij herhaalde zijn negatieve reactie op de weinige arrestatiebevelen die door de Raad van Brabant waren afgeleverd en opperde ook het idee om alle ‘anjouins’ te gaan weren uit de overheidsinstellingen in de Nederlanden. Wat er verder diende te gebeuren met de dekens en boetmeesters die wel al gevangen zaten behandelde Prié ook in zijn aperçu. Volgens Prié verwachtte raadsheer Charlier dat de Raad van Brabant de volgende uitspraken zou doen: Anneessens en D’Haeze – volgens Charliers de belangrijkste muiters – zouden naar alle waarschijnlijk niet aan de doodstraf kunnen ontsnappen. Misschien dat ook Vander Borght diezelfde straf zou krijgen, maar het was meer plausibel dat hij samen met Lejeune levenlang verbannen zou worden. Coppens zou er vanaf komen met een tijdelijke verbanning omdat hij eigenlijk een meeloper was, ‘un homme ignorant’. Twaalf plunderaars – waarvan 2 vrouwen309 – waren ook nog aan het te wachten op hun veroordeling, alsook de negen carnavalsvierders die zich in januari hadden bezondigd aan 307

ARA, Raad van State, nr. 378, f° 349v-352v. L.P. Gachard, o.c., pp. 110, 115-116. 309 In feite waren er aanhoudingsbevelen tegen zes vrouwen, maar vier waren nog voortvluchtig. 308

[77]

majesteitsschennis. Voor die carnavalsvierders was de zwaarst mogelijk straf enkele jaren verbannen te worden. Prié hoopte dat prins Eugène en de Keizer hem gauw zouden laten weten wat ze van hem nog verder verwachtten in deze zaak. De gevolmachtigd minister wees erop dat de Keizer in zijn instructies van drie december hem had opgedragen ‘à procéder sevèrement, sans ménagement, et irrémissiblement, à la punition des coupables, de manière qu’ils servent d’exemple,’ maar dat hem daarmee niet duidelijk had gemaakt hoe zwaar die straffen dienden te zijn. Zelf stelde hij voor om degene die niet werden veroordeeld tot de dood zoveel mogelijk te gaan veroordelen tot levenslange verbanning zonder mogelijkheid op gratie. Hij zou echter wachten op een antwoord van de Keizer voordat hij stappen zou gaan ondernemen.310

3.15. Het antwoord uit Wenen. Prins Eugène had Prié’s aperçu zonder veel commentaar doorgestuurd naar het Hof. Hij had er enkel aan toegevoegd dat hij net als Prié vond dat het niet aan de Raad van Brabant was om de rol van de overheid in te nemen, maar enkel moest oordelen ingevolge de regels van de rechtspraak. De Keizer meldde deze keer aan de markies de Prié dat hij volkomen tevreden was over alles wat hij als gevolmachtigd minister de laatste maanden had bereikt. Op het vlak van de strafmaar en de strafuitvoering stelde drie categorieën op: De straffen die de Raad van Brabant zou uitspreken tegen de (1) plunderaars – de 12 of 16 mannen en vrouwen – dienden zonder meer te worden uitgevoerd. Als het echter zo zou zijn dat de executie van 16 mensen niet in goede aarde zou vallen bij de getrouwe inwoners van de stad mocht Prié naar eigen goeddunken dit aantal verlagen naar een meer acceptabel getal. De rest moest worden gegeseld, gebrandmerkt en verbannen. De Keizer voegde er expliciet aan toe dat de vrouwen niet mochten worden ontzien omwille van hun sekse: er zou een voorbeeld gesteld worden ten overstaan van de andere vrouwen. Hun sekse gaf hen ook geen oneindige privileges. De (2) jongeren en dienstjongens die zich schuldig hebben gemaakt aan majesteitsschennis tijdens de carnavalperiode dienden in het openbaar gegeseld geworden en nadien voor enige tijd verbannen. In de straffen tegen de (3) dekens en boetmeesters werd door de Keizer bepaald dat Lejeune, Vander Borght en Coppens de doodstraf niet mochten ontvangen. Elke andere straf van de Raad van Brabant mocht wel uitgevoerd worden. Wat Anneessens en D’Haeze betrof: als de Raad van Brabant hen beide veroordeelde tot de doodstraf mocht er maar één sterven, diegene die het meeste verantwoordelijkheid droeg. Als de Raad van Brabant meende dat beide evenveel verantwoordelijkheid droegen dan mochten ze allebei blijven leven. In het laatste geval moest Prié een kleine toneelvoorstelling organiseren. Hij moest regelen dat er een zogezegde boodschapper van het keizerlijk net op tijd voor de executie Brussel binnenreed met het verzoek van de Keizer om de boetmeesters clementie te verlenen.

310

L.P. Gachard, o.c., pp. 119-122.

[78]

Voor de voortvluchtige dekens en de dekens waartegen nog geen arrestatiebevelen waren stelde de Keizer voor om gratie te verlenen op het moment dat ze de eed zouden doen op het additioneel reglement van 1700 en openlijk de rechtswaarde van de decreten van 11 juni en 24 juli 1717 zouden erkennen. Ondanks dat aanbod voor clementie hield de Keizer de Naties wel verantwoordelijk voor alle kosten die werden gemaakt m.b.t. justitie, militaire voorzieningen en de schade door de plunderingen.311

3.16. Het stilzwijgen van de Raad van Brabant Om de rechtsgang te versnellen werden de leden van de Raad van Brabant en hun werknemers hun vakantie – die normaal had moeten ingaan op 16 juli – ontzegd. Zij die om welke reden ook een paar dagen buiten Brussel wilden doorbrengen dienden daarvoor eerst aan de gevolmachtigd minister toestemming vragen.312 De gevolmachtigd minister had zelf een kalme agenda tijdens de zomermaanden. Het ontbreken van nota’s van secretaris Snellinckx doet vermoeden dat er geen enkele samenkomst van de Raad van State geweest is tussen 29 juni en 18 september. De lange rapporten die Prié normaliter naar prins Eugène stuurde waren in juli en augustus slechts korte brieven met weinig nieuws.313 Hij zetten wel een aantal stappen om de procedures van de Raad van Brabant te versnellen en om de rechtsgang te beïnvloeden. Hij nodigde de raadsheren-fiscaal Charliers en Duchesne verschillende keren bij zich uit om van hen te horen hoe ver de procedures gevorderd waren, of er al conclusies waren en wat de dispositie was van de raadsheren. Charliers en Duchesne konden alleen een antwoord geven over de procedures: die zouden ergens begin september tot een goed einde moeten komen. Over de dispositie van de raadsheren konden ze niks zeggen omdat ze allemaal erg discreet waren en de zaak alleen onder elkaar wilden bespreken.314 Op 30 juli nodigde Prié de vier oudste raadsheren individueel bij zich uit om op hen in te praten en hen te wijzen op de plicht die ze hebben ten overstaan van de Keizer. Elkeen van hen verzekerde Prié dat ze hun plicht zouden doen, zo ver als hun eed (als raadsheer) en hun geweten dat toestonden.315 Prié wees de raadsheren en raadsheren-fiscaal erop dat er een grote kans was dat ook het ‘conseil aulique’ te Wenen de zaak zou gaan onderzoeken. Ze zouden mogelijk willen controleren of ‘ceux de Brabant’ wel hun plicht tegenover de Keizer hadden gedaan.316 Drie weken later – op 21 augustus – bracht Charliers bij Prié verslag uit over de strafmaat die de raadsheren overeen waren gekomen voor de carnavalsvierders. Slechts vier van ‘les petits bouchers’ zouden verbannen worden, en dat voor termijnen van maximaal tien jaar.317

311

L.P. Gachard, o.c., pp. 303-304, 344, 346-348. RRAnd, Raad van Brabant. Registers, nr. 5017, f° 167. 313 L.P. Gachard, o.c., pp. 142-152. 314 L.P. Gachard, o.c., p. 148. 315 L.P. Gachard, o.c., pp. 142-143. 316 L.P. Gachard, o.c., p. 149. 317 L.P. Gachard, o.c., pp. 150-151. 312

[79]

3. 17. De uitspraak van de Raad van Brabant De Raad van Brabant tegen de plunderaars en de dekens volgden in de loop van de eerste twee weken van september. Van de plunderaars – van zowel de oproer van mei als juli 1718 – werden er acht veroordeeld tot de dood met de strop. Ze hadden allen bekend onder tortuur. Twee anderen zouden worden onderworpen aan ‘des peines extraordinaires’. Tegen vier vrouwen die ondervraagd werden kon niks substantieel gevonden worden. Ze werden vrijgelaten.318 Ondanks de toegepaste tortuur heeft geen enkele van de plunderaars de naam van ‘un grand moteur’ achter de oproer of de plunderingen noemen. Er was ook geen enkel spoor van de beruchte lijsten met de huizen die dienden geplunderd te worden. Uit getuigenissen bleek eveneens dat de meeste andere muiters niet lang na de feiten gevlucht waren naar Frankrijk. De boetmeesters en dekens zouden de straffen krijgen die hen werden toebedeeld door de Raad van Brabant – net zoals de Keizer had gewenst (zie 3.15). De Raad van Brabant had geoordeeld dat de twee belangrijkste oproerstokers de boetmeesters Gabriel D’Haeze en Frans Anneessens waren. D’Haeze – Prié schreef ‘Duvas’ – had zich bovenal tijdens het burgemeesterschap van Fierlants erg misdragen en was zich blijven ‘sedentieux’ opstellen tijdens de huidige magistraat. Hij was steeds een van de meest volhardende dekens geweest. Hij werd veroordeeld tot eeuwige verbanning en confiscatie van zijn goederen. Frans Anneessens was volgens de Prié – en de Raad van Brabant – ‘le véritable chef et le principal mutin, qui a conduit tous les autres et qui a dirigé toute cette conspiration’. Anneessens was erg belezen en kon (volgens Prié) doorgaan als een ‘demy-savant’. De boetmeester dacht dat hij de ongestraft het volk kon opstoken en ‘mener ce peuple selon ses veues et […] sous le pretexte speciaux de soûtenir ses privileges’. Anneessens werd veroordeeld tot de dood door onthoofding. Slechts twee van de zeven raadsheren – De Man en Vander Noot – waren stemden voor (slechts) een levenslange verbanning voor Anneessens. De dekens Coppens, Lejeune en Vander Borght werden theoretisch gezien veroordeeld tot de dood. In praktijk kregen ze gratie op de dag waarop het vonnis zou worden voltrokken. Ze zouden in plaats daarvan verbannen worden en hun eigendommen zouden worden verbeurd verklaard ten voordele van de staat. De carnavalsvierders werden inderdaad verbannen voor uiteenlopende termijnen en hun bezittingen – voor zover ze die hadden – werden eveneens verbeurd verklaard.319 De straffen zouden ten uitvoer gebracht worden voor de panden waar de misdaden werden begaan, met uitzondering van de terechtstellingen die allemaal zouden plaatsvinden op de Grote Markt. Hiervoor waren twee opeenvolgende dagen voorzien.320

318

Dit schreef Prié in zijn brief aan Eugène, andere bronnen spreken van twee of drie veroordeelde vrouwen. 319 ARA, Departement voor de Nederlanden van de Hof- en Staatskanselarij voor de Nederlanden te Wenen, nr. 40, E2.15. 320 L.P. Gachard, o.c., pp. 164-165.

[80]

3.18. Evaluatie door Prié Prié was niet helemaal tevreden met met de uitspraken van de Raad van Brabant. Volgens hem had de Raad vrij lichte straffen uitgesproken omdat ze bang waren voor retaliatie van de Brusselse burgerij eens het garnizoen was teruggebracht naar de normale grootte. Prié stelde daarom voor aan de Keizer om de Raad voor een korte tijd in Leuven onder te brengen, zodat ze zich niet meer hoefden zorgen te maken over de Brusselaars. Prié had nog meer advies voor de Keizer. Hij stelde voor om zo snel mogelijk na de uitvoering van de straffen tegen de plunderaars, boetmeesters en dekens de Naties bijeen te brengen en aan hen een viertal eisen voor te leggen. Vooreerst werd het – volgens Prié – tijd dat de dekens officieel vergeving zouden vragen voor hun gedrag tijdens de afgelopen drie jaar. Ten tweede zou er aan hen worden gevraagd de eed te doen op het additioneel reglement van 1700. Ten derde werd er van Naties verwacht dat ze een geldsom zouden bijeenbrengen om de gemaakte kosten en schade te bekostigen. Als laatste dienden de Naties zo snel mogelijk hun consent te geven voor alle openstaande subsidies en financiële bijdragen aan de vorst.321 De keizer conformeerde zich met deze adviezen in een brief van 21 oktober.322

3.19. Voorbereiding van de strafuitvoering Om de strafuitvoering wat efficiënter en veiliger te laten gebeuren vroegen Wrangel en Prié aan de Raad van Brabant om toe te staan dat alle straffen op één dag zouden worden voltrokken, en dat dit zoveel mogelijk op dezelfde plek zou gebeuren. Het gevaar voor nieuwe oproer bestond bovendien ook nog, en de openbare terechtstelling van een publieke held kon nieuwe geweldplegingen veroorzaken. Als alles voltrokken werd op één dag moest Wrangel en Vehlen maar één dag alle aanwezige troepen in stelling brengen. De Raad van Brabant ging akkoord. Slechts en drietal van de veroordeelden zouden nog gegeseld worden voor de kanselarij, de rest van de straffen zouden worden voltrokken op de Grote Markt.323 Wrangel en Vehlen stelden een veiligheidsplan waarbij alle belangrijke verkeerspunten, pleinen en straten werden bewaakt door soldaten zodat er binnen de kortste keren kon worden ingegrepen wanneer er oproer zou komen.324

3.20. Het voltrekken van de straffen [19 september 1719] Op 19 september 1719, om iets voor 11 uur ’s ochtends werd Anneessens aan de Steenpoort vastgebonden op een paardenkar, met zijn rug gericht naar het lastdier. Daarna reed de kar – gevolgd door de andere gevangenen – naar de kanselarij waar de straffen werden voorgelezen en drie onder hen werden gegeseld tot bloedens toe. Hierna ging de tocht verder naar de Grote Markt, waar een massa mensen in stilte stond te wachten. Frans Anneessens werd er van de kar gehaald en door zijn biechtvader op het schavot 321

ARA, Departement voor de Nederlanden van de Hof- en Staatskanselarij voor de Nederlanden te Wenen, nr. 40, E2.15. 322 ARA, Raad van State, nr. 92, p. 267. 323 L.P. Gachard, o.c., pp. 175-176. 324 L.P. Gachard, o.c., pp. 170-171.

[81]

geleid.325 Nogmaals326 moest hij er het vonnis aanhoren, maar hield met luide stem vol dat hij onschuldig was. Nadien werden eerst de vonnissen tegen de plunderaars voltrokken: Zes werden er opgehangen, vier andere werden gegeseld327 en nadien buiten de stadsmuren gebracht. Anneessens zelf werd onthoofd en – volgens de mythe – ontstond er zo’n grote weeklank uit het volk dat de paarden van de dragonders begonnen te trillen op hun benen.328 Na het voltrekken van het vonnis werd het volk door soldaten met zachte hand weggeleid van de Grote Markt. De drossaard van Brabant droeg zijn mannen op om het schavot en de galg te bewaken totdat de cellebroeders de lichamen zouden komen ophalen.329 De overblijvende boetmeester en de drie dekens werden omstreeks zes uur ’s avonds door soldaten naar vier verschillende stadspoorten geleid, alwaar hun veroordeling tot levenslange verbanning op straffe van dood voorgelezen werd. Hierna werden ze gevraagd de stad te verlaten en binnen 24 uur de eigendommen van Karel VI te verlaten en niet terug te keren.330 Het gerucht nadien ging dat de dekens elkaar hierna aantroffen in Etterbeek, en er door een menigte vriendelijk onthaald werden. Na een aantal uur vertrokken ze in de richting van SintTruiden.331

3.18. Martelarenstatus en ontvreemding van het stoffelijk overschot Vier cellebroeders kwamen het stoffelijk overschot omstreek zes uur ’s avonds ophalen op de Grote Markt om hem naar de niet-gewijde begraafplaats aan het Sint-Janshospitaal te brengen. Ze deden dit zonder begeleiding van een priester en zonder enige ceremonie zoals gebruikelijk bij het omgaan met misdadigers. Zonder veel problemen werd het lichaam door de mannen van de drossaard overgedragen aan de geestelijken.332 De geestelijken hadden evenwel de Markt nog niet verlaten of ze werden bijgebeend door een groepje mensen die hen een zwart laken aanreikten en eisten dat het over het over het lichaam van Anneessens werd gespannen. Hierna werden de geestelijken onder zachte druk verzocht om de groep te volgen. De cellebroeders werden meegenomen van de Grote Markt, via het Sint-Jansplein, naar rechts langs de Steenpoort, door de Rollebeekstraat en de Duifstraat naar het hoofdportaal van de Kapellekerk. Ondertussen hadden zich meer en meer mensen aangesloten waardoor ze een geïmproviseerde begrafenisstoet gingen vormen. Er werd aangeklopt aan de poort van de Kapellekerk en een priester kwam openmaken. Daarop werd de cellebroeders het lichaam van Anneessens afhandig gemaakt en getoond aan de priester. De priester liet hen binnen en het lichaam werd naar een pas gegraven grafkuil gebracht achter in 325

SaB, Oud Archief, nr. 3350, pp. 24-29. Ze hadden het hem reeds voorgelezen op 18 november in zijn cel. 327 In vrijwel elke bron verschilt het aantal gegeselden, gehangenen en bannelingen. Wij gaan hier uit van het aantal die de markies van Prié in één van zijn brieven noemt (ARA, Departement voor de Nederlanden van de Hof- en Staatskanselarij voor de Nederlanden te Wenen, nr. 40, E2.15). 328 SaB, Oud Archief, nr. 3350, pp. 24-29. 329 ARA, Raad van State, nr. 378, f° 418. 330 ARA, Raad van State, nr. 378, f° 386r. 331 Sint-Truiden maakte deel uit van het Prinsbisdom Luik en maakte dus geen deel uit van het rijk van Karel VI 5ARA, Raad van State, nr. 378, f° 407r). 332 Uit de bronnen is het moeilijk op te maken hoe het lichaam en het hoofd van Anneessens werden meegenomen. Waarschijnlijk moet het een gebeurd zijn in een lijkzak of een open kist. 326

[82]

een kapel achter de preekstoel. Een korte plechtigheid werd gehouden en voordat het uur voorbij was, was het graf al dichtgemaakt.333 De daaropvolgende ochtend werd in vrijwel alle kerken en kapellen in de stad een misviering opgedragen voor Anneessens. Een gerucht deed bovendien de ronde dat een aantal jongens flesjes hadden gevuld met het door Anneessens bebloede zand en deze verkochten als relikwieën. Een aantal geestelijken zouden zelfs zo’n flesjes gekocht hebben en in hun Kerk opgeborgen hebben.334 Toen Prié dit alles te weten kwam was hij razend. Meteen liet hij alle missen voor de misdadiger Anneessens verbieden en eiste de aanwezigheid van de hoofdpastoor van de SintMichiels- en Sint-Goedelekathedraal, de verantwoordelijke voor de Kerk in Brussel. De hoofdpastoor bood zijn excuses aan voor de misplaatste misvieringen, en volgens hem lag de schuld hiervoor bij de jongere, radicalere geestelijken in de Stad. Toen Prié informeerde naar het lijk van Anneessens dat zou begraven liggen in de Kapellekerk zei de curé dat zoiets een zaak was voor de aartsbisschop. De aartsbisschop werd door procureur-generaal de Hemptinne aangeschreven over de illegale teraardebestelling van Anneessens. En meteen werden ook verschillende juridische argumenten aangehaald waardoor het lichaam zou moeten worden heropgegraven en overgebracht naar de begraafplaats van Sint-Janshospitaal. Ten eerste hoorde Anneessens’ lichaam door zijn veroordeling toe aan de Keizer, en de Kerk diende de bezittingen van de Keizer aan hem terug te bezorgen. Ten tweede bestond er in het kerkelijk recht het concept van ‘Cadanuribus Punitirum’, waardoor het verboden was om het lichaam van ter dood veroordeelden te begraven in geweide grond. Ten derde werd door de procureur-generaal erop gewezen dat diezelfde regel ook voorkwam in het lekenrecht. Volgens de procureur was er bijgevolg maar één oplossing mogelijk: het stoffelijk overschot moest terugbezorgd worden aan de Keizer. De priester die die avond in de Kapellekerk aanwezig was gaf toe dat hij Anneessens begraven had. Hij deed dit omdat Anneessens steeds gul was geweest tegenover de Kerk en steeds gratis arbeid leverde aan het kerkgebouw. Het was zijn geweten die hem dicteerde om de boetmeester te begraven. Toen hem gevraagd werd waar hij precies Anneessens begraven had wou hij dit niet zeggen. De grafdelver van de Kerk werd dan ook maar ondervraagd en die kon alleen vertellen dat hij die dag twee graven had moeten delven achter de preekstoel, waarvan één bedoeld was voor het een soldaat die de priester was gaan halen in het lijkenhuis.335 Uit het antwoord van de aartsbisschop bleek dat hij in de onmogelijkheid was om toestemming te geven voor het heropgraven van Anneessens’ lichaam omdat de kapel eigendom was het bisdom van Kamerijk en dus tot hun jurisdictie behoorde.336 Door de voortdurende vijandige gevoelens tussen Frankrijk en Habsburg was er weinig hoop op dat de bisschop van Kamerijk de toestemming geven zou.

333

ARA, Raad van State, nr. 378, f° 404r, 418r-419v. ARA, Raad van State, nr. 378, f° 387r, 404r. 335 ARA, Raad van State, nr. 378; f° 419r, 430r. 336 L.P. Gachard, o.c., pp. 221-222. 334

[83]

Prié bleef echter proberen om enerzijds de priesters die missen hadden gehouden voor Anneessens – en dan vooral de priester die hem had begraven – te vervolgen en anderzijds ook het stoffelijk overschot van de vereerde boetmeester terug te krijgen. Begin februari 1720 vroeg de Keizer echter in een brief om de zaak niet langer op te houden dan nodig was: “Vous ordonnez au marquis de Prié de laisser le cadavre dudit Agneessens dans l’église paroissiale de la Chapelle où il est inhumé, sans le faire déterrer et transporter ailleurs, et sans poursuivre en justice ceux qui […] l’ont porté."337 Slechts een klein aantal mensen heeft ooit geweten waar Anneessens begraven lag en de plaats is met het verloop van de tijd vergeten. In 1834 hebben de graven van Mérode-Westerloo en De Beaufort de ‘nationale held’ Anneessens herdacht met een postume grafsteen in de bewuste kapel. Ze is er nog steeds en draagt onderstaand opschrift: IN MEMORIA ÆTERNA ERIT JUSTUS PS. CXI. SUB HOC TUMULO IN PACE QUIESCIT FRANCISCUS ANNEESSENS BRUXELLENSIS NATIONIS VULGO STE NICOLAI SYNDICUS QUI JURAMENTIS FIDELITER SERVATIS ET JUREJURANDIS PRIVILEGIISQUE OPIFICIORUM CORPORUM URBIS HUJUS RELIGIONE DEFENDIS AD EXTREMUM DUCTUS FUIT SUPPLICIUM QUOD CUM FIRMA FIDUCIA IN CHRISTUM SUPREMUM JUDICUM JUDICEM INTURBABILI ANIMO SUBVIVIT SPRETA NECE MORIENDO VIR ILLE PRO DEFENSIONE JURIUM SUI ORDINIS NON FRANGENDE FIDEI INDIGNE DEDIT EXEMPLAR OCCISUS EST ANNO ÆTATIS SUÆ LXX DIE VERO 19 SEPTEMBER 1719 R.I.P. MEMORIÆ ANNEESSENS COMITES DE MERODE-WESTERLOO ET AMADEUS DE BEAUFORT HUNC POSUERE LAPIDEM 1834

3.19. Het lot van de bannelingen Toen Prié op drie oktober aan de Raad van State vroeg of er nieuws was over de verbannen dekens en boetmeester kreeg hij van de raadsleden verschillende antwoorden. Er waren er die gehoord hadden dat de bannelingen in Maastricht zaten, andere hadden Hoegaarden gehoord, nog anderen Tongeren en Luik.338

337 338

L.P. Gachard, o.c., p. 352. ARA, Raad van State, nr. 378, f° 434r.

[84]

Na hiervan nota te hebben genomen maakte zijn resolutie bekend om de Keizer voor te stellen de keurvorst van Keulen aan te schrijven met de vraag de dekens ook uit het prinsbisdom Luik te weren, of tenminste hen te verplichten zich zo ver mogelijk van Brussel te verwijderen. Hij wou net zoals de Britse koningen een zo groot mogelijke barrière plaatsen tussen de bannelingen en hun thuis omdat de communicatie dan moeilijker zou lopen. De Britten hadden een zee tussen zichzelf en hun bannelingen, Prié wilde tenminste één graafschap of bisdom tussen Brussel en zijn bannelingen.339 Ook deze ingeving werd door de Keizer niet aanvaard.340 -*Na de verbanning van hun echtgenoten vroegen de vrouwen van de dekens of ze hun winkels en het ambacht mochten voortzetten zodat ze konden voorzien in het onderhoud van hun kinderen. Prié vond dit geen goed idee omdat ze zo de indruk zouden kunnen wekken dat de verbanning van de dekens slechts tijdelijk was, dat er binnen afzienbare tijd wel gratie zou gegeven worden. Toen de vrouwen rechtstreek hun verzoek tot de gevolmachtigd minister wenden weigerde hij hen zelfs van antwoord te doen. Deze houding zette wat kwaad bloed binnen de Raad van State. Wederom was vooral de ‘noblesse d’epée’ voorstander van gratie en een ‘voye de grâce’. Prié vond - en werd hierin gesteund door de ‘noblesse de robe’ – dat de ‘voye de grâce’ genoeg werd uitgeprobeerd in 1718 en toch niets opleverde aan de overheid.341

3.20. Nasleep Zonder veel problemen maakten de overige dekens de eed op het additioneel reglement van 12 augustus 1700 en gaven ze hun akkoord voor de subsidie van 1719 en de duit per pot bier. 342 Op 14 maart 1720 werden vijf nieuwe dekens – die een deel van de gevluchte en verbannen dekens moesten vervangen – ook zonder problemen ingezworen op het additioneel. Voor Prié en de Raad van State eindigde hier hun ‘Troubles à Bruxelles’.343 Prié had er wel een erg negatief imago aan overgehouden en volgens de Brusselse bevolking had de gevolmachtigd minister er persoonlijk voor gezorgd dat Anneessens zou worden terechtgesteld. Ondanks pogingen om deze gedachte nog ongedaan te maken344 is de overlevering Prié blijven zien als de grote kwaaddoener. Vijf jaar later werd – zoals reeds in de inleiding aangehaald werd – Maria-Elizabeth landvoogdes over de Oostenrijkse Nederlanden. Tijdens haar regeerperiode mochten de bannelingen terugkeren, werden de Naties hun schulden (voor de plunderingen, troepen, …) kwijtgescholden en probeerde de overheid het hele voorval te doen vergeten.345

339

ARA, Raad van State, nr. 378, f° 436r. L.P. Gachard, o.c., p. 352. 341 ARA, Raad van State, nr. 378, f° 435v-441r. 342 ARA, Raad van State, nr. 92, pp. 244. 267. 343 ARA, Raad van State, nr. 378, f° 512-514. 344 Prié heeft onder meer de veroordeling van Anneessens en de andere dekens laten publiceren en verspreiden, voorzien van een preambule. (ARA, Raad van State, nr. 378, f° 446). 345 K. Van Honacker, Lokaal verzet en oproer…, p. 131. 340

[85]

“[W]hoever becomes master of a city that has been accustomed to liberty, and does not destroy it, must himself expect to be ruined by it. For they will always resort to rebellion in the name of liberty and their ancient institutions, which will never be effaced from their memory, either by the lapse of time, or by benefits bestowed by their own master.” -- N. Machiavelli, The Prince, 1513.346

1. Conclusie Hercule-Joseph Louis Turinetti, de markies van Prié, was zowel politieke als historisch. In de nasleep van de Spaanse Successieoorlog werd hem het gevolmachtigd ministerschap over de nieuwverworven Nederlanden in de schoot geworpen, en dit zonder dat hij enige ervaring of affiniteit had met de ingewikkelde politieke structuren van deze entiteit. De Keizer had het mandaat en de macht van de gevolmachtigde bovendien in die mate beperkt dat hij weinig handelingsvrijheid had en waardoor de markies bij vrijwel elke stap die hij wou zetten in de Nederlanden de toestemming nodig had van prins Eugène of de Keizer. Bovendien nam de administratie in Wenen vaak erg veel tijd in om tot een beleidslijn te komen en die aan de markies door te geven. Het gebeurde meer dan eens dat er orders uit Wenen kwamen die geen enkel nut meer hadden omdat de situatie onderwijl al dusdanig veel veranderd was De tegenstrijdige wens van de Karel VI om enerzijds een positief imago te hebben in zijn nieuwverworven gebieden en anderzijds de politieke prerogatieven van de bevolking te beperken zijn erg tegenstrijdig. Het is opvallend hoe sterk de teneur van twee verschillende brieven kan verschillen. Een markant voorbeeld zijn de brieven van 2 februari 1718 waarbij de ene brief spreekt van over bénignité en douceur, en de andere (geheime) brief aan Prié een aantal maatregelen verstelde waarbij enige ‘rigueur’ vereist werd.

346

N. Machiavelli, The Prince, Ware, 1997, pp. 19-20 (Vertaling door C.E. Detmold).

[86]

Verschillende auteurs hebben opgemerkt dat Karel VI en prins Eugène evenzeer overtuigd waren van de noodzaak om de privileges in de Nederlanden in te perken en een grotere centralisatie door te voeren in het hele rijk (naar het voorbeeld van het Frankrijk van Lodewijk XIV), maar hierin veel doortastender en meer diplomatische en tactvol te werk gingen. Volgens ons is het net zo dat prins Eugène en de Keizer Prié voor hen de kastanjes uit het vuur liet halen. Al snel is er te merken dat in de publieke opinie in de Nederlanden het idee leeft dat de keizer slecht geïnformeerd zou zijn en dat alle besluiten die Prié opdrong van hemzelf kwamen. En toch heeft Prié volgens onze mening weinig of geen fouten gemaakt. Toen de ‘émeutes’ losbraken in Brussel is Prié ten allen tijde kalm en gematigd gebleven. Hij weigerde aan Vehlen het order te geven om met scherp te schieten, behalve in uiterste nood. Uiteindelijk ga hij zelfs tot viermaal toe in aan de Naties om erger te voorkomen. In het vorig hoofdstuk werd aangehaald dat prins Eugène net vond dat het beter zou zijn geweest de helft van de soldaten op te offeren dan toe te geven aan de eisen van de Naties. Verschillende auteurs gaven ook kritiek op Prié omwille van zijn pogingen om de rechtsgang te beïnvloeden. De paar, relatief onbeduidende pogingen van de gevolmachtigd minister gebeurden eveneens op vraag van Wenen. Desalniettemin was het natuurlijk wel zo dat Prié inderdaad vond dat strengen en rigoureuze aan de orde waren. We moeten ons natuurlijk ook hoeden voor moderne ideaalbeelden over justitie: Montesquieu zou zijn ‘De l’esprit des Lois’ pas schrijven publiceren in 1748. Het schijnt ons meer en meer toe dat Prié het ongeluk had de verkeerde man op de verkeerde plaats te zijn geweest, hoewel het ons ook niet duidelijk is hoe een ander het conflict met de Naties beter aangepakt zou hebben. Na het beslechten van het conflict werd de handelswijze van Prié zelfs door verschillende ‘grands’ gelauwerd.347 De geschiedschrijving heeft niettemin anders beslist over de markies Wat de Naties betreft delen wij de mening van Henri Pirenne. De Naties hadden zich volgens ons inderdaad laten lijden door het fantasiebeeld van de onaangetaste privileges zoals geschetst in de “Luyster van Brabant”. In hun strijd om de verloren gegane privilegies vonden zij een numeriek sterke bondgenoot in het ‘menu peuple’ van Brussel. Wellicht haalde een radicalere stroming onder de burgerij en het gepeupel op een bepaald moment de bovenhand en ging men tot plunderingen. Op lange termijn is de strijd uiteindelijk zinloos gebleken en heeft de burgerij meer verloren dan hen lief was.

347

Milord Cadogan, de Engelse ambassadeur, schreef aan Prié dat hij van zijn bezoek aan Wenen zou gebruik maken ‘pour faire connoitre à l’Empereur et à ses ministres les grands services que Votre Excellence a rendue à Sa Majesté Impériale aux Pays-Bas, par ses soins infatigables et sa sage et prudente administration, malgré toutes les difficultés." (Brief van 1 december 1719 / L.P. Gachard, o.c., p. 180).

[87]

2. Toetsing van enkel theoretische modellen m.b.t. collectieve acties (Van de onderstaande theoretische modellen werd een overzicht gegeven in hoofdstuk 1)

2.1. Relatieve Deprivatie (T. Gurr) De Brusselse naties en het gepeupel waren onderhevig aan een gevoel van aspirational deprivation. Na het herontdekken van de oorkondeschat die naderhand de “Luyster van Brabant” zouden worden genoemd begonnen de Naties te dromen van het herwinnen van lang verloren voorrechten en glorie (verwachtingen), bij de overheid was er echter geen enkele inclinatie om hen die terug te geven (constante mogelijkheden). Mogelijk was er eveneens een gevoel bij de Naties ontstaan tijdens het Anglo-Bataafs condominium en het prille Oostenrijkse bewind van Königsegg dat er met deze nieuwe machtshebber nieuwe kansen zouden komen om verloren vrijheden te recupereren. De komst van de markies de Prié ondermijnde deze verwachtingen (progressive deprivation). De aanwezigheid van een politiek kader om zich te in te organiseren, contacten met lokale adel en clerici en een relatief beperkte militaire aanwezigheid zorgde ervoor dat de Brusselse Naties een tijd lang opnieuw een belangrijke politieke factor werden.

2.2. Michael Mann Mann poneerde dat een groep die zich wou manifesteren in het politieke leven zich moest kunnen organiseren op politiek, economisch, militair en ideologisch vlak, of een combinatie diende te vormen van deze machten. De Naties hebben politieke macht (een beslissende stem in het toekennen van subsidies en imposten), economisch macht (ze vertegenwoordigen de 49 ambachten van Brussel), militair (de wijcken bestaan uit burgers, en dus ook deels uit leden van de Naties) en ideologisch (het herstel de “Luyster van Brabant” als collectief doel).

2.3. Theda Skocpol Volgens Skocpol waren er een aantal institutionele ontwikkelingen die richting konden geven aan collectieve acties: (1) Het bestaan van een militair apparaat dat niet op hetzelfde niveau stond als dat van de omliggende entiteiten, (2) het bestaan van een autonome elite, (3) een vrije agrarische productie en (4) in en rond het politieke centrum bevindt er zich een grote concentratie aan ambachtlieden en arbeiders. Brussel was het politieke centrum van de Oostenrijkse Nederlanden en (4) telde een grote groep ambachtslieden en arbeiders (‘gepeupel’), daarnaast was er een relatief (2) autonome elite die vertegenwoordigd was in de twee eerste Staten van Brabant. De boeren in de Nederlanden waren vrij, alsook de (3) agrarische productie en (1) de militaire aanwezigheid was niet echt verzekerd aangezien de Prié zijn nieuwe regimenten in Moravië moest halen.

2.4. Repertoria (Tilly, Dumolyn, Haemers) De Brusselse Naties en het ‘gepeupel’ maakten zich schuldig aan het plunderen van woningen en het openbaar vernietigen van persoonlijke bezittingen. Aan de collectieve acties werd deelgenomen door verschillende reeds bestaande corporatieve groepen waaronder de Naties, de gilden en de wijken. Ze gebruiken de kermisviering van juli 1718 om een grote groep mensen bijeen te brengen. Al deze zaken werden door Tilly erkend als deel van het repertoria van een collectieve actie. [88]

Bibliografie

Literatuur Biographie Nationale, Brussel, 1866, 447 p. BLOM (J.C.H.) EN LAMBERTS (E.), RED. Geschiedenis van de Nederlanden. Baarn, 2007, 432 p. DE BOOM (GH.). Les Ministres Plénipotentiaires dans les Pays-Bas Autrichiens, principalement Cobenzl, Brussel, 1932, 421 p. DE PEUTER (R.). Brussel in de Achttiende Eeuw: sociaal-economische structuren en ontwikkelingen in een regionale hoofdstad. Brussel, 1999, 517 p. DE RIDDER (P.). Taferelen uit het Brusselse Ambachtsleven, Brussel, 1997, 93 p. DHONDT (L.). Verlichte Monarchie, Ancien Regime en Revolutie. Een institutionele en historische procesanalyse van politiek, instellingen en ideologie in de Habsburgse, de Nederlandse en de Vlaamse Politieke Ruimte (1700 :1755-1790). Brussel, 2002, dl. 1, 610 p. DUMONT (G.-H.). Histoire de Bruxelles. Biographie d’une Capitale. Brussel, 1999, 475 p. HENNE (A.) EN WAUTERS (A.). Histoire de la Ville de Bruxelles. Brussel, 1845, Deel 2, 651 p. JACOBS (R.). Een geschiedenis van Brussel. Tielt, 2004, 301 p. MATHIEU (A.). Anneessens. Ixelles, 1865, 31 p. NEMO. Historischen Oogslag over de oorzaek en omstandigheden der onrechtveerdige lyfstraf van den vaderlands minnaer Anneessens, schandeyk onthoofd binnen Brussel, den 19 september 1719 in den ouderdom van 70 jaeren. Brussel, 1835, 80 p. PALMER (R.R.), COLTON (J.) EN KRAMER (L.), A History of the Modern World.New York, 2007, 1259 p. PIRENNE (H.). Geschiedenis van België. Van het Begin tot Heden. Brussel, s.d. [c. 1954], dl. 3, 505 p. (Vertaling o.l.v. A. Van Loey) SYMCOX (C.). Victor Amadeus II :absolutism in the Savoyard state. Berkeley, Los Angeles, 1983, 272 p. THIJS (CH.) EN THIJS (M.). L’Affaire François Anneessens. Assasinat Judiciaire ou Acte de Justice. s.l., s.d. [197-] , 112 p. VAN DAELE (H.). Een Geschiedenis van Vlaanderen, Tielt, 2005, 232 p. VAN HONACKER (K.). Lokaal Verzet en Oproer in de 17de en 48de eeuw. Collectieve acties tegen het centraal gezag in Brussel, Antwerpen en Leuven. Heule-Kortrijk, 1994, 653 p.

Bronuitgaven BRUNEEL (C.) EN HOYOUS (J.-P.), Les Grands Commis du Gouvernement des Pays-Bas autrichiens. Dictionnaire Biographique du Personnel des institutions centrales. Brussel, 2001, 735 p.

[89]

GACHARD (L.P.). Collection de documens inédits concernant l’Histoire de La Belgique. Brussel, 1835, dl. 3, 522 p. GACHARD (L.P.). Documents inédits concernant Les Troubles de La Belgique sous le règne de L’Empereur Charles VI. Publiés avec des notes et une introduction. Brussel, 1838-1839, 2dln., cxi+372 + 497 p. GALESLOOT (L.). Procès de François Anneessens, doyen de corps de métiers de Bruxelles. Publié avec notice et annotations. Brussel, 1862-1863, 2 dln., 498 + 180 p. Liste Chronologique des Edits et Ordonnances de Pays-Bas autrichiens de 1700 à 1750, Brussel, 1851, 539 p. MACHIAVELLI (N.). The Prince. Ware, 1997, xxiv+134 p. (Vertaling door C.E. Detmold). NÉNY (P.). Mémoires historiques et politiques des Pays-Bas autrichiens. Neufchatel, 1784, 466 p. VAST (H.). Les Grands Traités du Règne de Louis XIV, Parijs, 1893, dl. 3, 221 p.

Bronnen ARA, Geheime Raad, nr. 683 ARA, Departement voor de Nederlanden van de Hof- en Staatskanselarij voor de Nederlanden te Wenen, nr. 36 ARA, Departement voor de Nederlanden van de Hof- en Staatskanselarij voor de Nederlanden te Wenen, nr. 39 ARA, Departement voor de Nederlanden van de Hof- en Staatskanselarij voor de Nederlanden te Wenen, nr. 40 ARA, Raad van State, nr. 371 ARA, Raad van State, nr. 378 ARA, Raad van State, nr. 563 ARA, Raad van State, nr. 65 ARA, Raad van State, nr. 69 ARA, Raad van State, nr. 91 ARA, Raad van State, nr. 92 ARA, Secretarie van State en Oorlog, nr. 2573 ARA, Secretarie van State en Oorlog, nr. 2574 SaB, Oud Archief, nr. 2921 [90]

SaB, Oud Archief, nr. 3350 SaB, Oud Archief, nr. 3522 SaB, Oud Archief, nr. 3523 SaB, Oud Archief, lias 609 SaB, Oud Archief, lias 138 RAAnd, Kanselarij van Brabant, Correspondentie, nr. 6 RAAnd, Kanselarij van Brabant, Correspondentie, nr. 7 RAAnd, Raad van Brabant, nr. 5014 RAAnd, Raad van Brabant, nr. 5015 RAAnd, Raad van Brabant, nr. 5226 KBR, Handschriftenafdeling – ms. 13487 KBR, Handschriftenafdeling – ms. 13490 KBR, Handschriftenafdeling – ms. 17124-17134 (Gebundeld) KBR, Handschriftenafdeling – ms. 1716

[91]

Les Troubles à Bruxelles De positie van gevolmachtigd minister Prié en de Raad van State in de oproer en het proces tegen de Naties

Recommend Documents