Land art Sporen in het land

g 5-6 ep ro

Land art Sporen in het land Houten

kunst- en cultuurmenu: Cultuurprogramma discipline: Landschap

2012-2013

Colofon Dit is een uitgave van: Kunst Centraal Postbus 160 3980 CD Bunnik tel: 030 - 659 55 20 fax: 030 - 659 05 10 e-mail: [email protected] internet: www.kunstcentraal.nl Ontwikkeling: Eefje Smit (LEU) Marlies Rijkers Maart 2013 Redactie: Tekstbureau Van der Kooij, Odijk Eindredactie: Josee Flaton Vormgeving: BMD, Bunnik

Copyright: Dit materiaal is bedoeld voor gebruik binnen uw school en mag niet vermenigvuldigd of openbaar gemaakt worden voor gebruik daarbuiten zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van Kunst Centraal. Laatst gewijzigd: 28-02-2012

Colofon

Inhoudsopgave Voorwoord............................................................................................................................................... 4 Over het project en de partners................................................................................................................ 5 Lessenoverzicht........................................................................................................................................ 7

Lessen voor het bezoek aan de culturele omgeving Les 1: Bochten in de rivier........................................................................................................................ 8 Les 2: Sporen in het land........................................................................................................................ 10 Het bezoek aan het bos Nieuw Wulven.................................................................................................. 13

Lessen na het bezoek aan de culturele omgeving Les 3: Dat hebben wij gemaakt: Land Art!............................................................................................. 14

bijlagen Bijlage 1: Werkblad 1 bij les 1 (4 pagina’s) Bijlage 2: Informatie over de kunstenaars Bijlage 3: bij les 3 - Digitale links naar websites met foto’s en filmpjes van land art Bijlage 4: Routebeschrijving Powerpoint over het ontstaan van het bos Nieuw Wulven

Inhoudsopgave

Voorwoord Cultuurprogramma Dit project maakt deel uit van het Cultuurprogramma, dat Kunst Centraal organiseert om leerlingen te laten kennismaken met hun culturele omgeving. De culturele omgeving is verdeeld in vier domeinen (professionele instellingen, amateur- en vrijwilligersorganisaties, bebouwde omgeving en landschap & natuur). Deze domeinen worden vanuit de verschillende vakdisciplines benaderd: dans, literatuur, muziek, beeldend, drama, audiovisueel en erfgoed, of een combinatie van deze disciplines. Domein Landschap en natuur. Discipline Beeldende vorming. Doelgroep Dit project is geschikt voor de groepen 5/6 van het primair onderwijs.

Doelstelling educatief materiaal Het educatief materiaal dat voor u ligt, is een onderdeel van het project ‘Sporen in het land’. De lessen in deze handleiding voldoen aan de kerndoelen voor kunstzinnige oriëntatie en de kerndoelen die aansluiten bij “ jezelf en oriëntatie op de wereld”. Bij elke les staan specifieke lesdoelen beschreven die hierbij aansluiten.

Organisatie De uitvoeringsdata en -tijden staan vermeld in het rooster van Kunst Centraal. Ga naar www.kunstcentraal.nl/gemeenten, klik op uw gemeente en vervolgens op uw school.

Kwaliteit Wij vragen u nadrukkelijk na afloop van het project uw bevindingen met ons te delen via het waarderingsformulier. Uw reactie/waardering is voor ons stimulerend en richtinggevend bij de kwaliteitsverbetering van onze diensten. Wij wensen u veel plezier bij de uitvoering van dit project.

4

Theo Naessens, Kunst Centraal [email protected]

Voorwoord

Over het project en de partners Gedurende de lessen van dit project leren de leerlingen de geschiedenis kennen van het landschap dat hun woonplaats omringt. Ze intensiveren hun beleving van het landschap op kunstzinnige wijze en maken zodoende kennis met de moderne kunststroming ‘Land art’.

Over Landschap Erfgoed Utrecht De eerste les over het landschap dat de leerlingen zullen bezoeken, is bijgedragen door een consulent Landschap Erfgoed Utrecht. Deze organisatie brengt landschap en erfgoed structureel samen. Landschap Erfgoed Utrecht is ontstaan uit een fusie tussen Erfgoedhuis Utrecht en Landschapsbeheer Utrecht en is gevestigd op het prachtige Landgoed Oostbroek in de Bilt. De missie van Landschap Erfgoed Utrecht is: Samen zorgen voor het waardevolle landschap en erfgoed van de provincie Utrecht om er nu en in de toekomst van te kunnen genieten. Meer informatie over Landschap Erfgoed Utrecht op: http://www.landschaperfgoedutrecht. nl/

Over de kunstenaars Joke de Jong en Dorothé Arts In de natuur zullen de leerlingen kunstzinnig aan de slag gaan onder leiding van Joke de Jong of Dorothé Arts. Deze kunstenaars stellen zich aan u voor in de bijlage van dit lesboekje.

Over de locatie: Nieuw Wulven Nieuw Wulven is een nieuw bos, dat is aangelegd tussen Vechten en Houten. Het is ongeveer 110 hectare groot. Het noordelijke deel van het bos is rond de eeuwwisseling aangelegd en het zuidelijk deel in 2007. Wie het bos bezoekt, zal zien dat het een afwisselend bos is. Nieuw Wulven is bereikbaar via de Marsdijk (Bunnik), via de Binnenweg (Houten) en via een fietsbrug bij de Spoorhaag (Houten). Deze fietsbrug maakt onderdeel uit van een doorgaande fietsroute vanaf De Weides/ De Hagen naar de Marsdijk en heet het Fectiopad. Van de Binnenweg naar het Fectiopad loopt een tweede doorgaande fietsroute: het Wulverbroekpad. Wie via de Marsdijk het gebied inkomt, ziet rechts een waterplas. Dit is een open gegraven rivierarm van de Rijn die hier vroeger stroomde. Dit Bunnikse deel kent al veel natuur. Natuurliefhebbers zien veel vogels, insecten en planten. Ook zeldzame dieren komen voor en in het bos zijn broeihopen aangelegd voor de ringslang.

Nieuw Wulven bestaat uit een: - - - - - - -

entreebos (Houten); gelegen op oude landbouwgrond van de Romeinen. drasbos (Houten); een laag en nat gedeelte met elzen en wilgen. (In ontwikkeling) dwaalbos (Bunnik); een vochtig essenbos met kronkelpaden. boogbos (Bunnik) ; een droog-vochtig eiken- en essenbos met ronde paden. kamerbos (Bunnik) speelbos Het Grote Fort (Houten) Uitzichtpunt richting Bunnik

In het zuidelijke deel ligt Nieuw Wulven in een komgrond. Dat betekent dat in de winter de grondwaterstand hoog is en soms aan het oppervlak komt. In de zomer daalt de grondwaterstand en bereikt aan het eind van de zomer haar laagste waarde. Dit deel staat bekend als het drasbos. De oude ontginningssloten die zo’n 1000 jaren hebben gefunctioneerd zijn duidelijk herkenbaar in het bos.

Voorwoord

5

In het noordelijk deel komt kwelwater omhoog. Dat is water dat afkomstig is uit de Utrechtse Heuvelrug en al zo’n duizend jaar onder de grond heeft gezeten. Het bos is afwisselend beplant. Een deel bestaat uit een dichtbegroeid bos met bogen (het boogbos) en een ander deel uit een recht bos met lange zichtlijnen (het kamerbos). Aanwezig zijn populieren en berken. Langs de watergangen is mooie natuur tot ontwikkeling gekomen. In sommige delen staan veel berken. De hoge bomen in het bos maakten onderdeel uit van een houtvesterij, maar zijn niet gekapt. Diverse vogelsoorten, zoals grasmus, spotvogel, fitis en tjiftjaf broeden in het gebied. De vogelwerkgroep van MWH telde de afgelopen jaren 50 verschillende soorten vogels. Bijzondere zoogdieren die meermalen zijn waargenomen, zijn de ree en de vos. Soms worden vanaf de Rondweg reeën gezien. In 2010 is het speelbos aangelegd. Kinderen kunnen er schommelen, graven, over waterpartijen klimmen, in bomen klimmen en zich verstoppen in het bos. In het speelbos bevinden zich ook allerlei verwijzingen naar de Romeinen die op korte afstand van het speelbos hebben gewoond in het Castellum Fectio

6

Lessenoverzicht Les

Korte inhoud van de les

Voorbereiding

Nodig

De leerlingen leren dat het bos Nieuw Wulven nieuw is aangeplant op de locatie waar vroeger de rivier de Kromme Rijn stroomde. Door het sterke meanderen van deze rivier heeft die zich verlegd. In Nieuw Wulven is door dit natuurlijke proces in de loop van de eeuwen een stilstaand meer overgebleven.

Ga naar www.kunstcentraal.nl/ gemeenten/houten/. U vindt de downloads onderaan de pagina: dit lesboek en de presentatie Powerpoint Sporeninhetland_NieuwWulven. Bekijk de presentatie zelf voordat u die aan de leerlingen aanbiedt.

Computer met beamer en internetverbinding, de powerpointpresentatie Powerpoint Sporeninhetland_ NieuwWulven’, en afdruk van werkblad 1 (5 pagina’s) voor iedere leerling, potloden, pennen of viltstiften

Les 2 Sporen in het land

Ter voorbereiding op hun bezoek aan Nieuw Wulven, bekijken de leerlingen in deze les een speciaal voor hen gemaakte film over de Land art van Mari Shields en Johan Sietzema.

Bekijk zelf de film Sporen in het land: land art op de website van Kunst Centraal. U vindt de film via www.kunstcentraal.nl/ gemeenten/houten/

Computer met beamer en internetverbinding, de film Sporen in het land: land art.

Klassenbezoek aan Nieuw Wulven

Een Utrechtse kunstenaar gaat met de leerlingen in het bos aan de slag met de materialen die het bos zelf biedt en betrekt hen spelenderwijs in de productie van een vorm van ‘Land art’ of landschapskunst.

Stel ouders/verzorgers op tijd op de hoogte, zodat de fietsen van de leerlingen in orde zijn en u voldoende begeleiders hebt voor de fietstocht met de leerlingen. Zorg dat de leerlingen gepast gekleed zijn, in kleding die tegen een stootje kan, met een regenjas en laarzen als het weer onverhoopt minder mooi zou zijn.

Fietsen voor de leerlingen, een of een paar fototoestellen. Kleding die tegen een stootje kan, eventueel een regenjas en laarzen.

Les 3 Dat hebben wij gemaakt: Land art!

Met behulp van de foto’s van het werk van de leerlingen evalueert u de resultaten. Met behulp van de informatie en foto’s op overige genoemde websites wordt het verschijnsel ‘land art’ verder belicht.

Verzamel de foto’s die gemaakt zijn van de werkstukjes van de leerlingen op de website.Bekijk de websites uit bijlage 3 zelf van tevoren en beslis welke u met de leerlingen gaat bekijken.

Een computer met beamer en internetverbinding. Het blad met de digitale links bij les 3, bladzijde 20

Les 1 Bochten in de rivier

7

Speciale aandachtspunten De locatie in de natuur is op fietsafstand van de school. Stel ouders/verzorgers op tijd op de hoogte, zodat de fietsen in orde zijn en u voldoende begeleiders hebt voor de fietstocht met de leerlingen. Routebeschrijving in bijlage 4, blz 21. Zorg dat de leerlingen gepast gekleed zijn, in kleding die tegen een stootje kan, met een regenjas en laarzen als het weer onverhoopt minder mooi zou zijn.

Lessenoverzicht

Les 1

Bochten in de rivier

Lessen voor het bezoek aan de culturele omgeving Korte lesinhoud De leerlingen leren in deze les dat het bos Nieuw Wulven nieuw is aangeplant op de locatie waar vroeger de rivier de Kromme Rijn stroomde. Door het sterke meanderen van deze rivier heeft die zich verlegd. In Nieuw Wulven is door dit natuurlijke proces in de loop van de eeuwen een stilstaand meer overgebleven. Doel Nodig

Tijd Voorbereiding

Aan het einde van de les zijn de leerlingen in staat om te vertellen: Waar Nieuw Wulven ligt en dat op de locatie van het bos de KrommeRijn ooit stroomde Dat de rivier zich op een natuurlijke wijze heeft verlegd, door te meanderen Dat het watertje in het Noorden van Nieuw Wulven een afgesneden restant is van de vroegere Kromme Rijn Computer met beamer en internetverbinding, de powerpointpresentatie ‘Het bos van Nieuwe Wulven’, een afdruk van werkblad 1 (5 pagina’s) voor iedere leerling, potloden, pennen of viltstiften. 60 minuten. Ga naar www.kunstcentraal/gemeenten/houten/. U vindt de downloads onderaan de pagina: - Werkblad 1, les - PPT ‘Het bos van Nieuw Wulven’. Bekijk de presentatie zelf voordat u die aan de leerlingen aanbiedt.

INLEIDING Vertel de leerlingen dat ze binnenkort met de hele groep op verkenning gaan in een stuk kersverse natuur in de omgeving van Houten: het bos Nieuw Wulven. Waarschijnlijk kennen ze het bos al. Wie gaat er wel eens spelen in het speelbos? (Een deel van Nieuw Wulven.) De verkenning van het bos zal een beetje anders dan anders verlopen. De groep zal namelijk niet worden ontvangen door de boswachter, maar door een kunstenaar. In les 2 vertelt u meer over wat de leerlingen daarvan kunnen verwachten. 8

KERN Maar om te beginnen verdiepen de leerlingen zich gewoon in de klas in de geschiedenis van de plek. Nieuw Wulven is zoals gezegd een erg jong bos. Het is aangelegd vanaf het jaar 2000 en is dus pas 12 jaar, hoewel er ook bomen staan die al wat ouder zijn. Maar al die jaren – eeuwen - daarvoor, wat was er toen aan de hand op die plek? Daarover krijg je meer informatie in de volgende PPT. Let goed op, in de PPT wordt het verhaal van het landschap verteld met woorden, met behulp van plaatjes en in een filmpje, dat uitleg geeft over een belangrijk natuurverschijnsel. Tot besluit van de PPT krijgt ieder een werkblad met vragen over wat je hebt kunnen zien en lezen. Start de powerpointpresentatie. Lees de dia’s voor of laat de leerlingen om beurten een zin voorlezen. De volgende dia verschijnt als u op het pijltje naar rechts klikt, of op Page Down. Attentie: Mocht het filmpje op dia 8 niet starten, start het dan via deze website: http://www.schooltv.nl/beeldbank/clip/20060209_meanders01

Bochten in de rivier

Deel na het bekijken van de PPT de werkbladen uit en laat de leerlingen die, individueel of in tweetallen, invullen.

AFSLUITING Kijk met de hele groep de werkbladen na met behulp van de PPT. U vindt op de dia’s achter ‘Antwoorden’ alle vragen en antwoorden. Bij iedere klik, wordt op de dia het goede antwoord op de volgende vraag aangevinkt.

9

Bochten in de rivier

Les 2

Sporen in het land

Korte lesinhoud Ter voorbereiding op hun bezoek aan Nieuw Wulven, bekijken de leerlingen in deze les een speciaal voor hen gemaakte film over de Land art van kunstenaars Mari Shields en Johan Sietzema. Doel

Nodig Tijd Voorbereiding

Aan het einde van de les kunnen de leerlingen vertellen wat Mari Shields en Johan Sietzema in de film maken. Ze begrijpen dat land art kunst is die gemaakt wordt op een bepaalde plek in het landschap met behulp van de natuurlijke materialen die dat landschap heeft voortgebracht. Computer met beamer en internetverbinding, de film Sporen in het land: land art. 30 minuten Bekijk zelf de film Sporen in het land: land art op de website van Kunst Centraal. U vindt de film via www.kunstcentraal.nl/gemeenten/houten/ onderaan de pagina, bij de downloads.

INLEIDING Bespreek met de leerlingen: Binnenkort bezoeken we het bos Nieuw Wulven, bij ons in de buurt. In de vorige les hebben we al een en ander geleerd over de plek waar het bos nu ligt. Die kennis hebben we opgegaan via de foto’s en een film. Vraag: - Op welke manier denk je dat we in het bos zelf meer kunnen leren over de plek? - Heb je daarvoor andere mensen nodig? Van wie kun je dat leren?

KERN De leerlingen zullen in het bos niet worden opgewacht door de boswachter, of daar gewoon lekker gaan spelen. Ze gaan er aan het werk met een kunstenaar,die zal proberen over het bos te ‘vertellen’ door de leerlingen iets te laten maken. ‘Land art’, letterlijk vertaald ‘landschapskunst’. - Heb je daar ooit van gehoord? Wat is Land art? 10

Bekijk de film (duur: ruim 10 minuten) met de leerlingen. Filmmaker Robbert Bleys toont in deze film afwisselend de beelden van het tot stand komen van een kunstwerk van Johan Sietzema en van Mari Shields. Beiden zijn landschapskunstenaars, die zich bezig houden met het maken van land art of landschapskunst. Land art, of landschapskunst, is te omschrijven als: - kunst die gemaakt wordt op een bepaalde plek in het landschap - met behulp van de natuurlijke materialen die dat landschap heeft voortgebracht - met de bedoeling om (aspecten van) dat landschap te tonen, ofwel de beschouwer zich bewust te laten worden van (dit aspect van) het landschap. Land art wordt daarom vrijwel altijd op locatie gemaakt en moet in ieder geval ervaren worden in samenhang met het landschap waarin het is geplaatst. In feite zou je kunnen zeggen dat alleen het door de kunstenaar vervaardigde object nog geen land art of landschapskunstwerk is, maar dat het kunstwerk bestaat uit het object + de omgeving waarin het is geplaatst. Johan Sietzema maakt in de film een werk van wilgentenen, de dunne takken die ieder jaar geoogst worden van de vele wilgenbomen in het polderlandschap van de provincie Utrecht. Johan vlecht de buigzame

Sporen in het land

twijgen in een raamwerk van steviger takken die hij in de grond gestoken heeft en bouwt zijn kunstwerk zo stukje bij beetje op. De wilgentakken die in de grond gestoken zijn, zullen in het voorjaar weer uitlopen en het kunstwerk in dat seizoen een nieuw aanzicht geven. Mari Shields bouwt haar kunstwerk niet op, maar gaat uit van de massieve vorm van een omgevallen boom in het bos. Mari zaagt het grootste gedeelte van de stam. Op haar aanwijzingen takelt haar assistent de rest van de boom van de grond en draait die onderstoven. Mari bekijkt en bewondert de takken aan alle kanten en besluit hoe ze de boom, op zijn kop,wil gaan terugplaatsen in het bos ‘alsof ie daar loopt’. Met haar elektrische kettingzaag bewerkt ze de takken zodat die op de goede lengte zijn. Ze laten de boom voorzichtig zakken en na nog wat gemanoeuvreer staat die op zijn plaats. Van de stam van de boom maakt Mari een bank die goed zicht geeft op de prachtige bladerkronen van de bomen van het bos die nog in leven zijn. Een rustbank die, zoals ze zelf zegt na hem te hebben uitgetest, ‘heel lekker ligt’.

Bespreek de film met de leerlingen na: - - - -

Wat vind je van het werk van deze kunstenaars? Wat maakte Johan, waarmee deed hij dat? Wat maakte Mari, hoe deed ze dat? Hebben de kunstenaars ook spullen gebruikt die niet in het landschap thuishoren? (Alleen gereedschap, de materialen waren allemaal uit het landschap afkomstig.) - Johan en Mari waren het allebei druk bezig om het kunstwerk precies goed in het landschap te plaatsen. Snap jij hoe zij weten wat ‘precies goed’ is? Waarom zou de plek zo belangrijk zijn? - Wat Mari maakt en wat Johan maakt is heel verschillend. Wie ziet er ook een duidelijke overeenkomst tussen? - Waarom zou deze kunst ‘Land art’ of ‘landschapskunst’ worden genoemd?

AFSLUITING Vertel over het bezoek aan Nieuw Wulven binnenkort. De leerlingen zullen daar Mari of Johan niet tegenkomen. Ze gaan geen bomen ondersteboven plaatsen en ook geen wilgentenen vlechten. Wel treffen ze er kunstenaar Dorothé Arts of Joke de Jong (in het rooster op de pagina van uw gemeente op de website van Kunst Centraal, kunt u lezen wie van deze twee). En ze zullen zien welke materialen het bos Nieuw Wulven hun biedt. 11

Sporen in het land

Klassenbezoek aan het bos Nieuw Wulven Korte lesinhoud Een Utrechtse kunstenaar brengt de leerlingen op een nieuwe manier in contact met de natuur. Zij gaat met hen aan de slag met de materialen die het bos zelf biedt, waardoor de leerlingen spelenderwijs betrokken raken in de productie van een vorm van ‘Land art’ of landschapskunst. Doel De leerlingen intensiveren hun beleving van de plek in kunstzinnige activiteit Ze maken metterdaad kennis met het verschijnsel Land art Nodig Fietsen voor de leerlingen, een of een paar fototoestellen. Kleding die tegen een stootje kan, eventueel een regenjas en laarzen. Routebeschrijving Bijlage 4 Tijd In het bos: 90 minuten Voorbereiding Stel ouders/verzorgers op tijd op de hoogte, zodat de fietsen van de leerlingen in orde zijn en u voldoende begeleiders hebt voor de fietstocht met de leerlingen. Zorg dat de leerlingen gepast gekleed zijn, in kleding die tegen een stootje kan, met een regenjas en laarzen als het weer onverhoopt minder mooi zou zijn.

Over het bezoek aan het bos Op de website van Kunst Centraal vindt u op de gemeentepagina het rooster van uw bezoek aan de locatie in het speelbos in Nieuw Wulven. In de bijlage staat een routebeschrijving. De leerlingen maken in samenwerking met de kunstenaar hun eigen land art en laten daarmee hun hoogst eigen spoor na in het bos.

Kunstenaars De les in het bos zal onder de leiding staan van een kunstenaar uit onze provincie Utrecht, namelijk Dorothé Arts of Joke de Jong. Meer informatie over deze kunstenaars vindt u achterin dit lesboekje.

Website ‘Sporen in het land’ Door de verschillende groepen leerlingen (5 - 6) van de basisscholen in Houten zal worden verder gewerkt aan kunstwerkjes in het bos Nieuw Wulven. 12

Het werk dat door de leerlingen in het bos is opgebouwd is - alleen al door het gebruik van natuurlijke materialen - van tijdelijke aard. Na een tijdje zal het niet meer in het bos te vinden zijn. Dit vergankelijke karakter van de kunst typerend voor vrijwel alle land art. Toch is sprake van ‘vereeuwiging’ van het leerlingenwerk: begeleidende ouders, en misschien de kinderen zelf, kunnen er foto’s van maken die gebruikt kunnen worden bij de evaluatie van het project.

Klassenbezoek aan het bos Nieuw Wulven

Les 3

Dat hebben wij gemaakt: Land Art!

Lessen na het bezoek aan de culturele omgeving Korte lesinhoud Met behulp van de foto’s van het werk van de leerlingen evalueert u de resultaten. Met behulp van de informatie en foto’s op overige genoemde websites wordt het verschijnsel ‘land art’ verder belicht. Doel Nodig Tijd Voorbereiding

De leerlingen evalueren hun werk in het bos en maken nader kennis met kunstenaars en kunst van de kunststroming ‘Land art’. Een computer met beamer en internetverbinding. Het blad met de digitale links bij les 3 (u vindt de links in bijlage 3) 30 - 45 minuten Verzamel de foto’s van de werkstukken van de leerlingen. Wat betreft de websites die genoemd worden in bijlage in bijlage 3 bij deze les: bekijk deze zelf van te voren en beslis welke u met de leerlingen wilt gaan bekijken.

INLEIDING Toon de leerlingen hun eigen werk in het bos en laat hen zelf vertellen waar ze op dat moment mee bezig waren. - Hoe vond je het werken met de kunstenaar? - Heb je tijdens het werken, of nu je de foto’s bekijkt, nog gedacht aan Mari Shields (die bomen ondersteboven door het bos laat ‘lopen’ , of Johan Sietzema met zijn wilgentakkenkunst? - Is het werk dat gemaakt is volgens jou ook echt een kunstwerk? Waarom wel/niet? - Wat is een kunstwerk dan, volgens jou?

KERN Vertel dat veel kunstenaars op deze manier buiten in het bos of het veld kunst maken, met de natuurlijke spullen die ze daar kunnen vinden, of juist met materialen die daarbij sterk afsteken.Bekijk met de leerlingen vanaf de cd-rom of op het internet de voorbeelden van landschapskunst die u heeft uitgekozen en licht die hier en daar toe.

Vraag individuele leerlingen om een plaatje te beschrijven en te waarderen: - - - -

Wat zie je hier allemaal? Waarvan is het gemaakt, denk je? Wat krijg je er voor gevoel bij? Waaraan doet het je denken? Wat vind je ervan?

AFSLUITING Probeer met de leerlingen tot een voorlopige conclusies te komen over de land art van de kunstenaars en de dingen die ze zelf gemaakt hebben: - Wat vond je het interessantste werk? - Wat heeft het bos met natuur te maken? Is het bos zelf niet ook landschapskunst? - In les 1 zagen we hoe de rivier zelf zich verlegt door het meanderen. Is dat niet ook landschapskunst? Waarom wel/niet vind jij? - Wat heeft ‘land art’ met natuur te maken? - Het project dat we gedaan hebben heet ‘Sporen in het land’. Wie begrijpt waarom?

Dat hebben wij gemaakt: Land Art!

13

Bijlage 1 – Werkblad 1 bij les 1 (4 bladzijden) Opdracht 1 Zoals je in de film hebt kunnen zien kan een rivier zich in allerlei bochten ‘wringen’. Een bocht in een rivier heet een: anamander kronkel meander Het water in een rivier stroomt sneller in de: buitenbocht binnenbocht Tip: denk aan de glijbaan in het zwembad! Hoe wordt het meer genoemd dat overblijft als een bocht van een rivier is afgesneden? ................................................................................................................................................................. Hoe lang denk je dat het duurt voordat een rivier een meander echt heeft afgesneden? ................................................................................................................................................................ . Waarom zal dit met een Nederlandse rivier tegenwoordig niet snel meer gebeuren? ................................................................................................................................................................. .................................................................................................................................................................

Opdracht 2 In de luchtfoto hieronder zie je een rivier in het Amazonegebied in Brazilië.

14

Kleur de echte rivier blauw. Kleur het hoefijzermeer rood. En dit is de Pecatonica rivier in de Verenigde Staten. Kleur ook hier de echte rivier blauw en de hoefijzermeren rood. Hoeveel hoefijzermeren tel je?

Dit is een klein plaatje van de Amazonerivier in Brazilië. Kleur ook hier de rivier blauw en het hoefijzermeer rood. Maar let goed op! Het is niet zo makkelijk als het lijkt!

We hebben in deze opdracht steeds naar luchtfoto’s gekeken. Maar hoefijzermeren kun je ook herkennen op een kaart. Hieronder zie je een kaart van de Missouri rivier in de Verenigde Staten. Kleur ook op deze kaart de echte rivier blauw. Kleur de hoefijzermeren rood.

15

Opdracht 3 Meanders vind je dus over de hele wereld. Ook in Nederland! Sterker nog, ook heel dicht in de buurt van Houten. Hieronder zie je een kaart van de Kromme Rijnstreek. Kleur de Kromme Rijn blauw.

De Kromme Rijn begint in Wijk bij Duurstede en eindigt in Utrecht. Langs welke plaatsen stroomt de Kromme Rijn?

................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................

16

Als je goed naar de kaart kijkt, zie je dat ook de Kromme Rijn een paar afgesneden meanders heeft. Kun je er drie vinden? Kleur de drie afgesneden meanders rood.

Opdracht 4 Ook in het bos van Nieuw Wulven liep ooit de Kromme Rijn. Dat is al heel lang geleden. Nog voordat de Romeinen in ons land waren. We kunnen het ons dus niet meer herinneren. Hoe de Kromme Rijn in die tijd precies liep, weten we dus ook niet. Maar we kunnen het wel een beetje raden. Kun jij in de kaart hieronder intekenen hoe jij denkt dat de rivier toen liep? Er is al een begin gemaakt met een dikke blauwe stift .

Tip: Kijk goed naar de luchtfoto’s van rivieren op dit werkblad!

17

Bijlage II – de kunstenaars stellen zich voor Dorothé Arts Over zichzelf ‘Ik ben beeldend kunstenares en maak installaties en beelden. Installaties zijn grote beelden die vaak een hele ruimte in beslag nemen. Je kunt er niet alleen omheen lopen, maar meestal ook in. Daardoor beleef je de kunstwerken op een heel andere manier. Vaak werk ik vanuit het thema mens c.q. cultuur versus natuur. De groeikracht in de natuur fascineert me; een piepklein zaadje dat uitgroeit tot een plant, schimmels die voortwoekeren in een kelder, boomwortels die zich door een dikke laag asfalt omhoogduwen. Veel van mijn ruimtelijke werken zijn dan ook opgebouwd uit kleine individuele elementen, die nagenoeg gelijk zijn qua vorm, kleur en materie. Gezamenlijk vormen zij (groei)structuren met een eigen ritme en patronen. Als mens zijn we niet altijd blij met de immense natuurlijke (groei)krachten; we willen ze graag onder controle houden. In mijn ruimtelijk werk is deze (menselijke) tegenkracht dan ook vaak aanwezig: een kamerplant wordt vierkant gesnoeid, groeivormen worden tegengehouden of afgekapt, boomstammen worden ingepakt. Staan de installaties en beelden buiten in de natuur, dan spreken we van landart. Zelf vind ik het heerlijk om buiten te werken en mijn beelden onderdeel te laten zijn van het natuurlijk landschap. Ik werk graag met herkenbare huis- tuin- en klusmaterialen die ik zodanig bewerk dat ze niet altijd meer herkenbaar zijn. Zachte plooibare materialen zoals plastic, stof, touw of papier worden gecombineerd met stevige harde materialen zoals steen, gips, cement of klei.’ Dorothé Arts studeerde in 2007 af aan de Kunstacademie in Utrecht, afdeling Fine Art (Autonome kunst). Al tijdens haar opleiding gaf zij workshops boetseren. Als beeldend docent werkt zij nu o.a. voor Kunst aan Bod en de Kunstenaarsvereniging Ars Peintura in Houten. Ook geeft zij workshops en cursussen in haar eigen atelier, zowel voor kinderen als volwassenen. Dorothé Arts exposeert regelmatig met haar werk op diverse locaties en participeert in het project Sleurkunst, waarbij op onverwachte plekken tijdelijke exposities door kunstenaars worden opgebouwd.’ Dorothé Arts, Helmgras

18

Joke de Jong Over zichzelf ‘Ik ben Joke de Jong, kunstenaar en docent beeldende kunst en ik geef les aan kinderen en volwassenen. Ik laat graag iets van mijn werk zien. Dit is een serie van 16 zelfportretten geschilderd met olieverf op metalen plaatjes. De plaatjes zijn eerst gebruikt om etsen mee te maken. Dat is een druktechniek waarbij je een tekening krast in metaal. De plaatjes zijn een beetje beschadigd door de etsnaald, door zuurbaden en drukpersen. Die gaatjes en krassen vind ik juist mooi, want daar hoort een verhaal bij: net als een litteken op je knie van die keer dat je van je fiets gevallen was. Omdat de plaatjes verder spiegelglad waren heb ik ze gebruikt om mijn spiegelbeeld erop te schilderen. Steeds een beetje anders. Ik vroeg me bijvoorbeeld af welke kleuren er precies in huidskleur zitten of hoe schaduw en licht je gezicht veranderen op verschillende momenten van de dag. Stel je maar voor: overdag zie je er gewoon uit, maar als je in het donker met een zaklamp van onderaf op je gezicht schijnt kun je iemand flink laten schrikken. Dan lijkt je gezicht net een griezelmasker. Hoe het precies zit met huidskleur en licht en vervorming heb ik ontdekt door een tijd lang zulke de spie-

gelbeeldportretten te schilderen. Hieronder zie je een paar. Ze hebben geen ogen, maar kijkgaatjes. Als je daar doorheen kijkt is het portret helemaal af. ‘ Joke de Jong, Zelfportretten

Meer over Joke de Jong - opleiding 1987-1991 1991-1996

Academie voor Beeldende Kunsten St. Joost, Breda: Tekenen en schilderen / Monumentale vormgeving Universiteit Utrecht , Utrecht: Kunstgeschiedenis Specialisatie: Beeldende kunst van de 20e eeuw

19

Bijlage 3

20

Digitale links naar websites met foto’s en filmpjes van Land art (bij les 3)

Meer werk van Mari Shields De 1e kunstenaar van de film in les 2):

Mari Shields

Meer werk van Johan Sietzema (de 2e kunstenaar van de film in les 2):

Johan Sietzema

Meer werk van Dorothé Arts:

Dorothé Arts

Big Willow. Website van ‘stickartist’ Patrick Dougherty. Het bovenste filmpje, met de titel ‘Big Willow’ toont in een kleine vijf minuten het tot stand komen van een paar grote organische vormen in het landschap, geheel opgetrokken uit wilgentenen. De kunstenaar licht toe dat hij de plek met zorg heeft uitgekozen: je kunt het werk vanuit verschillende hoeken in de wijde omtrek zien staan.

Big willow - wilgentenen

Wilgenkunst. Kunstenaar: Jaakko Pernu, Finland. Maakt juist streng hoekige, anorganische vromen met wilgentakken. Met instructieve fotoserie over het tot stand komen van het werk ‘Kidnapping Nature’.

Jaakko Pernu

Bomen met gestreepte jasjes, in Socrates Sculpture Park, in New York. Kunstenaar onbekend.



Boom met jasje

Wandelend Bos (Moving Forest), Amsterdam, 2008 Kunstenaars: .NL. Ze plantten 100 jonge bomen in winkelwagentjes, geïnspireerd door een sprookje waarin een bos in de nacht steeds van plaats verandert, zodat de mensen die erin gevangen zitten nooit kunnen ontsnappen. Een beeld met een prachtige tegenstrijdigheid erin: de boom, het symbool van geworteld zijn, zo gemakkelijk verrijdbaar in een winkelwagentje.

Wandelend bos

Boomomhelzingen, uit het ‘treehugger – project van de Poolse kunstenaars Agnieszka Gradzik en Wictor Szostalo. Alweer wilgentakken! Een boom omhelzen Boomhutten. Een site met de meest fantastische boomhutten, waarvan er enkele in ieder geval tot de landschapskunst gerekend kunnen worden.

Boomhutten

Bijlage 4

Routebeschrijving

Routebeschrijving auto

A

Volg de Rondweg van Houten tot aan punt A Speelnatuurgebied Nieuw Wulven

Hier is de parkeerplaats !!!

21

A

• • •

Neem daar de afslag (richting Bunnik en Odijk). U rijdt op de Kruisweg. Sla direct linksaf de Binnenweg op Na ongeveer 1 kilometer vindt u de parkeerplaats aan uw linkerhand.

Routebeschrijving fiets vanuit Houten Speelnatuurgebied Nieuw Wulven

• • • • •

Volg het Kooikerspad door het Kooikerspark Ga via de tunnel de Rondweg onderdoor Sla linksaf de Binnenweg op Sla na 200 meter bij de parkeerplaats linksaf het fietspad richting Speelbos Nieuw-Wulven in Na ongeveer 800 meter vindt u aan uw rechterhand een fietsenstalling

Routebeschrijving fiets vanuit Bunnik

Route 1

Route 2

22

Speelnatuurgebied Nieuw Wulven

Route 1 • Ga naar de Marsdijk • Rijd voorbij Fort Vechten • Sla na Fort Vechten linksaf • Sla na 750 meter (bij de limietpaal) linksaf • Volg verder het fietspad tot de fietsenstalling Route 2 • Ga naar de Tureluurweg • Sla aan het einde linksaf de Achterdijk op • Sla na 650 meter rechtsaf de Rijsbruggerweg in • Deze gaat over in de Binnenweg • Sla na 1,1 kilometer bij de parkeerplaats rechtsaf het fietspad richting Speelbos Nieuw-Wulven in • Na ongeveer 800 meter vindt u aan uw rechterhand een fietsenstalling

23