Kom in beweging voor een gezonde leefomgeving

Handleiding lokale acties

Samen

voor gezonde lucht

Kom in beweging voor een gezonde leefomgeving Jij kunt het verschil maken!

Langdurige blootstelling aan luchtvervuiling door verkeer leidt tot ernstige gezondheidsschade. Veel mensen wonen in straten waar de lucht­ kwaliteit slecht is. Verhuizen is voor de meeste mensen geen optie. Deze bewoners hebben recht op gezonde lucht. De overheid moet maatregelen nemen. Het verkeer is de grootste veroorzaker van luchtvervuiling. Maar ook het ruimtebeslag en geluidsoverlast door verkeer zijn veel gehoorde problemen. Met deze handleiding helpt Milieu­ defensie mensen op weg om in actie te komen. Heb jij ook een probleem in jouw omgeving dat met verkeer en leefomgeving te maken heeft? Zijn er plannen voor uitbreiding van een weg? Vind je dat er te veel verkeer door je straat rijdt?

FOTO: DAVID ROZING /HH

“Samen voor gezonde lucht”. Deze slogan staat centraal in de campagne Verkeer van Milieu­ defensie. Luchtvervuiling is een onzichtbaar probleem, toch merken veel mensen daad­ werkelijk dat de lucht vies is. Ze moeten iedere week het roet van hun ramen poetsen of krijgen last van hun longen.

Wil je dat de gemeente zorgt voor schonere stadsbussen? Is er genoeg ruimte voor fietsers of word je gek van alle scooters? Kom in actie en maak lokaal een verschil. Deze handleiding biedt de handvatten om zelf aan de slag te gaan voor een betere leefomgeving. Hartelijke groet en veel succes, Anne Reijnders en Jitske Varkevisser, Campagnemedewerkers Verkeer Amsterdam, mei 2015

Inhoud • • • • •

• •

Wonen in vervuilde lucht is ongezond Stap 1: Begin met het analyseren van je probleem Stap 2: Bedenk de oplossing Stap 3: Samen sta je sterk: betrek je buren Stap 4: Vraag samen om een gezonde leefomgeving De eerste stappen zijn gezet En dan verder...

2 3 6 7 9 9 9

Wonen in vervuilde lucht is ongezond Veel mensen in Nederland wonen in een omge­ ving met ongezonde lucht. Luchtvervuiling brengt veel schade toe aan onze gezondheid. Daarbij gaat het voornamelijk om hart- en vaatziekten en longziekten, maar ook andere ziekten zoals kanker worden gerelateerd aan luchtvervuiling. Vooral kinderen, ouderen en longpatiënten zijn hier extra gevoelig voor. Het gemotoriseerd verkeer is de belangrijkste bron van de hoge concentraties roet, (ultra)fijnstof en stikstofdioxide (NO2).

Om voor een gezonde leefomgeving te zorgen is het belangrijk dat de lucht schoner wordt. Hiervoor zijn maatregelen nodig, in alle gemeen­ ten én op landelijk en Europees niveau. Jij kunt in jouw buurt of gemeente aan de slag gaan. Met de stappen in deze handleiding en met de informatie op onze website: www.milieudefensie.nl/luchtkwaliteit. Daar vind je veel inhoudelijke informatie over luchtvervuiling en verkeer, over maatregelen en over lobbyen. Voordat je van start gaat is het goed als je je verdiept in de materie: basiskennis over verkeer, luchtkwaliteit, gezondheid en wetgeving zijn heel nuttig als je het gesprek met bestuurders aangaat. Lees je in met behulp van alle informatiebladen die je kunt vinden op www.milieudefensie.nl/ luchtkwaliteit/publicaties.

FOTO: MICHIEL WIJNBERGH

Een algemene inleiding over luchtvervuiling en de effecten op onze gezondheid lees je in het informatieblad “Luchtvervuiling en de gevolgen voor onze gezondheid”. www.milieudefensie.nl/publicaties/factsheets/ informatieblad-luchtvervuiling-en-de-gevolgenvoor-onze-gezondheid

Jij wilt wat doen aan een verkeersknelpunt in jouw buurt. Hoe pak je dat aan? Aan de hand van onderstaande vier stappen kun jij je eigen actieplan opzetten.

1

Analyse: is vieze lucht een probleem in jouw buurt?

2

Bedenk de oplossing: maak een plan voor gezondere lucht.

3

Betrek je buren: krijg je buurt in beweging voor gezonde lucht.

4

Vraag samen om gezonde lucht: vraag je gemeente om maatregelen.

In de volgende hoofdstukken lichten wij deze vier stappen toe.

2

STAP

1

Begin met het analyseren van je probleem Maak jij je zorgen over de luchtkwaliteit in jouw buurt? Woon je langs een drukke weg? Heb je soms last van je longen, prikkelende ogen of moet je vaak je ramen wassen vanwege het roet? Heb je veel overlast van een (snel)weg? Zijn er plannen tot uitbreiden? Er zijn veel situaties waarin jij je zorgen kunt maken om jouw leefomgeving. Om het probleem aan de kaak te kunnen stellen, moet je eerst het probleem analyseren. Hiermee kun je jouw eisen aan de verantwoordelijke instantie onderbouwen. Dit doe je door informatie te verzamelen over gevolgen van verkeer en (snel) wegen die jouw belangen als bewoner kunnen schaden. Het gaat dan om de luchtkwaliteit, geluid, verkeersveiligheid, evt. trillingen, ruimte­ doorsnijding.

Bepaal wie er beslissingsbevoegd is De beslissingsbevoegdheid voor jouw probleem kan bij verschillende overheden liggen. Dit kan de gemeente zijn als het gaat om binnenstedelijke wegen, de provincie voor N-wegen of het Rijk als het gaat om snelwegen. Als je weet wie de bevoegdheid heeft over een bepaald gebied of plan, weet je waar je aan moet kloppen.

Hoe analyseer je jouw probleem als het gaat om luchtvervuiling door wegverkeer? Als je een probleem ervaart met de luchtkwaliteit, kan het nuttig zijn om eerst een beter beeld te krijgen van de daadwerkelijke concentraties van schadelijke stoffen in jouw buurt. Daarvoor geven we je hieronder wat tips. Maar ook zonder exacte informatie over concentraties kun je veel doen om het probleem te analyseren.

• Onderzoek de lokale verkeerssituatie Gaan er teveel bussen of vrachtwagens door een straat? Leveren scooters overlast op? Staan er vaak files? Wordt er gebruik gemaakt van sluip­ routes? Het is goed om de lokale verkeerssituatie eens onder de loep te nemen en te kijken waar het probleem wellicht door wordt veroorzaakt. Daar ligt vaak ook de oplossing!

• Onderzoek wie er last heeft van de situatie Ga na of er mensen zijn met mogelijk aan lucht­ vervuiling gerelateerde gezondheidsproblemen. Of ligt er misschien een gevoelige bestemming zoals een school, kinderdagverblijf, speeltuin, ziekenhuis of verzorgingshuis in de buurt? Dit kan extra aanleiding zijn voor beleidsmakers om het probleem serieus te nemen.

FOTO: PIERRE CROM

• Bekijk de modellen van Atlas Leef­ omgeving en de NSL-monitoringstool Luchtvervuiling is op een bepaalde locatie en op een bepaald moment van veel factoren afhankelijk, zoals: ·· de hoeveelheid en soort verkeer (oude diesels stoten bijvoorbeeld veel meer roet uit dan moderne auto’s), ·· de omgeving (gaat het om een brede of juist smalle straat, is er veel (hoge) bebouwing omheen) en ·· het weer (is het zonnig, de kracht en richting van de wind).

3

Het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM) berekent voor alle belangrijke wegen in Nederland hoe de luchtkwaliteit is. Deze gegevens kun je bekijken op de Atlas Leefomgeving of via de NSL-monitoringstool. Daar vind je informatie over de lokale luchtkwaliteit. De Atlas Leefomgeving is het gemakkelijkst in gebruik. In de ‘bibliotheek’ onderaan de kaart kies je voor het weergeven van de luchtkwaliteit. Je kunt de concentraties fijnstof of die van stikstofdioxide bekijken. Dit geeft een goede indicatie van de luchtkwaliteit. ·· www.atlasleefomgeving.nl ·· www.nsl-monitoring.nl/viewer Bekijk de kaarten en analyseer waar de problemen liggen bij jou in de buurt.

• Bekijk of er meetpunten voor luchtkwaliteit in jouw buurt zijn Behalve berekeningen wordt de lucht ook op enkele locaties gemeten. Onderzoek of er in jouw buurt meetpunten voor luchtkwaliteit zijn. Je kunt hiernaar informeren bij je gemeente of kijken op de gemeentelijke website, waar het lokale luchtmeetnet vaak wordt beschreven. Ook landelijk worden metingen gedaan, vaak met grotere en gedetailleerdere meetstations. De resultaten daarvan zijn te vinden op de website van het Landelijk Meetnet Luchtkwaliteit. Bekijk de resultaten van de metingen en vergelijk het met de rekenmodellen op Atlas Leefomgeving en NSL-monitoringstool. ·· www.lml.rivm.nl/

Op onze website staat uitgelegd wat het verschil is tussen rekenen en meten en waarom er verschillen tussen de uitkomsten kunnen ontstaan. ·· www.milieudefensie.nl/luchtkwaliteit/ hoe-vervuild-is-de-lucht-in-mijn-straat

• Zelf luchtkwaliteit meten Als je vermoedt dat de (verslechtering van de) luchtkwaliteit een argument in jouw verhaal is, en er geen meetgegevens beschikbaar zijn, dan kun je er ook voor kiezen om zelf te meten met behulp van Palmes-buisjes. Dit kun je doen via het onderzoeksbureau Buro Blauw in Wageningen. Neem contact op met Buro Blauw en vraag naar hun voorwaarden. Houd er wel rekening mee dat een eigen meetpunt veel werk is en behoorlijk in de kosten kan lopen. Om de resultaten van de metingen zo betrouwbaar mogelijk te laten zijn is het raadzaam minimaal een jaar lang te meten. Vraag advies bij lokale instanties zoals een GGD of er vergelijkingsmeetpunten in de buurt zijn en wat er nog meer gedaan kan worden om de betrouw­ baarheid van jouw eigen meetpunt te vergroten. ·· www.buroblauw.eu

• Kijk wat er al gedaan is Praat met experts uit jouw buurt. Bijvoorbeeld met iemand uit de gemeenteraad die over het onder­ werp luchtkwaliteit, verkeer of ruimtelijke inrichting gaat. Of met buurtbewoners die al bezig zijn met het onderwerp. Zoek nieuws over verkeersknel­ punten die al opgelost zijn en welke nog niet. Bekijk wat de plannen zijn voor de toekomst in jouw buurt en gemeente. Komen er nieuwe weguitbreidingen aan? Of is de gemeente druk bezig met het instel­ len van een betere doorstroming?

FOTO: PIERRE CROM

• Maak een krachtenveldanalyse De informatie die je zo verzamelt is input voor een krachtenveldanalyse van je probleem en alle actoren die invloed hebben op het probleem. Een krachtenveldanalyse is een nuttige manier om je strategie in kaart te brengen. Kijk voor meer uitleg over het maken van een krachtenveldanalyse in de bijlage of in de lobbyhandleiding, die je vindt op de site: www.milieudefensie.nl/publicaties/ bestanden/handleiding-lobbyen-voor-gezondelucht-in-jouw-gemeente/view

4

Hoe analyseer je jouw probleem als het gaat om geluidshinder? Geluidshinder valt buiten het primaire werkveld van Milieudefensie. Daarom verwijzen wij door naar de Nederlandse Stichting Geluidshinder (NSG). De NSG heeft een handige brochure ontwikkeld voor bewoners die geluidsoverlast ondervinden. ·· Nederlandse Stichting Geluidshinder: nsg.nl ·· Brochure Geluidskaarten en Actieplannen: http://nsg.nl/file/27/Geluidskaarten.pdf

Hoe analyseer je jouw probleem als het gaat om verkeersveiligheid? Ook voor verkeersveiligheid is er een andere organisatie met meer expertise, namelijk Veilig Verkeer Nederland (VVN). Je kunt samen met Veilig Verkeer Nederland opkomen voor de verkeersveiligheid en leefbaarheid in jouw buurt. Veilig Verkeer Nederland ontvangt graag je signalen van verkeersonveiligheid en assisteert je waar mogelijk bij het komen tot oplossingen. ·· Veilig Verkeer Nederland: vvn.nl ·· vvn.nl/wat-we-doen/met-bewonersgroepen

Hoe analyseer je jouw probleem als het gaat om scheepvaart? Voor bewoners is luchtvervuiling door scheepvaart een probleem dat moeilijk aan te pakken is. Er is helaas geen organisatie die op dit onderwerp actief is die je op weg kan helpen, ook Milieudefensie niet. Hieronder een klein stukje achtergrond over scheepvaart en luchtvervuiling. De (zee)scheepvaart en binnenvaart gebruikt vaak minder schone motoren dan het wegverkeer. De eisen voor emissie (uitstoot) van binnenvaart­ schepen zijn afgelopen jaren wel aangescherpt, maar een van de problemen is dat deze strengere emissie-eisen alleen gelden voor nieuwe schepen of schepen waaraan groot onderhoud gepleegd wordt. Oude schepen kunnen dus met oude motoren doorvaren en aangezien dergelijke motoren vaak lang meegaan, kunnen boten nog jaren met vervuilende motoren doorvaren. Dat geldt ook voor zeevaartschepen.

Gelukkig is er ook goed nieuws. Het wegverkeer rijdt al jaren op zwavelvrije diesel. Vroeger werd de zwavel die ze daar uithaalden bij de raffinage weer in de zware stookolie voor schepen gestopt, want de raffinaderijen moesten er vanaf en voor scheepsstookolie waren bijna geen regels. Zware stookolie is een soort stroperige teer, een restproduct van de olie-industrie en bevat soms tot wel 4,5% zwavel. Bij verbranding levert dit zeer giftig zwaveldioxide op, wat in de atmosfeer weer reageert tot zwavelzuur. Door lobby van o.a. Milieudefensie en onze (Europese) partner­ organisaties wordt het zwavelgehalte nu verlaagd naar 0,5% wereldwijd en 0,1% in o.a. de Noordzee per 2015. Dat is dus een enorme vooruitgang. Doordat er minder zwavel in zit kunnen ook andere technie­ ken, zoals nageschakelde katalysatoren gebruikt worden. Dat is nog niet verplicht, maar nu wel technisch mogelijk. Daarmee is de scheepvaart nog steeds niet zo schoon als zou kunnen, maar het is wel een flinke vooruitgang die veel zal betekenen voor de gezondheid van omwonenden van waterwegen.

5

STAP

2

Bedenk de oplossing Je hebt je probleem geanalyseerd. Om aan de slag te gaan is het prettig om met een groepje buurtbewoners samen te werken. Wellicht heeft je onderzoek je een aantal goede contacten opgeleverd van bewoners die ook actief (willen) zijn. Je kunt met deze mensen bij elkaar komen om de volgende stappen te bespreken.

Wat zijn mogelijke oplossingen als het gaat om luchtvervuiling binnen je gemeente? In hoofdstuk 6 van het informatieblad “Hand­ leiding lobbyen voor gezonde lucht in jouw gemeente” vind je een overzicht met maatregelen die gemeenten in kunnen zetten voor gezondere lucht. Bekijk welke het meest van toepassing zijn voor jouw situatie. ·· www.milieudefensie.nl/publicaties/bestanden/ handleiding-lobbyen-voor-gezonde-lucht-injouw-gemeente

• Wat kun je doen bij nieuw geplande wegen of weguitbreidingen? Bij nieuw geplande infrastructuur is het belangrijk om maatschappelijk verzet te organiseren, lees daarover meer in het volgende hoofdstuk. Verder doe je ook het vooronderzoek, en kijk hoe het juridisch traject verloopt, wanneer je inspraak kunt leveren etc. Meer informatie daarover vind je op deze websites: ·· veranderfabriek.org, onder http://veranderfabriek.org/toolbox/ doen/juridische-informatie ·· Handboek Behoud het landschap: www.milieudefensie.nl/publicaties/bestanden/ handboek-behoud-het-landschap

FOTO: SIJMEN HENDRIKS/HH

Voor een stad is het invoeren van milieuzones voor de meest vervuilende voertuigen geschikt. Minder gemotoriseerd verkeer en de fiets als gezond alternatief, helpt altijd en overal.

Deze en andere maatregelen kunnen een aan­ zienlijke bijdrage leveren aan gezondere lucht en ze spelen in op actuele discussies. Natuurlijk kan het zijn dat er in jullie gemeente heel andere maatregelen genomen moeten worden. Bekijk wat de opties zijn en bespreek met elkaar welke nodig zijn in jouw gemeente.

6

• Betreft jouw probleem een bestaande snelweg?

Wat zijn mogelijke oplossingen als het gaat om scheepvaart?

Woon jij in de buurt van een snelweg waarmee je een probleem ondervindt? Dan is het belangrijk om na te gaan of er een specifiek verkeersbesluit over dat deel van de snelweg wordt genomen. Mocht dat het geval zijn, dan is het mogelijk om tegen geplande uitbreidingen of snelheids­ verhogingen in beroep te gaan. Bij algemene besluiten zoals de verhoging van de maximum­ snelheid naar 130 zoals in 2012 is gedaan, is dit niet mogelijk.

Scheepvaart is een groot en ingewikkeld probleem dat lastig aan te pakken is als burger. Dit raden we dan ook af.

Kijk hier voor meer informatie over juridische mogelijkheden: ·· veranderfabriek.org, onder http://veranderfabriek.org/toolbox/ doen/juridische-informatie ·· Handboek Behoud het landschap: www.milieudefensie.nl/publicaties/bestanden/ handboek-behoud-het-landschap

Wat zijn mogelijke oplossingen als het gaat om geluidshinder? Als het gaat om oplossingen voor geluidsoverlast verwijzen wij je door naar de Nederlandse Stichting Geluidshinder (NSG). ·· nsg.nl

Mocht je je toch in willen zetten voor oplossingen op het terrein van scheepvaart, denk dan aan het volgende: ·· Vraag bij je gemeente om walstroom voor aangemeerde schepen zodat ze hun motoren niet hoeven laten draaien. ·· Ervaar je overlast van rondvaartboten, onder­zoek dan het vergunningenbeleid van je gemeente. Er kunnen namelijk wel strengere eisen gesteld worden aan vergunningen.

Maak een goed onderbouwd, grondig plan Als de eisen zijn uitgewerkt is het goed te kijken naar de omgeving. Wie moet je overtuigen, zijn dergelijke voorstellen al eerder gedaan, wie zijn je mogelijke medestanders en hoe ga je hen bereiken? In bijlage 1 “Maak een goede krachtenveld­ analyse” lees je meer.

Wat zijn mogelijke oplossingen als het gaat om verkeersveiligheid? Voor maatregelen die de verkeersveiligheid verbeteren kun je verder informeren bij Veilig Verkeer Nederland (VVN). ·· www.vvn.nl

7

3

STAP

Samen sta je sterk: betrek je buren Het allerbelangrijkste middel om invloed uit te oefenen op een beleidsmaker is het aantonen van draagvlak voor jouw verhaal. Er zijn verschil­ len­de manieren om dat draagvlak zichtbaar te maken. Die manieren kun je natuurlijk ook combineren.

Hoe krijg je je buurt in beweging? Organiseer een bijeenkomst met je buren om over het probleem te praten, dat kan gewoon aan je keukentafel. Wil je het groter aanpakken, organiseer dan een informatieavond en nodig een paar lokale sprekers uit. Maak het verzet zichtbaar in het straatbeeld, bijv. met posters, een protestbord, een spandoek. Zorg voor een website of Facebookpagina waar mensen op de hoogte kunnen blijven en aan acties mee kunnen doen. Je kunt ook samen de luchtkwaliteit gaan meten, verkeer tellen (hoeveel scooters, vrachtwagens etc. rijden er eigenlijk?).

Een belangrijk en redelijk eenvoudig middel is een petitie. Om jouw eisen kracht bij te zetten is het belangrijk dat veel mensen ze ondersteunen. Bedenk van te voren hoeveel handtekeningen je nodig hebt om voldoende indruk te maken bij de politiek en of dat een haalbaar doel is. Maak een verspreidingsplan zodat je daar een inschatting van kunt maken.

• Online en offline Tegenwoordig kun je heel eenvoudig een online petitie starten op bijvoorbeeld www.petities.nl. Op deze manier kun je zoveel mogelijk mensen online de petitie laten ondertekenen en de oproep verspreiden via social media. Naast het inzamelen van digitale handtekeningen kun je ook op straat of langs de deuren gaan werven. In bijlage 7 vind je een standaard handtekeningenlijst. Deze kan je overnemen en aanpassen aan jouw onderwerp. Tips voor het verzamelen van handtekeningen staan in bijlage 2 “Betrekken van mensen”. In de bijlage staat ook informatie over het organiseren van bijeenkomsten.”.

FOTO: AMAURY MILLER

Je kunt samen naar een raadsvergadering gaan, of een keer inspreken als jouw onderwerp op de agenda staat. Brainstorm met anderen over hoe je de rest van je buurt erbij haalt.

• Zet een petitie uit

8

Vraag samen om een gezonde leefomgeving Je hebt je vooronderzoek gedaan, je hebt steun verzameld in je buurt, en je weet wat je wilt van de politiek. Dan is het tijd om de door jullie gewenste maatregelen kenbaar te maken. Heb je een petitie georganiseerd? Dan kun je nu de handtekeningen aanbieden, samen met jouw maatregelenpakket.

• Organiseer een ontmoeting Nodig de verantwoordelijke wethouder of gemeenteraadsleden uit voor een gesprek en om je eisenpakket en eventueel de handteke­ ningen aan te bieden, dat kan bijvoorbeeld op een iconische plek in de buurt. Ook kun je er voor kiezen om je maatregelenpakket en hand­ tekeningen aan te bieden aan de verantwoorde­ lijke commissie tijdens een commissievergadering. Je kunt de wethouder uitnodigen door een brief of mail aan de gemeente te sturen of contact op te nemen met de griffie voor de commissie­ vergaderingen.

• Ga met zoveel mogelijk mensen Als het goed is heb je de afgelopen periode veel mensen betrokken bij je project, via bij­ eenkomsten, gesprekken of een petitie. Via de handtekeningen- of aanwezigheidslijsten heb je de mailadressen van deze mensen. Deze kun je eenmalig mailen om hen uit te nodigen om mee te gaan. Een grote groep bewoners op de stoep van het gemeentehuis maakt indruk. Je laat daar­ mee zien dat jouw plannen draagkracht hebben bij de andere bewoners.

De eerste stappen zijn gezet Het bovenstaande stappenplan is een indicatie van een campagne die in vele gemeentes uit­ gevoerd kan worden. Dit betekent niet dat je per se moet vasthouden aan bovenstaande opbouw, het kan zijn dat er voor jullie gemeente een andere aanpak nodig is. Maak een krachten­ veldanalyse en discussieer samen met andere bewoners en/of lokale organisaties wat de beste aanpak is voor jouw gemeente.

En dan verder... Het zou mooi zijn als je je eisenpakket overhandigt aan de wethouder en hij jouw wensen meteen overneemt. Helaas is dat meestal niet het geval. Daarom is het belangrijk voor een vervolg te zorgen. Maak met de krachtenveldanalyse in je achterhoofd een lobbyplan en zorg dat je vinger aan de pols houdt bij bijv. raadsleden, wijkver­ tegenwoordiging etc. Volg de raadsagenda’s, ga inspreken als daar gelegenheid toe is, schrijf ingezonden stukken in je lokale krant etc. Houd andere mensen betrokken en op de hoogte, neem ze af en toe mee naar een vergadering van de raad. Voor meer informatie over hoe je zelf gaat lobbyen lees je onze lobbyhandleiding: www.milieudefensie.nl/publicaties/bestanden/ handleiding-lobbyen-voor-gezonde-lucht-injouw-gemeente

• Nodig media uit Het overhandigen van de handtekeningen is weer een goede aanleiding om aan de buitenwereld te laten zien dat er een groep bewoners actief is voor gezonde lucht of een betere leefomgeving. Vergeet dus niet de media uit te nodigen. In bijlage 8 staat een voorbeeld persbericht voor de aanbiedingsactie. Denk na of je er een leuk plaatje van kunt maken, bijv. met spandoeken, bordjes of iets anders wat mogelijk interessant is voor een foto in je lokale krant.

FOTO: PIERRE CROM

4

STAP

9

Samen

voor gezonde lucht

Samen!

Milieudefensie Academie

Al meer dan 40 jaar is Milieudefensie dé organisatie die samen met mensen milieuthema’s agendeert, aanpakt en oplossingen biedt. Ook bij campagneteam Verkeer hechten we er grote waarde aan dat we mensen lokaal ondersteunen in hun strijd voor een betere leefomgeving. Met deze toolkit helpen we je op weg.

Ben jij een duurzame doener die zich inzet voor een betere leefomgeving? Wil je nog meer voor elkaar krijgen? Kom dan naar de Milieudefensie Academie! Een keer per maand geven we een workshop die bijdraagt aan de versterking van jouw lokale initiatief. Leer alles over effectief campagnevoeren, lobbyen, omgaan met de pers, het vinden van financiering en nog veel meer. Bekijk hier onze workshops en meld je aan: ·· www.milieudefensie.nl/lokaal/academie

Online platform “De Veranderfabriek” Werk samen met andere duurzame doeners om Nederland te vergroenen ·· veranderfabriek.org Op dit online platform maak je zichtbaar wat je doet, vind je medestanders, wissel je informatie en ervaringen uit en ontwikkel je samen nieuwe activiteiten.

De Veranderfabriek platform voor duurzame doeners

www.milieudefensie.nl/ luchtkwaliteit

Bijlages: 1. Krachtenveldanalyse 2. Mensen betrekken 3. Communicatie 4. Concept-programma eerste bijeenkomst 5. Handleiding voor het organiseren van een informatieavond 6. Voorbeeld persbericht voor activiteit 7. Voorbeeld papieren handtekeningenlijst 8. Voorbeeld persbericht voor aanbieding petitie