Kom op, we gaan dit doen! J a q u e l i n e C r a m e r, m i n i s t e r va n v r o m. Aardwarmte, Waddenzee, kunst en natuur, meer windenergie

m i l i eudefensie magaz i n e onafhankelijk opinieblad over het milieu – uitgave van vereniging milieudefensie – jaargang 36 – nr 10 – oktober 2007 – prijs € 3,60

J a q u e l i n e C r a m e r , m i n i s t e r va n v r o m

“Kom op, we gaan dit doen!” Aardwarmte, Waddenzee, kunst en natuur, meer windenergie

Colofon Milieudefensie Magazine nummer 10 oktober 2007. Milieudefensie Magazine is een uitgave van Vereniging Milieudefensie en verschijnt tien maal per jaar. Het blad wordt gemaakt op basis van een onafhankelijk redactiestatuut. De artikelen geven niet noodzakelijk het standpunt weer van de Vereniging Milieudefensie. Wie kopij wil inzenden, wordt verzocht vooraf contact op te nemen met de redactie. Overname van artikelen is mogelijk na overleg met de redactie. Milieudefensie wordt gedrukt op 100% kringlooppapier.

6 Jac qu e l i n e Cramer Universitair docent biologie, kroonlid van de SER, voorzitter Milieudefensie. Milieuminister Cramer is van alle markten thuis.

redactieadres Postbus 19199, 1000 GD Amsterdam, tel: 020-5507374, Fax: 020-5507310, e-mail: [email protected], www.milieudefensie.nl. Servicelijn (voor abonnementen, administratie en vragen): 020-6262620. Landelijk bureau Milieudefensie: tel: 020-5507300 redactie Joanne Alting, Michiel Bussink, Annemarie Opmeer Vaste medewerkers: Phon van den Biesen, Jaap Dirkmaat, Koos Dijksterhuis, Jacques Moeraert, Ronella Bleijenburg, Liesbeth Sluiter, Hans Valkhoff, Han van de Wiel. Redactieraad: Victor van den Belt, Laurens Berentsen, Bart Boon, Kees van den Bosch, Olivier Hermanus, Hansje Kalt, Ali Remmelts. Cover: Michiel Wijnbergh/Hollandse Hoogte Cartoon: Zak Vormgeving: Ruparo (Joyce Limburg, Ivo Sikkema), Amsterdam Druk: Salland de Lange Dit tijdschrift is gedrukt op Reviva Print abonnement Minimaal € 16,25 per halfjaar; u bent dan tevens lid van Milieudefensie. Opzeggingen dienen schriftelijk te worden opgegeven bij de Milieu defensie Servicelijn, Postbus 19199, 1000 GD Amsterdam. Opzeggen kan tot 1 november voor de eerste helft van het kalenderjaar en tot 1 mei voor de tweede helft van het kalenderjaar. Los verkrijgbaar bij Selexyz Scheltema, Koningsplein 20 en Athenaeum Nieuwscentrum, Spui 14-16, Amsterdam. Losse nummers kosten € 3,60 advertenties Tarieven en opgave via Adviesbureau Cadex, Tuin 12, 4307 CH Oosterland (Zld), tel. 0111-643307 / fax 0111-644084, [email protected]

14 Geothermie Hoe dieper je boort, hoe heter het wordt. Aardwarmte: schoon, duurzaam en ook in Nederland toepasbaar.

18 Insel Hombroich De kunstcollectie van de Duitse vastgoedhandelaar Müller vormt een ‘oervrouwelijk eiland’. Kunst parallel aan de natuur.

milieudefensie magazine 10 – 2007

Stichtinkje

2 4 Wa n k e l e wa d d e n De NAM mag boren onder onze Waddenzee. Is de strijd gestreden? Over bodemdaling en kokkelvissers.

Ve r d e r 5 A4 1 0 P r i n s j e s dag e n h e t m i l i e u 1 2 B i o - i n d u s t r i e ; vo o r - e n t e g e n s ta n d e r s 2 6 J M A - Th e B e t

Rubrieken 11 Column Bijlo 20 Consument 2 3 C o l u m n D i r k m a at, Wi n k e lt j e Milieudefensie 2 7 A g e n da , o p r o e p e n e n r e g e l a dv e rt e n t i e s 28 Opinie: windenergie wel duurzaam 30 Media 3 1 R e c e n s i e e n p u b l i c at i e s 32 Brieven 3 5 H a rt e n Z i e l : G u b b a

Boze mensen – iedereen treft ze wel eens – zijn vaak niet aardig, maar wel interessant. Neem nu Kamerlid Ger Koopmans. Onlangs waarschuwde hij Milieudefensie weer eens voor de laatste keer. Koopmans, woordvoerder landbouw en verkeer van het CDA, vond het “bezopen” dat “een paar mannen en vrouwen van een stichtinkje vanuit een kantoor drie hoog achter in Utrecht” de langverwachte verbreding van de A4 frustreerden. Gesteund door Rutte, wil hij de ‘kring van belanghebbenden’ beperken tot “mensen die er werkelijk last van hebben” en “professionele probleemmakers” als Milieudefensie uitsluiten. Balkenende knikte moeilijk; dat taalgebruik mocht wel wat minder, maar inhoudelijk… nou, ja, inderdaad. Maar dat taalgebruik is juist boeiend. Nu ben ik ben van het type dat vindt dat je kritiek moet kunnen uitspreken – dat krijg je van werken bij een onafhankelijk opinieblad. Het houdt mensen scherp, wakkert debat aan, af en toe wordt er dus iemand boos, en dan zeggen ze interessante dingen. Geen probleem dus, dat Koopmans zowel het debat over de bioindustrie als over de A4 onveranderd ziet als bakkeleien met Milieudefensie. Onwaarschijnlijk, dan ook, dat hij zijn favoriete tegenstander niet zou kennen. Milieudefensie: een vereniging met tachtig lokale afdelingen, geen stichting! Met een hoofd-

commentaar kantoor van vier verdiepingen in de Amsterdamse binnenstad, met ruim honderd werknemers. Wat zeg ik, zo’n twintigduizend leden en donateurs meer dan het CDA. Dat weet Koopmans ook wel. Anders had hij zich nooit zo druk gemaakt. Maar dat zégt hij niet. Koopmans’ groene lexicon hapert: ‘hoog dierenwelzijn’ betekent dat onze industriekippen minder ruimte hebben dan Thaise en ‘boerensector’ slaat op enkele megaconcerns. De termen waarmee hij tegenstander Milieudefensie typeert, ontberen de factor ‘burger’ – ook al is een vereniging zijn leden – en suggereren een klein clubje schimmige fundamentalisten, dat Nederlanders in hun rijgedrag of eetpatroon wil beperken vanwege het heilige ‘milieu’. Zou het Limburgs zijn? Zijn taalgebruik doet onwillekeurig denken aan die andere Limburgse politicus, die overigens wel het gevaar ziet van tsunamis. Niet te hard oordelen, de man is vocabulair uitgedaagd; Koopmans weet heus dat de ‘problemen’ die Milieudefensie ‘maakt’ bestaan uit overheidsplannen die overheidsnormen overschrijden. Hij bedoelt, dat hij niet alle overheidsbesluiten steunt. Vooral groene niet. Moet je ook maar verstaan, dat taaltje! Hoe dit op te lossen? Wij kunnen zijn taal proberen: “Bezopen, dat een paar financiële belangenorganisaties op een achteraf bedrijventerreintje – professionele groeifundamentalisten die burgers welzijn ontzeggen voor ‘de economie’ – onze schone lucht frustreren! Alleen inspraak voor werknemers, die werkelijk filerijden!” Zoiets. Ja, de milieubeweging spreekt haar talen. Niet iedereen. Koopmans wil niet dat wij hen bijstaan. Waarom? Mogelijk denkt hij dat hij duidelijke taal spreekt, dat burgers en medepolitici hem goed genoeg begrijpen. Helaas! Of wil hij juist verkeerd begrepen worden? Dat zal toch niet… Annemarie Opmeer


Op 24 september was het precies vijfentwintig jaar geleden dat het bos in Amelisweerd ontruimd en gekapt werd voor de aanleg van de A27. Bij de protesten tegen de kap van Amelisweerd werd voor het eerst in Nederland een bezettingskamp als actiemiddel tegen boskap gebruikt. De weg kwam er, dankzij het protest werd de kapbreedte wel beperkt van 175 tot 55 meter.

Op landgoed Reigersbergen gaan binnenkort ruim duizend bomen tegen de vlakte, om ruimte te geven voor het Automobiel Museum. Het college van Den Haag heeft daarvoor een kapvergunning verleend. De Raad van State veegde onlangs de laatste bezwaren tegen de verhuizing van het museum van Raamsdonkveer (NoordBrabant) naar Den Haag van tafel. Natuurbeschermers en omwonenden hadden bezwaren ingediend bij de raad, omdat het landgoed aangetast zou worden door de komst van het museum. Het Nationaal Automobiel Museum heeft een van de grootste particuliere verzamelingen van klassieke auto’s, zoals de Aston Martin DB4 uit de James Bond-film Goldfinger en de Humber Pullman van Winston Churchill, inclusief extra grote asbak voor zijn sigaren.

ZAK

Igor Kluin van Qurrent ontving onlangs uit handen van Richard Branson 500.000 euro als winnaar van de Picnic Green Challenge. Miljonair Branson, oprichter van de Virgin groep, waaronder een platenmaatschappij en een vliegmaatschappij vallen, bedacht de internationale wedstrijd als aanjager voor innovatieve, groene plannen. Kluin kreeg de prijs voor zijn Qbox, een doosje waarmee huishoudens efficiënter kunnen omgaan met energie en waarmee het zelf opwekken van energie lonender wordt. Kluin wil de prijs gebruiken om demonstraties te bouwen waarmee hij hoopt mensen en bedrijven aan te moedigen om de Qbox aan te schaffen. De jury van de Green Challenge moest kiezen uit nogal uiteenlopende ideeën: van een duurzame dansclub tot trams en elektrische auto’s voor milieuvriendelijke bevoorrading. In totaal waren er 439 inzendingen uit vijftig landen, maar ruim veertig procent van de inzendingen kwam uit Nederland. Vier van de vijf genomineerden waren bovendien Nederlanders, de vijfde was Brits. “De prijs heeft hier de meeste bekendheid”, legt miljonair Branson uit. Al Gore overtuigde hem van het probleem van klimaatverandering. Branson besloot voor zijn eigen 38 Virgin-bedrijven dertig procent van de winst te investeren in schone energie en alternatieve

Kap duizend bomen

25 jaar Amelisweerd

Rob Huibers/HH

Nederlander wint groene prijs


o p g e w e k t. n u

“A4 NU!”

Elektrisch tankstation Opgewekt.nu, de activistische denktank van onder andere hoogleraar Kees Daey Ouwens, heeft onlangs in Amsterdam het eerste elektrische tankstation van Nederland geopend. Elektrische vrachtwagens van TNT, elektrische auto’s, scooters, boten en de Spartamet, allemaal kunnen ze sinds kort elektrisch tanken op de NDSM-werf in Amsterdam Noord. Na opening van het tankstation door wethouders Marijke Vos en Tjeerd Herrema reden zeventig schone vervoermiddelen in een toer door Amsterdam.

Toestand van de aarde De aarde verkeert in slechte gezondheid. Dat blijkt uit het rapport Vital Signs 20072008 van het Worldwatch Institute in Washington. Zo is de ontbossing in 2005 flink gestegen evenals de vleesproductie. Het meest urgent is echter de klimaatverandering, aldus Erik Assadourian, directeur van het instituut. Volgens Assadourian is niet-duurzaam consumeren verantwoordelijk voor de klimaatverandering. Van de 44 trends in het rapport zijn er 28 uitgesproken slecht en zes positief. Zo is de vleesproductie gestegen naar een recordhoogte van

276 miljoen ton in 2006. Dat betekent wereldwijd 43 kilo per persoon. Daardoor is de vraag naar sojabonen voor veevoer zo enorm gestegen, dat miljoenen hectare tropisch regenwoud zijn platgebrand om nieuwe plantages aan te leggen. Uit onderzoek in opdracht van Greenpeace blijkt dat voor de Nederlandse import van soja, vlees en palmolie in tien jaar tijd 1,6 miljoen hectare bos is verdwenen. Een van de zes positieve trends die het Worldwatch Institute signaleert is de herbebossing in Europa en Noord-Amerika.


Wat gaat minister Eurlings van verkeer doen om de verbreding van de A4 bij Leiderdorp er alsnog door te krijgen? In juli bepaalde de Raad van State dat de vier extra rijbanen niet mogen worden aangelegd omdat de gevolgen voor de luchtkwaliteit niet goed waren onderzocht. Alleen maar het ontbrekende rekenwerk alsnog doen? Dat is volgens Joris Wijnhoven van Milieudefensie niet voldoende: “Eigenlijk zegt de Raad van State: ‘u wilt iets doen wat daar eigenlijk niet kan vanwege de luchtkwaliteit’”. Wijnhoven wil trouwens het beeld recht zetten dat heel Leiderdorp over Milieudefensie is heengevallen naar aanleiding van de uitspraak van de Raad van State: “Wij zouden deze procedure nooit voeren zonder steun van de plaatselijke bevolking. Heel veel mensen in Leiderdorp zijn blij met de uitspraak.”

Bühne

Een stukje zuidelijker voerde het bedrijfsleven onlangs actie voor de aanleg van de A4 door Midden-Delfland onder het motto ‘A4 NU!’, onder aanvoering van VNO-NCWvoorzitter Bernard Wientjes. De voorgenomen aanleg werd onlangs nog weer eens uitgesteld omdat een alternatieve variant (verbreding van de A13) niet was meegenomen in de milieueffectrapportage. De werkgevers eisten tevergeefs dat minister Eurlings nú zou besluiten tot het doortrekken van de A4. “Die actie van de

werkgevers was puur voor de bühne”, volgens Wijnhoven: “Zij weten ook heus wel dat als de Milieueffectrapportage niet goed is, het plan voor de rechter zal sneuvelen”. Wijnhoven denkt trouwens dat de kans groot is dat dat ook mét een gedegen milieueffectrapportage het doortrekken van de A4 door Midden-Delfland door de Raad van State zal worden afgeschoten. Het is goed denkbaar, aldus Wijnhoven, dat de weg vanwege de luchtkwaliteit niet door zal gaan.

Nationaal Landschap

Nog voordat de A4 door Midden-Delfland er is, zijn er al plannen om de A4 nóg verder door te trekken: door de Hoekse waard. Weliswaar is dat gebied in de Nota Ruimte bestempeld tot Nationaal landschap, maar de grenzen zijn daarbij zo getrokken dat er tóch een snelweg en een bedrijventerrein in het landschap kunnen worden aangelegd. Inmiddels begint minister Eurlings zich wat ongemakkelijk te voelen vanwege het vele geld dat hij in kas heeft voor de aanleg van nieuwe wegen, maar dat hij niet uitgegeven krijgt. De VVD, die nog eens 10 miljard extra voor nieuwe wegen wil, is volgens Wijnhoven dan ook “Niet goed wijs. Eurlings zit bovenop 20 miljard: geld is niet het probleem. Het probleem is de luchtkwaliteit.” MB

J a c q u e l i n e C r a m e r , m i n i s t e r va n v r o m

“Nederland kan verschil maken”


Ze is ambitieus en heeft een groen hart, maar is onze milieuminister Jacqueline Cramer niet te aardig voor dit vak? Over bedrijventerreinen, convenanten, haar collega’s en natuurlijk die kolencentrales. “Twintig procent duurzame energie wordt een hele heksentoer.” A n n e m a ri e O p m e e r e n C l a i re Ti e l e n s

“E

i, ei, ei en we zijn zo blij!” Uit de kamer van milieuminister Jacqueline Cramer klinkt vrolijk gezang. Aanstekelijk, zo op de vroege ochtend. Met de pret nog in haar ogen vertelt ze even later dat de Kamerbewaarder jarig is. “Dat is zó’n leuke man!” Cramer heeft lol in haar werk, dat moge duidelijk zijn. Energiek en optimistisch vertelt ze over zware, problematische onderwerpen als nieuwe kolencentrales, bedrijventerreinen en files. U heeft het naar uw zin als minister? “Jullie hebben me net horen lachen: ik heb het hier erg naar mijn zin. Mijn hart ligt al jaren bij het milieu. Het is een mooie samenloop van omstandigheden dat ik nu aan het stuur sta van dit departement. Ik vind het leuk om mensen te enthousiasmeren: kom op, we gaan dit doen!”

mijn voorganger. Als ik iets wezenlijk vind, zeggen mijn collega’s: ok, dan doen we het zo. Bijvoorbeeld bij de Hoekse Waard. Ik kon er niet mee akkoord gaan dat die volgebouwd zou worden. We zoeken nu serieus naar alternatieve locaties.”

lings om maatregelen op verkeersgebied te kunnen realiseren? “Nou, zo gaat het niet hoor. We staan samen voor het vraagstuk van bereikbaarheid en duurzaamheid. Daar kan de milieubeweging bij helpen door heldere toekomstbeelden te bedenken. Schone auto’s moeten we ook via de EU regelen. Maar dan hebben we nog steeds problemen met files, ruimtebeslag en aantasting van de natuur. Ik denk dan ook aan meer thuis werken en wellicht een metropoollijn in de Randstad. Eurlings staat net als ik pal achter het rekeningrijden. En hij weet ook wel dat ik een doelstelling te halen heb. Hij ook dat is waar, maar hij denkt zeker niet alleen aan asfalt.”

Bij Moerdijk is ook een omstreden bedrijventerrein gepland. Waarom kondigt u geen stop af voor nieuwe bedrijventerreinen? “Bedrijventerreinen zijn belangrijk. Een stop vind ik te ver gaan. Maar we moeten wel kritisch kijken naar nut en noodzaak van nieuwe terreinen. Er zijn allerlei manieren om bestaande terreinen op te knappen en de beschikbare ruimte beter te benutten. Daar moeten we eerst gebruik van maken voor we nieuwe terreinen plannen.”

U zegt dat er naar u wordt geluisterd in het kabinet. Hoe komt het dan dat er toch vijf nieuwe kolencentrales komen? “Oh, maar ik sta achter dat besluit hoor. Ik zeg er wel onmiddellijk bij dat ik liever geen kolencentrales zou willen, want het is een oude technologie. Ik heb dan ook stevig onderhandeld over het hoe, wat en waarom van de nieuwe centrales. Alleen schone fossiele brandstoffen, met opslag van CO2, zijn acceptabel als overgangstechnologie naar een echt duurzame energievoorziening. We moeten druk op de ketel zetten om te zorgen dat CO2opslag zo snel mogelijk verplicht wordt in Europa.”

Moet u vechten met verkeersminister Eur-

Zou het niet meer helpen als u zou

Krijgt u voldoende steun binnen het kabinet? “Zeker. Duurzaamheid is een van de drie speerpunten van Balkenende, zoals op Prinsjesdag ook is gebleken. We trekken meer geld uit voor milieu dan vorige kabinetten. We besteden fikse bedragen aan innovatie en concrete maatregelen. Het werkprogramma Schoon en Zuinig, nieuwe energie voor het klimaat (zie p. 10, red.) heb ik ook rond Prinsjesdag uitgebracht. En ook bij Ontwikkelingssamenwerking is extra geld beschikbaar voor duurzaamheid.” “Ik zit echt in een andere positie dan milieudefensie magazine 10 – 2007

M a a rt e n Ha rt m a n / H H

C hr i s t i a a n Kr o u w e l s

Bent u niet een beetje te aardig voor dit vak? “Ik ben niet iemand die meteen de confrontatie aangaat om mijn zin te krijgen. Maar ik heb duidelijke grenzen en opvattingen. Ik kan geen beleid verdedigen waar ik moreel niet achtersta.”

Tijdens het congres op 17 februari stemt de PvdA in met deelname aan de regering. V.l.n.r. de drie vrouwelijke PvdA-ministers: Ella Vogelaar (Wonen, Wijken en Integratie), Jacqueline Cramer (VROM) en Guusje ter Horst (BZ)

M a rc e l va n d e n B e r g h / H H

“Ik ga niet pas na deze kabinetsperiode zien of de doelen gehaald zijn: dat is flauw”

Een beleidsdoel is: 20 procent duurzame energie in 2020. Hoe gaat u dat realiseren? “Het is een van de doelstellingen die het moeilijkst voor elkaar te krijgen zijn. Zelfs in Green4Sure, het energieplan van de milieu- en vakbeweging, wordt de doelstelling niet gehaald. De verschillen tussen mijn beleid en Green4Sure zijn op dit punt nihil. We halen allerlei maatregelen uit de kast om de doelen voor wind- en zonne-energie te halen. In 2010 bekijken we of we op schema liggen. Zo nee, dan komt er aanvullend beleid. Aan de doelstelling wordt dus niet getornd. Maar het wordt een hele heksentoer.”

De Tweede Kamer vroeg in juni om efficiëntere buitenverlichting en het behoud van duisternis. Gaat u daarvoor zorgen? “Er komt een Taskforce verlichting, die afspraken gaat maken met provincies, gemeenten en het ministerie van Verkeer en Waterstaat over een versnelde invoering van energiezuinige verlichting, nog in deze kabinetsperiode. Als het kan, willen we een stapje verder dan de Europese afspraken.” “Het is niet een kwestie van simpelweg de lampen vervangen of uitdoen. In de nieuwe verlichtingsplannen worden zaken als lichthinder, sociale veiligheid en verkeersveiligheid afgewogen. Ook het behoud van duisternis speelt een rol. In onze hectische 24-uurs maatschappij heeft een mens behoefte aan rustpunten, plaatsen waar het donker is en stil. Dit zijn in Nederland inmiddels schaarse gebiedskwaliteiten.”

U vertrouwt sterk op convenanten. Bent u ook bereid om klaar te staan met wetgeving als die onverhoopt onvoldoende resultaat hebben? “Ik vind het heel belangrijk dat het bedrijfsleven de milieudoelen nu breed ondersteunt. VNO-NCW en MKB staan er absoluut achter. Dat is een enorme winst vergeleken bij een jaar geleden.” “In 2010 bekijken we of we de gestelde doelen halen, dan is er nog tijd om met aanvullende maatregelen te komen. Ik doe dat bewust niet pas in 2012 als deze kabinetsperiode voorbij is. Dat zou flauw zijn.” “Op het gebied van duurzame energie, verkeer en de gebouwde omgeving, bereiden we wetgeving voor, voor als de huidige aanpak onvoldoende oplevert.

Wat gaat u internationaal doen tegen ontbossing en voor het behoud van biodiversiteit? “Dat zijn mondiale problemen die Nederland niet alleen kan oplossen. Maar we kunnen wel verschil maken. Vanuit VROM ben ik vooral bezig met duurzaam hout en duurzame biomassa. Nederlandse overheidsorganisaties kopen nu al zoveel mogelijk duurzaam geproduceerd hout en dienen bij het overige hout te controleren of het van legale herkomst is. Vanaf 2010 koopt de rijksoverheid uitsluitend duurzaam hout. Een toetsingscommissie zal eind dit jaar beoordelen welke houtcertificaten de overheid als duurzaam bestempelt. Zodra dat duidelijk is, maken we ook afspraken met andere marktpartijen.”

Cramer tijdens de 'honderd dagen toer' op werkbezoek bij Philips, hierna volgde de aankondiging van het gloeilamppenverbod. zeggen: die kolencentrales komen er niet zolang die techniek er nog niet is? “Dat is een kip-ei verhaal, zoals met wel meer innovaties. Marktpartijen komen pas in beweging als wij als overheid aangeven welke richting we op gaan. Hoe duidelijker de voorwaarden, hoe meer sturing. CO2-opslag is ook meer een kwestie van kosteneffectiviteit dan van techniek. Het is belangrijk dat wij er kennis over ontwikkelen en die zelf toepassen en verplichten. Zo kunnen we China stimuleren het ook te gaan doen.” In hoeverre moeten we onze levensstijl aanpassen? “In de jaren zeventig deden we vaak een moreel appél op mensen. Dat schrikte velen af. Maar hoewel technische oplossingen veel mogelijk maken, ook onze manier van leven is van belang. Zorgzaam omgaan met de omgeving gaat hand in hand met techniek.” “Moeten we een verantwoorde levensstijl afdwingen? Die discussie wil ik nog niet voeren. Onlangs was ik op Lowlands om daar te debatteren over het klimaat. Ik merk dat jongeren luchtiger, maar wel serieus met duurzaamheid omgaan. Dat geeft hoop. Ik wil mensen graag inspireren om een leefbare aarde

“Green4Sure is echt heel goed”

Als bijvoorbeeld particuliere huiseigenaren niet van zins zijn om genoeg te doen, komen er verplichtende maatregelen. Dat is de stok achter de deur. We maken dus niet vrijblijvend een leuk afspraakje met elkaar, nee, we houden ons er echt aan.”

in hun hart te sluiten.”


En soja? “Het ministerie van Landbouw Natuurbeheer en Visserij (LNV) is de eerstverantwoordelijke voor soja. Vanuit VROM leveren we wel expertise. LNV, VROM, Ontwikkelingssamenwerking en Economische Zaken hebben afgesproken dat ze samen werk maken van duurzame sojaproductie. Daarbij kun je denken aan gesprekken met overheden in de teeltgebieden, NGO’s en het bedrijfsleven. Maar ook aan ondersteuning van onderzoek, opbouw van expertise in Argentinië en ondersteuning aan het Argentijnse landbouwministerie. Nederland gebruikt zijn invloed om, vanuit de EU, in de FAO en in de internationale grondstoffenorganisaties actief te pleiten voor duurzaamheid van ketens als die van soja; voor beleid en maatregelen.” U ondersteunde de oprichting van GroenLinks en u bent in 1989 zelfs als lijsttrekker gevraagd. Waarom koos u toch voor de PvdA? “Ik ben een sociaal-democraat. De PvdA staat voor mensen die het financieel en sociaal moeilijk hebben. Het verschil met GroenLinks is klein, maar de achterban van de PvdA is breder. De standpunten van GroenLinks over milieu verschillen niet veel van de mijne. Het is wel zo dat

“Sluit die leefbare aarde in je hart” je in een regeringspartij soms moet wheelen en dealen, waardoor je je standpunt er niet helemaal heelhuids doorkrijgt.” U kent de milieubeweging van binnen en van buiten. U bent zelfs voorzitter van Vereniging Milieudefensie geweest. Hoe doet de milieubeweging het? “Goed! De milieubeweging heeft de afgelopen tijd met een aantal acties de agenda weten te sturen. Daar moet ik op mijn manier gebruik van maken. Green4Sure, het klimaatplan van de milieu- en vakbeweging, is écht heel goed. Ik heb het niet één op één overgenomen, maar de verschillen zijn klein en overal staat dat we het gaan voorbereiden en uitrollen. Heel goed dat het samen met de vakbeweging is opgesteld! Ook die HIER-campagne voor klimaat vind ik erg goed. Soms zijn voorstellen van milieuorganisaties ‘te radicaal’, tussen aanhalingstekens. Maar we hebben een luis in de pels nodig.” n Dit interview verschijnt gelijktijdig in het blad Terra van Stichting Natuur en Milieu.

Jacqueline Marian Cramer

Geboren 10 april 1951 te Amsterdam. Gymnasium-b University of Arkansas, V.S.(‘69) Biologie Universiteit van Amsterdam (‘70) Cum laude doctoraal biologie (‘76) Doctoraat biologie (’87) Docent biologie en samenleving (UVA ’76-’82) Docent wetenschapsdynamica (UVA ’76-’82) Bijzonder hoogleraar milieukunde (UVA tot ‘90 tot ’96) Bijzonder hoogleraar natuur- en milieustudies, Katholieke Universiteit Brabant Hoogleraar milieumanagement, Erasmus Universiteit Rotterdam (‘99 tot ‘05) Hoogleraar duurzaam ondernemen, Copernicus Instituut, UU (‘05 tot ‘07) Senior onderzoeker, STB-TNO (‘89 tot ‘95) Detachering door TNO bij Philips en Akzo Nobel (‘95-’99) Zelfstandig milieuadviseur (vanaf ‘99) Lid Raden van Commissarissen (o.a): Shell Nederland, ASN-fondsen en FMO. Kroonlid van de SER, lid van (o.a) Raad voor VWS, Raad voor het Milieu- en Natuuronderzoek, RIVM Commissie van Toezicht. Voorzitter Vereniging Milieudefensie (‘85 tot ‘87). Lid van de Raad van Toezicht van het WNF. Voorzitter Projectgroep ‘Criteria voor gebruik van biomassa’ (‘06)

Peter Hilz/HH

Sinds 22 februari 2007 minister van VROM, PvdA.

Jacqueline Cramer tijdens het vragenuurtje over het gloeilampenverbod milieudefensie magazine 10 – 2007

P r i n s j e s d a g , wat z i t e r i n v o o r h e t m i l i e u ?

Van de hoed en de rand

I

Broeikasgassen

Het kabinet wil dat in 2020 de uitstoot van broeikasgassen is verminderd met 30 procent ten opzichte van 1990. Het energiebesparingspercentage gaat de komende jaren van 1 naar 2 procent per jaar. Het aandeel hernieuwbare energiebronnen moet groeien, van 2 à 3 procent nu, naar 20 procent in 2020. Niks nieuws onder de zon. Deze doelstellingen ston10

De hoedenparade op Prinsjesdag wordt vaak aangegrepen voor protest tegen milieu-onvriendelijke kabinetsplannen. Behalve dit jaar. Femke Halsema weigerde deze speciaal voor haar ontworpen hoed van Greenpeace, met echte kolen en rook. Hier gedragen door Meike Baretta, campaigner Duurzame energie van Greenpeace.

horneman/greenpeace

eder jaar rond Prinsjesdag worstelen natuur- en milieuorganisaties met het dilemma of het glas halfvol of halfleeg is. Te veel enthousiasme voor de kabinetsplannen is not done, al te veel kritiek betekent dat ze niet langer serieuze gesprekspartners zijn. De meeste kiezen voor de gulden middenweg: er zitten beslist aardige elementen in de begroting maar het moet sneller, meer en vooral veel fundamenteler. Dit jaar is er extra geworsteld, want er zit een minister op Milieu die stiekem toch een beetje als één van ons wordt gezien. Door haar plannen af te vallen, zou je haar positie verzwakken, en ze moet nog meer dan drie jaar mee. “Goede maatregelen, maar geen trendbreuk”, staat er boven het persbericht van Milieudefensie. “Kabinet treuzelt waar sprinten nodig is”, zegt Stichting Natuur en Milieu bijna poëtisch. En van Greenpeace komt een heel kort persberichtje dat het kabinet maant “lef te tonen met Prinsjesdag”. Kennelijk kan het met de Miljoenennota vele kanten op. Wat staat er dan in over milieu en natuur? Een greep uit de voorstellen, met commentaar vanaf de zijlijn.

Reageren op de plannen van Prinsjesdag is als vanouds een dilemma voor natuur- en milieuorganisaties. Is het glas half vol of half leeg? Een overzicht. H a n va n d e Wi e l den al in het regeerakkoord. Maar halen we ze? Dat maakt het kabinet voor een groot deel afhankelijk van het Europese klimaatbeleid, dat eveneens inzet op 30 procent besparing in 2020. “Althans, wanneer een breed internationaal klimaatbeleid tot stand komt,” schrijft VROM in de op Prinsjesdag gepresenteerde nota Schoon en Zuinig, nieuwe energie voor het klimaat. “Wanneer dat onverhoopt niet het geval zou zijn, dan in elk geval 20 procent.” VROM neemt daarmee dus een voorschot op het niet halen van de doelstelling. Het Energieonderzoek Centrum Nederland (ECN) wijst er op dat bij minder succesvol EU-beleid ook het

besparingstempo zakt, naar jaarlijks 1,5 procent. En het aandeel hernieuwbare energie komt dan in 2020 slechts uit op circa 12 procent. Dat is een stuk minder ambitieus. ‘Duimen’ voor de EU dus, en hopen dat de in Schoon en Zuinig aanbevolen ‘gerichte klimaatdiplomatie’ voor strenge Europese normen haar vruchten afwerpt. Greenpeace en Natuur en Milieu denken dat de klimaatdoelen niet worden gehaald als het kabinet de nieuwe kolencentrales laat doorgaan.

Woningen en kantoren Voor 2011 worden een half miljoen gebouwen energiezuinig gerenoveerd. Er komt

een subsidieregeling voor duurzame energie (zonneboilers, warmtepompen en zonnepanelen) voor 100.000 bestaande woningen. Snel erbij zijn! De voor nieuwbouw geldende minimum energieprestatiecoëfficiënt (een getal dat energiezuinigheid van woningen aangeeft: hoe lager, hoe zuiniger) wordt aangescherpt van 0,8 nu naar 0,6 in 2011 en naar 0,4 in 2015. Nieuwe woningen worden dus de helft energiezuiniger dan nu. In 2020 moet nieuwbouw zelfs energieneutraal zijn.

Energie

Er komt een Stimuleringsregeling Duurzame Energieproductie (SDE), die de aloude subsidieregeling MEP (Milieukwaliteit Elektriciteitsproductie) gaat opvolgen. Hiermee wordt geïnvesteerd in onder andere windenergie, zonne-energie en biomassa. De komende vier jaar wordt de hoeveelheid windenergie op land verdubbeld. De doelstelling voor windenergie op zee is 450 megawatt in 2011, en, allereerst, het oplossen van problemen rondom locatiekeuze op de Noordzee. Milieudefensie steunt de windplannen op het land en ziet “ook voor windenergie


Mobiliteit

De verplichte bijmenging van biobrandstoffen in autobrandstof (nu 2 procent) neemt na 2010 toe tot 5,75 procent. Greenpeace vindt dat onverkwikkelijk: het kabinet wil enerzijds het verlies aan biodiversiteit wereldwijd stoppen – zie vooral de begroting van Buitenlandse Zaken – maar laat de “massale import” en verkoop van soja en palmolie toe, waarvoor oerbossen worden vernietigd. Ook Natuur en Milieu moet er niet veel van hebben, aangezien steeds duidelijker wordt dat er, ook op termijn, weinig duurzame biobrandstof beschikbaar is. Meer lof oogst de vergroening van het belastingstelsel, waardoor

de vervuilende reiziger (lees: vooral de automobilist) meer gaat betalen. Volgens het Milieu en Natuur Planbureau is dit de eerste stap op weg naar de kilometerheffing. Deze reis gaat lang duren: Schoon en Zuinig heeft het over 2020 als einddatum.

OV

Het spoor komt er bekaaid vanaf in de Miljoenennota. Het treinverkeer moet jaarlijks met 5 procent groeien, maar daarvoor wordt slechts 350 miljoen euro uitgetrokken. Terwijl de NS zegt 8 miljard euro nodig te hebben tot 2020. “Haal dat geld uit de asfaltpot”, roept Milieudefensie het kabinet op. “Daarin zit nog 20 miljard voor nieuwe wegen.” Maar daar gaat de Verkeersminister over. Want verkokerd is het beleid nog altijd. n

a dv e rt e n t i e s

tel.: 0111-643307 / fax: 0111-644084 Tuin 12, 4307 CH Oosterland [email protected] / www.cadex.nl

ADV GRA 93-64.indd 1


19-04-2007 15:02:24

Ons project Samen met een vriend heb ik in het diepste geheim achteneenhalf jaar lang in een schuurtje zitten knutselen. En dan was dat nog maar het laatste stadium van ons project. Aan die achteneenhalf jaar gingen jaren van tekenen, berekenen en brandstof inzamelen vooraf. Ja, brandstof. Want wij zijn al die tijd bezig geweest met de ontwikkeling van iets waarin niemand behalve wij geloofden. Men verklaarde ons voor gek. Onze vrouwen hebben vaak overwogen van ons te scheiden. Terecht, zeg ik nu, want we hebben ze ernstig tekort gedaan. Want zelfs als we bij hen waren, dan nog waren we er niet. We dachten alsmaar aan ons project. Drie jaar geleden was ons eerste prototype klaar. Op een winderige avond in oktober liepen wij, gewapend met liters verzamelde brandstof, naar het schuurtje. De hele buurt had ons geholpen het bij elkaar te krijgen. Ondanks dat het slechts tien graden boven nul was, stond

m i ch i e l w i j n b e r g h

op zee (...) nog veel mogelijkheden”.

vincent bijlo het zweet ons in de handen. Als dit experiment zou mislukken, zouden we jaren worden teruggeworpen in de tijd. Misschien, zo fluisterden we, terwijl ik het hangslot van de schuurdeur verwijderde, zouden we er dan wel helemaal mee stoppen en de reeds verworven kennis patenteren en bewaren voor later. Daar stond ons project. De aanblik leek zo troosteloos dat de moed mij in de schoenen zonk. Ik verbeet mij, goot de brandstof in de tank, telde tot drie en startte. Er gebeurde niets. Ja, de startmotor liep, maar dat was niets bijzonders, die liep op een accu. Ik startte nog een keer. De startmotor liep weer en ons project sputterde, borrelde en er steeg een penetrante walm uit op. Aangespoord door de hoopvolle kreten van mijn vriend startte ik ten derde male. Weer sputterde hij en met een plof sloeg hij aan. We juichten, we dansten in het schuurtje, ik sprong zo hoog op dat ik mijn hoofd stootte tegen het golfplaten dak. En al die tijd bleef ons project, onze motor lopen. Nog vele avonden zijn we bezig geweest met de afwerking, met de installatie van het injectiesysteem en met de nog nauwkeurigere brandstoftoediening, want onze brandstof is zeer schaars. We hebben de motor ingebouwd in een lichte personenauto en we weten het nu zeker, hij loopt als een zonnetje. Gisteren zijn we ermee van Utrecht naar Amsterdam gereden. Halverwege moesten we stoppen op een parkeerplaats. De brandstof was op. Het duurde drie uur voordat we verder konden, zo lang moesten we wachten op een nieuwe voorraad. Wij hadden de fout gemaakt dat we nog waren gegaan voordat we weg moesten, en dat moet je bij deze motor niet doen. Je moet altijd met een volle blaas op weg gaan. Want wij hebben een urine injectiemotor ontwikkeld. De oplossing voor incontinente autorijders. Bierdrinken onderweg wordt straks verplicht. Met onze motor kun je zeikend op weg. Dit is de meest revolutionaire uitvinding na het wiel.

11

Gesteggel over boer en beest Binnenkort heeft wordt het burgerinitiatief ‘Boeren met toekomst’ van Milieudefensie besproken in de Tweede Kamer. Het maatschappelijke klimaat lijkt rijp voor een dieren milieuvriendelijke veehouderij. Maar de tegenstand is groot en hardnekkig. “Het is niet nodig, het werkt niet en het mag niet.” P et e r de Ja e g e r

D

e boeren blijven in het zadel, dierenleed wordt een stuk minder, het milieu gaat er op 12

vooruit. Dat zijn de doelen van het plan ‘Boeren met toekomst’ van Milieudefensie. Doelen onder handbereik,

volgens zorgvuldig financiële doorrekening door verschillende economische instituten. Wie kan er tegen zo’n plan zijn? “De Tweede kamer heeft de historische kans de bakens te verzetten. De stemming in de Kamer wordt spannend”, zegt Van Eck. “PvdA, Groen Links, Partij voor de Dieren en D’66 hebben zich lovend uitgelaten over onze notitie. Christen Unie, SGP en PVV houden de kaarten nog voor de borst. CDA en VVD zijn faliekant tegen”. Landbouwwoordvoerder van het CDA Ger Koopmans struikelt bijna over zijn woorden bij de resolute

afwijzing van het plan. “Het is niet nodig, het werkt niet en het mag niet. Allemaal vage dromen die elke onderbouwing missen en de plank volledig misslaan”. Varkens en kippen worden volgens de oud-melkveehouder in Nederland al op de meest diervriendelijke wijze gehouden. “Elk varken dat hier minder wordt gehouden wordt gewoon in het buitenland gecompenseerd. Verplaatsing van het probleem dus, omdat je met dit plan alleen Nederland aanpakt en niet heel Europa. Daar komt bij dat een opgelegde ‘vleestax’ in strijd is met de regels


Gesteggel over cijfers Milieudefensie is blij met de resultaten van het onderzoek van het Centraal Planbureau (CPB) en het Milieu en Natuurplanbureau (MNP), dat op 26 september werd aangeboden aan de Tweede-Kamercommissie van Landbouw. “De uitvoering van het plan leidt tot minder milieuvervuiling en verbetering van dierenwelzijn, bovendien kunnen meer boeren hun beroep blijven uitoefenen” concludeerde Milieudefensie. De planbureaus zelf benadrukten wat anders in hun presentatie: “De overblijvende veehouders krijgen te maken met hogere kosten voor voer, huisvesting en arbeid en bijgevolg met fors lagere inkomens. Om de veehouders hiervoor te compenseren, stellen de indieners voor om de veehouders een structurele inkomenssteun te geven. In het kader van Europese regelgeving en de bestaande WTO-afspraken zal deze steun waarschijnlijk

op grote bezwaren stuiten.” En landbouworganisatie LTO ziet in het onderzoek zijn opvatting bevestigd dat het burgerintiatief “onhaalbaar en niet uitvoerbaar is.” Wouter van Eck van Milieudefensie wijst er op dat de invoering van de voorgestelde ‘vleestax’ mag van de EU en de WTO. Dat het compenseren van de inkomens van de boeren volgens de onderzoeksbureaus wel op bezwaren zal stuiten van diezelfde EU en WTO, berust volgens Van Eck op een misverstand. Volgens hem is er geen sprake van ‘inkomenssteun’ maar van een compensatie voor inkomensverlies als gevolg van duurzame productie vergelijkbaar met de huidige vergoedingen voor weidevogelbeheer. In oktober discussieert Milieudefensie met de kamercommissie voor Landbouw over de onderzoeksresultaten. Na het herfstreces volgt een plenair debat met de Tweede Kamer en uiteindelijk een stemming.

van World Trade Organisation en de EU”. Dat laatste kan Van Eck direct weerleggen. “Zowel het Landbouw Economisch Instituut als het Centraal Plan Bureau en het Ministerie van landbouw hebben erkend dat een gebruikersbelasting op vlees mag. Het strookt met het regeerakkoord dat financiële prikkels goedkeurt wanneer milieuvervuiling onvoldoende in de marktprijs tot uiting komt, zoals ook 'ecotax' op elektrikiteit en een ticketheffing op vliegprijzen zijn toegestaan”. Maar CDA-er Koopmans benadrukt dat er al zoveel goeds gebeurt in de Nederlandse veehouderij. Het milieu en dierenwelzijn zijn aan strenge regels gebonden, toezicht op naleving is al even streng. “Er is niks mis met de

intensieve veehouderij zoals die nu is”, concludeert hij. De boerenorganisatie LTONederland reageert eveneens afwijzend op het Milieudefensieplan. “We zetten grote vraagtekens bij de haalbaarheid en de ‘maakbaarheid’ van de plannen”, aldus woordvoerder Jacq Luiten. “Wij wachten eerst de berekeningen af van het Centraal Plan Bureau en het Milieu Natuur Planbureau voordat we inhoudelijk reageren”. Deze berekeningen zijn inmiddels bekend, zie hiervoor het kader. Het LTO is niet tegen verdere schaalvergroting. “Schaalvergroting doet zich voor in alle sectoren van de economie, dus ook in de landen tuinbouw en de veehouderij,” zegt Annechien ten Have,


voorzitter van de veehouderijsectoren in LTO-verband. “We nemen de maatschappelijke onrust over megastallen wel heel serieus. De nieuwe, grote bedrijven voldoen aan alle regels.” Bovendien zorgt de verplaatsing van veehouders naar aanleiding van de Reconstructiewet voor verbetering. “Varkensbedrijven bij natuurgebieden of de bebouwde kom worden verplaatst naar locaties met ruimte voor uitbreiding en worden landschappelijk ingepast.” Het zijn juist die locaties – zogenaamde ‘landbouwontwikkelingsgebieden’ – waar megastallen oftewel ‘varkensflats’ zijn gepland. Van Eck vindt dat de steun voor verplaatsing van bedrijven vervangen moet worden door steun voor grondgebonden veehouderij. Hierbij wordt het veevoer op het eigen bedrijf of in de regio verbouwd. Pas dan is volgens hem een echt duurzaam landbouwsysteem met gesloten stofstromen mogelijk. Maar er zijn grote belangen gediend bij het instandhouden of zelfs intensiveren van de bio-industrie. De

Rabobank investeert zowel in de grootschalige sojaproductie in Latijns-Amerika, dat veevoer wordt voor de Nederlandse bio-industrie (ten koste van het Amazonewoud), als in hypermoderne grote bio-industriestallen. Dat laatste, volgens Van Eck, zelfs met geld uit het Groenfonds van de bank, iets wat de campagneleider “misdadig” noemt. Niet alleen de Rabobank heeft financiële belangen bij het instandhouden van de bio-industrie, ook boerenorganisatie LTO: de Zuidelijke LTO is de belangrijkste aandeelhouder van SoVion, de grootste slager van Europa. Het plan van Milieudefensie is namelijk vooral nadelig voor de transportsector en vleesverwerkende industrie. Van Eck: “Dat ondoorzichtige bastion van verstrengelde belangen verklaart de defensieve pavlov-reflex als het op verandering aankomt. Juist een burgerinitiatief dat de verschillende deelbelangen met elkaar verzoent zou aanleiding moeten zijn uit de politieke loopgraven te komen en in discussie te gaan.” n

Onderstaande tabel toont de situatie in de Nederlandse intensieve veehouderij in 2005, de verwachting bij ongewijzigd beleid (het zgn. ‘Referentiescenario’) en de gevolgen van het Burgerinitiatief van Milieudefensie: o.a. minder dieren, uitstoot, en totaal aantal arbeidsplaatsen, maar meer primare arbeid (boeren). Door lagere ‘toegevoegde waarde’ zouden zij wel inkomenssteun behoeven (zie kader).

Bron: CPB en MNP

13

Aardwarmte tegen een warme aarde We lijken wel gek met onze fossiele brandstoffen. We leven op het vliesje om een gloeiende bol, met tienduizend jaar hitte voor de meest exorbitante energiebehoeften. Hoe oogst je die duurzaam? Eisso Post

G

eothermische energiewinning, het gebruikmaken van aardwarmte, is allang niet meer enkel een interessant hersenspinsel. Bij de geysers in Californië, in het Toscaanse Larderello en in IJs14

land , plekken waar de aardse hitte vrijwel aan de oppervlakte ligt, wordt dit al tientallen jaren in de praktijk gebracht, en de laatste jaren op nog veel meer plaatsen. Aardwarmte stond tijdens de energiecrisis in de jaren zeventig al even

in de belangstelling, en lijkt nu bezig aan een comeback.

Simpel

Aardwarmte wordt vooral gewonnen met een methode die Hot Dry Rock heet (‘hete-rots-warmtewinning’) of HDR. Een verrassend simpel idee. In een natuurlijk verhit gesteente worden twee of meer gaten geboord van een aantal kilometers diep, en in elk daarvan wordt een buis aangebracht. De buizen vormen bovengronds een gesloten systeem, ondergronds leiden ze naar een hete plek op diepte met spleten in de rots. Die plek kan met waterdruk worden vergroot om te fungeren als een soort waterreservoir, milieudefensie magazine 10 – 2007

dat de buizen met elkaar verbindt. Vervolgens wordt in de ene buis water gepompt, dat in het reservoir wordt verhit en langs de andere buis weer omhoog komt als stoom van meer dan 150 graden Celsius. De hitte wordt afgetapt naar een tweede circuit en het afgekoelde water gaat weer de eerste buis in. Zo’n put kan gedurende dertig tot vijftig jaar warmte leveren. In het verleden bleek deze techniek helaas vaak niet probleemloos. De spleten in de rotsmassa die het reservoir vormen, zijn afhankelijk van de bodem, en moeten genoeg kunnen uitzetten om er voldoende water doorheen te kunnen pompen. Soms dat lukte dat niet. Of de productie kon niet concurreren met die van andere elektriciteits- en warmtecentrales. Verschillende projecten in de VS, GrootBrittannië en Japan werden afgeblazen. Ironisch genoeg is het de olie-industrie, die de afgelopen jaren nieuwe technieken ontwikkeld heeft waar de aardwarmtewinning van kan profiteren: geavanceerde manieren van boren, het hydraulisch vergruizelen van rotsen en het zoeken naar warmtereservoirs. Jefferson Tester, hoogleraar aan het Massachusetts Institute of Technology, is erg positief over de mogelijkheden. “Zelfs als we maar een tiende procent aftappen van de energie die nu beschikbaar is,” stelt hij, “oogsten we nog duizend keer zoveel als we per jaar in dit land gebruiken. De truc is alleen om het economisch, efficiënt en duurzaam te doen.” En dat gaat volgens hem gebeuren. “Er zijn technische problemen,” stelt hij “maar ik zie geen onoverkomelijke bezwaren.” Het Energiedepartement van de VS slaat een vergelijkbare jubeltoon aan: geothermische energie is schoon, 24 uur per dag beschikbaar en bijna overal te winnen. De pompen en energiecentrales zijn goed in het landschap in te passen. De kos-

ten zijn uiteindelijk lager dan van andere energiecentrales, en vaste afvalstoffen die bij het boren vrijkomen (zink, siliciumdioxide en zwavel) kunnen zelfs gescheiden en doorverkocht worden. Het Congres van de VS blijkt iets minder enthousiast: in 2006 heeft het slechts 24 miljoen dollar uitgetrokken voor de stimulering van geothermische energie, volgens deskundigen hoogstens de helft van wat er nodig is.

Aardbevingen

Maar hoe duurzaam is HDR eigenlijk? Tester geeft toe dat, bij onzorgvuldig optreden, verstoring van de aardlagen voor landschaps- en milieuschade kan zorgen. “Verder heb je soms met uitstoot van zwavelwaterstof en andere gassen te maken. En omwille van het milieu moet de gebruikte vloeistof weer teruggepompt worden.” Geen sinecure, geeft hij toe, “maar je wekt wel elektriciteit op zonder CO2 als bijproduct.” Boringen en het optredende drukverschil bij het pompen veroorzaken wel een ander, problematisch bijproduct: aardbevingen. In Basel, Zwitserland is een aardwarmteproject abrupt afgebroken toen het een aardschok van 3,4 op de schaal van Richter veroorzaakt had; te klein om schade te veroorzaken maar heftig genoeg om gevoeld te worden. Hetzelfde probleem deed zich voor bij aardwarmtewinning in het Franse Soultz-sousForêts, waar de schokken soms 2,87 op de schaal van Richter maten. Verder bestaat er het plan om spleten in

Aardbevingen zijn een problematisch bijproduct. rotsen niet alleen te verwijden met waterdruk maar ook met zuren. Een methode die in Italië al aardige resultaten heeft opgeleverd, maar die geothermische energie wellicht een stuk vervuilender kan maken.

Vleestomaten

Nederland is geen voor de hand liggend land voor elektriciteitsproductie op basis van HDR. Geen lavastromen pal onder onze voeten, geen hete rotsen in de buurt, al stijgt de temperatuur wel elke honderd meter omlaag met drie graden Celsius. Anders ligt het bij het gebruik van aardwarmte uit waterhoudende lagen op diepten tot 4 kilometer. Voor grote verwarmingsprojecten – mogelijk zelfs met enige elektriciteitsproductie – uit ondiepere lagen zijn er dus wel degelijk mogelijkheden. Noord-Brabant, Noord-Nederland en de kop van Noord-Holland lijken geschikt voor deze warmtewinning, maar vooral de regio Den Haag/Rotterdam. In deze buurt zijn ook de twee meest vergevorderde projecten te vinden: Den Haag Zuid-West en het tuindersbedrijf A en G van den Bosch b.v. Ook het Platform

Peter Mentzel/ HH

U i t d e s e r i e W e r e l d va n E n e r g i e / Ta c o A n e m a / H H

Electriciteitscentrale, iets ten noorden van Reykjavik. Stoom uit het binnenste van de aarde verwarmt Reykjavik en drijft twee turbines aan die electriciteit opwekken.

De Blue Lagoon, een IJslandse badfacilitiet gevuld met warm zwavelhoudend restwater van de naastgelegen geothermische energiecentrale bij Reyjavik. milieudefensie magazine 10 – 2007

15

ASN IDEAALSPAREN: SPAAR MET 4,25% RENTE VOOR DE WERELD VAN MORGEN. De ASN Bank is de grootste duurzame bank van Nederland. Een bank die geen cent wil verdienen aan het uitbuiten van mens, dier en milieu. Bij de ASN Bank spaart u voor de wereld van morgen. En dat levert u ook nog een flinke rente op! Kijk eens naar ASN Ideaalsparen… Dat is sparen via automatische incasso. Met een vast bedrag van minimaal ` 50,- en maximaal ` 250,- per maand. Een eerste inleg of bijstorten is niet mogelijk. Maar door de vaste regelmaat groeit uw spaargeld toch in een stevig tempo en u ontvangt daarover een hoge rente van maar liefst 4,25%*. Een prettig idee is bovendien dat u op elk gewenst moment kosteloos uw spaargeld kunt opnemen. Ook kunt u direct vanaf uw spaarrekening betalen met de gratis PVC-vrije ASN Spaarbankpas. Meer weten? Kijk op www.asnbank.nl of bel gratis 0800 - 0380.

*Rente per 1 september 2007. Wijzigingen voorbehouden.

RENDEMENT VOOR U + RENDEMENT VOOR DE WERELD = DUBBEL RENDEMENT

De ASN Bank is geregistreerd bij de Autoriteit Financiële Markten (AFM) en heeft een vergunning van De Nederlandsche Bank N.V. Op spaartegoeden van klanten bij de ASN Bank is het depositogarantiestelsel van toepassing.

Geothermie is met name interessant voor Zuid-Hollandse glastuinders.


sche installaties zoals bij een bedrijf als het vleestomatenbedrijf in Zuid Holland, dertig keer zoveel energie oplevert als ‘ie aan stroom kost. Van den Bosch heeft in ieder geval slechts 10 procent van het energieverbruik dat hij eerst had. Voor ondiepe installaties is de ver-

Voor geothemische projecten is, naast bodemtemperatuur, de aanwezigheid van watervoerende lagen van zandsteen van groot belang: de gekleurde gebieden hebben de meeste potentie. Groene lagen zijn het jongst en liggen op zo’n 2000 meter diepte. Bruine en roze lagen zijn het oudst en diepst, vaak dieper dan 3000 meter. TNO werkt ook aan nieuwe temperatuurkaarten van de diepe ondergrond.

TNO B o u w e n o n d e r g r o n d

Geothermie is in Den Haag gevestigd. In Den Haag Zuid-West worden de komende vijf jaar zo’n vierduizend nieuwe huizen en een aantal bedrijven op aardwarmte aangesloten. Water van 75 graden Celsius zal naar boven gepompt worden en via warmtewisselaars voor vloerverwarming in deze huizen zorgen. De energietarieven in deze huizen worden niet hoger dan van bewoners die op aardgas stoken. Het meest spectaculaire aardwarmteproject in Nederland is dat van het familiebedrijf A en G van den Bosch in Bleiswijk. Rik van den Bosch, een van de vier directieleden van dit vleestomatenbedrijf, had in 2005 de uitkomsten gehoord van een studie uit Wageningen, die uitwees dat aardwarmte, met name in het Zuid-Hollandse glasdistrict, interessant kan zijn voor glastuinders. Geen hoge gasrekeningen en 100 procent duurzame energie, dat vond Van den Bosch goed klinken. Een onderzoek van TNO pakte positief uit; schuin onder het bedrijf, op twee kilometer diepte, lag een 100 meter dikke zandlaag met heet water. De investeringen die Van den Bosch nu doet zijn hoog, maar als het systeem eenmaal draait is de inschatting, dat het zo’n dertig jaar warmte voor de kassen zal kunnen leveren. Naar verwachting worden binnenkort zijn kassen al volledig geothermisch verwarmd. Het mijnwaterproject in Heerlen, waar warmte uit oude mijnen gebruikt wordt om de stad te verwarmen is een tussenvorm tussen diepe geothermie en een gematigdere vorm van aardwarmtegebruik, zogenaamde ‘ondiepe geothermie’. De ondiepe variant, tot driehonderd meter, wordt in ons land overigens al veel vaker toegepast. Hierbij slaat men ’s zomers warmte op in watervoerende lagen, die men ’s winters weer onttrekt. In de zomer wordt hetzelfde water gebruikt voor koeling. Omdat in Nederland met aardwarmte geen stroom wordt opgewekt, hebben geothermische systemen wel een klein nadeel: de benodigde pompen hebben externe stroom nodig. Veel? Dat valt mee. Het Platform Geothermie schat dat een pomp voor diepe geothermi-

houding ongunstiger. Zij leveren nog steeds driemaal meer warmte dan zij aan energie kosten, stelt het Platform, maar omdat energie 2,5 keer duurder is dan de warmte die een ondiep systeem oplevert, hebben zulke systemen wel een flink energetisch voordeel, maar een kleiner economisch voordeel. Toch houdt dat ondernemers niet tegen om ondiepe geothermie te gebruiken. In Nederland maken al meer dan zeshonderd gebouwen gebruik van dit systeem, waaronder Paradiso en alle nieuwe IKEA-vestigingen. n

17

F OTO ' S : L i e s b e t h S l u i t e r

Een oervrouwelijk eiland Alle zintuigen vieren feest op Insel Hombroich, een Duitse oase temidden van suikerbieten en kolengroeven, met als motto ‘kunst parallel aan de natuur’. L iesbeth Sluiter

E

en ijsvogel! Jaren op gewacht, uren zitten staren, en hier duikt er zomaar een vlak voor ons het water in. Met een visje in zijn bek flitst hij tevoorschijn en gaat nog even blauw zitten 18

bekken op een tak. De dag is nog maar net begonnen.

Bouwende beeld houwer

Het twintig hectare grote Insel Hombroich - geen echt

eiland overigens - ligt in Duitsland, tussen Düsseldorf en Neuss, in een regio waar velden met suikerbieten en aardappelen worden afgewisseld door hoogovens en diepe groeven van kolendagbouw. In 1984 kocht vastgoedhandelaar Karl-Heinrich Müller het ‘eiland’ aan om zijn uitdijende kunstverzameling lucht te geven, onder het motto ‘kunst parallel aan de natuur’. Daartoe herstelde een landschapsarchitect oude landschapsfuncties en voegde nieuwe toe; het riviertje de Erft mocht weer zijn oude

kronkelende zelf worden. Een beeldhouwer ontwierp paviljoens voor de kunstverzameling. Beeldend kunstenaars richtten werkplaatsen in en werkten samen met de bouwende beeldhouwer - een beetje zoals in de Middeleeuwen, toen de kunsten nog niet gescheiden waren en prestaties eerder collectief dan individueel waren. Insel Hombroich is doordrenkt van een ‘wij-gevoel’. In de woorden van Müller: “Het eiland is oervrouwelijk. Het baart, verbindt, steunt, dient en laat vrij. Het is geen moeten maar


mogen. Het is niet of-of, maar en-en. Het nodigt iedereen uit zichzelf dagelijks te onderzoeken. Het is geen mannelijk speelveld voor organisatie, gejakker, opeenhoping, macht en schijnwerpers.”

Kunst met open deuren Ze kunnen het mooi zeggen, die Duitsers. Maar Insel Hombroich maakt het waar. Na de ontmoeting met de ijsvogel lopen we door de georchestreerde wilder-

metalen objecten, Boeddhahoofden met sensuele lippen naast schilderijen waarvan de kleur je naar binnen wil trekken. Als je ogen moe zijn, mag je gaan proeven. In de kantine eet je fruit uit eigen boomgaard, roggebrood met reuzel en dikke krentenboterhammen, alles inbegrepen, in de geest van Hombroich, en in de toegangsprijs. En daarna wil je weer naar buiten, naar de

paviljoens en de bloemenweiden, de zwerfkeien en schilderijen, de kersenbomen en de vijvertjes vol eendenkroos waarin Cambodjaanse beelden zich al jaren proberen te spiegelen. De hele dag hebben we er rondgelopen, tot we ten slotte even verwonderd bij een zondoor-

schenen peultje stonden als bij een onbetaalbaar blauw schilderij van Yves Klein – kijk nou, net zo blauw als die ijsvogel! n Insel Hombroich is het hele jaar door dagelijks open. www.inselhombroich.de

nis van een dichtbebladerd ooigebied, met riet en omgevallen bomen. Een felle regenbui drijft ons naar een van de elf paviljoens die de beeldhouwer ontwierp, en die terecht ‘begaanbare beeldhouwwerken’ worden genoemd. Materiaal, vorm en licht hebben het zo goed met elkaar getroffen dat je er met plezier een week in opgesloten zou willen worden – ware het niet dat alle deuren openstaan. Je realiseert het je later pas: hoe vreemd het is een vlieg te zien landen op een Rembrandt, vogels te horen zingen van achter een Picabia. Kunst parallel aan de natuur; je zintuigen weten het eerder dan jijzelf. Daarbij geholpen door het ontbreken van verklarende bordjes. Je móet je wel verlaten op je ogen, net als kunstverzamelaar Müller kennelijk doet: je vindt eeuwenoud Perzisch keramiek naast strakke milieudefensie magazine 10 – 2007

19

de consument

Schoppen of shoppen Is het serieus of niet? Adbusters brengt een product op de markt. Adbusters zijn consuminderaars die advertenties en merklogo’s parodië‑ren. Dit ‘reclamekraken’, beschreven in het boek Cultuurkrakers door Kalle Lasn, is zo populair, dat er al een tijdschrift ontstond: Adbusters Magazine. Nu heeft Lasn met gelijkgestemden een schoen op de markt gebracht: de Blackspot, onlangs gevolgd door de Blackspot Unswoosher (het Nike-logo heet een ‘swoosh’). Zijn we de radicale adbusterbeweging kwijt?

Klasse A huis Het handige, overzichtelijke energielabel is een belangrijke factor bij de aanschaf van een elektrisch apparaat. Vanaf 1 januari 2008 is het ook verplichte informatie bij huizen. Handig voor huurders en kopers. Eigenaren die een huis willen verkopen of verhuren dienen voor het label te zorgen. EPA-adviseurs mogen na een extra cursus de energielabels toekennen. De kosten hiervoor zijn afhankelijk van wat de adviseurs rekenen. Het label geeft aan hoe energiezuinig een woning is en is een goede indicatie van te verwachten stookkosten. Het kan daarom invloed hebben op de prijs. Voor huurders van woningcorporaties geldt dat zij pas vanaf 1 januari 2009 gegarandeerd het label kunnen inzien. Meer informatie op www.milieucentraal.nl

20

Autobanden

Eerlijk is eerlijk, de schoenen van Adbusters vertegenwoordigen het topsegment van eko-schoeisel. De Blackspot is een gymp van gifvrij bewerkte, biologische hennep en voor 70 procent afbreekbaar rubber. De Blackspot Unswoosher, een hoger model, is ook van eko-hennep, met een zool van direct gerecyclede autobanden. Beide modellen zijn veganistisch, en worden gemaakt in een moderne vakbondsfabriek in Portugal. Niets mis met dit product. Maar waarom verkoopt Adbusters het? Kalle Lasn, hoofdredacteur van Adbusters Magazine en directeur van Blackspot, legt op de website uit dat de Blackspotschoen bedoeld is als experiment. “Het is de eerste fase van de Blackspotcampagne; een poging om de kracht van merken te gebruiken zodat burgers er voordelen van hebben, in plaats van eigenaren van grote bedrijven.” Om dit te bereiken zijn meer eisen aan de schoen gesteld dan een schone productie. De marketing- en verkoopmethodes van de

schoen moeten ook ‘schoon’ zijn.

Open Source

Blackspots zijn bijvoorbeeld alleen te koop bij zelfstandig ondernemers, en bij Adbusters. Op de neus van de schoen zit een rode sweetspot, ook wel ‘schop megabedrijven stip’, en de ‘vlek’ op de zijkant van de schoen is het merklogo. Zonder copyright, zelfs uitdrukkelijk opensource. Het begon als een zwarte stip die ‘reclamekrakers’ met stift over de merken op hun eigen kleding tekenden. Nu is het logo nog steeds door iedereen te gebruiken, op producten en diensten. Dus je hoeft de schoen niet te kopen om het ‘nieuwe cool’ van Adbusters uit te dragen. Als je hem wel koopt, dan is er een extraatje: met de bijgeleverde code kun je op de website inloggen en meediscussiëeren over de koers van de onderneming. Iedere consument is dus ook producent. Het ideaal is ‘grassroots kapitalisme’, een wereldwijd netwerk van zelfstandige ondernemers, die eerlijke, lokale producten verkopen aan mondige consumenten. Van de Unswoosher, met uitgesplitste kostentabel, gaat wel tien dollar naar Adbusters voor hun antireclamecampagnes, zoals Buy Nothing Day (Niet Winkeldag), TV Turnoff Week, en natuurlijk Blackspot. Het grote verschil met normale reclame is: Adbusters, dat zijn de mensen zelf. Te koop bij Hemp Works, Nieuwendijk 13, Amsterdam en bij webwinkel Fair21, www.fair21.nl. Prijs: €79,95 (Blackspot) en €139,95 (Unswoosher). Zie ook www. blackspotshoes.org. Niet Winkeldag valt dit jaar op 24 november. Zie www. koopniets.nl voor activiteiten. milieudefensie magazine 10 – 2007

de consument Lang leve de paraplu

recept

Porcini, Porcini, mi amor

“Regen heet vanaf nu: vloeibare zonneschijn!” Zo presenteren de drie jonge ondernemers van Senz hun uitzonderlijke stormparaplus. Hoewel dát wellicht wat optimistisch gesteld is, is het langwerpige paraplu-ontwerp een gat in de markt. Waar ronde paraplus verloren zijn zodra de wind eronder komt, kiezen de asymmetrische Senz Umbrellas door hun vorm automatisch de meest gunstige hoek ten opzichte van de wind. Windtunneltests door de TU Delft bewezen dat de klassieke Senz-paraplu tot windkracht 10 kan hebben, en de opvouwbare tot windkracht 7. Door de korte voorkant zijn lantarenpalen en auto’s bovendien probleemloos te ontwijken. Het frame is sterk en licht, de handgreep is handzaam ovaal en de uiteinden van de baleinen zijn bedekt met platte, verstevigende clips die de ogen sparen, zogenaamde ‘eyesavers’. Nooit meer een nieuwe paraplu kopen dus. En buiten lopen in slecht weer wordt weer leuk! Helaas sponsort Senz wel een formule 1 racingteam. Wordt de Senz hierdoor toch niet minder onweerstaanbaar? Dan zijn ze te vinden bij Mexx Fashionstores door heel het land, en in de webwinkel op www.senzumbrellas.nl. De klassieke Senz Original kost €49,95 en de opvouwbare Senz Mini €39,95. Beiden alleen verkrijgbaar in zwart. Verzending binnen Nederland is gratis.

Nietes Papier aan elkaar verbinden zonder nietjes? Jawel! De nietloze nietmachine van INFORM is van een verbazende eenvoud. Het apparaatje stanst kleine inkepingen in het papier, en vouwt vervolgens een stukje van het papier door een inkeping om het stapeltje te verbinden. Zo simpel als het apparaat het papier vastmaakt, zo makkelijk is het los te halen. De Stapless Stapler, zoals de producent het noemt, is echter niet geschikt voor grote stapels papier. Zo’n vier blaadjes van normale dikte is het maximum. Zonde om daar nietjes voor te gebruiken ook. Een grote variant, die lijkt op een ‘echte’ nietmachine, is te vinden op www.tempsl.nl voor €9,99. Een kleine, ronde is te koop bij de Kijkshop (ook online) voor €3,99 exclusief verzendkosten. milieudefensie magazine 10 – 2007

“Ogen dicht en handen voor je”, zei Loes nadat ze de voordeur open had gedaan. Vanuit haar huis kringelde zich een rijke, donkere geur onder mijn neusgaten, een geur van gebakken… ja, wat? En ik kreeg iets groots, ronds, en zwaars in mijn handen gedrukt. “Doe je ogen maar open”. Oh my God! Een enorm vet stevig eekhoorntjesbrood, met galante hoed en een Germaanse bierbuik lag daar in mijn handen. Zwaarder dan de portie kastanjeboleten die ik zelf net geplukt had. “Die mag je hebben.” Waar ze hem gevonden had, vertelde ze uiteraard niet: mycofagen verklappen hun vindplekken niet. Heel Europa verlustigt zich dezer weken weer aan de boleten, cèpes, porcini’s, penny buns, Steinpilzen, Herrenpilzen, boletus edulis. Heel Europa? Nee. Hier wordt hevig gezwaaid met vingers, ‘natuurbehoud’ en boetes. Paddestoelen plukken mag niet, zei de directeur van Staatsbosbeheer vorig jaar nog persoonlijk tegen mij, in zijn blaadje. Blijk gevend van mycofobie en gebrek aan natuurhistorisch besef. Jac. P. Thijsse, de vader van de Nederlandse natuurbeweging, enkele jaren geleden verkozen tot Grootste Groene Nederlander, zei in zijn Verkade Album Paddestoelen uit 1929: “Iedereen behoort nu al wel zooveel van paddestoelen af te weten, dat hij er niet bang voor hoeft te zijn. Integendeel, wij moeten ze om velerlei redenen bewonderen en liefhebben. En wie zich het genoegen wil gunnen,

eenige soorten van paddestoelen te eten, die kan met weinig moeite en veel plezier een dozijn of zo leeren onderscheiden die lekker en voedzaam zijn.” Maar ach, laat die hedendaagse, van de natuur vervreemde natuurbeschermers ook maar met hun omheinde GPS-wandelpaden: wij klimmen over het hek en plukken een dozijn of zoo. Wie de mycofobie nog niet heeft overwonnen koopt gedroogd eekhoorntjesbrood in de speciaalzaak. Oven voorverwarmen op 180 graden. Gedroogd eekhoorntjesbrood: 50 gram half uur weken in warm water. Zeven en het weekvocht inkoken tot een kwart. Vers uit het bos: 500 gram bakken en kookvocht wat laten indampen. Schil een kilo aardappelen en snijd in dunne plakjes. Kook ze zo’n vijf minuten. Snipper wat ui, bak ze in een pan met boter. Bak het eekhoorntjesbrood eventjes mee. Beboter een ovenschaal en leg er een laag aardappelen in. Voeg zout en peper toe. Dan een laag eekhoorntjesbrood, weer aardappelen, etc, eindig met aardappelen. Roer 1 ½ deciliter room, een deciliter paddestoelenbouillon en het kookvocht van het eekhoorntjesbrood door elkaar, doe er tijm en uitgeperste knoflook door en giet het mengsel over de aardappelschotel. Zet zo’n drie kwartier in de oven. Porcini mi amor. Michiel Bussink [email protected]

21

de consument Pumps en pompoentaart

““De geitenwollensokken stroming is toch zo passé!” Dat stelt duizendpoot Lisette Kreischer op de website van haar project Veggierose. Deze veganiste heeft niet alleen een passie voor eten, maar ook voor stijl. Thee en taartjes (ofwel een Veggietea), catering (Veggiefood) of workshops; Veggierose zorgt voor zuivel- en eivrije biologische, seizoensgebonden lekkernijen. Veggierose verzorgt alles op locatie en vooral in stijl: schitterend servies en aankleding in de sfeer van de Engelse romantiek en de jaren ‘30, ‘40 en ‘50. Kreischer is afgestudeerd styliste en interieuradviseuse en u kunt bij haar ook terecht voor mode- en interieuradvies, styling voor fotoshoots of bruidsreportages, tot en met conceptontwerp voor film of tv. Wakker Dier waardeerde het

Droogteverklikker

eten van Veggierose met wel zeven sterren. Kreischer zou bovendien geen echte duizendpoot zijn als ze niet op nog meer plekken te vinden was. Op www.roseyscupcakes.com kun je haar veganistische cakejes bewonderen. Bovendien heeft ze samen met Lisette Roos een platform voor een ‘ecofabulous lifestyle’ opgezet, met een heuse VIPshop (Veggie-InPumps-shop) vol uitdagende eigen ontwerpen. Helaas is de webwinkel nog niet helemaal operationeel. www.veggierose.nl of bel of e-mail Lisette Kreischer [email protected], tel: 06-25035733. Voorproefje: www.veggieinpumps.nl

Vergeet je ook wel eens de planten tijdig water te geven? Dan is een droogteverklikker misschien een oplossing. Dit apparaatje bestaat uit een vochtgevoelige pin die je bij de plant steekt. Bovenop de pin is een decoratie in de vorm van een vink, koolmees of kikker met kroontje bevestigd. In totaal is de verklikker 16 centimeter hoog Met behulp van een zonnecel laat het apparaat een toon horen als de vochtigheid te laag is. De vogels gaan dan fluiten en de kikker kwaakt. Gelukkig zorgt de zonnecel ervoor dat de droogteverklikkers je alleen overdag aan de gieter herinneren. Vink, koolmees en kikker kosten €7,95 per stuk, exclusief verzending. Te vinden via www.coloursofnature.nl

Paddestoelen De herfst vraagt om heerlijke gerechten met paddenstoelen. Champignons en oesterzwammen kun je bovendien gemakkelijk zelf kweken. Vivara heeft kweekpakketten waarmee je binnen enkele weken van eigen oogst kunt genieten. In elk pakket zitten instructies en een doos van 7,5 liter met voedingsbodem, die geen bestrijdingsmiddelen bevat. Daarop kun je de bekende witte champignons kweken, de bruine en wat stevigere, franse champignons of oesterzwammen. De doos kan gewoon in de keuken of kamer worden gezet. Elk van de drie pakketten kost €9,99 plus €4,99 verzendkosten en is te bestellen via www.vivara. nl of via 0478-517960

Knuffelpanda Ooit was er ophef over de duurzaamheid van de knuffeldieren die het WNF liet produceren. De natuurbeschermingsorganisatie heeft hier duidelijk van geleerd, en dat levert een mooie collectie verantwoorde knuffels op: een kaketoe die geluidjes maakt, knuffeldolfijnenrammelaars of -speeldoosjes, sleutelhangers met dinosaurussen en vingerpopjes van leeuwen, tijgers, poema’s of neushoorns. Alle knuffels zijn gegaran-

22

deerd geproduceerd zonder kinderarbeid, bevatten geen giftige verfstoffen, PVC of andere chloorverbindingen. Prijzen lopen uiteen van €16,50 voor een kaketoe tot €3,75 voor een vingerpopje. Te vinden bij de webwinkel www.coloursofnature.nl of bij de Goede Doelenwinkel, Lange Poten 21b, Den Haag. Tel. 070-363 90 48 E-mail: [email protected] Vanaf oktober is bovendien de webwinkel op www.wnf.nl vernieuwd.


Nu te koop in de Milieudefensie winkel

vrouw mouwloos S/M/L

man S/M/L

vrouw S/M/L

Loesje t-shirt “Ik pik het niet langer” ` 12,50 Natuurlijk gemaakt van 100% EKO-katoen.

Groene Hart: man M/L en vrouw S/M/L

Ademnood: vrouw M/L

Laatste exemplaren van de Groene Hart en Ademnood t-shirts! Slechts ` 5,–

Drijfzand Er is voorshands geen enkele reden om ongerust te zijn, en dat zijn we dan ook niet. Nou, er zijn er die bang zijn voor de islam. Ze verketteren mensen die durven zeggen dat onze samenleving in de toekomst, naast een joods-christelijke traditie, ook op een islamitische zuil zal rusten. Op zich een realistische kijk denk ik, want zo gaan die dingen. Mensen komen en gaan, en als er genoeg tijd overheen gegaan is vergeet men die stromingen weer omdat er nieuwe stromingen voor in de plaats komen. Wie weet nog iets over onze Keltische, Germaanse of nog oudere achtergrond? Nee, wat blijft is het land waarin, of beter waarop wij wonen, ternauwernood ontfutseld aan de zee. In het nieuws opschudding over dreigingen, die via een wet openbaarheid van bestuur boven water werden getild. Terroristische dreigingen en kansen om te verdrinken. Ach, denk ik dan, die terroristische dreiging, daar staan we niet

jaap dirkmaat Notitieboek ` 2,–

A4 papierblok ` 2,– Memoblokje ` 1,50–

Raddi is het Hindi woord voor afval. Het is een rage in heel India om van dit afval weer bruikbare producten te maken. Raddiverzamelaars kopen gebruikt papier in van scholen, bedrijven, kantoren, gezinnen, etc., om vervolgens dit papier weer tot leven te wekken. Een leuk initiatief met een verrassend resultaat! Verzend- en administratiekosten ` 2,–

Rapporten (gratis te bestellen)

2 Luchtvaart en het klimaat. Problemen en oplossingen nader bekeken - september 2007

2 Luchtvaart in een energiezuinige EU: Hoe het emissiehandels-

systeem voor de luchtvaart verbeterd moet worden - september 2007

2 Zit het wel goed? (deel 3); Winkelinspecties en onderzoek naar houten tuinmeubelen in tien winkelketens - mei 2007

2 Boeren met toekomst - maart 2007 2 Use your profit to clean up your mess. Report on how Shell should fund local solutions for environmental and social destruction caused by its projects - februari 2007

2 Investing in Climate Change; Dutch Banks Compared - juni 2007 2 Op de bres voor rust en ruimte. Groene Grenstrekkers aan het woord - mei 2005

Wilt u één of meerdere producten of rapporten op deze pagina bestellen, belt u dan met de Milieudefensie Servicelijn 020 6262 620 of mail naar [email protected] en vermeld duidelijk uw naam, adres, bestelling en eventuele maat. Meer producten vindt u op onze site, www.milieudefensie.nl


alleen in. Maar de kans op overstromen, daarin zijn we toch echt koploper. Vroeger woonden onze voorouders keurig op rivierduinen, stroomruggen, terpen en stuwwallen. Later, overtuigd van onze overwinningen op rivieren en de zee, voelden we ons veilig achter dijken. En toen die vlieger niet altijd opging verzonnen we deltawerken. Zonder echt het water te begrijpen maalden we droog wat nat was, kanaliseerden er lustig op los, dwongen wilde stromen in smalle keurslijven en als sluitstuk damden we de estuaria van rivieren af. Pompen of verzuipen is sindsdien het devies. Nu de gletsjers wegsmelten en hevige regenperiodes Europa wakker schudden, zou je denken dat de Nederlanders voorop lopen in de bezorgdheid over de toekomst. De zeespiegel stijgt en de Noordzeebodem raakt uit balans door het weglekken van methaangas uit de diepere lagen. Ondertussen klinkt ons land ook nog in en zakt weg door overmatige gaswinning. Wat in het achterland smelt en neerdaalt, komt allemaal op ons af, moet geloosd worden door pompen door deltawerkdammen en afsluitdijken, op een steeds hoger stijgende zee. Buitenlandse vrienden vragen mij of wij, levend onder de zeespiegel, zo langzamerhand niet nerveus beginnen te worden. Nee hoor, zeg ik dan, wij zijn stevig gefundeerd op de joods-christelijke traditie en krijgen de islam er ook nog bij. Wij weten als geen ander wat het betekent, ‘na ons de zondvloed’! Jaap Dirkmaat Directeur Vereniging Nederlands Cultuurlandschap.

23

E b e n v l o e d r o n d g a s b o r i n g e n e n k o k k e lv i s s e r i j

Wankele waddenbodem Het is definitief: de NAM mag doorgaan met boren onder het wad. Ooit was er groot protest. Wat is er gebeurd met de strijd om het wad?

E

H a n va n d e Wi e l

r heerst rust aan het waddenfront. Sinds februari stroomt er waddengas het Nederlandse net in, maar dat was geen aanleiding boortorens te bezetten of spandoeken te ontrollen. Het enige tegen24

geluid kwam van Vogelbescherming en stichting Natuur en Milieu. Die vochten de gasboringen aan bij de Raad van State - en kregen eind augustus nul op het rekest. De Nederlandse Aardolie Maatschappij (NAM) gaat binnenkort de win-

ning uitbreiden. Naar verwachting bevat de waddenbodem 20 miljard kuub gas, tien jaar gas voor de vier grote steden. De Waddenzee is de laatste decennia uitgegroeid tot het icoon van het Nederlandse natuurbeleid. Jarenlang gold het adagium ‘handen af van de Waddenzee’. Nog in 1999 voerden 22 natuur- en milieuorganisaties campagne met de leus “Gas boren, Wad verloren”. Tegen de plannen van het toenmalige kabinet Kok om gaswinning mogelijk te maken, mits het geen onherstelbare schade aan de natuur zou veroorzaken. Het kabimilieudefensie magazine 10 – 2007

net ging om: geen boringen. Het eerste kabinet Balkenende zette in 2002 de deur weer op een kier. Nu er daadwerkelijk gas wordt gewonnen is het oorverdovend stil. Hangen de opposanten uitgeteld in de touwen?

a n p / k i na

Hindermacht

“Het verzet kwam voort uit angst voor bodemdaling”, zegt Henk Folmer. Folmer is hoogleraar economie op de universiteiten van Groningen en Wageningen en lid van de Raad voor de Wadden. En die angst was reëel, meent Folmer, getuige de vele aardbevinkjes in Friesland en Groningen en de bodemdaling door de gaswinning in Slochteren. “Men was bang dat wadplaten en geulen, die het wad zo interessant maken, voorgoed zouden verdwijnen.” De eerste golf van verzet werd tussen 1984 en 1994 gevolgd door een moratorium. Volgens Hidde van Kersen, directeur van de Waddenvereniging, heeft dat ervoor gezorgd dat iedereen “uit zijn schuttersputje kon komen en dat politieke partijen konden afkoelen.” De NAM ontwikkelde ondertussen een nieuwe techniek: schuin boren vanaf de wal en liet verschillende studies verrichten met als conclusie: de Waddenzee is bij machte flinke lokale bodemdaling door gaswinning op te vangen met zandsuppletie vanaf de Noordzee. De NAM was bereid de winning van het gas af te stemmen op het tempo waarin de bodemdaling werd gecompenseerd en extra zandsuppleties uit te voeren. Met dit hand-aan-de-kraan principe werd het risico dat de wadden definitief zouden onderlopen wel heel klein.. Ook werd meer bekend over een andere bedreiging: de mechanische kokkelvisserij, die de bodem van de Waddenzee stelselmatig omploegt en leidt tot een dramatische achteruitgang van bodemdieren, en sterfte onder scholeksters, kanoetstrandlopers en eidereenden. Maar tot een beslissende doorbraak kwam het nog niet. Veel spelers hadden hindermacht, niemand genoeg macht om een beslissing te forceren, zegt Van Kersen.

Smeerolie

De commissie-Meijer knoopte alle nieuwe ontwikkelingen en inzichten in 2004 aan elkaar. Wim Meijer (PvdA), Tineke Lodders (CDA) en Loek Hermans (VVD) adviseerden de regering milieudefensie magazine 10 – 2007

gaswinning binnen ‘strikte natuurgrenzen’. Tegelijkertijd moest er een investeringsplan komen voor de waddennatuur en duurzame ontwikkeling van het waddengebied. De commissie meende dat hiervoor circa 800 miljoen euro nodig was. De regering nam dit advies over en riep een Waddenfonds in het leven (zie het kader). De mechanische kokkelvisserij werd voor 122,4 miljoen euro uitgekocht. “Dat geld heeft gewerkt als smeerolie”, zegt Henk Folmer. “Het verzet is er in zekere zin mee afgekocht, maar zo is het probleem opgelost. Men is gerustgesteld door de waarborgen. Het verzet tegen boringen is nuttig geweest, want er is veel kennis opgedaan. Zonder die kennis zouden we wellicht onnodig risico lopen.” Ook de Waddenvereniging ging overstag. Hidde van Kersen: “We konden blijven procederen tegen de NAM of proberen zoveel mogelijk invloed uit te oefenen. We hebben een wensenlijstje gemaakt en bij iedere stap getoetst of de NAM daar nog aan voldeed. We concluderen nu dat aan 99 procent van onze wensen is voldaan.”

Bodemberoering

Gaswinning is niet langer het probleem, zegt bioloog Theunis Piersma, hoogleraar aan de Rijksuniversiteit Groningen en het Nederlands Instituut voor Onderzoek der Zee (NIOZ). “Ik ben tegen boringen, maar daar lig ik niet wakker van: bodemdaling vangt de Waddenzee wel op. Waar ik wakker van lig, is bodemberoering door baggeren en allerlei vormen van visserij.” De bodem van de Waddenzee noemt Piersma een ‘akkerbouwgebied’, dat steeds wordt omgeploegd. “Iedereen gaat er zijn gang, de overheid is een slechte beheerder. Ik kom wereldwijd in veel waddengebieden en tref arme en rijke gebieden aan. De rijkdom hangt nauw samen met het al dan niet met rust laten van de bodem.” Maar de kokkelvisserij is toch uitgekocht? Piersma: “Inderdaad, maar per saldo is er geen donder veranderd. Er zijn ondertussen zoveel vergunningen afgegeven voor handkokkelvisserij, dat die bijna evenveel vangt als vroeger de mechanische kokkelvisserij. Mossel- en garnalenvisserij gaan ook gewoon door. Aan het ecologische kernprobleem, bodemberoering, is alleen lippendienst beleden.”

Waddenfonds Het kabinet stelt vanaf 2007 van 800 miljoen euro beschikbaar voor de komende twintig jaar, waarvan 250 miljoen uit aardgasbaten. De mechanische kokkelvisserij is voor 122,4 miljoen uitgekocht. Tot 19 oktober kunnen subsidieaanvragen worden ingediend voor de resterende 677,6 miljoen, zo verdeeld: Natuurherstel en –beheer: 14,9 miljoen Economie: 14,9 miljoen Externe bedreigingen natuur (w.o. zeespiegelstijging): 1,8 miljoen Waddenacademie: 1,3 miljoen Beheer en bestuur Waddenfonds: 0,9 miljoen Ook Van Kersen en Folmer zijn kwaad over het uitkopen van de verwoestende kokkelvisserij met geld uit het Waddenfonds. Folmer: “Uitkopen zonder inbeslagname van hun schepen is vergelijkbaar met het betalen van een dief om ergens te stoppen maar tegelijkertijd de gelegenheid bieden elders verder te gaan: volkomen onjuist.” Zuur is dat de uitgekochte schepen nu kokkels vissen voor de kust van Mauritanië. Van Kersen: “Verschrikkelijk. Net als in Groot-Brittannië hadden ze moeten worden vernietigd, maar de voormalige minister van LNV Veerman durfde dit deel van de CDA-achterban niet voor het hoofd te stoten.”

Speeltje

Bijzonder boos maken de hoogleraren Folmer en Piersma zich over de zogeheten Waddenacademie. Voor wetenschappelijk onderzoek naar en in het waddengebied is jaarlijks 1,3 miljoen euro beschikbaar. Commissaris van de koningin in Friesland Ed Nijpels wil een instituut in Leeuwarden, waar vijf hoogleraren ieder een dag in de week aan ‘vraagarticulatie’ gaan doen. Folmer: “Ik hoop dat ze goed kunnen kaarten, want ze gaan zich stierlijk vervelen. Ze zijn volkomen overbodig Het is een speeltje van Nijpels. Piersma laat zich al even cynisch uit. “Nijpels moet zich niet bemoeien met wetenschap, want daar heeft hij geen verstand van. Zijn voorstel is een bureaucratisch gedrocht.” De rust in het waddengebied is bedrieglijk. Door de verraderlijke getijdenstroom blijft het oppassen, ook voor de geoefende zwemmer. n 25

Wedden dat… nieuwe stijl Vier scholen gaan een weddenschap aan met de Rotterdamse wethouder Mark Halbers

Het principe van The Bet is simpel: binnen twee maanden 8 procent CO2 besparen, aan de hand van allerlei besparingstips van JMA. The Bet wordt in het lesprogramma ingepast. Samen met docenten kunnen scholieren besluiten welke activiteiten zij gaan uitvoeren. Op school, maar ook thuis. Scholieren vullen vervolgens op de website van The Bet in wat zij precies doen en JMA rekent uit wat er thuis en op school per leerling bespaard is. Het gemiddelde van de hele klas geldt als norm. Wordt die 8 26

“Wedden dat... het ons lukt in twee maanden tijd 8 procent CO2 te besparen!” Scholieren wedden met hun milieuwethouder en verdienen een schooluitje, biologische lunch of zonnepaneel. R onell a Bleijenburg

procent gehaald dan zal de wethouder, die overigens zelf niet actief meebespaart, een tegenprestatie moeten aanbieden richting de school: het schenken van een zonnepaneel, bijvoorbeeld, of een schooluitje naar Ecomare, duurzame investeringen in de school, geld voor een goed doel. Lukt het niet dan leveren de scholieren een zelfbedachte tegenprestatie richting de wethouder, zoals het geven van een groene theatervoorstelling of het organiseren van een biologische lunch.

klimaatverandering kunnen tegengaan, zegt Van Leeuwen. “Nu de Europese landen de Kyoto-afspraak om voor 2012 hun CO2 uitstoot met 8 procent te verminderen nauwelijks nakomen, moeten we het zelf maar doen,” aldus

Van Leeuwen. “En vooral laten zien hoe makkelijk het is.” Want, eenvoudig is het volgens hem zeker. “Wanneer een school overstapt op groene stroom is die 8 procent al bijna behaald.” Wegens voorgaand succes, en om nog meer jongeren te bereiken, richt JMA zich dit jaar ook op MBO-opleidingen. Op 1 oktober start een administratieopleiding uit Oss als eerste MBOschool met The Bet. Zij gaan de strijd niet aan met hun wethouder, maar met een bedrijf uit hun eigen leerrichting, de administratieafdeling van uitzendbureau Adecco. Dubbel interessant voor de scholieren: ze leren over milieuvriendelijke bedrijfsvoering en er valt nog wat te winnen ook. Spannend! Hoewel… “Nog nooit verloor een school The Bet. Dat toont maar weer aan dat CO2-besparing eigenlijk heel eenvoudig is.” www.thebet.nl

Bewustwording

JMA wil met The Bet de maatschappelijke betrokkenheid van jongeren vergroten, hen bewust maken van het klimaatprobleem, en hen laten inzien dat zij met eenvoudige handelingen zelf

JMA

Eenvoudig

JMA

H

oe moeilijk is het nou eigenlijk om 8 procent CO2 te besparen? Stap over op groene stroom, bevestig wat tochtstrippen, print voortaan dubbelzijdig, draai wat spaarlampen in, eet lekker biologisch; zo kom je al een heel eind, vindt Juriaan van Leeuwen van Jongeren Milieu Actief (JMA). En, jong geleerd oud gedaan, dus waarom niet beginnen bij middelbare scholieren? Met The Bet wil JMA hen bereiken: scholieren wedden met hun milieuwethouder, of burgemeester, dat zij binnen twee maanden 8 procent CO2 kunnen besparen, op school én thuis. Halen ze dit niet, dan moeten zij de wethouder iets bieden. Halen zij dit wel, dan levert de wethouder een tegenprestatie. Op 21 september startte JMA voor het vijfde seizoen met The Bet, op vijf scholen voor voortgezet onderwijs in Rotterdam. Later dit jaar volgen nog meer scholen.

Wethouder Mark Halbers ondertekent weddenschap met school milieudefensie magazine 10 – 2007

oproepen & agenda

Zelf actief worden voor Milieudefensie? Kijk op: www.milieudefensie.nl/doemee/vrijwilligerswerk Meer informatie over het oprichten van een lokale vrijwilligersgroep van Milieudefensie? Bel 020 62 62 620 of mail: lokale. [email protected]

Referendum EU

t/m 31 december Petitie. Het samenwerkingsverband ‘Ander Europa’ vraagt in een petitie de Tweede Kamer om een referendum over een nieuw Europees verdrag (i.p.v. de Europese Grondwet). E-mail: [email protected]. Web: www. wijwillenreferendum.eu.

OmBouwen/ReStructure t/m 11 november Tentoonstelling. Intelligent bouwen gaat om duurzaamheid en hergebruik, vernieuwing en creativiteit. Drie benaderingen worden belicht; Superuse, Building Lightness en Cradle to Cradle. Galerie Stroom Den Haag, Hogewal 1-9, Den Haag.

Actieve ledendag

13 oktober, 10:30-21:30 Ben je vrijwilliger bij Milieudefensie, of wil je het worden? Kom dan naar de Actieve Ledendag. Er zijn workshops actiefoto’s maken, steltlopen en theatersport. Je hoort alles over de najaarsactiviteiten van Milieudefensie en Jongeren Milieu Actief. Toegang gratis. Info: www. milieudefensie.nl/doemee/mishet-niet-de-actieve-ledendag Email: vrijwilliger@milieudefensie. nl , Tel: 020 6262 620 Landgoed Schothorst, Amersfoort

Als het ijs smelt

13 okt. ’07 - 24 aug. ‘08 Tentoonstelling. Wat zijn de gevolgen van klimaatverandering Noordpoolbewoners? Opening door Prins Willem-Alexander en – ironisch genoeg – o.a gesponsord door Shell en de omstreden Sakhalin Energy Investment Company Ltd. Museum Volkenkunde, Steenstraat 1, Leiden

Wereld Voedseldag

14 oktober, va. 15u Fairfood organiseert modeshows,

live muziek en debatten. Presentatie Froukje Jansen (Llinke Soep en 6Pack) JMA is er ook! Kom tortilla´s en sinaasappelsap proeven bij onze proefwedstrijd. Kun je raden welke biologisch zijn? Web: www.fairfood.org Post CSgebouw, begane grond en club 11, Oosterdokskade 3-5, Amsterdam

Recycle de ruimte

Dinsdag 16 oktober actie bij de Tweede Kamer, zaterdag 27 oktober Apeldoorn, donderdag 1 november Leeuwarden, vrijdag 2 november Heesch (Waalboss), zaterdag 3 november Rijssen/Holten, vrijdag 9 november Purmerend, zaterdag 10 november Moordrecht. Stop oprukkende bedrijventerreinen! Op 16 oktober start onze campagne met allerlei activiteiten. Op 27 oktober is er een manifestatie, inclusief debat met Tweede Kamerleden en een ludieke actie op een door een bedrijventerrein bedreigd stuk land in Apeldoorn. Hier onthullen we een protestbord. Daarnaast organiseert Milieudefensie samen met lokale actiegroepen op vijf plaatsen in het land publieksbijeenkomsten. Huis-aan-huis wordt de actiekrant verspreid. Kom ook! Help mee! [email protected] Meer info over de campagne tegen bedrijventerreinen: www. recyclederuimte.nl

EU: zuinige auto’s!

Tot 22 oktober Petitie. Op 22 oktober stemt het Europees Parlement over regels voor zuiniger auto’s. De auto-industrie belooft al jaren verbetering, maar doet niets. Het wegtransport stoot nu bijna een kwart van de Europese broeikasgassen uit. Voorkom dat het parlement zwicht voor de druk van de autolobby! Ga naar de


Nederlandstalige actie-website www.transportactioneurope.org.

Natuurfotografie

27 oktober Workshop. Kasteel Groeneveld organiseert in samenwerking met het tijdschrift Grasduinen in 2007 een aantal workshops fotograferen. Deze workshops zullen iedere keer verzorgd worden door een andere professionele fotograaf. 27 oktober 2007 Jasper Doest. December (datum later bekend) o.l.v. Martin Kers. €97,50 per persoon. Tel. 035-5480994 of via: reserveringsbureau@minlnv. nl Kasteel Groeneveld, Groeneveld 2, Baarn

Herfstzeilen

2 - 4 november Zeilweekend. Dagtochten over de Friese meren. Koken, eten en slapen in moederboot de ‘Vios’. Je hoeft niet te kunnen zeilen of lid van JMA te zijn. Leeftijd: 16 tot 30 jaar. Eten: vegetarisch, meestal biologisch. Dit weekend is volgeboekt, maar schrijf gerust in voor de reservelijst! JMA

organiseert driemaal per jaar zeilweekends. Kijk op www.jma. org/zeilen Kosten: €55,- (JMAers: €50,-) Zeilboerderij Rufus, Balk.

ALV JMA

3 november Houd deze dag vrij, want dan gaat JMA weer flink brainstormen. Check www.jma.org.

Permacultuur

12 november Werk- en studiedagen. Thema: het land voorbereiden voor de winter. Leer spelenderwijs de principes van permacultuur kennen. Begeleiding: Ishi Cosby. Tussen het werk door wordt les gegeven en zijn er films en dia’s. Kosten: 12 euro per dag en bijdrage in nature voor warme maaltijden. Info: 0515-575169. E-mail: [email protected]. Web: www.centrumwilgenhoeve.net. Centrum De Wilgenhoeve, Exmorra (Fr).

Regeladvertenties Ook een regeladvertentie plaatsen? € 5,50 per regel. Uitsluitend aanleveren via de website van Milieudefensie: www.milieudefensie.nl/publicaties/magazine/ regeladvertenties OP ZOEK NAAR DUURZAAM WERK? * Werken bij een goed doel? www.deduurzamevacaturebank.nl MILIEUVRIENDELIJKE ATTENTIES! Originele relatiegeschenken of verras uw vrijwilligers. 0521-589470, www. kaarsenrecycling.nl MILIEUDEFENSIE MAGAZINE vanaf het eerste uur Aangeboden alle jaargangen vanaf de oprichting in 1972, geinteresseerd? Neem dan contact op met dhr A.C. Heringa 050 4091733 KLEDING, STOFFEN, ACCESSOIRES * van biologische hennep, katoen en linnen, demeterwol en washi, telefoon 0475-334073, mobiel 0623-927679 ZOZ - VOOR DOEN-DENKERS! Tweemaandelijks tijdschrift over milieu, cultuur, economie, werk,vrede en solidariteit. Zonder auto-advertenties! Vraag een proefnummer via www. omslag.nl of bel 040-2920898

27

opinie

Groen licht voor windenergie Windenergie is uiterst duurzaam, in tegenstelling tot wat het Nationaal Kritisch Platform Windenergie in het vorige nummer van dit blad stelde. Een tegenstuk van: To n H i r d e s e n C e e s B a k k e r

I

nvesteerders hebben de wind mee. Windenergie is al jaren de meest effectieve en schoonste energiebron. In juni werd gevierd dat de voor 2010 geplande 1500 MegaWatt (goed voor de elektriciteit van 1,5 miljoen huishoudens) vermogen nu al is bereikt. De overheid heeft het volste vertrouwen in windenergie en wil minstens een verdubbeling van wind op land in deze kabinetsperiode. De groei van windenergie gaat in andere landen nog sneller. Wereldwijd is al 80.000 MW opgesteld en de groei is explosief. Met windenergie is snel een forse uitbreiding van het aandeel écht duurzame energie te bereiken. Voor windenergie is geen brandstof nodig die CO2 uitstoot. Er hoeven geen lastige discussies gevoerd te worden over duurzaamheid als bij biomassa. En er is geen (vervuilend) transport nodig om brandstof aan te voeren. Uit een recent opinieonderzoek bleek dat 94 procent van de Nederlanders voor meer windenergie is (alleen zonne-energie scoorde net iets hoger). Bijna 60 procent vindt dat ook als de turbines in de eigen gemeente komen. Niet voor niets ziet de windenergiesector de toekomst met vertrouwen tegemoet. Alle seinen staan op groen. Of bijna alle, want terwijl het klimaatdebat zorgt dat windenergie op waarde wordt geschat, blijken projecten in de praktijk moeilijk te verwezenlijken. We willen allemaal 28

het klimaat redden, maar wel verderop. Sommigen maken van dat afschuiven een levenswerk. Neem het Nationaal Kritisch Platform Windenergie. Vorige maand vulden ze de opiniepagina’s in het blad Milieudefensie Magazine met een, naar onze mening, verhaal vol hele en halve onwaarheden.

Huishoudens

Windenergie, schreven ze, levert maar 0,14 procent van alle energie in Nederland en het wordt nooit wezenlijk meer: “Vriend en vijand zijn het daarover eens”. Vrienden die dat beweren, zijn we nog niet tegengekomen. Laten we naar de feiten kijken. Het totale energiegebruik bestaat voor bijna een derde uit elektriciteit, 20% transport en bijna 50% warmte. Wind is nu goed voor 3,5 procent van het elektriciteitsverbruik (dus ruim 1,2 procent van alle energie). Naar verwachting groeit het aandeel elektriciteit de komende jaren nog. Wind kan, schrijft ook de minister van Economische Zaken in het blad Windnieuws, in 2020 voor 10 procent van de totale elektriciteit zorgen en volgens transitieplatforms in 2050 zelfs voor de helft van de elektriciteitsproductie; tot wel 17,5 procent van de energie. Dat is niet niks. En er is niemand die zegt dat we het alléén met windenergie moeten doen. De rest zal met, bijvoorbeeld, zon en biomassa

opgewekt moeten worden. In tegenstelling tot wat het NKPW beweert, rekenen we daarbij niet alleen met huishoudens maar gaan we uit van álle elektriciteit. Om het inzichtelijk te maken zeggen we dat windenergie goed is voor een aantal huishoudens. Net zoals de vergelijking met een aantal voetbalvelden tropisch bos dat jaarlijks door houtkap verdwijnt.

Fluctuaties

Windproducenten weten van tevoren goed hoeveel hun turbines gaan opleveren. Dat doen ze met geavanceerde voorspellingsprogramma’s. Iedere dag ‘verkopen’ ze de energie van de volgende dag aan de energiebedrijven. Vooraf is dus ook goed in te schatten of en hoeveel op ander wijze opgewekte elektriciteit nodig is. De ene dag wat meer dan de andere. Net zoals nu met bijvoorbeeld gasgestookte centrales pieken en dalen in het gebruik opgevangen worden, kunnen windfluctuaties voorlopig probleemloos opgevangen worden. Pas als het aandeel windenergie 30 procent van de totale stroom gaat bedragen moeten we extra voorzieningen treffen. Ook dat kan duurzaam. Bijvoorbeeld met energieopslag op een energieeiland in zee of een waterkrachtcentrale op land. Water wordt met duurzame energie omhoog gepompt en stroomt omlaag als er behoefte is aan energie.

Subsidie

Voor windenergie is nu nog subsidie nodig. Uit een onderzoek door Kema en Ecofys, in opdracht van NWEA, bleek dat windenergie op land over een paar jaar zonder subsidie kan draaien omdat de energieprijzen voor alle andere energiebronnen dan inmiddels fors gestegen zijn. Subsidie verstrekken aan een beginmilieudefensie magazine 10 – 2007

s y lv i a w e v e

nende techniek is gebruikelijk. Omgekeerd: de kosten die veroorzaakt worden door de uitstoot van fijn stof, stikstofoxiden en CO2 bij verbranding van fossiele brandstoffen (gezondheid, milieuschade, klimaatverandering) worden niet toegerekend aan de vervuilende veroorzakers. Dat is een verkapte subsidie. Windenergie heeft deze nadelen niet. Een windturbine verdient de CO2 die nodig is voor productie, installatie en exploitatie in 2 tot 3 maanden terug en produceert vanaf het begin CO2-vrije energie. Geen enkele andere energiebron die dat lukt. Zij zou voor deze vermeden maatschappelijke kosten gecompenseerd moeten worden. Het onrendabele deel van de investering in duurzame energieprojecten wordt gesubsidieerd zolang dat nodig is. Dat geldt voor alle duurzame energievormen en vergt een steeds lager bedrag per jaar, in tegenstelling tot al dan niet verkapte subsidies aan vormen van energie die geen toekomst hebben. De uitspraak dat uit allerlei kosten-baten analyses blijkt dat windenergie niet zinvol is, is niet ondermilieudefensie magazine 10 – 2007

bouwd en de verwijzingen kloppen niet met de realiteit. Zo ging de Rekenkamer uit van een olieprijs van 28 doller per vat. Dat is al jaren bijna drie maal zoveel en zal naar verwachting alleen nog maar toenemen. Wereldwijd groeit windenergie al jaren met ca. 30 procent per jaar. Op land én op zee. Landen als Duitsland, Spanje, de VS, Italië, UK, Denemarken en zelfs India en China hebben meer vermogen opgesteld dan Nederland. In Duitsland is becijferd dat de duurzame energie-sector goed is voor 225.000 banen, waarvan een derde in windenergie. Een Duitse burger betaalt jaarlijks ongeveer 12 euro bovenop de energierekening om duurzame energie mogelijk te maken. Veel? Het ontmantelen van de Britse kerncentrales (ooit zijn ze afgeschreven) zal daar elke burger omgerekend 1800 euro kosten, maar zal op geen enkele energierekening terecht komen. Duitsers kunnen dus 150 jaar lang hun duurzaamheidstoeslag betalen om aan hetzelfde bedrag te komen. Daar kunnen we nog wat van leren.

Besparing

Met het NKPW zijn we het eens dat we het niet van één oplossing moeten hebben. Energiebesparing gaat voor alles, ja. Maar wat is het alternatief als we niet fors inzetten op hernieuwbare energie zoals wind, zon en biomassa? Verder gaan met olie, kolen en gas? Zelfs als je gelooft dat de CO2-opslag snel en veilig van de grond komt, is het nog een doodlopende weg. Want straks zijn de voorraden gewoon op (en voor die tijd in elk geval onbetaalbaar). Kernenergie is dan de laatste optie. Dat zal het effect zijn van de weg die het NKPW voorstaat. Liever kiezen wij voor hernieuwbaren, inclusief windenergie. Nederland kán die transitie doormaken naar 100% duurzame energie in 2050. Maar daarvoor is nú wel windenergie nodig. n Cees Bakker, voorzitter ODE (Organisatie voor Duurzame Energie) Ton Hirdes, directeur NWEA (Nederlandse Wind Energie Associatie)

29

media Te l e v i s i e

Natuurlijk Nico Vogelaar Nico de Haan stelt zich weer een seizoen lang verdekt op om met engelengeduld de meest bijzondere vogels te spotten. Zo is hij getuige van het baltsgedrag van de uiterst zeldzame korhoender, een zwarte ooievaar en het overstromen van een meeuwenkolonie. Hij komt de meest enthousiaste mensen tegen die hem een koeienvlaai laten uitpluizen, gevaarlijke stormen laten trotseren en zonnende gladde slangen tonen. De Haan bezoekt zes Nederlandse natuurgebieden, van moeras tot duin en van hoogveen tot klei.

Te l e v i s i e

Vroege Vogels Een nieuwe stap in het meer dan een kwart eeuw lange bestaan van radioprogramma Vroege Vogels: een televisieprogramma. Onderwerpen variëren van items over milieuverontreiniging en klimaatverandering tot de ‘verwondering over alles wat groeit en bloeit’. De presentatie is in handen van Menno Bentveld en Andrea van Pol, die dezelfde rol op de radio vervullen. Eindredacteur Wim van Klaveren: “Er zijn met betrekking tot natuur en milieu dermate veel interessante onderwerpen dat de radio lang niet alles kan behandelen. We kunnen dus makkelijk ieder onze ‘eigen’ onderwerpen brengen. Per saldo wordt het aanbod alleen maar groter.”

Natuurlijk Nico, vanaf donderdag 18 oktober zes keer

De verschillende redacties, ook die van de website, zullen gebruik maken van elkaars deskundigheid. De site wordt overigens ook vernieuwd en uitgebreid: www.vroegevogels.nl Vroege Vogels, vanaf 6 oktober iedere zaterdag om 18.00 uur bij de VARA op Nederland 2.

Internet

Ecocool

Weblog over de nieuwste wereldwijde eco-concepten. Met tekst, beeld en video over waterstofraces, uitstootloze concept-auto’s, zonne-scooters, groene daken, multi-rotor windmolens, daglicht in de metro, gebouwen van zonnepanelen, wassen zonder water, sinaasappel-energie etcetera. www.ecocool.nl

Wijnhoven blogt! Altijd een mening, uitermate op de hoogte en, zoals we van hem gewend zijn, lekker kritisch. Nu ook online, want Joris Wijnhoven, campagneleider Verkeer van Milieudefensie, blogt! Volg zijn scherpe pen over verkeer en mobiliteit op http://joriswijnhoven.volkskrantblog.nl 30

om 19.55 uur op Nederland 1.

K i n d e r f e s t i va l

Cinekid

African Bambi, een Nederlandse natuurfilm voor alle leeftijden gaat komende herfstvakantie in première op het kinderfilmfestival Cinekid. Daarvoor is de in Tanzania gedraaide film op dierendag al eenmalig op internet te zien geweest. Bambi, maar dan in het echt, schrijven de makers, die eerder Addo, koning der dieren en The Leopard Son maakten. Vanaf zijn geboorte wordt een jonge gazelle gevolgd, samen met een soortgenoot en een jonge impala. Een giraf vertelt met haar alziende blik welke gevaren de beestjes moeten overwinnen tijdens hun tocht naar volwassenheid. Ook het in een prachtig door sneeuw bedekt Lapland gefilmde Het wolvenmysterie is de moeite waard. Hierin probeert een jonge tiener een wolvenfamilie te redden van wat stropers.

African Bambi, 14 okt 14:30 uur (Nederlandse première), 17 okt 10:00 uur, 18 okt 12:00 uur (makers aanwezig), 20 okt 10:00 uur. De film verschijnt ook op dvd. Info: www.africanbambi.nl Het wolvenmysterie, 15 okt 16:00 uur, 16 okt 10:00 uur, 17 okt 14:00 uur, 19 okt 13:30 uur (in aanwezigheid van regisseur en hoofdrolspeelster). Cinekid vindt plaats op het Cultuurpark Westergasfabriek en The Movies in Amsterdam. Zie ook: www.cinekid.nl.


recensie

Scharrelkinderen zonder ecofobie T homas van Slobbe heeft weer een nieuw woord gelanceerd. Eerder kreeg deze voorman van Stichting wAarde zijn ‘smulbossen’ in de Dikke van Dale. Nu komt hij met ‘scharrelkinderen’: kinderen die rondstruinen door bossen en parken, hutten bouwen, bramen plukken en dieren besluipen. Ze worden met uitsterven bedreigd door autoverkeer en verstedelijking, door computers en televisies, regels, onderwijs, stress, angst, hekken en schuttingen. Steeds meer kinderen komen niet of nauwelijks in het groen. Vandaar ook dat Van Slobbe het initiatief nam voor de oprichting van een coalitie voor jongeren en natuur. Als campagnemiddel heeft die coalitie nu het boek van de Amerikaan Richard Louv (in de VS een bestseller) laten vertalen: Het laatste kind in het bos – Hoe we onze kinderen weer in contact brengen met de natuur. Het vervelende van een boek als dat van Louv is dat je vanaf de cover de boodschap al kent. En dat vervolgens alles in dat boek ten dienste staat van die boodschap. Desondanks is “Het laatste kind’ intelligent, overtuigend, genuanceerd en verontrustend. Kinderen met meer groen rond het huis hebben minder last van gedragsstoornissen, angst en depressies. Ze hebben een sterker ontwikkeld gevoel van eigenwaarde en zijn creatiever, blijkt uit onderzoek. En: kinderen met ADHD kunnen zich na een wandeling door een park beter concentreren, dan wanneer ze door de binnenstad hebben gelopen. Dat ADHD een


steeds grotere probleem vormt, heeft er onder andere mee te maken dat superactieve kinderen vroeger hun energie kwijt konden. Door in de bossen en velden te raussen, bijvoorbeeld, en doordat ze de kippenschuur moesten uitmesten. Omdat het een Amerikaans boek is, gaat het soms niet over Nederland, maar dat wordt gecompenseerd door de uitvoerige noten die zijn toegevoegd over kind en groen in de Lage Landen. Voor de milieubeweging met haar doemverhalen over klimaatverandering is er een interessante waarschuwing. Met video’s op school leren kinderen tegenwoordig dat, terwijl ze kijken, “meer dan vierduizend vierkante hectare regenwoud wordt gekapt voor koeien die vlees voor hamburgers produceren.” Met als idee dat kinderen zo opgroeien tot zorgzame burgers met de aarde. Het omgekeerde is waarschijnlijk het geval: “Bij gebrek aan direct contact met de natuur gaan kinderen haar associëren met angst en rampspoed in plaats van met plezier en verwondering.” Oftewel ze krijgen last van “ecofobie”. En zonder verwondering vergeten grote én kleine mensen het prachtige weefsel waarvan we als levende wezens onderdeel zijn. Michiel Bussink

Torenvalk van Babel De statige buitenkant met harde kaft doet anders vermoeden, maar geen hoogdravende poëzie of verstilde beelden, in het boekje te woord en te beeld. Fijne, kleine rijmelarijen van Koos Dijksterhuis gaan vergezeld van merkwaardige, soms gemanipuleerde natuurbeelden van Cor Kazenga. Die vogelpiramide van vier kokmeeuwen, is die echt? Meerkoeten en minderkoeten, de Torenvalk van Babel, spinnen, padden, een orchidee en veel meer vogels. Te woord en te beeld. Dijksterhuis, Kazenga, Knops. Liverse, Dordrecht, 2007. ISBN 978-90-76982-40 3 €19,95

publicaties Eerlijk eten Organiseer zelf een Wereldmaaltijd met het Wereldmaaltijdpakket, bijvoorbeeld op wereldvoedseldag, 16 oktober. De ingrediënten geven een eerlijke verdeling van voedsel in de wereld weer, gebaseerd op cijfers van de FAO. Dagelijks zo’n 2,3 kilo per persoon. Op Duurzame Dinsdag, dat dit jaar het thema ‘duurzaam consumeren’ had, won de Wereldmaaltijd de derde prijs. Het informatiepakket biedt recepten en materiaal voor gesprekken tijdens de maaltijd. Wereldmaaltijdpakket. Omslag en Stichting WereldDelen. €3,50 en €1,- verzendkosten. Zie www.omslag.nl/ voedsel, e-mail [email protected], of bel 040-2910295.

Koe 80 Soja in Brazilië, kippen in Kameroen, Afrikaanse katoenboeren. Alle bekende problemen voert de Belgische journalist Dirk Barrez op in zijn nieuwst boek over problemen rond voedselproductie. Want wie heeft de macht? De boer, de consument, de agro-industrie of de grootdistributie? Barrez spit naar de oorzaken en oplossingen. Een leesbaar boek, dat gentech terzijde schuift, en lokale producten verkiest. Ook verkrijgbaar met DVD met een gelijknamige documentaire van 52 minuten, en een documentaire voor educatief gebruik van 28 minuten.

Het laatste kind in het bos – Hoe we onze

Koe 80 heeft een probleem. Epo 2007. 256 pag.

kinderen weer in contact brengen met de natuur,

ISBN978-90-6445-453-0 €19,-. Boek met DVD:

Richard Louv, Uitgeverij Jan van Arkel, ISBN

ISBN 978-90-6445-468-4 €25,-

9789062244683, 385 pagina’s, € 19,95, zie ook www.hetlaatstekindinhetbos.nl

31

Brieven De redactie houdt zich het recht voor brieven te selecteren en in te korten. Het magazine verschijnt ook op internet. Reageren kan via e-mail: [email protected], of per post: postbus 19199, 1000 GD, Amsterdam.

Wind: kernenergie

Ik krijg het artikel Windenergie is niet duurzaam van het Nationaal Kritisch Platform Windenergie (opiniestuk MDM sept ’07, red.) niet door m’n keelgat. Dit platform bestaat uit een club rabiate anti-windenergiemensen en pro-kernenergiefiguren. Men onderhoudt links met organisaties zoals Heidelberg Appeal en de Stichting Kernvisie die vinden dat ons land moet worden volgebouwd met kweekreactoren en ander kernenergiespul, en dat duurzaamheid maar flauwekul is. Als u de website van het NKPW bezoekt, vindt u dat men alleen te keer gaat tegen windturbines, en helemaal geen oplossing aandraagt voor milieuproblemen anders dan de wonderbaarlijke panacee die kernenergie zou zijn. Als u dergelijke artikelen in uw blaadje plaatst, dan weet ik er ook nog wel een paar. Het hoofdargument is dat “de bijdrage zo gering is” (afgezet tegen het totaal). Schiphol zegt ook dat de bijdrage van vliegtuigen ‘slechts’ 1 procent is van de totale CO2 uitstoot. Kerncentrales maken maar zooo’n klein beetje Plutonium. Tsernobyl kostte maar vijf brandweermannen direct het leven. De Vereniging Milieudefensie draagt slechts 1 procent bij aan de milieubewustwording van ons land. Mijn prive-zonnepanelen dragen 0,0000000001 procent bij aan de energievoorziening van Nederland. Niks 32

opslag van CO2: tot het vol is, lekker duurzaam! Ik ben het natuurlijk eens met besparing als de belangrijkste oplossing. Dat is altijd het beste! Theo de Wit

reinen. En overcapaciteit kan gebruikt worden om waterstof te maken, zodat we de waterstofeconomie op poten kunnen zetten. Volgens mij het Ei van Columbus. Mijn steun hebben jullie alvast, nu nog de rest van Nederland. Wim Vleeshhouwer

dus. Moet ik ze daarom maar wegdoen? Floris Wouterlood

U wordt op uw wenken bediend: op pagina 14 t/m 17 vindt u een artikel over geothermie.

Wind: Smaak

Geweld en de AGB

In het artikel over windenergie wordt ook horizonvervuiling genoemd. Nou reed ik een keer op de A6 en daar staan ontzettend veel windmolens! En ik vind het eigenlijk een heel MOOI gezicht! Wat horizonvervuiling? Kletskoek gewoon! Het is heel erg van smaak afhankelijk en daarom vind ik dat dat absoluut niet gezegd kan en mag worden. Het is waar dat het dan geen open ruimte is maar de ruimte die ingenomen wordt (door windmolens) is helemaal niet veel! Madelon ter Kuile.

Wind: NIMBY

Wat een mooi voorbeeld van NIMBY (not in my backyard, red.) en drogredeneringen in het artikel over windenergie. Is een kleine bijdrage geen bijdrage? Vele kleintjes maken een grote. “Windturbines doen het open landschap verdwijnen.” Staat het Groene Hart vol windmolens? NoordOost Groningen? Bij Borkum en Schiermonnikoog zie ik nu al de gascentrale liggen en als er straks nog een kolencentrale bijkomt dan vallen tweeduizend windmolens nog niet eens op! Dan de oplossingen: kernfusie. Hoeveel miljarden zitten daar al in (over subsidie gesproken). Er is nog geen kilowattuur opgewekt! Vijftig jaar geleden werd beloofd: over vijftig jaar hebben we kernfusie. En dan

Wind: geothermie

Met aandacht heb ik het artikel over windenergie gelezen. Precies zoals ik er over denk. Ik ben van mening dat we onze energiebehoeften moeten halen uit aardwarmte. En dan bedoel ik echte elektriciteitscentrales op aardwarmte. De voordelen zijn gigantisch: geen CO2 uitstoot, kleinere terreinenen nodig voor de centrales, aangezien er geen voorraad meer nodig is. We zijn toch al zo tegen nieuwe bedrijven ter-

Ik was erg blij met het artikel van Koen Vink in Milieudefensie Magazine van afgelopen juni (over geweld en de andersglobaliseringsbeweging, red.). Voor mij zijn de vele workshops op het Nederlands Sociaal Forum, vóór de Palestijnen en tégen Israël (in plaats van voor vrede en tegen het geweld van beiden), voor het Iraanse kernprogramma en tegen de VS, en de complottheorieën over wie ‘eigenlijk’ achter de aanslagen op de Twin Towers zitten, reden om er niet naar toe te gaan. Door radicale groeperingen wordt een zwart-wit beeld gecreëerd van onschuldige moslims tegenover het verdorven Westen. Ik ken Milieudefensie als een andere klup. Bram van Reemst schrijft in het septembernummer dat er niks mis is met radicaliteit op zichzelf, alleen met de verkeerde (extreemrechtse) radicaliteit. Kenmerkend voor elk radicalisme is echter een extreem eenzijdige visie waarin iedereen die ‘aan de andere kant staat’ tot het Kwaad wordt bestempeld. De IS doet daarin niet onder voor extreemrechtse organisaties, of fundamentalistische moslimorganisaties, of voor George Bush. Er is binnen delen van links een blinde vlek voor moslimextremisme. Op demonstraties van linkse samenwerkingsverbanden loop je zomaar naast leden


van de AEL die “dood aan de Zionisten” scanderen. Wat mij betreft heeft Milieudefensie net zo weinig met de IS en de AEL gemeen als met Stormfront. We hoeven bij Milieudefensie geen gemeenschappelijk standpunt te hebben over Israël-Palestina, de ‘war on terror’ of Jami’s ex-moslims comité. Juist daarom moet Milieudefensie zich distantiëren van groeperingen die hierin een zeer uitgesproken en extreme positie innemen. Ratna Pelle, Nijmegen

Spaarlamp: kwik

Het artikel “Schaduwkanten van de spaarlamp” rept over 4000 ton kwik extra in het milieu als wij twee miljard gloeilampen vervangen door spaarlampen waarin ca 2 mg kwik zit. Dan gaat toch even het sommetje 2.000.000.000 x 2 mg door mijn hoofd met uitkomst 4000 kg. Met deze gegevens is de uitkomst niet het duizendvoudige te weten 4000 ton. Peter van den Munckhof Projectgroep “Energie en duurzaamheid” Nachrift van de redactie: U heeft gelijk, in het artikel is een rekenfout gemaakt.

Wind: MD

Milieudefensie is het oneens met de stellingen in het opinieartikel over windenergie. Kijkend naar milieu en kosten is windenergie verreweg het beste, alhoewel niet het enige, alternatief voor fossiele energie. Enkele specifieke reacties: “Het huidige aandeel wind in energievoorziening is heel gering en zal nooit veel worden.” Het huidige aandeel is gering, maar het is geen argument om het daarbij te laten. Sterker nog, met die redenering is het juist een argument voor meer windenergie omdat de alternatieven (zonne-energie, “schone

kolen”) een nog kleiner aandeel hebben dan windenergie! Klimaatverandering tegengaan vraagt ingrijpende veranderingen in productie en consumptiepatronen en dat kan alleen met een reeks maatregelen die individueel gezien klein lijken. Wij kunnen ons daarom niet permitteren om maatregelen af te wijzen alleen omdat die niet alles in een keer oplossen. “Zonder subsidies zouden er in Nederland geen windmolens staan.” Ook al zou het waar zijn, is het geen argument. Overheidssteun is noodzakelijk om nieuwe technologieën een kans te geven tegen kolen- of kerncentrales die tientallen jaren hebben genoten van vele miljarden aan directe en indirecte overheidssubsidies. “Kosten-baten analyses laten niet veel heel van windenergie als effectieve duurzame energiebron.” Van duurzame energiebronnen is windenergie juist een van de meest kosteneffectieve oplossingen. Onderzoek van ECN naar tweehonderd verschillende opties toont windenergie (op zee) met het grootste potentieel. De kosten hiervan zijn vrijwel gelijk aan die van CO2 afvang van nieuwe centrales (58 vs. 61 €/ton CO2) en gunstiger dan voor zonnepanelen. Verder laten tal van onderzoeken zien dat windenergie de laagste maatschappelijke- en milieukosten heeft. Om ernstige verstoring van het klimaatsysteem te voorkomen moeten wij alle zeilen bijzetten. Allereerst moet het energieverbruik fors minder, daarnaast moet zoveel mogelijk hernieuwbare energie gebruikt worden. Hierbij is juist windenergie voor zowel milieu als portemonnee onontbeerlijk. Op www. milieudefensie.nl/klimaat

staat meer over windenergie en tevens een reactie op het stuk over spaarlampen in hetzelfde nummer. Jens Buurgaard Nielsen Campagne Klimaat en Energie, Milieudefensie

Spaarlampsceptici

In het septembernummer wordt de spaarlamp verdacht gemaakt op grond van onjuiste, onvolledige en verouderde informatie. Jammer, want de modernste spaarlampen kunnen enorm veel energie (en geld) sparen. De auteur van het artikel, Peter De Jaeger, stelt dat spaarlampen te groot zijn, ongezellig licht geven en niet dimbaar zijn. De kleinste spaarlampen zijn echter bijna drie centimeter korter dan de gloeilamp en er zijn, voor de gezelligheid, al weer enkele jaren softtone- en flamespaarlampen te krijgen. Sinds een jaar zijn er dimbare lampen. Dan de milieuwinst. De Jaeger schrijft dat de productie van de spaarlamp tien keer meer energie kost dan de productie van de gloeilamp. De bron van dit cijfer, de Australiër Rod Elliot, heeft zelf toegegeven dat dat een gok was. Philips komt in haar berekening op een slechts vijf keer hogere energiehoeveelheid. Maar omdat een spaarlamp tien tot vijftien keer langer meegaat betekent dit dus dat alleen al het maken van al die extra benodigde gloeilampen twee tot drie keer meer energie kost. Dan volgt nog het ingewikkelde ‘schijnbaar vermogensverhaal’ waardoor de centrales, bij toepassing van spaarlampen, toch evenveel stroom zouden moeten leveren en kabels minstens even dik zouden blijven. De aangehaalde electrotechnicus in het artikel, Marcel van der Steen, heeft achteraf bevestigd dat dit onderwerp door

De Jeager verkeerd is weergegeven. Centrales en kabels kunnen weldegelijk kleiner worden. Een vaak herhaalde verdachtmaking is dat de spaarlamp slecht is doordat hij extra kwik in het milieu brengt. Daarbij wordt dan vergeten dat de uitstoot van kwik juist afneemt doordat er miljoenen kilo’s kwikbevattende kolen minder verstookt hoeven te worden in de energiecentrales. Wanneer het kwik uit de spaarlampen wordt gerecycled valt de balans nog gunstiger uit. Verder zouden de spaarlampverpakkingen de lichtstroom met 50- tot 75% overdrijven. Hier heeft de auteur spaaren LEDlampen verwisseld. Uit de metingen op de site van Van der Steen blijkt dat zijn spaarlampen zelfs meer licht geven dan op de verpakking vermeld staat. Het wordt tijd voor een gloeilampverbod met voorlichtingscampagne, zodat de laatste sceptici, in plaats van in hartje Milieudefensie, alleen nog maar in de woestijn kunnen worden gehoord. Ing. H Frouws Nijmegen Nachrift van de redactie: Blijkbaar was in het artikel niet duidelijk dat het beeld van even grote centrales (die wel minder verstoken) en mogelijk dikkere kabels, sloeg op extreme gevallen als de Pharox-lamp, die bijna een factor 20 meer blindstroom per watt trekt. Even verderop staat dat de gemiddelde factor slechts anderhalf is. Wellicht hadden we daarbij expliciet moeten vermelden, dat de kabels dan uiteraard dunner worden. Wij vinden het jammer als, ondanks ons zorgvuldig en veelvuldig contact met Van der Steen over het artikel, er miscommunicatie heeft plaatsgevonden. Over het overige cijfermateriaal met betrekking tot de spaarlamp: we zoeken het uit! 33

Contactgegevens Milieudefensie Afdelingen DRENTHE DRENTHE DRENTHE FLEVOLAND FLEVOLAND FRIESLAND FRIESLAND GELDERLAND GELDERLAND GELDERLAND GELDERLAND GELDERLAND GELDERLAND GELDERLAND GELDERLAND GELDERLAND GRONINGEN GRONINGEN GRONINGEN LIMBURG LIMBURG LIMBURG LIMBURG LIMBURG LIMBURG LIMBURG LIMBURG LIMBURG NOORD BRABANT NOORD BRABANT NOORD BRABANT NOORD BRABANT NOORD BRABANT NOORD-BRABANT NOORD BRABANT NOORD BRABANT NOORD-BRABANT NOORD BRABANT NOORD BRABANT NOORD-BRABANT NOORD HOLLAND NOORD HOLLAND NOORD HOLLAND NOORD-HOLLAND NOORD HOLLAND NOORD HOLLAND NOORD HOLLAND NOORD HOLLAND NOORD HOLLAND NOORD HOLLAND NOORD HOLLAND NOORD HOLLAND NOORD HOLLAND NOORD HOLLAND OVERIJSSEL OVERIJSSEL OVERIJSSEL OVERIJSSEL UTRECHT UTRECHT UTRECHT UTRECHT UTRECHT UTRECHT UTRECHT UTRECHT UTRECHT UTRECHT ZEELAND ZUID HOLLAND ZUID HOLLAND ZUID HOLLAND ZUID HOLLAND ZUID HOLLAND ZUID HOLLAND ZUID HOLLAND ZUID HOLLAND ZUID HOLLAND ZUID HOLLAND ZUID HOLLAND ZUID HOLLAND ZUID HOLLAND ZUID HOLLAND ZUID HOLLAND ZUID HOLLAND ZUID HOLLAND ZUID-HOLLAND ZUID HOLLAND

34

Milieudefensie Aa en Hunze Milieudefensie Havelte Milieudefensie Oosterhesselen Milieudefensie Dronten Milieudefensie Lelystad Milieudefensie Leeuwarden Milieudefensie Terschelling Milieudefensie Arnhem Milieudefensie Barneveld Milieudefensie Bommelerwaard Milieudefensie Culemborg Milieudefensie Duiven Milieudefensie Heumen Milieudefensie Nijmegen Milieudefensie Tiel Milieudefensie Wageningen Milieudefensie Eemsdelta Milieudefensie Groningen Milieudefensie Hoogezand-Sappemeer Milieudefensie Heerlen Milieudefensie Maastricht Milieudefensie Meerssen Milieudefensie Mook Milieudefensie Roermond Milieudefensie Sittard-Geleen Milieudefensie Swalmen Milieudefensie Venlo Milieudefensie Weert Milieudefensie Bergeyk Milieudefensie Breda-Ulvenhout Milieudefensie Geldrop-Mierlo Milieudefensie Bergen op Zoom Milieudefensie Oosterhout Milieudefensie Oss Milieudefensie Tilburg Milieudefensie Uden Bossche Milieugroep Milieudefensie Son en Breugel Milieudefensie Vught Milieudefensie Woensdrecht Milieudefensie Alkmaar Milieudefensie Amstelveen Milieudefensie Amsterdam-West Milieudefensie NME Amsterdam-Zuid Milieudefensie Haarlem Milieudefensie Heemskerk Milieudefensie Heerhugowaard Milieudefensie Heiloo Milieudefensie Naarden Milieudefensie Uitgeest Milieudefensie Waterland Milieudefensie Zwaagdijk Milieudefensie Haarlemmermeer Milieudefensie Zaanstreek Milieudefensie Deventer Milieudefensie Elburg Milieudefensie Hardenberg Milieudefensie Twente (Enschede) Milieudefensie Abcoude Milieudefensie Baarn Milieudefensie Bunnik Milieudefensie De Bilt Milieudefensie Nieuwegein Milieudefensie Soest Milieudefensie Utrecht Milieudefensie Veenendaal Milieudefensie Vianen Milieudefensie Zeist Milieudefensie Haamstede Milieudefensie Delft Milieudefensie Alphen a/d Rijn Milieudefensie Capelle a/d IJssel Milieudefensie Den Haag Milieudefensie Dordrecht Milieudefensie Hellevoetsluis Milieudefensie Hoeksewaard Milieudefensie Krimpen a/d Ijssel Milieudefensie Leiden Milieudefensie Reeuwijk Milieudefensie Rotterdam Milieudefensie Schiedam Milieudefensie Spijkenisse Milieudefensie Voorschoten Milieudefensie Zoetermeer Milieudefensie Zoeterwoude Milieudefensie Zwijndrecht Milieudefensie Gouda MilieudefensieLeidschendam-Voorburg

Wim Laning Martje Verf Th.W. Bakker-Kampes Bram van Veelen Lucia Kreuger Jelly van der Meer Fred van Elburg Nicole Klein Middelink Lia Emous Wies Jongsma Han Horstink Rennie Verhagen Betty Jansen-Osborne Alex de Meijer Gerard Klein Poelhuis Lenny Putman Henk Dorrestijn Ton Bötticher Bert Lesterhuis Alex Mans Jelle Vegt Wim en Els Derks - van de Wiel Peter Giesberts Huug Stam Pascal Frissen Peter Schouten Margreet van der Hel Hilda Helsdingen-Mulder Paula Heesterbeek Rinus Wisse Henk Heijns Jolanda de Krom Ronald Kalwij Henny Dekker Michel Jehae Theo van den heuvel Gideon van Eggelen Karel Westerling Elly Vermaat Dick Maat Paul de Wild Gabriël de Vré Borias Joke Jongejan Theo Vermeij Joke Hoobroeckx-Dooren Afra Stoop Harry Elzinga Fred van der Slegt Janet van Braam Peter van der Stelt Theo Weppner Gerda Roset Hans Mandjes Annelies Lescure Annie Groothuis Bert Bakker Marita Leeuwerink Moon Wolters Adrie Schippers Fekko Snater Theo Fijn Rene Verbrugge Bam van Bartheld-Nijst Ron Zeefat Johan Overvest Johan Neve Paula Stoelinga Jozefien van Tonkeren Marit van Lieshout (vanaf 28-2) Wil Klaassen Bart van der Waal Bob Molenaar Suzan Munning Andra van der Loos Ellen van der Hoek Ite Beerda Willem van Leenhoff Mieke Groenendijk Marco van Zelderen Fred van der Drift Maarten Alleblas Gery van Nieuwkoop Mary Louw-Lalleman Ruud Bouter Gerard Los Wim Vasbinder Winny Vos-Dijkstra

0592 242 895 0521 342 814 0524 581 584 0321 - 33 21 08 0320 227 164 058 2128 874 0562 449 338 www.arnhem.milieudefensie.nl

www.culemborg.milieudefensie.nl

www.nijmegen.milieudefensie.nl

www.groningen.milieudefensie.nl/eemsdelta www.groningen.milieudefensie.nl

www.maastricht.milieudefensie.nl

www.geldrop.milieudefensie.nl

www.bosschemilieugroep.nl www.dse.nl/mdson www.nmvught.nl

www.bpnee.nl www.haarlem.milieudefensie.nl

www.hetgroenecentrum.nl

www.rotterdam.milieudefensie.nl www.milieugroepspijkenisse.nl

www.geenzwethof.nl www.gouda.milieudefensie.nl www.duurzaamleidschendamvoorburg.nl

0342 422 383 0418-552225 0345-533097 0316 - 26 31 77 024 3580 197 020 5507417 06 1083 1321 0596 - 68 03 63 050 3144 588 0598 391 868 045 5714 291 043 3618 508 043 3643 740 024 6962 4 51 0475 325 816 046 4744 175 0475 - 50 47 31 077 3545 282 0495 561 982 0497 - 57 207 076 5613 128 040 2863 034 0164 245 889 0162 - 5208474 / 43 57 69 06 51110091 013 5446 762 0413 365 680 073 6141 047 0499 472 174 073 6566 402 0164 610599 072 5621 628 020 6433616 020 6821 133 (wijkcentrum) 020 6620 389 023 5357 480 0251 232 155 072 5741 248 072 5331 264 035 694 8418 0251 - 31 55 94 0299 439527 0229 572 529 023 5613 610 06-48363237 0570 643 763 0525 651 892 0523-26 61 06 053 4331 500 0294 285 736 035 - 542 13 47 030 6561 809 030 2287 913 030 6031 679 035 6021 465 06 44370231 0318 543 186 06 1020 2900 030 2286 351 0111 - 65 38 54 015 2569 396 0172 426 130 010 4504 146 070 - 3621542 078 6170 758 0181 325 211 0186 619 265 0180 519 335 071 5232 596 0181 395 864 010 4673 970 010 - 473 74 93 0181 621 084 071 5613 039 079 3210 208 071 5802 276 078 6192 681 0182 522823 070 3857 437


T

“Consuminderen is geen business model”

oen D avid van Brakel nog voor de Triodos bank werkte, z ag hij regelmatig goede initiatieven struikelen over de weerzin voor ‘verkopen’. Met Gubba, een bedrijf dat in juni 2006 startte en inmiddels zeven werknemers heeft, doet hij nu een gooi naar effectief idealisme.

Vliegwiel

hart en ziel

L iesbeth Sluiter het mij op?’ In deze tijd van voorspoed wil iedereen consumeren, en liefst het lekkerste en goedkoopste. Daarom is consuminderen ook geen business model.” Gubba zet niet alleen een eigen website en reguliere markttechnieken in – ‘duurzaam’, ‘eerlijk’ en ‘bewust’ gaan in publicaties steevast vergezeld van ‘cool’, ‘sexy’ en ‘genieten’ - het merk Gubba moet statusverhogend werken. Maar ook hanteert Gubba een inventieve marktstrategie. “We gaan partnerschappen aan met grote marktpartijen als Eneco, Randstad, Trouw, pensioenverzekeraar PGGM of accountantsorganisatie KPMG. Wij bieden hun miljoenen klanten onze producten aan, via hun communicatiemiddelen en via speciaal voor hen ontworpen websites. Zij kunnen de winstmarge deels gebruiken voor kortingen, en zo klan-

tenbinding bevorderen. Het is nog in ontwikkeling. Misschien nemen ze ooit een aandeel in Gubba, om zich verder te verbinden. We zien dat het werkt: na een publicatie in het PGGM-blad kwamen er duizenden bestellingen binnen. Het afgelopen jaar hadden we vijftienduizend transacties, niet slecht voor een opstartperiode. Mijn grootste zorg is dat de markt ons de tijd niet geeft. Langzame groei maakt sterk, dat geldt voor een onbespoten katoenplant en dat geldt voor ons.”

Voorlopers

Wat ‘respect voor mens en milieu’ is, ligt vast in een ‘assessmentmodel’, een reglement van geen verboden waaraan de productie moet voldoen, zoals CO2-neutrale fabricage en distributie, geen kinderarbeid of andere schending van mensenrech-

ten. Garantie voor naleving ervan kan Gubba niet voor alle producten geven. “Leveranciers worden schriftelijk geënquêteerd en we checken hun informatie. KPMG controleert bedrijven steekproefsgewijs ter plekke. Maar dat is duur, en wij zijn klein. We moeten een balans zoeken tussen duurzaamheid en afzet. Maar als een claim niet wordt waargemaakt, dan willen we daar open over zijn.” Heeft het zin jezelf door een duurzaamheidsringetje te halen terwijl een partnerorganisatie kernenergie verkoopt? “Wil je echte alternatieven bieden, dan moeten grote marktpartijen ervoor gaan. Wij kiezen voor de best in class, de voorlopers met echte toewijding.” De nieuwste, gegarandeerd duurzame parel aan de kroon: de dinertas. Alle ingrediënten voor een biologisch vierpersoons drie-gangen diner, inclusief wijn en recept van chef Eric van Veluwen, te bestellen in 280 natuurvoedingswinkels voor ongeveer een tientje per persoon. n www.gubba.nl

Liesbeth Sluiter

Gubba verkoopt producten die gemaakt zijn met respect voor mens en milieu. Van babyslofjes tot rosé, van T-shirts tot badhanddoek, van telefoonoplader-met-schijnwerperop-zonne-energie tot beautyverwentas: achthonderd producten in totaal. Een hoekje van de markt is niet genoeg, Gubba wil een complete marktplaats worden, met véél consumenten en véél producten. “Wil je het vliegwiel van duurzaam consumeren echt aanslingeren, dan moet je een groot publiek bereiken. Dat lukt niet met de boodschap dat duurzaamheid goed is voor anderen, want uiteindelijk denkt iedereen: ‘wat levert

Waarom vinden idealisten ‘verkopen’ toch zo’n vies woord? Gubba is er niet bang voor en gaat de consumerende massa tot duurzaamheid bekeren.


35

27 oktober: 1 november: 2 november: 3 november: 9 november: 10 november:

Landelijke aftrap in Apeldoorn Leeuwarden Waalboss Rijssen-Holten Purmerend Gouda

Kijk op www.recyclederuimte.nl

Teken tegen nieuwe bedrijventerreinen. Milieudefensie. Een wereld te winnen. Spaar het landschap, recycle de ruimte.

Kom op, we gaan dit doen! J a q u e l i n e C r a m e r, m i n i s t e r va n v r o m. Aardwarmte, Waddenzee, kunst en natuur, meer windenergie

Recommend Documents