LUISTEROEFENINGEN
Openbaring
Wie de Schriften wil verstaan, moet leren luisteren. Dat is de insteek van de serie ‘Luisteroefeningen’. Elk deeltje beoogt een hulpmiddel te zijn bij het verstaan van de tekst. Op heldere en grondige wijze worden bijbelgedeelten belicht met het oog op de praktijk van het christelijke leven. De reeks bevat bijdragen van theologen uit verschillende kerkgenootschappen en is zeer geschikt voor gemeenschappelijke en persoonlijke bijbelstudie. De redactie wordt gevormd door ds. W.J. Dekker en ds. G. van Meijeren.
Reeds verschenen: Ds. W.J. Dekker, Elisa. Dichter bij God Ds. H.C. Marchand, Paulus en de opstanding Dr. P.F. Bouter, Psalmen. Acht bijbelstudies Dr. J. Dekker, Jesaja. Het vijfde evangelie Ds. G. ter Maat, Brief aan de Hebreeën.Woorden van bemoediging Ds. H. Russcher, Filippenzen. Brief aan hemelburgers Ds. W.M. den Hertog, Romeinen. Een brief vol kracht Ds. H. van Eeken, Numeri. Leven in de (stads)woestijn Ds. P.L. de Jong, Aartsvaders m/v.Van Noach tot Rachel
L
U I S T E R O E F E N I N G E N
Openbaring Brief aan de kerk
DS. G. VAN MEIJEREN
U
I T G E V E R I J
B
O E K E N C E N T R U M
, Z
O E T E R M E E R
www.uitgeverijboekencentrum.nl
Ontwerp omslag: Studio Anton Sinke Foto omslag: Apocalyps-wandtapijt Angers, 14e eeuw; detail: de zeven gemeenten Layout/dtp binnenwerk: Gerard de Groot ISBN 978 90 239 2085 4 NUR 707 © 2012 Uitgeverij Boekencentrum, Zoetermeer Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.
Inhoud
Woord vooraf
7
1 Apocalyps van Jezus Christus
9
2 Paaservaring en Paasbrieven
20
3 Achter de schermen
32
4 De vier ruiters
40
5 De menigte voor de troon
51
6 De draak op aarde geworpen
61
7 De twee beesten
72
8 De tijd is nabij
84
5
Woord vooraf
Het laatste bijbelboek Openbaring werd geschreven als rondzendbrief aan zeven gemeenten in Asia (Turkije). Zeven is in de Bijbel een getal dat volkomenheid symboliseert. Daaruit valt af te leiden dat het boek Openbaring gericht is aan alle gelovigen, wereldwijd, dus ook aan ons. De eeuwen door is dit bijbelboek vaak terzijde gelegd, vanwege de geheimzinnige symboliek en de verontrustende beelden van onheil. Aan de andere kant is het boek Openbaring met graagte gebruikt om voorspellingen te doen over het wereldeinde en te berekenen hoe laat het is op Gods klok. In dit bijbelstudieboekje wordt Openbaring allereerst gelezen in de context van de tijd waarin het is ontstaan. De gemeenten waaraan Jezus Christus via Johannes schrijft, worden bemoedigd in de moeilijke omstandigheden waarin ze verkeren, al zijn er ook gemeenten die gewaarschuwd worden om loyaal te blijven aan hun Heer. Van daaruit komen we de betekenis op het spoor voor de lezers van vandaag. Een paar opmerkingen bij wijze van ‘bijsluiter’: • Het bijbelboek Openbaring heeft een bijzonder karakter. Johannes beschrijft beelden die een eigen, symbolische taal spreken. Ds. Miskotte noemde dat het ‘idioom van het visioen’. • Hoewel het onmogelijk is om in acht bijbelstudies het gehele boek aan de orde te stellen, is toch geprobeerd iets van de structuur van dit bijbelboek te laten uitkomen.
7
•
• •
•
Daarnaast is er aandacht voor de doorwerking van Openbaring in onze westerse cultuur. Sommige gedeelten die aan de orde worden gesteld, bevatten gespreksstof voor vermoedelijk wel meer dan één bijeenkomst van een bijbelstudiekring. Uit de gespreksvragen kan de gebruiker – uiteraard – een keuze maken. Een literatuurlijst is in een bijbelstudieboekje niet gebruikelijk. Voor de uitleg is uit allerlei bronnen geput. Ik heb me vooral laten inspireren door een meer verhalende (narratieve) benadering van Openbaring. Met name noem ik het commentaar van James L. Resseguie (Grand Rapids, 2009). De Schrift wordt doorgaans geciteerd in de Nieuwe Bijbelvertaling (NBV).
G. van Meijeren Utrecht, september 2011
8
1 Apocalyps van Jezus Christus
Lezen: Openbaring 1:1-8
INTRO ‘Wij leven in apocalyptische tijden’, zo stelde een regeringsleider in 2011. Een tsunami in Japan eiste niet alleen veel mensenlevens, maar zette ook een nucleaire ramp in gang met grote gevolgen. En wat te denken van de gruwelijke aanslag in Noorwegen, die dood en verderf zaaide onder voornamelijk jonge mensen? Dat is wat het woord ‘apocalyps’ blijkbaar oproept, de verwachting dat het einde der tijden nabij is en dat de mensheid blootstaat aan ongekende rampen. Niet voor niets heette de film die de duisternis van de Vietnamoorlog het meest verontrustend verbeeldde Apocalypse now. Maar is dat ook waar het in het laatste bijbelboek om gaat? Onmiskenbaar is dit boek vol met beangstigende beelden die je neerslachtig kunnen maken. Maar dat is niet het hele verhaal. De kerk van alle eeuwen heeft Openbaring gelezen als een geschrift dat hoop en troost biedt; dat uitzicht geeft op Jezus Christus, die de geschiedenis tot een goede einde zal brengen. In een wereld vol bloed en vuur en rookdamp heeft het kwaad niet het laatste woord. Er wordt geregeerd. Toch geregeerd.
UITLEG Het boek Openbaring dient zich op drie manieren aan: als apocalyps (onthulling), als profetie en als rondzendbrief.
9
Lezen: Openbaring 1:1-8
Apocalyps ‘Apocalyps’ of ‘onthulling’, dat is in de Griekse tekst van Openbaring het eerste woord. Het betekent dat er een sluier wordt weggetrokken, een bedekking (vgl. Ex. 34:29-35). In de roomskatholieke traditie wordt het bijbelboek ook zo genoemd. Protestanten vertalen het doorgaans met Openbaring. Daarom spreken we van de ‘Openbaring van Johannes’ (en niet van Openbaringen). Strikt genomen gaat het om de openbaring van Jezus Christus in het eerste vers. Johannes is degene die alles wat hij te zien krijgt, heeft opgeschreven. Wie is Johannes precies? Vandaag de dag gaat niet iedereen er voetstoots van uit dat hij dezelfde is als degene die het evangelie heeft geschreven. Maar er lijkt weinig op tegen om het toch te houden op de zoon van Zebedeüs. Deze wordt op het eiland Patmos door de opgestane Heer in dienst genomen. De kerkvader Irenaeus zegt in een geschrift tegen de heidenen dat Openbaring geschreven is toen keizer Domitianus het Romeinse rijk regeerde. Dat zou betekenen dat Johannes dit boek schreef aan het einde van de eerste eeuw.
10
Met het woord ‘apocalyps’ wordt ook iets over de aard van dit bijbelboek gezegd. Openbaring kan gerekend worden tot de zogenaamde apocalyptische literatuur. Dat is – kort gezegd – een genre waarin een boodschap uit een bovennatuurlijke wereld, vaak via een engel, wordt bekendgemaakt aan een menselijke ontvanger. Bepaalde gedeelten van boeken als Daniël en Zacharia kunnen daaronder gerekend worden, maar ook geschriften van later datum die niet in de Bijbel terechtgekomen zijn, zoals Henoch en IV Ezra. Waarom is het zinvol te weten dat er zoiets als apocalyptische literatuur bestaat en dat Openbaring daaraan verwant is? Het kan mij helpen in de verwachtingen die ik als lezer heb en in de manier waarop ik Openbaring lees. Als je beseft dat het laatste bijbelboek van een andere aard is dan bijvoorbeeld Handelingen of een Evangelie, lees je het op een andere manier. Wanneer je weet dat ook in andere apocalyptische geschriften landen en volken worden verbeeld als dieren (vgl. Dan. 7:1-8), krijg je meer feeling voor de beelden en symbolen die in Openbaring worden gebruikt.
LUISTEROEFENINGEN In vers 1-2 wordt duidelijk gemaakt dat de openbaring van Jezus Christus op een bemiddelde manier naar de hoorders en lezers toekomt. Jezus Christus – zijn naam heeft hier een plechtige klank – ontvangt zelf de openbaring van God. En via zijn engel laat Hij deze meedelen aan Johannes. Op zijn beurt maakt Johannes aan de dienaren van God bekend ‘wat er binnenkort gebeuren moet’. Het is een fijne trek dat Johannes zichzelf in vers 1 ook aanduidt als dienaar van God. Hij staat niet op een hogere plaats dan zijn zusters en broeders. Hoe vindt deze openbaring precies plaats? Wanneer in vers 1 staat dat Jezus deze heeft laten ‘meedelen’ aan Johannes, wordt er een woord gebruikt dat verwant is aan het woord ‘teken’. De openbaring zal vooral door tekens en beeldspraak plaatsvinden. Johannes zal veel te zien krijgen. Er is wel gedacht dat Openbaring in een soort codetaal geschreven is. Een taal die bekend was bij de christenen maar verborgen voor niet-christenen. Voor hen bleef Openbaring een gesloten boek. Toch is dit niet erg aannemelijk. De gehanteerde beeldtaal heeft meer van doen met het genre van de apocalyptiek. Om een voorbeeld te noemen: ook voor niet-christenen is het beeld van een beest met zeven koppen – die verwijzen naar zeven heuvels (Openb. 17:9) – onmiskenbaar een verwijzing naar de stad Rome die op zeven heuvels gebouwd is. 11
Beelden hebben een sterke gevoelswaarde. Zo werken ze in op onze emoties en onze wil. Straks wordt aan de lezers een lam geschilderd dat staat als geslacht. Verderop komen er ook allerlei beesten tevoorschijn die er afschrikwekkend uitzien. Op die manier word je al lezend in een bepaalde richting bewogen. Voor of tegen het lam of het beest. Daar komt dan nog bij dat een beeld allerlei associaties oproept. Het Lam dat geslacht is, is onmiskenbaar Jezus, de Gekruisigde. Maar dat beeld roept nog veel meer op: offer, verzoening, onschuld, puurheid, Pesach, Exodus. Ook zonder dat alles gedetailleerd wordt uitgelegd wordt er door een beeld gecommuniceerd. Wat is nu precies de openbaring die Johannes moet doorgeven? Wat wordt er onthuld, bekendgemaakt? Daar valt het nodige
Lezen: Openbaring 1:1-8
over te zeggen (ook in de volgende hoofdstukken). Maar misschien kan het ook heel toegespitst. Er wordt ons niet een abstracte waarheid onthuld. Wanneer er aan het begin staat ‘openbaring van Jezus Christus’, dan is dat niet alleen de openbaring die Jezus Christus geeft. Je kunt het ook lezen als: in dit boek wordt Jezus de Christus onthuld. Het gaat om wie Hij is, in de loop van de tijden. ‘Dat Hij in de wereld gekomen is betekent niet alleen openbaring in de zin van: nu weten wij wat wij aan God hebben, maar ook openbaring in de zin van: nu weten wij wat we aan de mensen hebben, aan de goden en machten, aan de staat en de religie en ten slotte ook: aan onszelf. Alles zal aan het licht treden sinds dat licht der wereld in die wereld verschenen is’ (Willem Barnard, Stille omgang, Brasschaat 1992, blz. 322-323).
Profetie In vers 3 wordt dit bijbelboek ook een ‘profetie’ genoemd. Er wordt getoond wat er binnenkort gebeuren moet. Want de tijd is nabij (vers 5) en Jezus zal komen met de wolken (vers 7). Openbaring profeteert dat de uiteindelijke vervulling van Gods beloften voor de deur staat.
12
Johannes staat in de traditie van de oudtestamentische profeten. Het is niet toevallig dat Openbaring doordrenkt is van citaten en toespelingen op vooral de profetische boeken van het Oude Testament (in de 404 verzen maar liefst 518 keer). Aan het woord ‘profetie’ zitten verschillende kanten. Profeten zijn mensen die door de Geest van God bezield, zijn wil bekendmaken voor het heden. Waarop komt het vandaag aan? Wat is de ‘zin’ van het leven? Zo was Johannes als profeet waarschijnlijk ook werkzaam in de zeven gemeenten waaraan hij schrijft. In Openbaring 2 - 3 valt over die gemeenten profetisch licht. Profeten hebben ook maar één hartstocht: het volk bij de God van Israël bewaren. Daaraan valt ook de ware profetie in Openbaring te herkennen. Het komt aan op de trouw aan God. Valse profetie (zie Openb. 2:20) beoogt het tegenovergestelde. Profetie raakt echter ook de toekomst. Johannes ontvangt visioenen waarin hem getoond wordt waarop de wereldgeschiedenis
LUISTEROEFENINGEN uitloopt. Niet op de chaos maar op de nieuwe hemel en de nieuwe aarde. Daarmee komt een belangrijke vraag in beeld. In hoeverre laat dit bijbelboek zich lezen als een gids die stap voor stap de toekomst in kaart brengt? Zo is en zo wordt Openbaring wel uitgelegd. Dan wordt het als het ware een spoorboekje voor de toekomst of een filmscript waarin je precies kunt lezen wat er allemaal aan zit te komen. In de jaren zeventig was het de Amerikaan Hal Lindsey die op deze manier Openbaring las. Bijbelse profetieën en ontwikkelingen in de wereld worden door hem zeer gedetailleerd met elkaar verbonden. Maar deze benadering schiet tekort. Allereerst richt Openbaring zich op de zeven gemeenten in Asia in de context van de tijd waarin Johannes alles opschrijft. Bepaalde teksten met symbolen en getallen liggen dus niet op de plank te wachten totdat ze eindelijk betekenis krijgen in de twintigste of eenentwintigste eeuw en dan verwijzen naar de Europese Unie, de Verenigde Naties of Al Qaeda. Het boek Openbaring is geen Enkhuizer Almanak. Daar komt bij dat dit boek een bijzondere structuur heeft. Veel apocalyptische geschriften hebben een lineaire structuur, waarin de verschillende gebeurtenissen langs een rechte lijn, chronologisch worden beschreven. Maar dat is bij Openbaring niet het geval. Zeker, er zit voortgang in dit boek, het loopt uit op de grote toekomst van God. Maar er is ook een cyclische structuur, die veel weg heeft van een spiraal, of een kurkentrekker. In het boek zit ook herhaling. Om een voorbeeld te noemen: Gods eindoordeel komt niet pas aan het einde aan de orde (in hoofdstuk 20), maar ook al in de hoofdstukken 7 en 11 en 14 en 15. En zo is er ook het terugkerende getal zeven. Na de zeven brieven volgen zeven zegels en dan zeven bazuinen en ook nog zeven schalen (fiolen) van Gods toorn. ‘Wanneer men met beide elementen (voortgang en herhaling, GvM) rekent, heeft de boodschap van het boek Openbaring een directe betekenis voor de kerk van de tijd van Johannes, terwijl deze, in een diepere laag van uitleg, tegelijk betekenis heeft voor latere tijden, dus ook voor ons. In steeds diepere lagen wordt het geheel van de kerkgeschiedenis op een profetische manier door-
13
Lezen: Openbaring 1:1-8
licht, zoals God en het Lam die in handen heeft. Eigenlijk kan een statisch model niet voldoen om dit op een goede manier uit te drukken. Men zou een bewegende kurkentrekker voor ogen moeten hebben. In cirkels wordt de geschiedenis beschreven. Er is een element van herhaling, dus van rondgang in. Tegelijk ook van vooruitgang, zoals wanneer je een kurkentrekker draait’ (uit: drs. M.C. Mulder, ‘Openbaring, actuele troost rond de eeuwwisseling’, in: Kontekstueel, juli 1999).
Adela Yarbro Collins, een groot kenner van het boek Openbaring, heeft deze bewegingen inzichtelijk gemaakt. In onderstaande figuur hebben de hoofdstukaanduidingen steeds betrekking op situaties in de hemel.
14
structuur van Openbaring
Rondzendbrief Het laatste bijbelboek presenteert zichzelf niet alleen als apocalyps en profetie, het is ook een brief. Wanneer wij in het e-mailtijdperk nog brieven schrijven, beginnen we met ‘geachte’ en eindigen ‘met vriendelijke groet’. In het Nieuwe Testament beginnen brieven met de afzender, daarna worden de geadresseerden genoemd, gevolgd door een groet. Aan het slot volgt een zegenbede. Zo doet de apostel Paulus dat in zijn brieven en zo is ook Openbaring geschreven, als een (rondzend)brief. Johannes schrijft aan zeven gemeenten (zie vers 4 en 11, waar de plaatsnamen worden genoemd) in Asia (het huidige Turkije) en
LUISTEROEFENINGEN hij doet hun de groeten van Hogerhand. Zijn brief wordt met een zegenbede besloten in hoofdstuk 22:21. Uit vers 3 valt verder op te maken dat Openbaring als een brief moest worden voorgelezen in de samenkomsten van de huisgemeenten van Klein-Azië. En passant wordt in dat vers ook duidelijk gemaakt dat dit boek de hoorders wil bemoedigen. ‘Zalig, gelukkig, is wie dit voorleest en gelukkig zijn zij die ernaar luisteren.’ Maar kun je zo’n lange brief wel verwerken als hoorder op zondagmorgen? Of komt hier de cyclische structuur je te hulp? Je hoeft niet alles direct te begrijpen, want bepaalde dingen komen toch steeds weer terug… ‘Zeven’ is een bijzonder, een vol getal in de Bijbel. Dat deze brief aan zeven gemeenten is gericht, betekent dan ook dat hij bestemd is voor de kerk in haar geheel. Ook voor ons. Brieven zijn kwetsbare communicatiemiddelen, want je kunt er zomaar uithalen wat jou als lezer aanstaat. Dat is ook het risico van dit bijbelstudieboekje dat noodgedwongen fragmentarisch van opzet is. Openbaring als brief vraagt om een integrale benadering. Losse teksten uit dit boek combineren met losse teksten uit andere bijbelboeken getuigt daarom van weinig respect voor de Schrift. Ik denk in dat verband aan de boekenreeks De laatste bazuin van Jerry Jenkins en Tim LaHaye, die onder christenen in de VS en ook in ons land grote bekendheid geniet. Door een wonderlijke cocktail van bijbelteksten hebben zij ervoor gezorgd dat termen als ‘grote verdrukking’, ‘opname van de gemeente’ en ‘Armageddon’ bij velen ingang vonden. In vers 4-8 wordt aan de gemeenten de groeten gedaan. Genade en vrede (sjaloom) worden toegezegd. Allereerst van Hem die op de troon zit. Dat is God, die macht uitoefent over zijn schepping. De aanduiding ‘Hij die is en die was en die komt’ is een echo van Exodus 3:14, waar de Here God zich aan Mozes bekendmaakt. De gemeenten ontvangen ook de groeten van de ‘zeven geesten die voor zijn troon zijn’. Vermoedelijk gaat het om de volheid van de heilige Geest die zich uitstrekt over de gehele aarde. In het apocriefe boekje Tobit komen zeven engelen voor die Gods helpers zijn. Maakt Johannes in vers 4 duidelijk dat God zich door zijn Geest – in zevenvoud – intens met de aarde bemoeit?
15
