“Kinderen overbruggen”
Preventieplan Veilig Opgroeien in de Stevenshof 2010-2014
1
Colofon Preventieteam Veilig Opgroeien, juni 2010 Nanda van Beest (gemeente Leiden) Wim Berntssen (wijkraad Stevenshof) Linda van Bohemen (ActiVite) Rudi Boone (Portaal Leiden) Marion Derkinderen (Stichting Peuterspeelzalen Leiden) Carolien de Groot (JES Rijnland) Leon Luyten (Politie Hollands Midden) Ingrid Mazurel (gemeente Leiden) Marga van Moorsel (Centrum voor Jeugd en Gezin) Marjan Oostergo (Stevenshofschool) Marjan Ouwerkerk (gemeente Leiden) Andrea Schelvis (Portaal Leiden) Ingrid Stegeman (Libertas Leiden) Marjon Vlug (De Sleutels) Ido de Vries (Bureau Seinpost) Idelette van Westerlaak (B4Kids) Sibbele Wignand (Stichting Jeugd- en Jongerenwerk Midden Holland)
Het Preventieplan Veilig Opgroeien in de Stevenshof 2010-2014 is vastgesteld door de Stuurgroep CtC op 1 juli 2010.
2
Inhoudsopgave: Voorwoord door Roos van Gelderen, weth. Jeugd, Zorg en Welzijn.…pag. 5 Inleiding………………………………………………………………………pag. 5 •
resultaten van de scholierenenquête……………………………..pag. 6
Wijkprofiel Stevenshof……………………………………………………...pag. 8 Gekozen risicofactoren en beschermende factoren Stevenshof………pag. 11 •
risicofactoren……………………………………………….………..pag. 11
•
beschermende factoren………………………………….…………pag. 12
Doelen 2014 (zgn. stoplichtenmodel).………………………….…………pag. 13 Programma’s in het domein “gezin”…………………………….…………pag. 16 •
overzicht……………………………………………………..……….pag. 18
Programma’s in het domein “school/peuterspeelzalen”……….………..pag. 21 •
overzicht…………………………………………………….………..pag. 24
Programma’s in het domein “wijk en vrienden”……………….………….pag. 26 •
overzicht………………………………………………………………pag. 29
Bijlage 1 (cijfers over leerachterstanden)…………………………………pag. 33
3
4
Voorwoord Dit is hem dan, het preventieplan Veilig Opgroeien. Een aanpak die we sinds 2004 gebruiken om jeugdproblemen te voorkomen en de Stevenshof een prettige, leefbare wijk te houden. Sinds Veilig Opgroeien is gestart, hebben we al veel resultaten geboekt: de samenwerking met organisaties in de wijk gaat nog beter, ouders weten instanties te vinden. Maar het allerbelangrijkste resultaat is dat het met de jeugd in de Stevenshof beter gaat. Dat blijkt uit de cijfers van de scholierenenquête, de contacten met ouders en professionals. We zijn er nog niet. Er zijn nog jongeren die problemen hebben. Die zullen er ook altijd zijn. Door de Veilig Opgroeien aanpak kunnen we die groep wel beter bereiken. Met dit plan hebben we een programma in handen om de komende jaren voortvarend aan de slag te gaan, samen voor de jeugd in de Stevenshof. Roos van Gelderen Wethouder Jeugd, Zorg en Welzijn
Inleiding Leiden is sinds 2004 bezig met Veilig Opgroeien. Leiden was daarmee een van de eerste steden in Zuid-Holland die de methodiek Communities that Care (=Veilig Opgroeien) invoerde. Nu werken meer dan 20 steden in Nederland hier mee. CtC wordt ook in Engeland, Duitsland, USA, Canada en Australië toegepast, om jeugdproblemen te voorkomen en wijken prettig leefbaar te maken. Leiden doet het goed. Op basis van een jongerenenquête wordt gekeken wat moet worden verbeterd en wat er al goed gaat. In 2005 is de eerste enquête afgenomen en in 2008 de tweede. De samenwerking tussen professionals in de Stevenshof is in de tussenliggende periode steeds beter geworden, waardoor het starten met het Centrum voor Jeugd en Gezin ook veel makkelijker was dan bv in andere steden zonder CtC. (CJG geopend in mei 2009) Veilig Opgroeien is een wijkgerichte aanpak die probleemgedrag onder jongeren in een vroeg stadium signaleert en aanpakt, met als uiteindelijk doel een veilige, constructieve leefomgeving te scheppen. Voorkomen van probleemgedrag betekent in de praktijk preventief en al heel jong een aanpak inzetten. Veilig Opgroeien richt zich niet alleen op de jongeren zelf, maar ook op personen/instellingen die direct betrokken zijn bij de opvoeding, het onderwijs en het welzijn van de jongeren. In de Stevenshof heeft dit geleid tot een hecht netwerk van betrokken partners, die naast uitvoering geven aan de acties uit het preventieplan ook oog hebben voor nieuwe ontwikkelingen en daarop snel kunnen inspelen. Onafhankelijk onderzoek heeft bevestigd dat CtC daadwerkelijk een bijdrage levert om partijen bij elkaar te brengen en de uitvoering van het jeugdbeleid in de wijk ook daadwerkelijk te verbeteren. De uitvoering van Veilig Opgroeien in de Stevenshof is onderzocht door het Verwey Jonker Instituut (“Opgroeien in Veilige wijken Evaluatie van Communities that Care in Maassluis, Hoogvliet en Leiden Stevenshof, 2009) en daaruit blijkt dat: er meer evidence based programma’s en activiteiten worden ingezet; dat meer partijen zijn betrokken bij het jeugdbeleid; dat de belangrijkste risicofactoren (die het opgroeien bedreigen) worden aangepakt en dat de kansen voor jeugdigen in de wijk zijn toegenomen. Denk daarbij aan het jongerenwerk en Thuis Op Straat (TOS). De basisscholen zijn belangrijke deelnemers aan Veilig Opgroeien in de Stevenshof.
5
de
De 2 scholierenenquête laat zien dat Veilig Opgroeien helpt om problemen van en met de jeugd te verminderen. Aan de hand van het preventieplan voor de komende jaren, kunnen nog betere resultaten voor en met de jeugd van de Stevenshof worden gerealiseerd. En daar hebben kinderen en jongeren in Leiden baat bij. De Stevenshof is de eerste wijk in Leiden waar gewerkt wordt met de methodiek Veilig Opgroeien/ Communities that Care. De wijk is gekozen op grond van de uitkomsten van een scholierenonderzoek onder middelbare scholieren. Toentertijd sprongen vooral Noord en de Stevenshof er in negatieve zin uit waar het gaat om probleemgedrag en de risicofactoren die ten grondslag liggen aan het ontstaan van probleemgedrag. De scholierenenquête. Veilig Opgroeien is in 2008 geïntegreerd in de jongerenpeiling van de GGD en is afgenomen op een groot aantal middelbare scholen. De respons was, mede dankzij de inzet van de scholen, hoger dan in 2005. ( 3375 versus 2016), meer dan 50% meer deelname dan in de eerste afname. De jongerenpeiling van 2008 laat gemiddeld over heel Leiden een positiever beeld zien van de problematiek dan de cijfers van 2005. Dit komt ook overeen met het landelijk beeld. Opvallend hierbij is dat de Stevenshof ten opzichte van de vorige keer een sterkere daling laat zien van probleemgedrag. Een stedelijk kernteam heeft de nieuwe uitkomsten nader bestudeerd en vergeleken met 2005 voor 5 wijken in Leiden, waar nu een uitrol van Veilig Opgroeien gaat plaatsvinden. (in volgorde: de Stevenshof, Slaaghwijk, Leiden-Noord, Morskwartier en Zuid-West). Het is verheugend om te constateren dat de samenwerking in de Stevenshof heeft geleid tot een hoger bereik van ouders en jongeren en een daling van het probleemgedrag. Al met al zijn er veel resultaten geboekt, een prima aanpak om mee door te gaan. De Stevenshof kan zich op veel factoren nu meten met het Leidse gemiddelde en daarom is doorgaan met de huidige inzet gewenst met als doel de preventie van probleemgedrag blijvend te voorkomen. In het nu voorliggende preventieplan is de huidige inzet van voorzieningen, programma’s en activiteiten op een rij afgezet tegen de risico- en beschermende factoren, op basis van de resultaten van de tweede scholierenenquête, en zijn voor een periode van 4 jaar de gewenste doelen en resultaten toegevoegd.
Resultaten van de scholierenenquête De DSP groep heeft de enquêtecijfers 2008 geanalyseerd voor het onderdeel CtC en kwamen daarbij tot de volgende conclusies. Bij schooltype zijn de percentages gemiddeld. De Nederlandse taalachtergrond is ook hoger (97%) dan gemiddeld (88%). Het opleidingsniveau van de ouders van de jongeren in Stevenshof is lager dan gemiddeld in Leiden. De arbeidsituatie 'beide ouders werken' in Stevenshof (82%) is hoger dan gemiddeld (72%). Bij de probleemgedragingen van geweld zien we dat Stevenshof lager dan gemiddeld scoort, net als bij de aan jeugddelinquentie gerelateerde probleemgedragingen. Alleen bij 'iets op school stelen' zijn de percentages hoger dan gemiddeld. De jongeren in Stevenshof roken (17%) en gebruiken minder softdrugs dan gemiddeld. Drinken ligt hoger dan gemiddeld. Bij harddrugs, andere drugs en XTC worden lage scores behaald. Bij veel roken, veel en vaak drinken en bingedrinking behaalt Stevenshof gemiddelde scores. Het schoolverzuim en de klas uitgestuurd worden ligt in Stevenshof rond het gemiddelde. Het percentage jongeren dat aangeeft wel eens onveilig gevreeën te hebben is in Stevenshof rond het gemiddelde. Ook het aantal onvaste partners ligt rond het gemiddelde. Seksueel misbruik, ooit zwanger geweest en condoomgebruik liggen boven het gemiddelde. Bij de risicofactoren zien we dat in het domein “kinderen en jongeren” opmerkelijk ongunstig gescoord wordt op de factor 'vrienden die asociaal gedrag vertonen'.
6
Bij de beschermende factoren zien we in het domein kinderen en jongeren een bijna opmerkelijk ongunstige score op religie. Jongeren hier gaan niet vaak naar de kerk of moskee. Ook de GGD heeft de enquêtecijfers geanalyseerd in combinatie met vragen over gezondheid. Deze cijfers gelden voor heel Leiden. En zijn niet uitgesplitst naar de Stevenshof. Daarom laten wij deze hier buiten beschouwing. Voor meer info: - Rapportage DSP - Jeugdpeiling GGD
7
Wijkprofiel Stevenshof De Stevenshof is een van de laatste nieuwbouwwijken in Leiden met veel eengezinswoningen, gebouwd in de jaren tachtig en negentig van de twintigste eeuw. In het eerste decennium van deze eeuw hebben veel in de wijk geboren en getogen kinderen het ouderlijk huis verlaten. Dat is goed te zien aan hoe de bevolkingsopbouw van de wijk is veranderd tussen 1 januari 2000 en 1 januari 2010. Veranderingen in de bevolkingsopbouw in de Stevenshof tussen 2000 en 2010
1.500 2000
2010
1.000
500
aantal leeftijd totaal
95+
90 - 94
85 - 89
80 - 84
75 - 79
70 - 74
65 - 69
60 - 64
55 - 59
50 - 54
45 - 49
40 - 44
35 - 39
30 - 34
25 - 29
20 - 24
15 - 19
10 - 14
5- 9
0- 4
0
ontwikkeling 2000-2010 2000
2010
aantal
%
21.884
20.751
-1.109
-8%
0- 4 1.052 564 -488 -46% 5- 9 1.265 669 -596 -47% 10 – 14 1.152 905 -247 -21% 15 – 19 799 1.045 +246 +31% 20 – 24 501 697 +196 +39% 25 – 29 529 449 -80 -15% 30 – 34 1.259 570 -689 -55% 35 – 39 1.673 668 -1.005 -60% 40 – 44 1.391 1.042 -349 -25% 45 – 49 1.039 1.358 +319 +31% 50 – 54 745 1.161 +416 +56% 55 – 59 425 880 +455 +107% 60 – 64 335 673 +338 +101% 65 – 69 323 409 +86 +27% 70 – 74 290 328 +38 +13% 75 – 79 188 274 +86 +46% 80 – 84 84 191 +107 +127% 85 – 89 21 67 +46 +219% 90 – 94 4 16 +12 +300% 95+ 1 1 0 0% Leesvoorbeeld: In 2010 waren er 596 kinderen minder in de leeftijd van 5 t/m 9 jaar dan in 2000: een daling van 47%.
Bron: GBA
8
De Stevenshof heeft in vergelijking met Leiden veel inwoners van Nederlandse herkomst. Van de thuiswonende kinderen onder de 18 is 83% van Nederlandse herkomst, het Leidse gemiddelde is 67%. Kenmerken thuiswonende kinderen onder de 18 in de Stevenshof, 1 jan 2010 Stevenshof – naar leeftijd
Leiden – naar leeftijd
0-17
0-3
4-11
12-17
0-17
0-3
4-11
12-17
totaal - aantal
2.750
464
1.149
1.137
20.579
4.983
9.299
6.297
sekse jongen meisje
1.408 1.342
241 223
589 560
578 559
10.483 10.096
2.480 2.503
4.728 4.571
3.275 3.022
herkomst Nederland niet-westers land westers land
2.284 299 167
352 61 51
953 143 53
979 95 63
13.723 4.849 2.007
3.181 1.192 610
6.173 2.265 861
4.369 1.392 536
totaal - %
100%
100%
100%
100%
100%
100%
100%
100%
sekse jongen meisje
51% 49%
52% 48%
51% 49%
51% 49%
51% 49%
50% 50%
51% 49%
52% 48%
herkomst Nederland niet-westers land westers land
83% 11% 6%
76% 13% 11%
83% 12% 5%
86% 8% 6%
67% 24% 10%
64% 24% 12%
66% 24% 9%
69% 22% 9%
Bron: GBA Ook aan het aantal thuiswonende kinderen onder de 18 is te zien dat de leeftijdsopbouw in de Stevenshof het afgelopen decennium sterk is veranderd: Op 1 januari 2001 waren het er bijna 3,9 duizend, op 1 januari 2010 was hun aantal gedaald tot nog geen 2,8 duizend. Anno 2010 woont een groter deel van de opgroeiende kinderen in een een-oudergezin dan begin 2001: 1 27% tegenover 16%. Gezinssituatie thuiswonende kinderen onder de 18 in de Stevenshof. 1 jan
aantal totaal
2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
3.881 3.768 3.670 3.548 3.426 3.238 3.115 2.998 2.877 2.750
2-oudergezin
1-oudergezin
percentage 2-oudergezin
1-oudergezin
3.257 3.151 3.035 2.894 2.762 2.552 2.411 2.285 2.152 2.016
624 617 635 654 664 686 704 713 725 734
84% 84% 83% 82% 81% 79% 77% 76% 75% 73%
16% 16% 17% 18% 19% 21% 23% 24% 25% 27%
Bron: GBA
1
Dat dit percentage zoveel hoger is komt natuurlijk deels ook doordat het aantal thuiswonende kinderen onder de 18 veel is afgenomen: je deelt door een kleiner totaal aantal.
9
Het percentage kinderen in eenoudergezinnen is in de Stevenshof laag in vergelijking met heel Leiden: 27% tegenover 35%. Ook het aantal kinderen dat opgroeit in een bijstandsgezin is in de Stevenshof relatief laag: van de 2.750 thuiswonende kinderen onder de 18 wonen er 69 in een bijstandsgezin, dat is 2,5% van het aantal thuiswonende kinderen in de Stevenshof. In heel Leiden is dat 6,6%. Leiden en Stevenshof, gezinssituatie thuiswonende kinderen onder de 18, 1 jan 2010 gebied in alle gezinnen in 2-oudergezin in 1-oudergezin totaal in bijstand aantal % Leiden totaal
20.579
% in 2- en 1-oudergezin
9 Stevenshofdistrict
1.357 6,6%
totaal in bijstand aantal % 13.414
100%
69 2,5%
7.165
11 0,5%
734
73%
486 608 818 838
3 24 18 24
0,6% 3,9% 2,2% 2,9%
948 13,2%
35%
2.016
100%
90 Schenkwijk 91 Kloosterhof 92 Dobbewijk-noord 93 Dobbewijk-zuid
409 3,0%
65%
2.750
% in 2- en 1-oudergezin
totaal in bijstand aantal %
58
361 404 605 646
1 8 0 2
0,3% 2,0% 0,0% 0,3%
125 204 213 192
2 1,6% 16 7,8% 18 8,5% 22 11,5%
Bronnen: GBA en WIZ
Het aantal kinderen in de Stevenshof in een bijstandsgezin is absoluut en percentueel in 2009 wel iets gestegen. In de grafiek hieronder staat een overzicht. Thuiswonende kinderen onder de 18 in de Stevenshof in bijstandsgezinnen 2-oudergezin
1-oudergezin
totaal
2-oudergezin
1-oudergezin
69
60
62
58
totaal
7,9% 6%
6,5%
47
40
4% 20
2% 15
0,7%
11
0
2,5%
2,2% 0,5%
0% 1 jan 2009
1 jan 2010
7,9%
27%
1 jan 2009
1 jan 2010
Leesvoorbeeld: Anno 2010 waren er in de Stevenshof 58 thuiswonende kinderen in een 1oudergezin in bijstandsgezinnen, dat is 7,9% van alle thuiswonende kinderen in een 1oudergezin in de Stevenshof Bronnen: GBA en WIZ
10
Gekozen risicofactoren en beschermende factoren Stevenshof CtC onderscheidt 19 risicofactoren en 10 beschermende factoren die van invloed zijn op het al dan niet ontstaan van probleemgedrag. Op basis van het scholierenonderzoek zijn daaruit de belangrijkste risicofactoren voor de wijk geselecteerd. Bij de gekozen risicofactoren zijn aanvullende gegevens verzameld en op basis van de aanvullende gegevens heeft het preventieteam voor de Stevenshof de belangrijkste risico- en beschermende factoren gekozen. (Dat zijn dezelfde als in 2005) Daarnaast zijn er uit de peiling 3 factoren naar voren gekomen die nu en de komende jaren extra aandacht behoeven. Het preventieteam heeft binnen elk domein (gezin, school, vrienden en wijk) 1 risicofactor gekozen, zodat alle domeinen aan bod komen en er sprake is van een werkelijk integrale aanpak. Daarnaast heeft het preventieteam 2 beschermende factoren gekozen die van belang zijn voor de wijk. Daarbij is uitgegaan van die beschermende factoren die in het scholierenenquête positief scoorden, ervan uitgaande dat het versterken van dat wat goed gaat van groot belang is. De volgende factoren zijn aangewezen als de belangrijkste voor de Stevenshof: Aanpak risicofactoren. (RF) • Gezin: problemen met gezinsmanagement • School: vroeg en aanhoudend antisociaal gedrag • Vrienden:omgang met vrienden die probleemgedrag vertonen • Vrienden: omgang met vrienden die alcohol en drugs gebruiken • Wijk: gebrek aan organisatie en binding in de wijk. Aanpak beschermende factoren: (BF) • School: gezonde opvattingen en duidelijke normen op school • Gezin: sociale binding binnen het gezin, • Wijk: Mogelijkheden voor positieve betrokkenheid (kansen/ erkenning) in de wijk. Aanpak probleemgedrag: (PG) • Seksualiteitsproblemen, o.a. misbruik.
Risicofactoren Gezin Problemen met gezinsmanagement De risicofactor “ Problemen met gezinsmanagement” houdt in dat ouders geen duidelijk beeld hebben van gewenst gedrag van hun kinderen, of het moeilijk vinden dat te realiseren. Deze risicofactor houdt in dat ouders hun kinderen onvoldoende in de gaten houden en begeleiden (niet weten waar hun kinderen zijn en met wie ze omgaan) en dat ouders excessieve en/of inconsequente straffen opleggen. Als kinderen opgroeien in gezinnen die slecht geleid worden, hebben ze meer kans op alle binnen CtC onderscheiden gedragsproblemen.
School Vroeg en aanhoudend antisociaal gedrag In het bijzonder jongens tussen de 5 en 8 jaar die agressief zijn op school of die moeite hebben hun impulsen in bedwang te houden, hebben later meer kans op drugsgebruik, criminaliteit en gewelddadig gedrag. Als een jongen op deze leeftijd antisociaal gedrag vertoont en/of zich terugtrekt/afsluit, dan is de kans op problemen tijdens de puberteit nog groter. Dit geldt ook voor agressief gedrag in combinatie met hyperactiviteit of concentratieproblemen.
11
Vrienden Omgang met vrienden die probleemgedrag vertonen Jongeren die omgaan met leeftijdsgenoten die probleemgedrag vertonen, lopen zelf meer risico dezelfde problemen te gaan vertonen. Dit is een van de meest constante risicofactoren die onderzoeken hebben aangetoond. Zelfs jongeren uit evenwichtige gezinnen, die verder niet blootstaan aan risicofactoren, hebben een veel grotere kans op probleemgedrag als zij tijd doorbrengen met vrienden die probleemgedrag vertonen. Omgang met vrienden die alcohol en drugs gebruiken Kinderen die omgaan met leeftijdsgenoten die sigaretten roken, alcohol drinken of drugs gebruiken, lopen een verhoogd risico om ook deze middelen te gaan gebruiken. Wijk Gebrek aan organisatie en binding in de wijk Wijken of buurten waar mensen weinig aansluiting hebben met de wijk, waar vandalisme hoog scoort en waar weinig toezicht is op openbare plaatsen, hebben vaak meer problemen met betrekking tot drugs, drugsverkoop, criminaliteit en geweld. Deze situatie doet zich niet alleen voor in arme wijken; ook beter gesitueerde buurten kunnen met deze problemen te kampen krijgen. De betrokkenheid bij de wijk wordt misschien wel het meest bepaald door het gevoel van bewoners dat zij zelf iets kunnen veranderen in hun leven. Wanneer sleutelfiguren in de wijk, zoals leraren, winkeliers, politieagenten, werkers van hulp- en sociale instanties, allemaal buiten de wijk wonen, zal het gevoel van betrokkenheid onder de bewoners minder zijn. Lage opkomstpercentages bij verkiezingen en weinig betrokkenheid van ouders bij scholen geven ook een indicatie van een lage betrokkenheid binnen een wijk. Door gebrek aan structuur binnen een buurt hebben scholen, gezinnen, moskeeën, kerken en dergelijke meer moeite om sociale waarden en normen uit te dragen.
Beschermende factoren School Gezonde opvattingen en duidelijke normen op school Binnen de school worden door de leerkrachten en ander personeel de normen omtrent onwenselijk gedrag en de regels binnen school bekrachtigd en gehandhaafd. Het belang van het stellen van duidelijke regels werd ook door jongeren uit de Stevenshof zelf onderkend. Ze geven daarbij ook aan dat het voor hen vaak onduidelijk is dat regels vaak verschillen en dat dat verwarrend kan zijn, hoewel ze ook aangeven dat ze er soms dankbaar gebruik van maken. De school wordt gezien als een plek waar uniforme regels gehanteerd kunnen en moeten worden. Gezin Sociale binding Binding binnen het gezin wordt over het algemeen gezien als een factor die de kans op probleemgedragingen vermindert; hierbij kan men denken aan samen dingen ondernemen, over problemen praten en dergelijke. Jongeren geven in de scholierenenquête aan veel belang te hechten aan het gezin waarin ze opgroeien en voelen zich nauw verbonden met dat gezin. Wijk Mogelijkheden voor positieve betrokkenheid (kansen in de wijk) Deze factor meet in hoeverre jongeren de kans hebben om binnen hun buurt positief of sociaal wenselijk gedrag te vertonen, zoals meedoen aan activiteiten of clubs in het buurthuis. Beloningen voor positieve betrokkenheid (erkenning in de wijk) Deze factor meet in hoeverre jongeren beloond worden voor positief gedrag door mensen in hun omgeving, in dit geval in de buurt.
12
Doelen 2014 Zoals eerder omschreven laat de cijfers van 2008 een positief beeld zien ten opzichte van 2005. (zie onderstaand stoplichtmodel) Stoplichtmodel CtC Leiden Legenda: (opvallend) ernstiger dan gemiddeld Leiden rond het gemiddelde van Leiden (opvallend) gunstiger dan gemiddeld Leiden Niet gemeten
Stevenshof (2005)
%
Stevenshof (2008)
Verandering Leiden 2008 Ten opzichte 2 van 2005
Probleemgedrag
Leiden (2008)
Veilig Opgroeien in Leiden
%
%
6
12
9
30
7
7
Geweld Wapen mee
iemand in elkaar geslagen
8
gedaald flink gedaald gedaald
Iemand bedreigd voor geld
1
gedaald
0
0
11
10
19
5
15
3
gedaald flink gedaald gedaald
4
9
helen
2
gedaald
2
4
door politie opgepakt
7
-
7
-
19
gelijk
17
20
24
28
62
7
8
Deel aan vechtpartij
7 11
Jeugddelinquentie iets op straat vernield iets uit winkel gestolen iets op school gestolen
6
Roken, alcohol, drugs Roken, afgelopen maand alcohol,afgelopen maand
xtc, afgelopen maand
0,5
gedaald weinig gedaald gedaald
0
2
harddrugs (anders)
0,3
gedaald
0
2
0,2
gedaald
0
1
3
gelijk
3
7
5
gedaald
5
7
softdrugs,afgelopen maand
paddo's, afgelopen maand veel roken vaak alcohol 10 x p maand veel alcohol aantal glazen
8
15
2 3
vaak softdrugs
2
bingedrinken
50
gestegen gedaald
18
9
1
2
45
ng
Vragenlijst is tussentijds gewijzigd, niet alle categorieën zijn door wijziging in de vraagstelling vergelijkbaar. Niet gemeten, of gewijzigde vraagstelling.
13
3
Stevenshof (2005)
Stevenshof (2008)
Verandering Leiden 2008 Ten opzichte van 4 2005
Leiden (2008)
Veilig Opgroeien in Leiden
Schoolverzuim gespijbeld
8
klas uit gestuurd afgelopen jaar
51
gestegen
8
6
49
Ng
28
46
Seksualiteit-problemen sluit onveilig vrijen niet uit
28
onvaste partner gehad (12 mnd)
10
9
condoom gebruikt met onvaste partner
8
12
seksueel misbruikt
3
gelijk
4
3
zwanger (geweest)
1
gelijk
1
1
4
6
25
35
Risicofactoren: gezin Geschiedenis van probleemgedrag in het gezin
gedaald
Grootte factor
7
Gelijk
Problemen met gezinsmanagement
31
Conflicten in het gezin
26
licht gedaald gedaald
Positieve houding van ouders tav alcohol- en drugs gebruik
14
gedaald
Positieve houding van ouders tav antisociaal gedrag
6
30
32
16
19
7
11
gedaald
37
40
licht gedaald gedaald
36
40
18
23
33
ng
28
ng
73
ng
85
ng
gedaald
school Gebrek aan binding bij school
37
Leerachterstanden
*
kinderen en jongeren Vervreemding en opstandigheid
37
Vroeg begin van het probleemgedrag Positieve houding tav alcohol- en drugsgebruik Positieve houding tav antisociaal gedrag Omgang met vrienden die alcohol en drugs Gebruiken Omgang met vrienden die antisociaal gedrag vertonen
18 32 28 67 81
4
Vragenlijst is tussentijds gewijzigd, niet alle categorieën zijn door de wijziging in de vraagstelling vergelijkbaar. * Cijfers over leerachterstanden voor zover wijkgericht bekend, zijn opgenomen in bijlage 1.
14
Stevenshof (2005)
Stevenshof (2008)
Verandering Leiden 2008 Ten opzichte van 2005
Leiden (2008)
Veilig Opgroeien in Leiden
buurt Gebrek aan binding in de wijk
33
gelijk
30
30
Gebrek aan organisatie in de wijk
25
gedaald
27
32
Hoge mate van doorstroming in de wijk Verkrijgbaarheid van harddrugs en wapens in de wijk
17
gelijk
16
18
20
31
36
38
Normen die antisociaal gedrag bevorderen
35
Stevenshof (2008)
Verandering Leiden 2008 Ten opzichte van 2005
Beschermende factoren
gelijk
Leiden (2008)
Veilig Opgroeien in Leiden
gedaald
21
Groot te factor
Gezin Hechtingssterkte gezin
62
Mogelijkheden voor positieve betrokkenheid (kansen)
72
Beloning voor positieve betrokkenheid (erkenning)
73
gedaald gestegen gestegen
62 73 73
school Mogelijkheden voor positieve betrokkenheid (kansen)
59
Beloning voor positieve betrokkenheid (erkenning)
63
gestegen gestegen
60 63
Kinderen en jongeren Gezonde opvattingen en duidelijke normen
59
Religie
28
gestegen
18
Buurt Mogelijkheden voor positieve betrokkenheid (kansen) Beloning voor positieve betrokkenheid (erkenning)
42 41
gedaald gestegen
43 41
De gemeente wil samen met partners doorgaan op de ingeslagen weg en stelt zich op basis van het “stoplichten” model de volgende doelen: • • • •
Daling van het probleemgedrag alcohol gebruik, seksueel misbruik tot het Leidse gemiddelde Daling van de risicofactoren omgang met vrienden naar het Leidse gemiddelde Blijvende aanpak risicofactoren en vergelijkbaar met het Leidse gemiddelde Doorgaan met de positieve ontwikkelingen in de beschermende factoren
Om deze doelen te bereiken worden de volgende programma’s op de terreinen gezin, school en wijk/vrienden op elkaar afgestemd.
15
Programma’s in het domein “gezin” ten behoeve van aanpak van
de risicofactor “problemen met gezinsmanagement” en de beschermende factor “sociale binding in het gezin” Centrum voor Jeugd en Gezin In mei 2009 heeft het Centrum voor Jeugd en Gezin in de Stevenshof in Leiden haar deuren geopend. Het eerste centrum in Leiden. Een tweede locatie wordt in de zomer van 2010 geopend in Leiden Zuid-West. Het Centrum voor Jeugd en Gezin richt zich op kinderen en jongeren van -9 maanden tot 23 jaar, en hun ouders. Het heeft als taak de huidige opvoed- en opgroeiondersteuning te verbinden, te verbeteren en te versterken. Het CJG wil zich inzetten om meer vroegtijdig problemen te signaleren en de samenwerking tussen de verschillende instanties verbeteren. De Centra voor Jeugd en Gezin zijn vooral bedoeld om een laagdrempelig inlooppunt te zijn waar (aanstaande) ouders, kinderen en jongeren, maar ook professionals met allerlei vragen over opgroeien en opvoeden terecht kunnen en hun zorgen kunnen uiten. Eén aanspreekpunt voor alle vragen over opvoeden en opgroeien “Het Centrum voor Jeugd en Gezin is er niet alleen voor hoogopgelopen problemen, maar juist ook bij alledaagse twijfel. In ieder gezin gebeuren immers dingen die je niet meteen kunt oplossen. Soms kan het helpen om die met een buitenstaander te bespreken. Gewoon, omdat je met wat meer afstand en vanuit een andere invalshoek de zaken wat gemakkelijker op een rijtje krijgt. De medewerkers van het team Centrum voor Jeugd en Gezin helpen u daar graag bij. Zij weten, ieder vanuit hun eigen vakgebied, welke ontwikkeling bij welke leeftijd hoort. Samen met u gaan zij op zoek naar een antwoord op uw vraag. Soms kan dat meteen, door hen zelf. Maar wanneer het nodig is, kunnen zij u ook in contact brengen met gespecialiseerde hulp. In het CJG komt alle kennis over opgroeien en opvoeden bij elkaar.” Voortgang: 2009 stond in het teken van de opzet van CJG en het bekend maken van het CJG in de wijk. Er is door het team tijd gestoken in het opzetten van de onderlinge samenwerking en samenwerking met de netwerkpartners in de wijk. Dit heeft zijn vruchten afgeworpen. Door de verschillende instanties in de wijk (scholen, buurtcentrum, jongerenwerk) wordt het belang onderkend van een goede samenwerking. Er zijn samenwerkingverbanden ontstaan waarin gezamenlijk gekeken wordt naar het wijkgericht oplossen van problemen. Het CJG speelt een belangrijke rol in het kader van Veilig Opgroeien. 2010 en verder. Het is heel mooi om te merken dat steeds meer partijen elkaar weten te vinden en onderkennen elkaar nodig te hebben. Natuurlijk is het de bedoeling dat ouders en jeugdigen hier uiteindelijk iets van moeten gaan merken. Voor het CJG blijft de dialoog met de ouders en jongeren van groot belang. Voor 2010 zal dit ook weer een belangrijk punt van aandacht zijn. De eerste stappen zijn gezet en zullen in 2010 verder worden uitgebouwd. Op de planning van 2010 staat o.a. een gezamenlijk actie van scholen, CJG en andere instanties in de wijk op het gebied van sociaal emotionele ontwikkeling. Een mooi voorbeeld van samenwerking in de wijk. Ook in 2010 zal CJG Stevenshof de onderlinge samenwerking en de verbinding naar de wijk verder vorm geven en verstevigen.
16
Groepsaanbod opvoedingsondersteuning. (o.a. Opvoeden Zo, een Puber in huis, Ouders van drukke kinderen, Triple-P, 18 mnd, Peutergedrag) Het Centrum voor Jeugd en Gezin (CJG) maakt een plan van aanpak met als uitgangspunt dat de vraag het aanbod bepaalt. (kernpartners: GGD, ActiVite, Kwadraad) • Streven naar verdubbeling van het aantal bijeenkomsten. (20-25 ouders uit de Stevenshof per jaar) • Voorlichting koppelen aan vindplaats. (Lezingen koppelen aan ouderavonden van SPL, B4-kids en scholen); 3 lezingen per jaar • Onderzoek naar vraag ouders/ methodes hoe ouders te stimuleren. Triple P Bijna alle professionals in Leiden zijn sinds de start in 2005 getraind volgens de methodiek van Triple P (Triple P is een evidence based methodiek voor alle niveaus en vormen van opvoedingsondersteuning, afkomstig uit Australië (prof. Matt Sanders). Bijvoorbeeld de verpleegkundigen GGD, consultatiebureau, JES Rijnland, Libertas Leiden, opvoedbureau, etc., maar ook het onderwijs en de peuterspeelzalen, BSO zijn getraind in met name niveau 2 en 3 (korte gesprekken met ouders) en Rivierduinen en Cardea geven cursussen/trainingen in niveau 4, zonder dat daar een indicatie voor nodig is. In de Leidse pers (Leids Nieuwsblad) staan met enige regelmaat korte stukjes met opvoedkundige tips en adviezen rond thema’s als straffen en belonen, eten, slapen, angsten enz. Het toepassen van deze methodiek gaat nu ook in de regio plaatsvinden en in Leiden blijven we er uiteraard mee doorgaan. Jeugd en Veiligheid (cursus voor Ouders van Tegendraadse Jeugd) De samenwerking in de wijk ter voorkoming van criminaliteit van jongeren, is toegenomen en de wijkagent en de jongerenwerker werken nauw samen. Wanneer men zich zorgen maakt om jongeren wordt het JPT (JeugdPreventieTeam) ingeschakeld en/of worden de jongeren in het JeugdVeiligheidsOverleg besproken. Het JVO draait vanaf 1-1-2009 en hier bepalen justitiële partners en zorgpartners samen de persoonsgebonden aanpak voor een jongere. Ook voor ouders van Tegendraadse Jeugd is er een nieuwe, door JSO ontwikkelde, methodiek beschikbaar, die als doel heeft ouders, wiens kind overlast veroorzaakt of in aanraking is geweest met de politie, te ondersteunen. Tegendraads bestaat uit een toolkit met verschillende interventies (cursussen, workshops etc.). De methodiek is gericht op training van professionals die vervolgens de activiteiten met de ouders uitvoeren. Voor Leiden lijkt dit een waardevolle aanvulling op de bestaande opvoedingsondersteuning. Bij jongeren met probleemgedrag gaat daarbij de aandacht vaak uit naar de jongere zelf en lukt het lang niet altijd ook ouders erbij te betrekken. Tegendraads voorziet bijvoorbeeld in workshops rond: mijn kind zit in een hanggroep: wat vind ik daar als ouder van, hoe ga ik daarmee om etc. De jeugdreclassering werkt in deze regio al met de meer specifieke individuele trajecten uit tegendraads. Medewerkers van HALT en Kwadraad zijn getraind om dit met ouders op te pakken. Nieuw: inzet van JES Rijnland Nieuw is de inzet van JES Rijnland met een moederprogramma, waarbij Moeders met kinderen tussen 0-8 jaar tijdens een 18-tal bijeenkomsten opvoedingsondersteuning krijgen. (een aanvulling op de koffieochtenden Moeders Buurten van Libertas Leiden, waar moeders ook ervaringen uitwisselen). Nieuw: inzet van Homestart Home-Start is een programma voor opvoedingsondersteuning en praktisch en sociaal emotionele ondersteuning aan gezinnen door vrijwilligers. Home-Start vorm geeft aan drie van de gemeentelijke functies: advisering; licht pedagogische hulp en deel coördinatie van zorg. Ook in de Stevenshof kunnen gezinnen nu worden aangemeld voor deze ondersteuning. Planning De inzet van huidige en toekomstige programma’s en activiteiten op deze risicofactor is weergegeven in het volgende overzicht.
17
Programma’s
Bereik/Acties 2009
Beoogd Bereik (BB) Afspraken /Acties (AA)
2010-2014
DOMEIN GEZIN Risicofactor
• •
Problemen met gezinsmanagement Probleemgedrag, seksualiteitsproblemen
Beschermende factor Diverse opvoedthema’s bijv.
•
Sociale binding binnen het gezin
•
Opvoeden zo
•
Eenmalig in 2009 georganiseerd
•
Peutergedrag
•
• •
Pubers (6 avonden Triple P thema’s
• •
Bij de kinderopvang zijn 2 bijeenkomsten georganiseerd (zindelijkheid en Triple P) 2 ouders hebben deelgenomen aan deze cursus 3 lezingen in de wijk
Centrum voor Jeugd en Gezin (CJG) maakt plan van aanpak met als uitgangspunt dat de vraag het aanbod bepaalt. (kernpartners: GGD, ActiVite, Kwadraad) - Streven naar verdubbeling van het aantal bijeenkomsten (20-25 ouders uit de Stevenshof per jaar) - Voorlichting koppelen aan vindplaats. (lezingen koppelen aan ouderavonden van SPL, B4Kids en scholen); 3 lezingen per jaar - Onderzoek naar vraag ouders/methodes hoe ouders te stimuleren
Programma’s
Bereik/Acties 2009
Peutergym + koffie voor de moeders (Libertas Leiden)
1 groep: 12 peuters
Beoogd Bereik (BB) 2010-2014 Afspraken /Acties (AA) Continuering 1 groep per jaar (10-15 peuters)
Triple P: training prof (JSO)
Op 3 locaties kinderopvang nog 1 pedagogisch medewerker geschoold.
Kennis Triple P blijft op peil.(nieuwe medewerkers worden door organisaties getraind, gemeente ondersteunt met materiaal)
Moeders Buurten.(Libertas Leiden)
Groep 1: gestopt/afgerond Groep 2: 10 moeders en 18 kinderen. Mogelijk start in 2010 een nieuwe groep. Introductie nieuw programma opvoedingsondersteuning bij CJG. Voor moeders met kinderen (0 t/m 8 jaar).18 bijeenkomsten in buurthuis of op school.
2 groepen per jaar die tweewekelijks bij elkaar komen. (20 moeders met kinderen). Project voor moeders met jonge kinderen gericht op ontmoeting en ondersteuning. Start nieuwe groep. Verwijzers: CJG, Scholen, peuterspeelzalen, netwerken JES Rijnland en andere organisaties.(10 ouders)
Moederprogramma JES Rijnland
18
Gezinsondersteuning (Homestart)
2 gezinnen
Opnemen in CJG aanbod. (jaarlijks 2 gezinnen)
Opstapje (Opvoedprogramma JES Rijnland) i.k.v. onderwijsachterstanden beleid
Introductie bij CJG; programma vergroot kansen van een kind door het op een speelse manier op school voor te bereiden. Het gezinsgerichte programma duurt twee jaar en begint als een kind twee jaar is. Het programma bestaat uit huisbezoeken en groepsbijeenkomsten.
5 à 10 gezinnen per jaar
Centrum voor Jeugd en Gezin (CJG)
-
-
CJG geopend mei 2009. Contact met Portaal (relatie huurproblematiek– gezinsproblematiek Contact met Jongerenwerk (voorlichting over opvoedingsproblematiek/ individu) 46 extra CJG contacten.
-
De trainingen zijn gestart in 2009 voor heel Leiden (HALT, Kwadraad). Ouders worden veelal door het JeugdPreventieTeam benaderd en gemotiveerd voor bijeenkomsten. 1 themabijeenkomst HALT (11 ouders) 1 workshop Kwadraad (9 ouders)
-
Opvoedkundige ondersteuning ouders van risicojongeren. (OTJ) (stedelijk)
-
Jaarplan opstellen (inclusief te verwachten bereik) CJG streeft naar centrumfunctie in wijk, die iedere ouder, professional en jeugdige kan vinden Laagdrempelig inlooppunt voor opvoedkundige en gezondheidsadviezen 100 extra CJG contacten per jaar in aanvulling op de bezoeken aan het consultatiebureau
Stedelijke doelstelling: 10-15 ouders per jeugdgroep per jaar.(twee groepsbijeenkomsten/ twee oudercursussen) Indien nodig maakt de Stevenshof hier gebruik van. 2 themabijeenkomsten HALT (20-30 ouders) - 1 oudergroep HALT (8-16 ouders) - 1 workshop Kwadraad (8-15 ouders) - 1oudercursus Kwadraad (8-15 ouders
19
20
Programma’s in het domein “school/peuterspeelzalen” ten behoeve van aanpak van
de risicofactor “vroeg en aanhoudend antisociaal gedrag” en de beschermende factor “gezonde opvattingen en normen op school” Samenwerking tussen de scholen. De lange samenwerking van scholen werpt ook in de werkgroep School vruchten af. In de Stevenshof werken de basisscholen al vele jaren in goed overleg samen. Al lange tijd hebben directeuren van de scholen zich ingezet voor een veilige schoolomgeving voor de kinderen. Met de komst van de Werkgroep School in het kader van “ Veilig Opgroeien in de Wijk “ (nu 5 jaar geleden) is deze samenwerking uitgebreid. Verschillende ondersteunende instanties hebben de directeuren in deze werkgroep de mogelijkheid gegeven nog meer op het welzijn van de leerlingen en de veiligheid in de wijk te focussen. De scholen voeren goed overleg over veel zaken, maar dankzij de werkgroep, die het vooral over de onderdelen van het Veilig Opgroeien heeft, trekken ze ook op dat gebied samen op en worden nieuwe initiatieven ontplooid. Zo hebben afgelopen schooljaar de onderbouw leerkrachten samengewerkt aan kennisvergroting over onderwijs aan het jonge kind. De opening en samenwerking met het Centrum voor Jeugd en Gezin in de Stevenshof heeft al mooie resultaten opgeleverd. Er is rechtstreeks contact tussen het jongerenwerk en het CJG op het moment dat een jongerenwerker zich zorgen maakt. Ook is het kinderwerk in het buurthuis drukdoende om samen met kinderen een kunstwerk te maken voor de verfraaiing van het CJG. Momenteel wordt er druk gewerkt aan de verkeersveiligheid. Samen werken de scholen met de nodige hulp van de gemeente aan een verkeersveilige omgeving voor alle bewoners, maar met name voor de schoolgaande kinderen in de wijk. Na de voorjaarsvakantie 2010 werken alle scholen aan een gezondheidsscreening van de kinderen, in samenwerking met de Paraplu. (de Paraplu is een samenwerkingsverband van veel organisaties waaronder de GGD, hun doel is beter in te spelen op vragen rond gezondheid) Later dit jaar zullen de scholen werken aan een dag waarop in de wijk zichtbaar gemaakt zal worden dat we samen hard werken aan de sociale vaardigheden van onze kinderen. Dat maar ook hóe we ons in zetten voor een sociale en veilige wijk. Natuurlijk zijn er verschillen tussen de scholen. Iedere school heeft een eigen sfeer, kiest eigen methodes en kent eigen speerpunten. Zo werken 3 van de 4 basisscholen voor de sociale ontwikkeling met de Kanjertraining terwijl kbs ’t Klankbord heeft gekozen voor de methode Leefstijl. Maar het doel van de scholen blijft hetzelfde, we werken hard aan de veiligheid van onze leerlingen en samen maken we de buurt mooier, veiliger en gezelliger. Dat begint met een goede opvoeding en goed onderwijs aan onze kinderen. Het positieve overleg geeft een goed voorbeeld… want ook daar zijn we het als scholen over eens; een goed voorbeeld doet goed volgen. Methodes scholen Stevenshof gericht op sociaal-emotionele ontwikkeling De scholen hebben allemaal een eigen specifieke methodiek op het gebied van sociaal emotionele ontwikkeling (Leefstijl, Jij en ik, Leefwereld, PAD) en continueren die. Wel wordt het werken daar waar nodig binnen de scholen weer geïntensiveerd. (School)maatschappelijk werk De gezamenlijke scholen in de Stevenshof hebben sinds 2009 de beschikking over 4 uur schoolmaatschappelijk werk per week. Maatschappelijk werk heeft veel contact met de interne begeleider op de scholen, neemt deel aan het ZAT en heeft verbinding met het CJG. De ervaringen zijn zeer positief.
21
Sociale vaardigheidstrainingen De aandacht voor sociale trainingen neemt binnen de scholen een steeds belangrijker plaats in. De Kanjertraining en de methode Leefstijl worden toegepast. Voorlichting groep 8 over genotmiddelen en seksualiteit Het project Lentekriebels is tijdens de eerste periode van CtC geïntroduceerd en inmiddels draaien alle scholen en het jongerenwerk dit programma over seksuele voorlichting in dezelfde week op school. Ook nu blijkt uit de enquête dat aandacht voor onveilig vrijen en ongewenste zwangerschappen belangrijk is. Invoering VVE light bij de reguliere peuterspeelzalen van de SPL Binnen het peuterspeelzaalwerk wordt gewerkt aan het bieden van kwalitatief goede opvang door het bieden van een omgeving waarin ieder kind zich veilig voelt en zich kan ontwikkelen. In de eerste CtC periode is de methode voor Voor- en Vroegschoolse Educatie (VVE) geïntroduceerd in Leiden en wordt er gericht gewerkt aan het stimuleren van de ontwikkeling van kinderen die dat nodig hebben. Het is de bedoeling dat door het werken met een VVE programma ieder kind een goede start kan maken op de basisschool. Er zijn verschillende erkende VVE programma’s. De Piramide methodiek is één van de erkende VVE (Voor- en Vroegschoolse Educatie) methodieken. Er is voor gekozen om in de reguliere peuterspeelzalen van de SPL onder andere in de Stevenshof te werken met een light versie van de Piramide methode vanwege het lagere percentage doelgroepkinderen dat daar naar de speelzalen gaat. Op de groep van een light speelzaal werken 1 groepsleidster en een assistent groepleidster. Daarnaast komt een ambulante peuterbegeleidster (APB) om de doelgroepkinderen extra ondersteuning te bieden. Op een VVE intensieve speelzaal werken 2 leidsters. Op een VVE light speelzaal werken de leidsters per jaar met 9 projecten in plaats van de 13 projecten waarmee de VVE intensieve speelzalen werken. Piramide Piramide is een educatieve methode voor kinderen van 0 tot 7 jaar. Piramide stimuleert jonge kinderen op een speelse manier in hun ontwikkeling. In een veilige en uitdagende omgeving ontdekken kinderen spelenderwijs de wereld om zich heen. Piramide biedt ieder kind de kans om zich optimaal te ontwikkelen. Elk kind ontwikkelt zich op een unieke manier. Dit vraagt om maatwerk. Binnen de Piramide methode wordt gewerkt met projecten. De projecten gaan over onderwerpen die dicht bij de kinderen staan, zoals kleding, hier woon ik en verkeer. Piramide heeft een doorgaande lijn naar de basisschool. Dezelfde projecten komen ieder jaar terug, steeds op een hoger niveau. Piramide loopt door van de peuterspeelzaal naar groep 1, 2 en in een aantal gevallen tot in groep 3. Dit kan de overgang van peuterspeelzaal naar de basisschool minder groot maken. Binnen de projecten komen alle ontwikkelingsgebieden aan de orde. Taal en spel spelen een belangrijke rol in het werken met de projecten. Piramide vindt het belangrijk dat het initiatief bij de kinderen ligt. De leidster begeleidt de kinderen bij het spelen wanneer het nodig is. Daarnaast neemt de leidster initiatief om de ontwikkeling van kinderen te stimuleren door activiteiten aan te bieden rondom verschillende projecten. Het initiatief van het kind en de leidster zijn twee basisconcepten van Piramide. De concepten nabijheid en afstand zijn de twee andere basisconcepten waarop Piramide gebaseerd is. Deze concepten komen onder meer naar voren in de projectstappen die gebruikt worden bij Piramide. Doelgroepkinderen Op de VVE light speelzalen waar met Piramide gewerkt wordt, krijgt een deel van de doelgroepkinderen tutoring door de APB. De APB werkt met individuele kinderen of met kleine groepjes kinderen. Vanuit de Gemeente Leiden is vastgelegd welke criteria er gelden voor doelgroepkinderen. Allereerst wordt er gekeken naar de vooropleiding van beide ouders. Daarnaast wordt er gekeken of een kind de Nederlandse taal voldoende beheerst en begrijpt om een goede start te kunnen maken op de basisschool. De leidster beoordeelt in samenwerking met de logopedist en de Ambulant Peuter Begeleider (APB) of een kind de Nederlandse taal voldoende beheerst.
22
Wanneer een kind doelgroepkind is, komt het vanaf zijn/haar derde jaar in aanmerking voor twee extra dagdelen (de kinderen komen in principe 2 dagdelen) en eventueel extra ondersteuning door de APB. Binnen Piramide worden de kinderen goed gevolgd. Ze worden geobserveerd door de leidsters, daarnaast worden de doelgroepkinderen door de APB getoetst. De APB gebruikt daarvoor het leerlingvolgsysteem voor peuters van het Cito. Dit leerlingvolgsysteem sluit aan bij het leerlingvolgsysteem dat door de meeste basisscholen gebruikt wordt. BSO’s Vlindertuin en Pandora van B4KIDS organiseren bijna iedere dag creatieve en sportieve activiteiten voor kinderen in de leeftijd van 4 tot 12 jaar. Zo ook in 2010 en verder worden er sport- knutsel- en andere workshops en activiteiten op de BSO georganiseerd. De reacties van de kinderen en de ouders zijn positief. Als je de hele dag op school heb gezeten, is het lekker als je daarna gewoon kunt rennen bij een sportworkshop of je creatieve uitspattingen ten toon kan stellen in een knutselworkshop. de Doel BSO. Kinderen voldoende uitdaging geven tot hun 12 jaar. Daarmee voorkomend dat de kinderen zich gaan vervelen op straat. Uitgangspunt is dat kinderen plezier halen uit sport en andere activiteiten wat een enorme bijdrage levert aan hun ontwikkeling, zowel lichamelijk als cognitief, sociaal en emotioneel. Een pedagogisch medewerker, die opgeleid is met het Positief Pedagogisch Programma (Triple P), ondersteunt de leidsters hoe zij gewenst gedrag bij de kinderen kan stimuleren en ongewenst gedrag kan reguleren. Deze opvoedingsstrategieën passen de BSO’s ook toe bij de workshops en activiteiten. Op deze manier draagt B4Kids bij aan het creëren van een positief klimaat voor kinderen in de Stevenshof. Planning De inzet van bestaande en nieuwe programma’s zijn weergegeven in het volgende overzicht:
23
Programma’s
Bereik/Acties 2009
Beoogd Bereik (BB) Afspraken /Acties (AA)
2010-2014
DOMEIN SCHOOL(incl. peuters) Beschermende factor
Gezonde opvattingen en normen op school
Risicofactor
Vroeg en aanhoudend antisociaal gedrag
VVE-light: (Voor- en Vroegschoolse Educatie peuterspeelzalen (Stichting Peuterspeelzalen Leiden) SPL
VVE (Voor- en Vroegschoolse Educatie scholen)
-
-
Bereik:% doelgroepkinderen 3 speelzalen in de Stevenshof: 40%, 14% en 13%. (toename t.o.v. 2008 is fors:9%, 7% en 5%) Alle groepsleidsters (5) van SPL in de Stevenshof hebben de training afgerond en een certificaat ontvangen.
Scholen zijn gestart met invoeren VVE. Ondersteuning door JES Rijnland.
-
-
-
-
Ik lees voor jou (voorleesprogramma JES Rijnland, BplusC)
Introductie voor kinderen van 2 tot 10 jaar voor wie het niet vanzelfsprekend is dat zij voorgelezen worden. Een vrijwilliger leest een half jaar lang voor.
Het maximaal aantal doelgroepkinderen toe leiden naar peuterspeelzalen.(kinderen krijgen naast taalstimulering vanaf 3 jaar een extra dagdeel op de speelzaal) Min. 2x per jaar deskundigheidsbevorderingbijeenkomst georganiseerd. 2-4 groepsbijeenkomsten per jaar op wijkniveau gehouden voor de gecertificeerde groepsleidsters. Alle scholen hebben een VVE-programma Alle peuterspeelzaalkinderen worden warm overgedragen in 2012 Kinderdagverblijven met doelgroepkinderen hebben een VVEprogramma Er is een VVE-netwerk dat samen kwaliteit bewaakt. Binnen dit netwerk wordt ook aandacht besteed aan (warme) overdracht van peuterspeelzaal/kinderdagverblijf naar school Alle doelgroepkinderen volgen een VVE-programma. Het bereik met VVE is 100%
5 gezinnen per seizoen
Leerlingvolgsysteem op sociaal-emotioneel gebied invoeren (naast CITO)
24
Programma’s ter ondersteuning van de sociale en emotionele ontwikkeling: (Normen en waarden) PAD, Jij en ik, Leefstijl, Leefwereld. Sova training: (kanjertraining) Omgaan met elkaar
CJG coördineert één gezamenlijke actie per jaar met als inzet verbetering van de sociale cohesie in de wijk gericht op ouders/kinderen. Deelnemers: scholen, SPL, B4kids,bibliotheek, buurthuis,jongerenwerk enz.
2 scholen zijn getraind voor de Kanjertraining.
Getraind personeel inzetten op groep 6-8
Daarnaast gaan 3 scholen starten met project “Omgaan met elkaar” (Anne Frank, Klankbord en Stevenshofschool).
Project ook in 2010 en verder uitvoeren
Gezondheid
Jaarlijks voortzetten projecten Lentekriebels en Okido
GGD/Paraplu
GGD gaat voor alle 4 scholen in het schooljaar 2009-2010 een profiel opstellen.
Uitkomsten uit de enquête van Paraplu bepalen de acties. Streven naar uitvoering van 1 actie per jaar waaraan groepen 7 en 8 deelnemen van 4 scholen
Weet wat je wilt
Geen vragen of activiteiten m.b.t. verslavingspreventie in schooljaar 2008-2009.
Alle basisscholen in Stevenshof (4) maken jaarlijks gebruik van dit aanbod
Invoering schoolmaatschappelijk werk
10 casussen afgerond. 4 casussen staan nog open. 50 geregistreerde advies/spreekuurvragen. Op 2 scholen worden de spreekuren samen met GGD gedaan. 75% van de deelnemende ouders geeft aan tevreden te zijn met het SMW-gesprek.
Voortzetting spreekuren SMW op alle basisscholen. Intensivering samenwerking tussen ZAT, basisschool en CJG. Bijv. 1 spreekuur per week waaraan 1 ouder per week deelneemt. Blijvend aandacht voor oudertevredenheid.
25
Programma’s in het domein “wijk en vrienden” ten behoeve van aanpak van
de risicofactor “omgang met vrienden die probleemgedrag vertonen” en “omgang met vrienden die alcohol en drugs gebruiken” en “gebrek aan organisatie en binding in de wijk”en de beschermende factor “mogelijkheden voor positieve betrokkenheid (kansen/erkenning) in de wijk” Positieve rolmodellen en jongerenkader De wijkagent van de Stevenshof maakt wekelijks een rondje langs alle hangplekken in de Stevenshof en gaat het gesprek aan met de jeugd, luistert naar hun verhalen, wensen en opmerkingen. Door het project “Veilig Opgroeien” is er veel contact met andere instanties die ook veel met jeugd te maken hebben en zijn de lijnen kort en kan direct en adequaat ingegrepen worden als er problemen zijn op een bepaald vlak. Het jongerenwerk is sinds 2007 actief in de wijk. Het jongerenwerk organiseert, begeleidt en voert activiteiten uit voor jongeren van 12 t/m 23 jaar. Ze profileren zich op het gebied van recreatie, educatie, kunst en cultuur, sport en individuele coaching. In de wijk wonen en leven veel jongeren met wensen en behoeften, de ene jongere spreek en zie je alleen op straat en de andere zie je binnen in de jongereninloop of bij andere activiteiten. In 2009 hebben we met 150 jongeren contact gehad via onze activiteiten. Veilig opgroeien in de wijk is een belangrijk thema binnen ons werk. Het signaleren en preventief opereren staan daarom ook hoog in het vaandel; samen met partners houden wij de wijk veilig en leefbaar. In 2010 wordt verhuisd naar de Mary Zeldenrustweg, waar het jongerenwerk een leegstaand schoolgebouw betrekt. In de reguliere jongereninloop kunnen jongeren ontspannen, een praatje maken, gamen, tafelvoetballen, internet en jongereninformatie ontvangen etc. Naast deze basisactiviteit zal er een vrijwilligersgroep worden opgezet. De nieuwe activiteiten die georganiseerd zullen worden zijn o.a. huiswerk begeleiding, een kookactiviteit, jongereninformatiepunt en themabijeenkomsten. In het kader van “Veilig opgroeien” heeft het jongerenwerk een signalerende en preventieve functie, zoals het signaleren van een toename van drankgebruik onder jongeren in de openbare ruimten. Alle zaken rondom het thema veilig opgroeien worden altijd in multidisciplinair verband besproken en aangepakt. Jongerenwerkers willen een brug slaan tussen jong en oud, de jongerenoverlast verminderen en zo goed als mogelijk de buurtbewoners betrekken bij zaken die hen en de jongeren aan gaan. Elke jongere uit de Stevenshof tussen de 12 jaar en 23 jaar is welkom bij een van hun activiteiten in het nieuwe centrum. Kinderwerk biedt mogelijkheden aan ouders en kinderen om deel te nemen aan activiteiten in het buurtcentrum, zoals het project Moeders Buurten, peutergym, de speel-o-theek en muziek op schoot. Ouders kunnen zelf vormgeven aan activiteiten die zij voor hun kinderen en henzelf goed vinden. Eigen initiatief wordt gestimuleerd en is vooral goed zichtbaar in het project Moeders Buurten. Met mooi weer gaan de moeders samen naar het strand of met elkaar naar de speeltuin. Ook organiseren zij een creatieve markt of worden vrijwilliger, bijvoorbeeld bij de speel-o-theek. Ouders die bij de opvoeding tegen problemen aanlopen vinden in hun nieuwe netwerkomgeving anderen die hen kunnen steunen. Verwijzen naar het Centrum voor Jeugd en Gezin (CJG) en opvoedcursussen behoren tot de mogelijkheden. Ouders nemen ook vaak samen deel aan een cursus. Het netwerk dat deze ouders opbouwen, vormt vaak een sociaal steunnetwerk voor de hele basisschoolperiode. Het aanbod aan kinderen is enorm toegenomen: de
26
NSA heeft een groot bereik gehad onder kinderen, TOS bereikt op straat veel kinderen en in het buurtcentrum vinden meer activiteiten plaats en worden meer kinderen bereikt. Door het project Veilig Opgroeien in de Stevenshof is er meer aandacht en ruimte gekomen om initiatieven te nemen. Doordat organisaties samenwerken zijn signalen omgezet in activiteiten en is er een breder en veelzijdig aanbod ontstaan, waar ouders en kinderen baat bij hebben. Het is ook goed te merken dat deze ontwikkeling de activiteiten doet groeien en dat de deelname groot is. In de toekomst moeten we deze lijn vasthouden. Thuis Op Straat (TOS) in de wijk is gericht op het verbeteren van het sociale leefklimaat in wijken en buurten, waarbij het accent ligt op de buitenruimte: het publieke domein. TOS is gespecialiseerd in het maken van (ver)bindingen in de wijk en zorgt voor een positieve inzet op straat door het aanbieden van activiteiten voor de jeugd. Dagelijks organiseren de TOS medewerkers activiteiten voor kinderen, tieners en jongeren. Daarbij gaat het in de kern om spel- en speelplezier met regels en aandacht voor iedereen. Tijdens de activiteiten letten de medewerkers op wat er goed gaat en wat aandacht verdient. Deze signalen worden systematisch verwerkt in het elektronisch logboek. De leeftijdsgroep waar TOS zich op richt is 4 tot en met 23 jaar. De inzet en interventies van TOS gaan echter verder dan deze leeftijdsgroep. Kansrijke bewonersinitiatieven krijgen ondersteuning in organisatie en uitvoering. Overal waar Thuis Op Straat werkzaam is, werkt TOS onder het motto ‘liefde en aandacht is toch voordeliger’ . In de Stevenshof werkt TOS sinds 2009 4 dagen in de week. De eerste resultaten zijn bemoedigend; “de bekendheid onder bewoners, kinderen en jongeren in de Stevenshof is groot en vrijwel iedereen is positief over de activiteiten van TOS. De kinderen die goed bekend zijn met TOS, geven aan dat het spelen dankzij TOS veiliger wordt, waardoor meer kinderen buiten komen spelen. In combinatie met het feit dat relatief veel jeugd heeft aangegeven bang te zijn voor andere kinderen en volwassenen en daardoor soms niet buiten durven te spelen, biedt dit voor TOS goede handvatten.” (bron; onderzoek naar bewonersbetrokkenheid en leefbaarheid in de wijk Stevenshof in Leiden, uitgevoerd door Verwey-Jonker Instituut, 2009) Sociale vaardigheidtrainingen binnen het jongerenwerk en Tegendraads Eerder is al gesproken over de wens om meer sociale vaardigheidstrainingen te kunnen geven in de wijk. Ook binnen het jongerenwerk leeft deze behoefte. De mogelijkheden hiertoe moeten dan ook worden onderzocht. Bij de aanpak van de risicofactor “problemen met gezinsmanagement” is gesproken over de methodiek Ouders van tegendraadse jeugd. Ook het jongerenwerk wil hierbij betrokken worden. Zie voor meer informatie over deze methodiek zie: de aanpak van de risicofactor “problemen met gezinsmanagement”. Politie en HALT voorlichtingen HALT heeft de voorlichting op scholen overgenomen van de politie. Programma’s over vuurwerk en normen en waarden kunnen worden ingekocht bij HALT. De contacten met de wijkagent zijn daardoor minder geworden, maar er is/blijft goed contact tussen de scholen en wijkagent. Directeuren kunnen op aanvraag een beroep doen op de politie en in het bijzonder de wijkagent voor bijvoorbeeld het geven van een gastles. Wijkactie door groep 7 en 8 en jongeren in de wijk In de eerste CtC periode is een groot project “Kinderen Overbruggen” door de kinderen van groep 7 uitgevoerd. Gesubsidieerd door onder andere Fonds 1818, Druckerfonds en woningbouwverenigingen is een grote brug centraal in de wijk door 80 kinderen voorzien van kunst, waarbij kunstenares Fleur van den Berg de kinderen heeft aangespoord tot creativiteit en de samenwerking tussen het kinderwerk en de scholen ervoor heeft gezorgd dat alle 80 kinderen ook daadwerkelijk het kunstatelier hebben bezocht.
27
Ook voor de komende periode verdient het aanbeveling om te kijken hoe jongeren zich beter bewust worden van hun wijk en op creatieve wijze aan de wijk kunnen bijdragen. BOS projecten en naschoolse activiteiten Sporten is goed voor de ontwikkeling van kinderen. Ze bewegen en leren samen te werken en te spelen en in een team te opereren. Sport kan voor de wijk een belangrijke rol vervullen. In dit kader waren de NSA, (= naschoolse activiteiten), en het BOS project (= Buurt Onderwijs Sport) gedurende een periode van 3 jaar zeer succesvol in de wijk. (subsidie van VWS was slechts voor 3 jaar beschikbaar gesteld) Er wordt nu door de gemeente onderzocht of beschikbare combinatiefunctionarissen hierin iets kunnen betekenen. Contact tussen professionals in de wijk Het organiseren van thema bijeenkomsten in het kader van Veilig Opgroeien is in 2008 door de gemeente weer opgepakt en biedt de professionals in de wijk de mogelijkheid om met elkaar en elkaars plannen en werkzaamheden kennis te maken. Ook is er in 2008 een wijkboekje gemaakt over Veilig Opgroeien. Planning De inzet van bestaande en nieuwe programma’s zijn weergegeven in het volgende overzicht:
28
Programma’s
Bereik 2009
Beoogd Bereik (BB) Afspraken /Acties (AA)
2010-2014
DOMEIN WIJK EN VRIENDEN Risicofactoren
• • • •
Beschermende factor
•
Omgang met vrienden die probleemgedrag vertonen Gebrek aan organisatie en binding in de wijk Omgang met vrienden die alcohol en drugs gebruiken Seksualiteitsproblemen Mogelijkheden voor positieve betrokkenheid (kansen/ erkenning) in de wijk
NSA: Naschoolse activiteiten (Libertas Leiden)
Project loopt t/m 2009. Aantal georganiseerde activiteiten: 32 65% van de schoolkinderen namen deel.
Bereik onduidelijk omdat aanbod naschoolse activiteiten verandert vanaf september 2010 door inzet van combinatiefunctionarissen. Streven naar behoud bereik 2009.
TJ: Toezicht door jongeren
12 jongeren, momenteel niet uit de Stevenshof. Op donderdag lopen ze wel rondes in de Stevenshof. Evaluatie traject bijna afgerond.
Bereik nog onduidelijk; voortzetting is afhankelijk van evaluatie.
BOS-project (Buurt Onderwijs Sport)
Project loopt t/m 2009. 60% van de basisscholen. 1000 jongeren bij diverse activiteiten.
Bereik onduidelijk omdat BOS-projecten verandert vanaf september 2010 door inzet van combinatiefunctionarissen. Streven naar behoud bereik 2009
Bezoek scholen door wijkagent
Wijkagent komt langs op verzoek. Programma’s op het gebied van veiligheid kunnen afgenomen worden via HALT
Wijkagent komt langs, wanneer scholen initiatief nemen. Scholen maken gezamenlijk plan van aanpak. Minimaal 1x per jaar op iedere school.
29
Zakgeldproject (Zakgeldbureau 2work4 = onderdeel van Libertas Leiden)
Leeftijd 13-17 jaar, 4 (max. 6) jongeren per keer in de middaguren van maandag t/m donderdag. Vaste werkplekken: 15 Incidentele klussen: 20 Totaal aantal jongeren: 35
TOP Sport nu
(in 2008 in heel Leiden 1000 bezoekers). Tot medio september 2009 vonden 2 activiteiten per week plaats. Daarna 3 activiteiten per week. Aan de activiteiten werd deelgenomen door overwegend allochtone jongens. Per activiteit: - gem. aantal jongeren: 11 - gem. leeftijd: 16 jaar
Thuis Op Straat (TOS): TOS is een aanpak die zich afspeelt in de buitenruimte en een bijdrage levert aan het sociale klimaat in het publieke domein. In het publieke domein spelen twee centrale opgaven in de grote stad: - Veiligheid - Sociale cohesie Kinderen en jongeren zijn grootgebruikers van het
TOS richt zich op jeugd van 4 – ongeveer 20 jaar. Aantal activiteiten: 335 Aantal kindcontacten: 11706 - tot 12 jaar: 80% - 12-15 jaar: 16% - 16+ : 4% Gemiddelde deelname per activiteit: 32 kinderen
In wijkactieplan 2010 van De Sleutels is het zakgeldproject opgenomen. Portaal ondersteunt project ook met 4 plekken voor jongeren. De Sleutels en Portaal hebben een contract met Libertas Leiden (Zakgeldbureau 2work4) voor ieder minimaal 4, maximaal 6 werkplekken voor jongeren per jaar. Voorbeeld van werkzaamheden zijn: folders bezorgen, helpen opbouwen van de kerstmarkt, brieven in enveloppen vouwen, vuurwerkopruimactie, hapjes en drankjes verzorgen op de nieuwjaarsreceptie van de woningbouwvereniging. Beoogd bereik: - Aantal vaste werkplekken: 16 - Incidentele klussen: 20 - Totaal aantal jongeren: 36
Per vakantie (m.u.v. kerstvakantie) minimaal één in- of outdoor tiener/jongerensporttoernooi i.s.m. Jongerenwerk. 300-310 activiteiten per jaar Beoogd aantal kindcontacten: ca. 10.000 per jaar
30
publieke domein. TOS richt zich vooral en in de eerste instantie op de jeugd die zich in de buitenruimte ophoudt, dit is in de praktijk de groep van 4 – ongeveer 20 jaar Boekje
Update in 2011.
Nieuwsbrief voor professionals
1 maal per jaar uitbrengen door gemeente. Oplage 500 ex.
Kinderacties (Libertas Leiden)
2 of meer activiteiten per week in buurthuis (24 deeln). 9 thema activiteiten (15 – 50 deelnemers). 1 week hutten bouwen in de zomervakantie (82 deeln.)
Voortzetting bereik 2009
Straatspeeldag (Libertas Leiden)
208 deelnemers.
Voortzetting bereik 2009
NSO: Naschoolse opvang (B4kids)
BSO Pandora en BSO Vlindertuin bieden wekelijks workshops aan eigen kinderen, in de hoop ze langer geïnteresseerd te houden in de BSO. Wonderland is september 2009 met een NSO voorziening voor alle scholen gestart op de OBS Anne Frank.
Jongerenwerk (Stichting Jeugd en Jongerenwerk Midden Holland)
Binnenkort is de opening van het jongerencentrum aan de Mary Zeldenrustweg t.b.v. het jongerenwerk. - Er is extra personeel aangetrokken om de grote groep jongeren te begeleiden. Totaal aantal jongeren 12 t/m 18 jaar is 80 jongeren. Outreachend werk is weer opgestart op dit moment is dit 2 uur per week. - In het kader van CtC-conclusies zijn er concrete afspraken gemaakt met de wijkagent m.b.t. foute vrienden en overlastgevende jongeren in de wijk.
Pandora en Vlindertuin willen bereiken dat de kinderen op latere leeftijd van Pandora afgaan, zodat ze niet in de buurt lopen rond te hangen. De gemiddelde leeftijd in de oudste leeftijdsgroep is nu 10,4 jaar. Met de workshops en activiteiten wordt getracht deze gemiddelde leeftijd omhoog te krijgen (10,7/11 jaar), zodat kinderen niet op de straat rondhangen als de ouders aan het werk zijn. - Nieuwe locatie is een feit, Uitbreiding van het jongerenwerk op Mary Zeldenrustweg. - Doelgroep vergroten van 80 naar 100 bezoekers per week. - SJJMH spreekt alle overlastgevende jongeren aan op gedrag.(in nauw overleg met wijkagent) - Per vakantie (m.u.v. kerstvakantie) minimaal één in- of outdoor tiener/jongerensporttoernooi i.s.m. TOS. (verwachte aantallen kinderen?)
31
Verbeteren veiligheid (wijkagent)
Politie Hollands Midden is overgestapt op nieuw registratiesysteem: Systeem kleurcode m.b.t. overlast plekken is gewijzigd in de Beke-shortlist methodiek. Adequate aanpak op geprioriteerde groepen.
Verdere implementatie Beke methodiek. Presentatie onderzoek in 2010 van 2 studenten HSL over voortgang Beke
Verbeteren veilige leefomgeving (gemeente)
Voorbereiding renovatie wijkpark
Herinrichting wijkpark met spelen en sport in park en een waterspeelplaats
Woningbouwvereniging De Sleutels
Wijkactieplan opgesteld (daarin o.a. opgenomen): • realisatie spreekuurlocatie • inzet Leiden Buitengewoon veilig • aanbrengen geveltuinen • wijkschouw • aanbrengen brandpoortverlichting • aanpak binnenplaats
Wijken voor Kunst Platform Leefbaarheid Managers (PLM) Platform Leefbaarheid Uitvoerenden (PLU)
Inventarisatie gestart
• • • • •
Zakgeldbureau (contract met Libertas Leiden voor 4 jongeren een werkplek) Wijkveiligheidsmarkt Vuurwerkopruimactie Kunstproject Verbeteren sociale cohesie
Uitvoering geven aan acties Jaarlijks gezamenlijk een infomarkt voor de wijk organiseren door partners in overleg met CJG.
Integratie jong–oud in de wijk
Onderzoek door Portaal onder ouderen waar onveiligheidsgevoelens vandaan komen. Uitvoering geven aan mogelijke gezamenlijke acties met Jongerenwerk.
Schoolpleinen
Openbaar gebruik stimuleren.(inclusief alle acties die daaraan vooraf gaan)
32
Bijlage 1 Noord 46%
Merenwijk 67%
Stevenshof nvt
Zuid-west 47%
64% (58%)
98% (93%)
nvt
78%(72%)
% allochtone leerlingen op VVE-scholen( incl. Kleuters)
Noord 55%
Merenwijk 95%
Stevenshof nvt
Zuid-west 67%
% gewichtenkinderen op VVE-basisscholen (groep 3 t/m 8) nieuw gewicht oud gewicht
Noord 47% 77%
Merenwijk 53% 92%
Stevenshof nvt nvt
Zuid-west 44% 64%
% ongeoorloofd verzuim op de basisschool( alle scholen in de wijk) % geoorloofd verzuim op de basisschool( alle scholen in de wijk)
8% 76%
10% 83%
13% 66%
14% 83%
% leerlingen dat deelneemt aan sport, cq naschoolse opvang voorlopige cijfers 2008-2009
Noord 63% 77%
Merenwijk 79% 81%
Stevenshof 41% 62%
Zuid-west 58% 63%
% gewichtenkleuters op de VVE-scholen (n= 1028) % allochtone kleuters op VVE-scholen (n=945)*
* bij 8% van de 1028 kleuters was alleen bij 1 ouder het geboorteland Nederland ingevuld. Tussen haakjes het percentage allochtone kleuters als deze 83 kleuters waren meegeteld als aparte categorie.
33
