juni Jaarthema: Compassie vieren Interview met Frits Hoogewoud Ervaringen in Israël en de Palestijnse gebieden

Dertiende jaargang / nummer 4 / juni 2012

Jaarthema: Compassie vieren Interview met Frits Hoogewoud Ervaringen in Israël en de Palestijnse gebieden

Inhoud

Colofon

3

Rabbijn Van de Kamp over het handhaven van koosjer slachten 4 Interview met Frits Hoogewoud 6 Ga en leer! Wasti: rolmodel of pokkewijf? 7 Jaarthema Compassie: Compassie vieren De grote schoonmaak van de ziel 8 Opdat de angst het niet zal winnen... 9 Compassie vieren in de islam 10 Filmbespreking van ‘The Help’ 11 Synagogen in Nederland: Alkmaar Een echo uit de synagoge 12 De gemeente viert Gods mededogen 13 Zo doen wij Kerk en Israël in … Groningen/Drenthe 14 Ervaringen op een studiereis naar Israël en de Westbank 15 Onopgeefbaar verbonden – Arie Oostlander 16 Te doen onderweg 17 Column 17-18 Boekbesprekingen 19 Lernen met LEV 20 Varia Restyling op komst

Vanuit de onopgeefbare verbondenheid van de christelijke gemeente met het Joodse volk wil dit blad een bron van informatie zijn voor allen die geïnteresseerd zijn in of zich verantwoordelijk weten voor de verhouding van Kerk en Israël. Uitgever: Dienstenorganisatie Protestantse Kerk in Nederland Joseph Haydnlaan 2a 3533 AE Utrecht Postbus 8504 3503 RM Utrecht telefoon (030) 880 18 80 e-mailadres [email protected] website www.pkn.nl/kerkenisrael Hoofdredacteur: Floor Barnhoorn Redactie: René van den Beld, Reinier Gosker, Greetje van der Harst-de Leeuwe, Fred Meijnhardt, Rijk Roelofse, Kees Schakel, Adri van der Wal Eindredacteur: Anja de Zeeuw Vormgeving en druk: Opmaak: Ladenius Communicatie, Houten Druk: Drukkerij de Groot, Goudriaan Abonnementsprijzen: Particulier abonnement 7 9,- per jaar (vier nummers) Pakketabonnement 7 4,- per jaar (vier nummers, vanaf 10 exemplaren) Kerk & Israël Onderweg is voor (visueel) gehandicapten ook verkrijgbaar in gesproken vorm op cd-rom (voor de daisyspeler). Nadere informatie hierover is te krijgen bij de Christelijke Bibliotheek voor Blinden en Slechtzienden (CBB) te Ermelo, telefoon (0341) 56 54 99 Artikelen mogen met bronvermelding overgenomen worden in andere uitgaven. De redactie ontvangt graag een exemplaar van deze uitgaven.

23E JAARGANG, NUMMER 4 • OKTOBER 2010

Dit juninummer is het laatste nummer in deze uitvoering. In september zal Kerk & Israël Onderweg gerestyled zijn. Lees meer hierover op pagina 20. De redactie

Kerk & Israël Onderweg is een uitgave van de Protestantse Kerk in Nederland en verschijnt viermaal per jaar.

Wilt u eigen kopij inzenden? Neemt u dan eerst contact op met de redactie van Kerk & Israël Onderweg: [email protected] De redactie kan plaatsing niet garanderen. ISSN 1566-9033

Bij de cover: Verschillende kunstenaars hebben de zeven werken van barmhartigheid (compassie) verbeeld. Onder hen Ruud Bartlema, beeldend kunstenaar en leraar Joodse mystiek, zie www.ruudbartlema.nl > Schilderkunst > Series > Zeven werken van barmhartigheid De titel van het kunstwerk op de cover is: 'Vreemdelingen huisvesten'. Foto: Stichting Docete, www.docete.nl

Juni 2012

Kerk & Israël Onderweg

2

Dierenwelzijn en godsdienstvrijheid botsen in de politiek Het christelijk belang bij het handhaven van koosjer slachten Voor iedereen gaat de vleesconsumptie in Nederland onverminderd door in de toekomst. Alleen moslims en Joden zullen het mogelijk zonder vlees moeten doen, als de Partij voor de Dieren haar zin krijgt. Rabbijn Lody van de Kamp ziet deze ontwikkeling als symptoom van de irritatie tegen religie in de publieke ruimte. De confessionele politieke partijen moeten zich teweerstellen tegen deze verdergaande erosie van de godsdienstvrijheid, betoogt hij.

Bijna alle politieke partijen in de Tweede Kamer spraken bij een mogelijke beperking van het ritueel slachten over een afweging tussen dierenwelzijn en godsdienstvrijheid, waarbij de balans inmiddels doorslaat ten gunste van het dierenwelzijn. Tot nu toe hebben – anders dan in de Eerste Kamer – in dat deel van het Binnenhof alleen de confessionele partijen zich tegen het wetsvoorstel van de Partij voor de Dieren (PvdD) gekeerd. De ChristenUnie (CU), de Staatkundig Gereformeerde Partij (SGP) en het CDA lieten weten de plannen niet te steunen.

Huiswerk Maar deze confessionele partijen hebben nog wel wat huiswerk te doen, zo blijkt. Ook binnen hun eigen achterban horen we veel vragen over het standpunt van hun respectieve partijen. Tijdens mijn gesprekken van de afgelopen maanden in kerkelijk Nederland kom ik veelvuldig een zekere ambivalentie of onverschilligheid tegen over het koosjer slachten. Die onverschilligheid maakt pas plaats voor zorg nadat ik heb uitgelegd wat het koosjer slachten voor de Joodse gemeenschap betekent, wat de waarde is van de bijbelse wetgeving die eraan ten grondslag ligt en wat de essentie is van godsdienstvrijheid in ons land. De waarheid is namelijk dat de discussie rond koosjer slachten helemaal niet alleen de moslims of Joden raakt, maar iedere religieuze burger in Nederland.

Klokkenluiden

kerkklokken. Zo werd een kerkelijke gemeente in Leerdam onaangenaam getroffen door een mogelijk verbod op het luiden van de kerkklokken. Net zoals dit de katholieke kerkganger in Tilburg bijna overkwam. Gemeentelijke overheden worden steeds vaker aangesproken op het feit dat ze die zondagsrust willen handhaven. Het zou tijd worden voor een nieuwe ‘hedendaagse’ wetgeving waarin een stille zondag niet meer past. In het huidige klimaat van secularisatie en ontkerkelijking is er sprake van een verdergaande erosie van de godsdienstvrijheid. De seculiere partijen lijken bijna overal vrij spel te willen hebben. En dat krijgen ze ook vaak.

Bijzonder onderwijs Een paar voorbeelden: de inhoudelijke problemen waar bijvoorbeeld het bijzonder onderwijs op confessionele grondslag tegenaan loopt, de beperkingen bij het hanteren van gewetensbezwaren voor ambtenaren en de externe bezwaren tegen het op een eigen manier invullen van religieuze regels binnen organisaties, zoals de SGP met betrekking tot het vrouwenkiesrecht. De strijd tegen het ritueel slachten en de roep om het besnijden te ontmoedigen zijn dan ook niet alleen een strijd tegen de ‘verspreiding van de islam’ in ons land of, zo u wilt, tegen de ‘halsstarrige’ Joodse riten die maar niet willen wijken voor enig modernisme.

De seculiere politiek kan weer een stapje dichter bij de grens van het kerkelijk erf komen

Godsdienstvrijheid gaat helemaal niet alleen maar over de hoogte van de minaretten, het besnijden van jongetjes of het slachten van vee door middel van de halssnede. Het gaat ook over heel andere zaken. Godsdienstvrijheid gaat ook over het klokkenluiden, het recht op zondagsrust, het mogen houden van processies, het organiseren van onderwijs op confessionele grondslag en nog veel meer zaken. De afgelopen jaren is er veel te doen geweest rond de ‘overlast’ van luidende

Ze zijn een symptoom van irritatie over religie in de openbare ruimte in het algemeen, die hoe dan ook bestreden moet worden. En bij die bestrijding wordt gebruikgemaakt van onderwerpen zoals bijvoorbeeld de Partij voor de Dieren die presenteert, met gebruikmaking van termen als ‘dierenwelzijn’ en ‘mensenrechten’.

Juni 2012


Godsdienstvrijheid gaat ook over het klokkenluiden. Foto: Dreamstime

Krachten bundelen Deze erosie van religieuze vrijheid moet natuurlijk ongedaan gemaakt worden. En dat kán zonder meer, maar dan zullen in ieder geval de confessionele partijen hun krachten moeten bundelen. Zij zullen voortdurend met hun eigen achterban in gesprek moeten zijn over waar het in ons land eigenlijk over gaat. Zij zullen proactief iedere verdere aantasting van godsdienstvrijheid moeten tegengaan. Wordt deze strijd namelijk nagelaten, dan is het afschaffen van koosjer slachten slechts een volgende stap die de seculiere politiek weer dichter bij de grens van het kerkelijk erf brengt. Lody B. van de Kamp (BEd.) Lody B. van de Kamp is orthodoxJoods rabbijn, schrijver, publicist, zakenman en CDA-politicus. Rabbijn Van de Kamp is spreker op de OJEC-conferentie 'Grenzen aan de godsdienstvrijheid' op 11 juni. Aanmelden noodzakelijk. Zie www.ojec.org

3

Interview met doctor Frits Hoogewoud Een leven in dienst van het Boek Frits J. Hoogewoud ontving in december vorig jaar in Kampen een eredoctoraat van de Protestantse Theologische Universiteit (PThU) voor zijn bijdragen aan Joodse studies in Nederland. Ook was hij betrokken bij talloze publicaties en bij het inrichten van verschillende tentoonstellingen. Reden voor de redactie van Kerk & Israël Onderweg om bij hem langs te gaan voor een interview.

Hoe is uw interesse voor judaïca ontstaan?

Frits Hoogewoud. Foto: Herman Heijn

Die is gegroeid in de studie en tijdens het werk. Ik studeerde in Amsterdam theologie met als hoofdvak Oude Testament, Bijbels Hebreeuws. Mijn kennis heb ik verdiept tijdens anderhalf jaar studie in Israël, en daarna kwam het werk als conservator in de Bibliotheca Rosenthaliana. Wat is de Bibliotheca Rosenthaliana? Het is een van de belangrijkste collecties boeken, handschriften en prenten over het Jodendom in Nederland, naast Ets Haim, de bibliotheek van de Portugese synagoge. De basis van de Rosenthaliana vormde de privécollectie van een Duitse geleerde, Leeser Rosenthal uit Hannover, wiens zoon bankier was in Amsterdam. De collectie werd in 1880 geschonken aan de stad Amsterdam – ter plaatsing in de Stadsbibliotheek die even daarvoor, in 1876, ook Universiteitsbibliotheek was geworden. Wat is het verschil met de collectie van Ets Haim? De bibliotheek van de Portugese synagoge is ouder, dateert uit de zeventiende eeuw, en is allereerst een seminariebibliotheek, voor het eigen onderwijs. Daarnaast is Ets Haim Sefardisch (Zuid-Europees Joods); de Rosenthaliana is Asjkenazisch (Oost-Europees Joods) van achtergrond. In die zin complementeren ze elkaar. Maar de Rosenthaliana is vele malen groter en up-to-date. Ik verwijs graag naar het jubileumboek ‘Bibliotheca Rosenthaliana. Treasures of Jewish Booklore’ van 1992.

U bent ook verbonden aan de Societas Hebraica Amstelodamensis (SHA). Wat werd en wordt daar gedaan?

Rijksarchief (later het Nationale Archief) in Den Haag het fotoalbum over de teruggave van tweeënhalf miljoen boeken die in de Tweede Wereldoorlog geroofd waren – waaronder die van de Rosenthaliana. Toen dacht

Ik reconstrueerde veel van de boekenroof. ik: hier moeten we iets mee, dit gaat ook over ónze boeken. Ik heb veel van het proces van roof en recuperatie gereconstrueerd. Wat is er in de oorlog met de collectie gebeurd?

Dat klopt. Ik ‘ontdekte’ in het Algemeen

Omdat de Duitsers ervan uitgingen dat de Rosenthaliana Joods privébezit waren, legden ze er in augustus 1941 beslag op. Ze verzegelden de studiezaal, precies zoals ze dat tegelijkertijd deden met drie Joodse instituutsbibliotheken. De indruk die dat maakte deed denken aan ‘het gevoel dat geheerst moest hebben toen de Arke des Verbonds door de Filistijnen veroverd werd’ (Abel Herzberg). Ondanks de verzegeling heeft de toenmalige directeur ervoor gezorgd dat het kostbaarste in de gemeentelijke schuilkelder in de duinen opgeborgen werd. En toen de

Juni 2012


Wat was uw taak als conservator? Terwijl mijn collega zich specialiseerde op het gebied van het antiquarische boek, hield ik me steeds met de aanschaf en ontsluiting van moderne werken over het Jodendom bezig. Maar ook met de gang van zaken rond ‘de geroofde boeken’.

Duitsers zich in 1944 niets meer aantrokken van de status van de Rosenthaliana (overheidsbezit, geen Joods bezit) ‘hielp’ de directeur door de boeken voor het transport uit het magazijn te laten halen, zodat alle tijdschriften onaangetast bleven. Na de oorlog kwamen de schatten uit de duinen terug, en troffen de Amerikanen in 1945 de geroofde collectie niet ver van Frankfurt aan. Veel van de kisten waren – gelukkig – niet eens geopend! Alle boeken zijn teruggekomen. In tegenstelling tot de boeken van Ets Haim die een jaar eerder zijn gedeporteerd; daarvan zijn wel boeken weggeraakt.

De SHA is in 1961 opgericht door prof.dr. M.A. Beek, oudtestamenticus aan de Universiteit van Amsterdam. Hij gaf Hebreeuws en wilde zijn groep doctoraalstudenten bij elkaar houden. De SHA werd een studieclub en vertaalgezelschap. Daar is de serie ‘Een vertaling om voor te lezen’ (uitgave van NBG/KBS – red.) uit voortgekomen. Een paradoxale uitspraak van professor Beek was: ’Het is onmogelijk én noodzakelijk om de Hebreeuwse Bijbel, het Oude Testament, te vertalen.’ Noodzakelijk omdat niet iedereen Hebreeuws kent, en onmogelijk omdat een vertaling nooit recht doet aan het origineel. Een compromis is dus: de twee talen naast elkaar laten staan, zoals in de nieuwe uitgave ‘Tanach’ van de stichting Sja’ar en het Nederlands Bijbelgenootschap. Je geeft aan: het is maar een vertaling. Waarin verschilt de wijze waarop Joodse en christelijke geleerden naar een tekst kijken? Allereerst is het belang van een vertaling groter aan christelijke kant. Vanuit Joods oogpunt bezien is de vertaling totaal secundair. Ten tweede is kenmerkend voor Joodse uitleg dat altijd de vraag gesteld wordt waarom de auteur nu juist voor het gebruik van dit woord heeft gekozen. Dat is namelijk nooit toevallig.

4

U hebt relatief weinig gepubliceerd over de relatie Kerk en Israël. Maar in 1993 was er wel een opvallende bijdrage van u over de schokkende rede van dr. Heering in de vergadering van de Wereldraad van Kerken, zomer 1948 in Amsterdam. Ook opvallend omdat u de bandopname daarvan hebt kunnen achterhalen. De bijeenkomst in 1948 vond plaats in het Concertgebouw. Een van de onderwerpen was de christelijke opstelling tegenover het Joodse volk. Er was een verklaring voorbereid door de specialisten op dat gebied, maar in die tijd waren dat dus mensen van de Jodenzending. De remonstrantse predikant dr. Herman Heering heeft toen (als enige!) gereageerd, en de verklaring afgewezen. Hij achtte het namelijk hypocriet tegen de Joden te preken, nadat christenen in het beste geval te weinig hadden gedaan om de vernietiging te voorkomen. Letterlijk zei hij: ‘You cannot preach to someone who we have haunted unto death.’ Daarmee erkende hij de christelijke verantwoordelijkheid en het verlies van elk moreel recht tot zending. Zijn profetisch geluid voorkwam niet dat de verklaring werd aangenomen.

moet worden. Een belangrijke erkenning door de kerk, dat dit onderwijs bij onze identiteit hoort! Ook mijn eredoctoraat is daar een bewijs van. Maar de PThU verdwijnt uit Kampen; de bijzondere leerstoel wordt aan de VU in Amsterdam gevestigd.

Een gezamenlijke uitgave van de SHA en het NBG.

tot haar identiteit behoort. Maar als Feije Duim een apart hoogleraarschap hiervoor suggereert (zie het interview met hem in het maartnummer – red.) dan zeg ik: nee, geen aparte hoogleraar, maar wel een theologisch onderlegde functionaris die permanent aanspreekpunt is, zowel voor ‘binnen’ als voor ‘buiten’, en die de gemeente meer toerust! En ik zou hopen dat er een legaat komt, geoormerkt voor dit werk van Kerk en Israël.

De verhuizing van Kampen naar Amsterdam is goed voor Joodse studies, want het Juda Palache Instituut (UvA) en de Joodse instituten (Levisson, Crescas en het NederlandsIsraëlietisch Seminarium zitten dichtbij! Ik hoop ook dat de leerstoel een rol gaat spelen bij het aanbod voor de permanente educatie van predikanten! Wat staat er nog op uw verlanglijst als het gaat om Joodse studies? Er is al eerder gedacht aan een jaarlijkse summer school, roulerend aangeboden op verschillende universiteiten, met docenten uit Nederland, Europa, Israël en de Verenigde Staten. Dat blijft een aantrekkelijk idee en zo’n summer school zou ook een bredere uitstraling kunnen hebben.

Bij deze dus een oproep? Greetje van der Harst

Hoe verklaart u de toenemende desinteresse binnen de kerk voor Israël en het Jodendom? Moeilijke vraag. Binnen de academische wereld is er sprake van een zekere bloei in de Joodse studies. Er is een aantal bijzondere hoogleraarschappen. Aan de ene kant staan: een afname van het aantal leerhuizen, de politieke factor, de ‘verwerking’ van de oorlog en de oprichting van de staat Israël, en het feit dat de mensen die het hebben meegemaakt ouder worden. Aan de andere kant is er een enorme explosie aan literatuur over Jodendom in het Nederlands, met de gegroeide belangstelling voor vertaalde Israëlische literatuur. Ook zien we bijvoorbeeld de stichting Pardes met het vernieuwde tijdschrift Tenachon, en Nes Ammim dat zich met nieuw elan presenteert. De Protestantse Kerk heeft het Kerk en Israël-werk landelijk wegbezuinigd en toch zijn dit blad en allerlei commissies in het land zich tegen de verdrukking in blijven manifesteren.

De leerstoel van prof.dr. Dineke Houtman (tot voor kort aan de vestiging Kampen bijzonder hoogleraar Jodendom met speciale aandacht voor de relatie Jodendomchristendom – red.) wordt gefinancierd door een stichting die hiervoor geld ontvangt van onder andere de Protestantse Kerk. Verder is vastgelegd dat er in de bachelorfase aan de PThU onderwijs in het Jodendom gegeven

Meer informatie: www.uba.uva.nl/bbc (onder Bijzondere Collecties: Bibliotheca Rosenthaliana) www.etshaim.nl www.hebreeuws.org (met een onderwijsgids!) www.stichtingpardes.nl (met cursusaanbod) www.hoogewoud.nl

Dankwoord van Frits Hoogewoud na de uitreiking van het eredoctoraat van de PThU in Kampen. Foto: PR PThU

Maar het kost wel steeds meer moeite. Dat zou de centrale organisatie toch meer moeten honoreren, te meer daar de Protestantse Kerk als kerk belijdt dat dit werk

Juni 2012


5

Ga en leer! Wasti: rolmodel of pokkewijf? Koningin Wasti staat bij menig bijbellezer gunstig bekend. Ze weigert naakt voor de koning en de rijksgroten van de volken te poseren (Ester 1:12). Een moedige vrouw, die het bevel van de koning trotseert. Maar er bestaat ook een midrasj (rabbijnse uitleg) die veel minder lovend is.

Koningin Wasti, wier naam ‘schoonheid’ vinden, dan sta jij om mij voor gek” (Ester gesprek begint over de Tora en dankwoorzou betekenen, was de first lady in een rijk Rabba 3,14). den tot God zegt. Maar de volken der wedat zich uitstrekte van India tot Ethiopië. Er is ook een midrasj die weinig van Wasti reld, de afgodendienaren, beginnen bij het Haar man, koning Ahasveros, kijkt niet op heel laat. Deze uitleg knoopt aan bij een eten en drinken een gesprek over flauwekul. een feestje meer of minder. Zelf kan Wasti paar woordjes waar menigeen geen vraag Ze snijden bij de maaltijd tegen elkaar op er ook wat van. Ze richt een feestmaal aan, bij zal stellen, bajjom hasjeviï, op de zevende wie de mooiste vrouwen hebben. Eén zei: voor de vrouwen in het paleis van de kodag (Ester 1:10). Je leest eroverheen, over “De Medische vrouwen zijn de mooiste!” ning. Vrouwen onder elkaar. En een ander: “De Perzische Niets aan de hand. Wie het vrouwen zijn de mooiste!” En die Ahasveros verstoot Vasthi. © Marc Chagall, Assuerus chasse Vasthi, c/o Pictoright Amsterdam 2012 breed heeft, laat het breed schoft [Ahasveros] zei: “Het vat hangen. dat ik gebruik is geen Medische Manlief viert eerst een half en geen Perzische, maar een jaar feest met de upper ten Babylonische [volgens de traditie van zijn rijk. Betrof het zijn was Wasti de dochter van huwelijksfeest? Als afzakkerNebukadnessar]. Willen jullie tje mogen de bewoners van haar zien?” En zij zeiden: de residentie zich daarna een ”Ja, maar alleen wanneer ze week lang vergapen aan de naakt is.”’ pracht en praal van hun koDe stemming stijgt, het niveau ning. Er is vrij drinken, dat daalt en Ahasveros krijgt een wel, uit gouden bekers. koekje van eigen deeg. Maar ook Dan komt de zevende dag Wasti gedraagt zich onzedelijk van het feest. De koning is in volgens deze midrasj, want ze een vrolijke stemming en heeft nota bene op de zevende kent geen enkele rem. Hij dag Joodse meisjes ontkleed zegt tegen zeven bodyguards laten werken. Nu wordt ze op dat ze koningin Wasti, enkel dezelfde manier behandeld als met de koninklijke kroon gezij haar personeel behandelt kleed, en verder dus naakt, bij (Babylonische Talmoed Megilla/ hem moeten brengen. Hij wil Rol 12a). met haar pronken. Dat gaat Verontwaardiging niet door. Koningin Wasti Is Wasti een toonbeeld van weigert te komen. De koning kuisheid, een rolmodel, of eigenis laaiend. Er volgt spoedbelijk een pokkewijf? In een cursus raad met zijn staf. De afloop wekte deze laatste uitleg verontis bekend. Wasti mag haar waardiging op. Wasti is een rolman niet meer onder ogen model, niet enkel voor gescheikomen. En er gaan stukken den vrouwen, maar voor de hele de deur uit met de boodschap mensheid. De midrasj zou haar, dat iedere man het thuis voor afgedankt door een stel nare het zeggen heeft. mannen, nog een trap nageven! De zevende dag Toch ben je met een midrasj niet Als lezer blijf je met vragen zomaar klaar. zitten. Had Wasti niet kunnen proberen haar deze tijdsaanduiding waarop de koning zijn Misschien weerspiegelt het verhaal over de man te bepraten? Volgens een midrasj prohovelingen erop uitstuurt koningin Wasti te slechte Wasti de schokkende ervaringen beerde ze dat wel. ‘Zij stuurde een boodhalen. De midrasj weet er wel raad mee en van het Joodse volk in de omgang met nietschap en sprak tot hem woorden om zijn ziet er een haakje in waaraan een verhaaltje Joden die geen boodschap hebben aan de hart te raken. Zij zei tot hem: “Als ze me gehangen kan worden. heiligheid van de sabbat? mooi vinden, dan zullen ze begeren mij te ‘De zevende dag van het feest is de sjabbat, gebruiken en jou doden. En als ze me lelijk de dag waarop Israël eet en drinkt en een Kees Schakel

Juni 2012


6

Jaarthema Compassie – Compassie vieren De grote schoonmaak van de ziel ‘Compassie’ of barmhartigheid is een kernbegrip in Jodendom, christendom en islam. In deze jaargang komen telkens een Joodse, een christelijke en een moslimauteur aan het woord over een aspect van dit begrip. In de vorige nummers ging het over ‘bronnen van compassie’, ‘compassie leven’ en ‘compassie doen’. In dit laatste nummer is ‘compassie vieren’ de invalshoek.

De tijd van Pesach, Joods Pasen, ligt weer achter ons. Veel religieuze Joden hebben zich klaargemaakt voor de grote Pesachschoonmaak, waarbij chameets (gerezen en gegiste producten) verbannen wordt. Hoewel de letterlijke verklaring hiervan in Tora zelf (Exodus 12) te vinden is als herinnering aan de gehaaste uittocht uit Egypte, geeft de chassidisch-Joodse traditie er ook een spirituele betekenis aan: het zuiveren van het ego.

Jom Kipoer Een krap halfjaar later, tijdens Jom Kipoer, vindt de grote schoonmaak van de ziel plaats. In plaats van de bevrijding uit de Egyptische slavernij, herdenken we onze geestelijke bevrijding. Jom Kipoer is onze jaarlijkse kans om op de ‘reset’-knop te drukken en opnieuw te beginnen. Om de relaties tussen mensen en met God te herstellen. Maar die ‘reset’-knop wordt niet zomaar ingedrukt. Hier gaat een proces aan vooraf dat in de Joodse traditie tesjoeva wordt genoemd. Letterlijk betekent dit ‘terugkeer’, maar de term kent ook de associatie van ‘inkeer’. We keren terug naar onszelf en naar de Bron van het Leven, door onze ziel en daden goed onder de loep te nemen. De Joodse wet bepaalt namelijk dat wij geen vergiffenis van de Eeuwige kunnen vragen voordat we vergiffenis hebben gevraagd (en gegeven) aan onze medemens.

Dertig dagen Deze periode van tesjoeva gaat van start in het begin van de maand eloel, de maand voorafgaand aan Rosj haSjana (Joods Nieuwjaar). In deze dertig dagen bezinnen religieuze Joden zich op hun daden en proberen ze relaties om zich heen te repareren. Sefardische Joden beginnen ook met het opzeggen van speciale gebeden ter boetedoening, ‘Selichot’. Asjkenazische Joden starten hier enige weken later mee, maar beginnen rond dezelfde periode met het dagelijks reciteren van psalm 27. De maand eloel is de tijd om aan tsedaka (‘liefdadigheid’) te doen en om dat gesprek aan te

Juni 2012

gaan met of die brief te schrijven aan diegenen met wie de relatie gerepareerd dient te worden. Ook kent het (progressieve) Jodendom tal van psychologische oefeningen die de ziel oppoetsen. Schrijfopdrachten in een speciaal eloel-dagboek, dagelijkse overpeinzingen op basis van oude Joodse teksten via e-maillijsten en gespreksgroepen in synagogen zijn manieren om aan tesjoeva te doen en rachmones (‘mededogen’) te kweken. De sjofar. Foto: : Kristin Lidell, www.kristinlidell.com

Spirituele marathon Met het einde van de maand eloel en het begin van Rosj Hasjana – en daarmee de volgende maand Tisjri – wordt de tesjoeva geïntensiveerd. Tussen Rosj Hasjana op de eerste dag van Tisjri en Jom Kipoer op de tiende Tisjri liggen de zogenoemde aseret jemee tesjoeva, de ‘tien dagen van inkeer’.

Geen vergiffenis van de Eeuwige zonder vergiffenis van en aan onze medemens Het credo van de Hoge Feestdagen, tesjoeva (‘inkeer’), tefila (‘gebed’) en tsedaka (‘liefdadigheid’) kent in deze tijd nog meer urgentie. Met het vallen van de avond van Jom Kipoer tijdens het ontroerende Kol Nidré-gebed is men klaar om ‘met schone handen en een zuiver hart’ (psalm 24:4) voor de Eeuwige te staan. De komende 25 uur van vasten, contemplatie, gebed en samenzijn voelen als een spirituele marathon – de laatste sprint om dit bijzondere seizoen van inkeer af te sluiten.

mooi, overeenkomstig de woorden van Genesis, ‘en Hij zag dat het heel goed was’ (Genesis 1:31). Dierbaren en gemeenteleden groeten elkaar hartelijk, wensen elkaar ‘Sjana tova’ (‘een goed nieuw jaar’) en ‘nog vele jaren’. Uiteindelijk kunnen we altijd opnieuw beginnen: met de liefde van en voor elkaar en de vergeving en kracht van een liefdevolle God. Wat dat betreft fungeert Jom Kipoer vooral als een kader en symbool van een alledaags proces van inkeer en mededogen. Het is dan ook de hoop en de opdracht dat die ene keer per jaar mensen aanspoort om continu bewust en liefdevol te leven. Esther Hugenholtz Esther Hugenholtz (1978) is Nederlandse studentrabbijn aan het Leo Baeck college in Londen. Ze is columniste van de website www.nieuwwij.nl

‘Een goed nieuw jaar’ Het is een bijzondere en vaak emotionele opluchting die men in de synagoge voelt aan het einde van de vastendag. Wanneer de slotgebeden uitgesproken zijn, de laatste toon van de sjofar (ramshoorn) geblazen is en het vasten gebroken is, spoelt een gevoel van zuivering en zuiverheid over de synagogebezoekers heen. Even is de wereld hersteld en volmaakt zoals hij is. Glanzend en


7

Jaarthema Compassie – Compassie vieren Opdat de angst het niet zal winnen... Na de introductie van het thema door de Joodse auteur Esther Hugenholtz volgt hier de visie van Meindert Burema, predikant in Alphen aan den Rijn. Hij kijkt terug op het drama van de schietpartij ruim een jaar geleden, waar zijn protestantse gemeente nauw bij betrokken raakte. Hoe vierde de gemeente toen compassie?

ervaring, dat onze vierplek een paar dagen lang geoormerkt wordt als ‘plaats delict’. Het voelt aan alsof we deze dagen ‘in de verkeerde film speelden’. Maar er wordt niet aan ons gevraagd of we daartoe bereid zijn. We staan, net als vele anderen in onze leefgemeenLinks in rode cape: gemeentelid Hannah Postma, die tijdens de herdenking van de schietpartij op schap, met de laar9 april 2012 het woord voerde. Foto: ANP/Robin Utrecht zen in de modder. Elke verdere stap Er kunnen dingen in je leven gebeuren, die je kost ons moeite. De modder zuigt ons naar het gevoel geven dat daarmee finaal een beneden, lijkt het. blokkade wordt opgeworpen. Het lukt je niet Getuigenis meer om over je eigen schaduw heen te Twee dagen later bezoekt mijn lief, Herma springen. De pijn, het verdriet én onbegrip Kamphuis, een van onze door kogels getrofover de situatie vliegen je naar de keel en ze fen gemeenteleden, die verblijft op de afdeverlammen je. Kan er na zo'n gebeurtenis ling Intensive Care van het VUmc, Hannah nog iets van hoop gloren? Postma. Haar situatie is kritiek. Ze kan op dat Vermeende veiligheid moment alleen haar hoofd nog maar bewe Zo stond op 9 april 2011 de tijd in Alphen gen. Lamgeslagen door lood. Voor haar aan den Rijn in één keer stil. Een jonge man, betekent dat dat ze ‘levenslang’ heeft gekrede weg in zichzelf kwijtgeraakt, schiet op gen. Omdat ze op het verkeerde moment op een stralende zaterdagmiddag in een winkel- een verkeerde plaats was. Met tegenwoorcentrum zes willekeurige mensen dood. Hij digheid van geest spreekt ze tegen Herma de verwondt tijdens zijn meedogenloze schietwoorden: ‘De angst zal het niet mogen winpartij een groot aantal anderen en beneemt nen...’ Ze is op dat moment de enige die zulzichzelf uiteindelijk het leven. ke woorden in de mond mag, kan, nemen. Zulke gruwelijke gebeurtenissen vinden Wat een getuigenis! Hoop, die zij teruglegt in doorgaans elders in de wereld plaats. Op onze schoot. scholen in de Verenigde Staten van Amerika en Duitsland bijvoorbeeld, maar toch niet in Verslagen als we als gemeenschap zijn wilAlphen aan den Rijn? Dat dachten we allen we onze nood delen met de Eeuwige. Bij thans. Maar onze droom van vermeende veiHem onze toevlucht zoeken. Op ‘de eerste ligheid werd in een dodemansmars binnen vrijdag na de ramp’ vindt er in de Bron een een paar minuten wreed verstoord. De realiavondgebed plaats onder auspiciën van de teit kan gruwelijk hard zijn. plaatselijke Raad van Kerken. Woorden schieten nog steeds tekort en we zingen, zo Als kerkelijke gemeenschap gebruiken we goed en zo kwaad als dat gaat, zoveel mogemet vreugde ons gebouw, de Bron, dat geïnlijk boven onszelf uit! Melodieën dragen ons. tegreerd is binnen dit winkelcentrum, de Compassie voor het leven. Compassie met Ridderhof. Kerk en wereld zijn in onze situlevens die, in een paar minuten tijd, gebroatie niet los verkrijgbaar. Een vervreemdende ken werden én met levens van anderen die

Juni 2012


onherstelbaar zijn beschadigd. Dit is binnen onze menselijke waarneming ook niet te bevatten. We laten het ritueel spreken: zeven kaarsen worden er ontstoken. Ook voor deze jongen, die ouders nalaat. En vrienden. Mensen die hem hebben gekoesterd aan hun hart. Het heeft niet mogen baten. Gestikt in zijn eigen eenzaamheid en wanen. Anderen nam hij mee...

Het licht brak door ‘Waar het visioen ontbreekt, daar verwildert het volk.’ Deze woorden zijn als een mantra, die in deze bizarre dagen met ons meetrekt. Hoe zeer wij aan de ene kant ook grip menen te hebben op ons leven, we zijn aan de andere kant heel kwetsbaar. We zijn hard met de neus op de feiten gedrukt. Ons gevoel van veiligheid is compleet gevloerd. Het kan je zomaar overkomen. Zelfs op een stralende zaterdagmiddag in een veelbelovend voorjaar. Levens aan flarden geschoten... En toch – ‘Licht dat terugkomt, hoop die niet sterven wil, vrede die bij ons blijft’. Waar vinden we dan de kracht om ons ertegen teweer te stellen? Die kracht vonden we onder meer door de gedachten die ons gemeentelid Hannah Postma met Herma deelde op die ‘eerste maandagmiddag’. Ze gaven ons als gemeenschap de kracht om op te staan. Het stof van vernietiging was nog bij lange na niet neergedaald. We waren nog lang niet bekomen van intense schrik. Maar het licht van een visioen brak al wel door donkere wolken heen. Compassie voor het leven. Compassie voor een leven dat zo in zichzelf verstrikt was geraakt. Met desastreuze gevolgen. Maar angst blijft een slechte raadgever. De Eeuwige voedt ons met een visioen. In die Geest kunnen wij verdergaan. Beantwoordend aan een roeping! Meindert Burema Meindert Burema is samen met zijn vrouw Herma Kamphuis predikant van de protestantse wijkgemeente Oudshoorn/Ridderveld in Alphen aan den Rijn.

8

Jaarthema Compassie – Compassie vieren Compassie in de islam Als derde stem voegt een moslimauteur zich in het koor. Hij licht toe dat de maand ramadan volledig in het teken staat van compassie. Moslims trainen en vieren dan compassie.

ma) voor Zijn dienaren dan deze vrouw voor haar kind.’

De maand van de compassie

De iftarmaaltijd is een groot feest aan het eind van de ramadan. Foto: www.nieuwwest.nl

In verschillende religieuze tradities wordt compassie gevierd. Het vieren van compassie lijkt op het eerste gezicht ongepast. Bij compassie denken we namelijk al snel aan medeschepselen die in een ellendige toestand verkeren, met wie we medelijden hebben. Wat valt er dan precies te vieren? In de islam is het woord dat het dichtst bij de verschillende betekenissen van ‘compassie’ komt het woord rahma. Dit woord is etymologisch verwant aan een vrouwelijk levenschenkend orgaan. Rahima betekent namelijk letterlijk ‘baarmoeder’ (zie ook het artikel van Arnold Yasin Mol in het septembernummer 2011 van Kerk & Israël Onderweg). Zoals de baarmoeder intiem verbonden is met het embryo en dit warmte en liefde schenkt, beschermt, voedt en helpt in zijn ontwikkeling, zo moet ook goddelijke compassie begrepen worden als goddelijke warmte, liefde, bescherming, voeding en leiding voor ontwikkeling. Compassie in de islam moet begrepen worden als liefdevol meeleven, begeleiden en ruimte geven voor ontwikkeling.

spreuk ‘In de naam van God, ar-Rahmaan [de Erbarmer], ar-Raheem [de Barmhartige]’. Deze twee titels van God hebben allebei betrekking op compassie (rahma). In de Koran staat verder: ‘Jullie Heer heeft zichzelf compassie (rahma) voorgeschreven’ (Koran 6:54). En in een bekende overlevering die buiten de Koran is opgetekend laat God aan Mohammed weten: ‘Mijn compassie (rahma) zal over Mijn wraak (hadith qoedsi) zegevieren.’ Zoals de baarmoeder een nieuw schepsel omringt en voedt, zo doordringt de goddelijke compassie het hele bestaan (Koran 7:156). De profeet Mohammed benadrukte de grootheid van de goddelijke compassie ten opzichte van menselijke compassie in de volgende overlevering.

In de islam worden aan God [Allah] 99 attributen of titels toegekend. De twee belangrijkste titels van God in de Koran – het heilige boek van moslims – zijn ar-Rahmaan en ar-Raheem. Dit blijkt uit het feit dat vrijwel elk hoofdstuk van de Koran begint met de

Het verhaal gaat dat op een dag een vrouw naarstig op zoek was naar iemand onder de oorlogsgevangenen die bij de Profeet gebracht waren. Toen ze een kind onder de gevangenen vond, nam ze het bij zich en drukte het tegen haar borst om het te zogen. Op dat moment richtte de Profeet zich tot zijn metgezellen en zei: ‘Denken jullie dat deze vrouw haar kind ooit in een vuur zou laten gooien?’ Ze zeiden: ‘Bij God! Voor zover het binnen haar macht is, zal ze haar kind nooit in een vuur laten gooien.’ De Profeet zei toen: ‘Waarlijk, God heeft meer compassie (rah-

Juni 2012


Overlevering van Mohammed

Moslims kennen elk jaar één heilige maand die volledig in het teken van compassie staat. De vastenmaand ramadan wordt ook wel ‘de maand van de compassie’ (shahr-u rahma) genoemd. Daarin vieren en trainen moslims compassie. Moslims herdenken en vieren in deze maand dat circa veertienhonderd jaar geleden de Koran is geopenbaard aan de profeet Mohammed als leidraad en compassie voor de gelovigen. Tijdens de ramadan mogen moslims overdag niet eten, drinken, roken of seksuele gemeenschap hebben, dit alles om godvruchtiger en zachtaardiger te worden. Het is eveneens een les in dankbaarheid en zelfbeheersing. Onder het vasten valt ook het beheersen van de tong en van negatieve emoties. Gelovigen worden aangemoedigd elkaar te vergeven en niet boos te worden, om aanspraak te maken op de compassie van God. In de avond – bij het ontvasten – is het daarentegen een groot feest. Zo ook aan het eind van de ramadan bij het suikerfeest (ied-ul fitr, letterlijk ‘ontvastingsfeest’). Ook wordt er in deze maand meegeleefd en gedeeld met de kwetsbaren en minderbedeelden in de wereld. Er wordt veel geld ingezameld voor goede doelen. Het delen met de armen heeft tot doel de saamhorigheid te vergroten en het mogelijk maken voor een ieder – rijk of arm – om de goddelijke compassie werkelijk te kunnen vieren. Compassie vieren heeft in essentie te maken met het uiten van dankbaarheid voor de gunsten die God je gegeven heeft. Zoals de profeet Mohammed het verwoordde: ‘Wees tevreden met de dingen die God je gegeven heeft, en je zult tot de rijkste der mensen behoren.’ Kamel Essabane Kamel Essabane is masterstudent Religies in hedendaagse samenlevingen en redacteur van de website nieuwemoskee.nl

9

Jaarthema Compassie – Compassie vieren Bespreking van 'The Help', een film over moedige mensen Het Joodse Pesachfeest, geboren in de woestijn, lijkt een programmatisch voorbeeld van compassie vieren. Het kan de blik richten op andere situaties waarin groepen mensen opstaan uit hun vernedering. Vandaar dat ik een impressie geef van het succesvol verfilmde boek ‘The Help’. Daarin komt naar voren dat wie de vernedering niet langer neemt, bondgenoten vindt. Niet vele! De moeder van een van de hoofdpersonen zegt in de film over haar moedige blanke dochter: ‘Soms slaat moed een generatie over.’ dacht heeft voor haar eigen dochtertje Mae Mobley. Vriendin Minny is getrouwd met drinkebroer en loshandige Leroy. Ze werkt bij mevrouw Walters. Minny verliest haar baan als mevrouw Walters’ venijnige dochter en voorzitster van de dameskrans, Hilly Holbrook (ook 23), haar moeder in een tehuis plaatst. Minny neemt wraak voor de herhaald ondergane vernederingen. Op Hilly’s verjaardag ontvangt deze van Minny een chocoladetaart waarin faeces zijn verwerkt. In de film is prachtig te zien met welk een trots én gein Minny Aibileen (midden) en Minny (links) vertellen Skeeter hun levensverhalen als wacht op de ontdekking van ‘sommizwarte hulp. Foto: PR ge’ ingrediënten van de ogenschijnlijk smakelijke chocoladetaart. Uit woede Het boek van de Amerikaanse schrijfster maakt Hilly Minny verdacht en noemt haar, Kathryn Stockett (1969) heeft de ongelukbij wie het maar horen wil, een dievegge. kige Nederlandse titel ‘Een keukenmeidenUiteindelijk krijgt Minny toch een baantje bij roman’ meegekregen. Het doet Celia Foote, een Marilyn Monroe-achtig vermoeden te maken te hebben met het type, dat zich onconventioneel gedraagt op zoveelste boekje uit de Bouquetreeks. Leuk, het benefietfeest voor de ‘zwarte kindertjes maar onschuldig. Deze associatie is echter in Afrika’. onterecht, want al zijn de typeringen, letterDameskransje lijk, te zeer zwart-wit, het boek behandelt In het dameskransje zit ook Eugenia. op indringende en geestige manier het Iedereen noemt haar Skeeter (‘mug’), omvraagstuk van het racisme in het Amerika dat ze erg lang en slank is en bij haar gevan de jaren zestig. De tijd waarin de Ku boorte aan een mug deed denken. In Klux Klan zich teweerstelt tegen de opstand Skeeter is de schrijfster van het boek te hervan zwarte mensen uit hun vernedering. Het boek van Stockett laat het vraagstuk van kennen. Kathryn Stockett heeft thuis ervaracisme zich afspelen in het milieu van ren hoe ineens hun eigen zwarte hulp uit zwarte keukenhulpen die bij jonge blanke huis verdween, zonder dat haar ouders mevrouwen niet alleen de gedienstige zijn, daarvan rekenschap gaven. Aan deze automaar ook een grote rol spelen in de opvoebiografische ervaring is het thema van de ding van de kinderen. Een rode draad is die roman ontsproten: hoe is dit gedrag ten opvan de zwarte Aibileen die het tweejarige zichte van zwarte mensen van op zich aarblanke meisje Mae Mobley leert om van alle dige ouders te verklaren? mensen te houden, of ze nu blank of zwart zijn! Skeeter is bevriend met Hilly en Elizabeth. Trots én gein Ze wil schrijfster worden en schrijft co Elk hoofdstuk in het boek is uit één verlumns voor een lokale krant over huishoutelperspectief opgezet. De lezer wordt zo delijke onderwerpen. Aibileen is haar meegenomen in de emotionele ervaringen informant. van verschillende hoofdpersonen. Hilly start een actie om toiletten voor zwarte Plaats van handeling is de stad Jackson in hulpen in de tuin te plaatsen. Je weet maar de staat Mississippi. Aibileen is een zwarte nooit waar je huis mee wordt besmet als zelfbewuste hulp. Ze werkt bij Elizabeth een zwarte regelmatig op het toilet plaatsLeefolt (23 jaar), die schrijnend weinig aanneemt. Zij vraagt Skeeter daarover te schrij-

Juni 2012


ven, maar deze geeft er, weigerachtig, een vreemde draai aan. Bij Elizabeth, de bazin van Aibileen, wordt daadwerkelijk een apart toilet voor zwarten in de tuin geplaatst. Aibileen mag er gebruik van maken en wordt geacht er ’heel blij’ mee te zijn.

Geloofsgemeenschap Net als de andere hulpen is Aibileen actief in haar hartverwarmende geloofsgemeenschap. Ze kan prachtige gebeden schrijven. Zó ontlaadt ze voor God haar vernedering én verdriet. Ondertussen wordt de lezer óók op de hoogte gehouden van de verandering en verharding in de Amerikaanse samenleving. Martin Luther King!

Aibileen leert het blanke meisje om van alle mensen te houden Skeeter weet Edith Stein, een uitgeefster in New York, te interesseren voor een boek over de ervaringen van zwarte hulpen. Aibileen is bang om aan een boek mee te werken. Uiteindelijk gaat ze overstag. Ook andere zwarte hulpen doen mee. Als, na veel aarzelingen en obstakels, het boek ‘The Help’ uitkomt, vrezen de zwarte hulpen dat Jackson wordt herkend als de plaats waar de informatie en de personages vandaan komen. Hilly doet haar best dat tegen te spreken. Boek én film eindigen met een vanwege ‘diefstal’ ontslagen Aibileen. Als een trotse zwarte vrouw verlaat ze in de film haar laatste blanke werkhuis. Glimlachend de onbekende vrijheid tegemoet. Bedroefd om de blanke peuter Mae Mobley die ze achterlaat en haar had verteld: ‘Jij bent mijn mama.’ Wie het treft met moedige mensen van doen te hebben, zal kunnen invoelen wat compassie vieren betekent. René van den Beld De film ‘The Help’ is gebaseerd op Kathryn Stocketts ‘Een keukenmeidenroman’. Oorspronkelijke titel: ‘The Help’. Vertaling: Ineke van Bronswijk. Uitgeverij Mistral, Amsterdam 2010. 500 blz. ISBN 978 90 499 5122 1

10

Synagogen in Nederland Alkmaar In deze rubriek komen aspecten van Joodse synagogen in Nederland aan bod.

In de smalle Alkmaarse Hofstraat is de op 15 december 2011 opnieuw in gebruik genomen synagoge het belangrijkste monument. Op de typisch neoclassicistische voorgevel staat in het Hebreeuws: ‘De eer van dit huis zal groter zijn dan van het eerste.’ Deze tekst uit het Oude Testament verwijst naar de inwijding van de tweede tempel in Jeruzalem en is teruggevonden op een van de zeldzame foto’s die van de synagoge bewaard zijn gebleven. De Alkmaarse synagoge heeft binnen en buiten haar oorspronkelijke gezicht teruggekregen, maar is tegelijkertijd verrijkt met opvallende nieuwe elementen. Tegen de eeuwenoude zijgevel is een modern glazen multifunctioneel centrum gebouwd van twee verdiepingen. De multifunctionele ruimte fungeert als kidoesj en krijgt een educatieve en culturele functie, gericht op thema’s als intolerantie en discriminatie. Dankzij een speciale dakconstructie kan een deel van de benedenverdieping als loofhut (soeka) worden gebruikt. Naast de sabbat zullen er feesten als Rosj Hasjana en Jom Kipoer gevierd worden. In de hal bevindt zich een monument ter nagedachtenis aan de vermoorde Joodse bevolking van Alkmaar. Het Joodse schooltje en rabbijnenhuisje zijn gerestaureerd tot moderne woningen, maar hebben hun originele buitenkant behouden. Het rituele bad (mikwe) is geconserveerd en blijft zichtbaar.

Een echo uit de synagoge op elke zondagmorgen Schriftlezingen op Sjabbat en feesten treurdagen in de synagoge

Juli 2012 7 juli Balak - Balak. Numeri 22:2 - 25:9; Micha 5:6 - 6:8 14 juli Pinchas - Pinchas. Numeri 25:10 - 30:1; Jeremia 1:1 - 2:3 21 juli Matot - Stammen. Numeri 30:2 - 36:13 Masee - Reizen. Jeremia 2:4-28; 3:4 28 juli Devariem - Woorden. Deuteronomium 1:1 - 3:22 Sjabbat Chazon - de sjabbat van het visioen. Jesaja 1:1-27 29 juli Tisja Beav - negende Av. Deuteronomium 4:25-40 (ochtend) Verwoesting van de tempel. Jeremia 8:13 - 9:23; Exodus 32:11-14; Exodus 34:1-10 (middag); Jesaja 55:6 - 56:8 Augustus 2012 4 augustus Waëtchanan - En ik smeekte. Deuteronomium 3:23 - 7:11 Sjabbat Nachamoe - de sjabbat van vertroosting. Jesaja 40:1-26 11 augustus Ekev - Als gevolg. Deuteronomium 7:12 - 11:25; Jesaja 49:14 - 51:3 18 augustus Reëe - Zie. Deuteronomium 11:26 - 16:17; Jesaja 66:1-24 25 augustus Sjoftiem - Rechters. Deuteronomium 16:18 - 21:9; Jesaja 51:12 - 52:12

De Alkmaarse synagoge kent, zoals zovele in Nederland, een woelige historie. Op 4 maart 1942 kwamen de Joden er voor het laatst bijeen. Een dag later moesten ze zich melden op het station, zo’n 210 in aantal. Vrijwel niemand keerde terug. De synagoge werd door de nazi’s ontheiligd en vernield, kostbaarheden werden gestolen en brandbare elementen verdwenen om gebruikt te worden als brandhout. Na de oorlog kwam de synagoge in het bezit van de baptistengemeenschap. Pas in 2009 werd het gebouw weer Joods eigendom en konden de eerste plannen September 2012 worden gemaakt voor de restauratie die nu is gerealiseerd.

1 september Ki Tetsee - Wanneer je uittrekt. Deuteronomium 21:10 - 25:19; Jesaja 54:1 - 55:5 8 september Ki Tavo - Als je komt. Deuteronomium 26:1 - 29:8; Jesaja 60:1-22 15 september Nitsaviem - Aangetreden. Deuteronomium 29:9 - 30:20; Jesaja 61:10 - 63:9 17 september Rosj Hasjana eerste dag Nieuwjaar 5773. Genesis 21:1-34; Numeri 29:1-6; 1 Samuël 1:1 - 2:10 18 september Rosj Hasjana tweede dag. Genesis 22:1-24; Numeri 29:1-6; Jeremia 31:2-20 22 september Wajelech - En hij ging. Deuteronomium 31:1-30 Sjabbat Sjoeva - de sjabbat van inkeer. Hosea 14:2-10; Joël 2:15-27 26 september Jom Kipoer - Grote Verzoendag. Leviticus 16:1-34; Numeri 29:7-11; Jesaja 57:14 - 58:14 (ochtend); Leviticus 18:1-30 (middag); Jona; Micha 7:18-20 29 september Haäzínoe - Neig het oor. Deuteronomium 32:1-52; 2 Samuël 22:1-51

Loes Citroen Voorzitter van de stichting Alkmaarse Synagoge

Links Loes Citroen, rechts mevrouw Van Tijn, de enig overgeblevene in Alkmaar die voor de oorlog met haar vader de synagoge bezocht. Foto: PR Juni 2012

Kees Schakel Kerk & Israël Onderweg

11

Wat Tenach zegt over compassie vieren De gemeente viert Gods mededogen De Schriften zijn ons overgeleverd via de liturgie. Door de liturgische bedding konden zij van generatie op generatie doorgegeven worden.

Men kan zelfs veronderstellen dat Tenach (de Joodse volgorde van wat christenen het Oude Testament noemen) een liturgische opbouw heeft. Een lezing uit Tora en een lezing uit de profeten horen tot de vaste onderdelen van de liturgie in de synagogale diensten. Deze boeken staan in Tenach dan ook vooraan. In Tenach volgt na de vijf boeken van Tora en de eenentwintig profetenboeken het boek Psalmen (Tehillim genaamd, ‘lofzangen’). In de Aleppo-codex (een Hebreeuws handschrift uit de tiende eeuw) volgen na de boeken van Tora en profeten eerst de Kronieken en dan de Psalmen. Ook de Kronieken met hun nadruk op tempel en priesterschap draaien om Israëls liturgie.

Liedverband De liturgie viert Gods erbarmen. In allerlei psalmen kunnen we dat vinden. De woordreeks ‘b/warmhartig, genadig, geduldig en rijk aan goedheid’ waarmee God in Exodus 34 in een verhalende context wordt beschreven, vinden we in psalm 86 (:15), 103 (:8) en 145 (:8) in liedverband. In psalm 102:14 vindt men een gedeelte van deze woordreeks: Gij zult opstaan, U over Sion erbarmen, want het is tijd haar genadig te zijn. Ook psalm 111:4 heeft deels dezelfde formule: ‘Genadig en barmhartig is de HEER’. Steeds worden deze woorden verbonden

met de unieke naam van Israëls God, JHWH. Deze naam duidt op Gods verbondenheid met mensen en zijn nabij-zijn aan mensen. Die verbondenheid en nabijheid worden ingevuld met de genoemde eigenschappen. We kijken nader naar psalm 103.

Psalmen 90-106 In psalm 103 wordt Gods compassie bezongen in relatie tot zijn vergevingsgezindheid. Deze psalm maakt deel uit van het vierde boek in het psalter. Dat bestaat uit zeventien psalmen: de psalmen 90-106. Deze psalmen volgen op het meest donkere lied van het psalter, psalm 88, en op psalm 89, waarin enerzijds Gods trouw wordt bezongen, maar in het tweede gedeelte ook het deficiet van de Davidische dynastie. Het vierde boek van het psalter reageert daarop, door enerzijds een krachtig beeld van de HEER neer te zetten, en anderzijds Mozes op de voorgrond te stellen. Krachtige termen gebruikt dit vierde boek van het psalter voor de Eeuwige: toevlucht (onder andere psalm 90:1), rots (onder andere psalm 92:16), Koning (psalm 92-99). Hij is Koning in Sion en Juda, heerst over de goden, over de naties en over de natuur. Gods gerechtigheid wordt benadrukt (onder andere psalm 96:13). Deze psalmen zijn sterk bezig met de kwetsbaarheid van de mens (onder andere psalm

Zingen over Gods compassie, zijn goede schepping en trouw in de geschiedenis. Foto: Beeldbank PKN

90) en zetten Gods eeuwigheid daartegenover (onder andere psalm 103:14-18). Hij, de Eeuwige, verzadigt de ziel met zijn goedheid (psalm 103) en ook de schepping (psalm 104). Zijn goedheid laat zich ook zien in de geschiedenis (psalm 105). De laatste psalm van deze bundel tekent dan als contrast de ontrouw van mensen (psalm 106).

Mozes wordt bezongen als Gods steunpilaar te midden van zijn volk Daarnaast wordt in de psalmen 90-106 Mozes bezongen als Gods steunpilaar te midden van zijn volk. Hij blijkt in deze vierde bundel binnen het psalter Gods bondgenoot bij uitstek. Zevenmaal klinkt Mozes’ naam in deze psalmen 90-106.

Psalm 103 Psalm 103 richt zich op Gods vergevingsgezindheid. Dit thema is binnen dit cluster psalmen eerder aangesneden in psalm 99:8: U bent voor hen een vergevend God geweest. Als in psalm 102 Gods toorn en verbolgenheid worden getekend (vers11), tekent psalm 103 daartegenover uitvoerig de God die tot vergeving bereid is. Zo werkt psalm 103 het statement van psalm 99 breder uit. Psalm 103 rekent daarnaast ook Gods geschenk van Tora onder zijn compassie (vers 7). Beide elementen – zijn gave van Tora en zijn vergevingsgezindheid – maken deel uit van de uitgebreide karaktertekening van de HEER in psalm 103:3-19. De liturgische oproepen aan het begin (vers 1-2) en aan het einde (vers 20-22) van psalm 103 zetten de tekening van Gods karakter, van zijn compassie in een liturgische setting. De zingende gemeente viert zijn mededogen en laat vervolgens deze lofzang overlopen in een lofzang op Gods goede schepping (psalm 104) en op Gods trouw in de geschiedenis (psalm 105). Het is aan de geloofsgemeenschap om deze HEER om zijn compassie te blijven vieren. Adri van der Wal

Juni 2012


12

Zo doen wij Kerk en Israël in ... Groningen/Drenthe Een voorbeeld van Hinee ma Tov – ‘Hoe goed’ ‘Zie, hoe goed is het, hoe heerlijk, als broeders bijeen wonen!’ Die overbekende beginregel van psalm 133 staat – maar dan uiteraard in Hebreeuwse letters – boven de ingang van het kleine, prachtig gerestaureerde sjoeltje van Zuidlaren. Sedert de heropening ervan eind 2007 komt de Progressief Joodse Gemeente Noord-Nederland er regelmatig bijeen voor het vieren van de sabbat en de hoge feesten. Het is tegelijk ook de plek (makom!) waar de Werkgroep Kerk en Israël Groningen/Drenthe van tijd tot tijd vergadert en activiteiten organiseert. De werkgroep kan bijna minje (quorum van tien mannen dat nodig is voor bepaalde gebeden en daarmee ook voor een synagogedienst) maken: ze bestaat uit acht actieve leden, een negende overweegt toe te treden. En dan komt er vanzelf nog wel iemand om de tien vol te maken. Zoveel mensen zijn best nodig bij de uitvoering van alle plannen die de werkgroep op stapel heeft staan.

De vaart kwam erin Ooit was dat wel even anders. Tot 2004 leidde het provinciale werk in deze regio een kwijnend bestaan. Kennis en kunde ontbraken om de opgedragen taken (samengevat in de mooie formule ‘het stimuleren van de toerusting van de gemeente tot de ontmoeting met Israël’) naar behoren uit te voeren. In 2004 werden de afzonderlijke hervormde en gereformeerde werkgroepen voor Kerk en Israël in de provincies Groningen en Drenthe samengevoegd tot één gezamenlijke werkgroep. Na een wat aarzelende start en een periode van interne bezinning kwam de vaart er echter goed in. Op basis van de uitkomst van een enquête onder de plaatselijke werk-

groepen ontwikkelde de werkgroep een ambitieus werkplan dat gaandeweg meer gestalte kreeg.

Synagogelezing Zo organiseert de werkgroep sinds 2006 elk jaar een zogenoemde synagogelezing in één van de mediene-sjoeltjes in de regio, door een autoriteit op het gebied van Kerk en Israël. De lezing werd onder andere gegeven door prof.dr. Wout van Bekkum, dr. Meindert Dijkstra, prof.dr. Dineke Houtman en rabbijn Tamarah Benima. Studiekringen voor predikanten worden belegd, zowel in de eigen regio als in samenwerking met zusterorganisaties in Friesland en Overijssel-Flevoland. Plannen voor verdergaande samenwerking met de buren zijn in voorbereiding. En er zijn internationale contacten gegroeid, onder andere met de Gesellschaft für Christliche und Jüdische Zusammenarbeit in Ost-Friesland.

Contacten binnen de classis Bij toerbeurt bezoeken leden van de werkgroep de reguliere classisvergaderingen, om

De werkgroep Kerk en Israël Groningen/Drenthe. Foto: PR Werkgroep

de classis en via haar de lokale kerken bij te praten over actuele ontwikkelingen op het gebied van Kerk en Israël (onder andere het Kairos-document) en de eigen activiteiten. Dat resulteert vaak weer in uitnodigingen van plaatselijke werkgroepen voor Kerk en Israël en Vorming en Toerusting of bezoeken (van groepen gemeenteleden of jongeren) aan de synagoge van Zuidlaren. De werkgroep onderhoudt contacten met de Vereniging Behoud Synagoge Zuidlaren, die onder andere een cursus Hebreeuws faciliteert, en de PJG-Noord-Nederland over open-sabbatsvieringen. Sporadisch verzorgen leden van de werkgroep lezingen voor niet-kerkelijke organisaties, zoals voor plaatselijke afdelingen van het Genootschap Nederland-Israël, of adviseren ze lokale werkgroepen, bijvoorbeeld bij de plaatsing van zogenoemde ‘Stolpersteine’. Meer informatie over de activiteiten en plannen van de werkgroep is te vinden op de brandnieuwe website www.kerkenisraelgroningendrenthe.nl Geert C. Hovingh Geert Hovingh is voorzitter van de Werkgroep Kerk en

De gerestaureerde sjoel van Zuidlaren. Foto: PR Werkgroep

Juni 2012

Israël Groningen/Drenthe


13

Ervaringen op een studiereis naar Israël en de Westbank ‘Zwijg ons niet dood’ ‘Zwijg ons niet dood’, zo zeiden onze gastvrouwen en -heren bij wie we op bezoek waren. We maakten van 27 oktober tot 6 november 2011 een studiereis naar Israël en de Palestijnse gebieden (Westbank). Het werd een ontmoeting met Israëli’s en Palestijnen, mensen en meningen aan beide kanten van de scheidslijn. Een reis in een verscheurd land; het maakte wanhopig, maar er zijn ook tekenen van hoop.

Begeleid door Simon Schoon van Kerk en Israël en Meta Floor van Kerk in Actie hadden we in negen dagen 27 ontmoetingen en gesprekken met Joden en christen-Palestijnen. Het reisgezelschap bestond uit twintig kerkleden uit heel Nederland. De Protestantse Kerk ondersteunde de reis met een kleine subsidie.

Vreemdelingen We bezochten een land dat oprees na de Tweede Wereldoorlog. Joodse Israëli’s vertelden ons hoe nodig zij het hebben om veilig te kunnen leven, niet bang voor pogrom en uitroeiing. ‘Het is ons beloofde land, wij zijn en blijven het uitverkoren volk.’ Maar het land was niet leeg toen zij terugkeerden uit hun ballingschap, er woonden Palestijnen. Die vertelden ons dat zij begrijpen dat het Joodse volk een plek moet hebben. ‘Maar laat het niet ten koste gaan van ons! Al zijn wij broeders, allebei zonen van Abraham, wij worden als vreemdelingen behandeld. Juist over vreemdelingenzorg is de Tora zo duidelijk!’

Wanhoop We zagen hoe Israëlische nederzettingen groeien ten koste van Palestijnse dorpen en steden. Kolonisten vergiftigen dieren en vernielen bomen. De militaire autoriteit geeft te weinig tijd of geen toestemming om te oog-

De Muur die dwars door land en dorp heenloopt. Foto: Fam. Kruijswijk Jansen

sten. Nooit kreeg Emnazeil, een dorpje in het zuiden van de Westbank, een vergunning om elektriciteit aan te leggen of een waterleiding. Een Spaanse ontwikkelingsorganisatie bouwde zonnecollectoren. Nu ligt er een ‘afbraakorder’: ze moeten weg. Waarom? Niemand weet het. De huizen, het kliniekje, de kaasmakerij, de mensen: ze zullen allemaal ter ziele gaan. We zagen van dichtbij de vernederende behandeling die duizenden Palestijnen elke dag ondergaan bij de checkpoints in de Muur die de Westbank omgeeft. Een muur dwars door land en dorp, zodat familieleden elkaar niet meer kunnen bezoeken. Een student in Hebron wordt dagelijks op de heen- en terugweg naar college een uur of langer ondervraagd door een soldaat bij een checkpoint. Waarom? We spraken de Israëlische soldaat Yehuda Sha’ul, oprichter van ‘Breaking the silence’. Zijn organisatie geeft bekendheid aan wat het met jou én met je land doet als je een bezettende macht bent, hoe je geïnstrueerd wordt Palestijnen onder de duim te houden.

Ook Elias Chacour, de Palestijnse aartsbisschop in Haifa, maakte indruk op ons. Hij werd als jongetje van acht jaar door de Israëli’s uit zijn dorp verjaagd. Chacour: ‘Ik zal nooit vergeten wat mijn vader zei: “Waar wij wonen is ook de enige plek waar Joden thuishoren. Wij zijn beiden kinderen van één Vader!” Ik vraag jullie niet de Joden los te laten, blijf van hen houden, maar niet ten koste van ons. Palestijnen betalen de rekening. Wij zijn de slachtoffers van de slachtoffers van de Holocaust. Die prijs willen wij betalen voor het leed dat Europa de Joden aandeed, maar we hebben wel jullie hulp nodig voor óns lot. Zwijg ons niet dood.’ Er zijn meer tekenen van hoop. Musalaha is een christelijke Joods-Arabische beweging voor verzoening. Directeur Salim Munayer: ‘Breng mensen bij elkaar, laat ze met elkaar praten, elkaar leren kennen, wie ze zijn, wat hen beweegt. Vraag je af “Wat zou Jezus hier en nu doen?” Die vraag brengt je verder.’ We reisden rond in een verscheurd land, het maakte ons wanhopig. En toch voedden deze indrukwekkende Palestijnen en Israëli’s ons, bezoekers gedurende negen dagen, met de hoop dat een leefbare toekomst voor beide bevolkingen mogelijk moet zijn. ‘Zwijg ons niet dood’, vroegen ze ons. Bij deze dus. Kees en Margreet Kruiswijk JansenWiersema Margreet Kruijswijk Jansen is emeritus geestelijk verzorger van Bartiméus Zeist; Kees Kruijswijk Jansen is predikant van de protestantse gemeente rond de Paaskerk te Baarn.

Hoop

Waarom wordt een student twee keer een uur ondervraagd bij een checkpoint? Foto: Fam. Kruijswijk Jansen

Juni 2012

We ontmoetten de Joodse rabbijn Arik Ascherman die zich het lot van Palestijnen aantrekt. Hij demonstreert met hen als zij hun huis zijn uitgezet of de opdracht krijgen om binnen een week een huis of waterput af te breken.


14

Onopgeefbaar verbonden, hoe zie je dat? Het Midden-Oostenbeleid is uiterst gevoelig

De Protest antse Kerk in Nederla veelheid a nd an mening en. Zo word kent een ook versch t er in onze illend geda ke cht over ke deze rubrie rk en Israë rk k brengt e l. In en kerkelijk persoon de betrokken on kerk en Isra opgeefbare verbond enheid van ël onder w oorden.

De stichting van de staat Israël heeft destijds een enorme indruk gemaakt. Het tijdperk van de Jodenvervolging tijdens de Tweede Wereldoorlog werd, naar ons besef, hiermee afgesloten. Gelovigen neigen ertoe hierin de hand Gods te zien en dat mag.

Sommigen vinden dat niet genoeg. Zij willen tevens het geloof uitspreken in de bijzondere positie van het Joodse volk. Daar zijn Joden meestal niet blij mee, want juist dat apart zetten wordt als een oorzaak voor hun onderdrukking gezien. Christenen verzetten zich in de oorlog ook tegen die apartheid. Zij citeerden Revius: T’En zijn de Joden niet, Heer Jesu, die u cruysten… Ick bent…’ Dat strookt met de boodschap van het Nieuwe Testament: door Christus is de tegenstelling tussen slaaf en vrije, Jood of Griek irrelevant. Geen aparte uitverkorenheid of verwerping meer dus. Iedereen wordt even nadrukkelijk uitgenodigd om zich naar Gods geboden te richten. Dat is mijns inziens de bevrijdende doorbraak van het Evangelie.

Op wie slaat de term? Tegen deze achtergrond ligt het niet voor de hand om van een onopgeefbare verbondenheid van de kerk met Israël te spreken. In hoeverre heeft dat te maken met de staat Israël en met de Protestantse Kerk? Slaat dat op de regering-Netanjahoe, op de vredesbeweging in die staat, of juist op de zogenoemde religieuze partijtjes daar die de overheid chanteren, de fanatiekelingen die steeds weer nieuwe nederzettingen opzetten? Slaat dat op de groepen die lak hebben aan het internationaal recht en die landroof baseren op hun lezing van de profeten?

vrede. We hebben bepaald geen behoefte aan stemmen die dat conflict verharden. Een kritiekloze, partijdige houding tegenover de

Het besef van de inclusiviteit van het recht is van bijbelse oorsprong hoofdrolspelers helpt niet. Van de kerk mogen we iets beters verwachten, want het besef van de inclusiviteit van het recht is juist van bijbelse oorsprong. Het is niet acceptabel als kerkleiders minder kritisch menen te moeten zijn tegenover de Israëlische autoriteiten dan de profeten in het Oude Testament waren tegenover de koningen.

Familierecht God, zoals Hij zich in het Nieuwe Testament heeft geopenbaard, verkiest mensen niet op basis van etniciteit (nationaliteit). Dat de ‘Joodse staat’ wel op etniciteit berust is bedenkelijk. Het leidt onder andere tot een familierecht dat christenen geen gelijke rechten biedt. Het vasthouden van etniciteit als basis voor

Het MiddenOostenconflict is, mede door chicanes van de Israëlische regering en gebrek aan Palestijns staatsmanschap, al vele jaren lang de ernstigste bedreiging van de wereld-

Juni 2012

staatsvorming heeft wellicht te maken met het verschrikkelijke feit dat de Joden op basis van hun etniciteit vervolgd zijn. Een ervaring die het vertrouwen in de medemens drastisch heeft ondermijnd. Dit is een reden om de dwaling van het ‘nationalisme’ in dit geval niet al te hoog op te nemen. Maar verkeerd is het wel. Nationalisme, staatsvorming op basis van etnische homogeniteit, maakt conflicten onoplosbaar. Steeds weer zijn daarvoor ervaringen aan te voeren. In ons land leidt het politiek opblazen van etnische verschillen tot bedreiging van de harmonie in de samenleving.

Taak voor de politiek Wat moet christelijke politiek aan met de ‘onopgeefbare verbondenheid’? Mijns inziens moeten bij de staat Israël en zijn beleid dezelfde maatstaven worden aangelegd als bij elke andere beschaafde staat. Historische ervaringen van onderdrukking en vervolging mogen daarbij in rekening gebracht worden. Verder kan Nederland zich het beste aansluiten bij initiatieven die zo veel mogelijk recht willen doen aan de belangen van alle inwoners van Palestina. De Europese Unie moet haar mensenrechtenclausules in haar verdragen handhaven. De bevoorrechte positie van Israël ten opzichte van de Europese interne markt moet aan de overeengekomen voorwaarden voldoen (dus geen voordelen voor Israëlische producten uit de bezette gebieden). De eventuele toepassing van sancties (boycot, desinvestering en dergelijke) moeten afhankelijk gemaakt worden van aantoonbaar gewenst effect. Ze vormen geen lakmoesproef voor onze gelovigheid. Het Midden-Oostenbeleid is uiterst gevoelig, dus moeten we al ons verstand inzetten om effecten en neveneffecten van onze bemoeienis te voorzien. Kerken doen er wijs aan zich te onthouden van onnodige extra dramatisering van dit vraagstuk. Arie Oostlander Arie Oostlander was van 1975 tot 1989 directeur van het Wetenschappelijk Instituut voor het CDA. Van 1989 tot 2004 was hij lid van het Europees Parlement voor de christendemocratische Europese Volkspartij (EVP).


15

Te doen onderweg Aankondigingen van activiteiten, waaraan lezers dit kwartaal kunnen deelnemen.

Uitgebreide informatie v indt u in de agenda o p onze webs it e, www.pkn.n l/kerkenisra el

Volgende uitgave: september 2012 Activiteiten vóór 5 juni opgeven bij de redactie. E-mail: [email protected] Vermeld tevens datum, plaats en telefoonnummer.

In de provincie Groningen-Drenthe Zuidlaren. Werkgroep Groningen-Drenthe. Synagoge Zuiderstraat 1. 18-10 De 7e synagogenlezing door ds. A.P.J. van Ligten, over de betekenis voor mensen van nu van ‘De ster van de verlossing’ van Franz Rosenzweig. Inlichtingen: (0521) 59 06 63.

In de provincie Friesland Sneek. Martinikerk. Commissie Kerk en Israël. 6-5 t/m 8-9 ‘Sporen van Joods leven in Sneek’. Fototentoonstelling in de Martinikerk. Stadswandeling en rondleiding. Bezoek Joodse begraafplaats. Inlichtingen: (0515) 41 71 22.

Beetsterzwaag. Olterterperkring. De Buorskip, Vlaslaan 26. 24-9 prof.dr. E. Noort: ‘God en het lot aan de hand van het Gilgamesj-epos’. Cursus A: Over God en godsbeelden. 8-10 prof.dr. J. Dubbink over Exodus 3. 5-11 prof.dr. C. den Heyer: ‘Incarnatie in het 1e en 2e Testament’. 3-12 drs. A. van Heusden: ‘Van JHWH naar de Drie-enige God’. Cursus B: Vreemdelingschap en ballingschap. 22-10 drs. A. van Heusden: ‘De vreemdeling in Tenach’. 19-11 rabbijn mevrouw T. Benima: ‘Over de ballingschap’. 17-12 dr. J.D.Th. Wassenaar: ‘Vreemdelingschap in het Nieuwe Testament’. Inlichtingen: (0512) 51 34 67.

Bezoek theatervoorstelling ‘Beloofd is beloofd?!’

De spelers van Holy Bridge: Thed Brouwer, Michiel Hardon, Els de Waard, Suzanne Bruning (regisseuse), Willianne van Slooten, Leonie Visser en Joas Boeyinga. Foto: Annelien Nijland

Wegens groot succes is het niet meer mogelijk de voorstelling ‘Beloofd is beloofd?!’ van theaterteam Holy Bridge op locatie te boeken. Bezoek daarom een van de voorstellingen die tot eind dit jaar worden gegeven. Kijk op www.holyswitch.nl voor de actuele lijst met speeldata en -locaties. Meer informatie over de concrete speelplek kunt u krijgen via e-mail: [email protected] ‘Beloofd is beloofd?!’ is een muzikale theatervoorstelling over de mensen in Israël en de Palestijnse gebieden. In een uur tijd wordt het verhaal op de planken gezet van zes

Nederlandse mensen die op reis gaan naar Israël en de Palestijnse gebieden. Drie mannen en drie vrouwen van verschillende generaties, ieder met een eigen koffer vol ervaringen, ideeën en dromen. Ze geven een kijkje in de wonderlijke wereld van deze prachtige plek, maar tonen ook hoe het dagelijks leven wordt beïnvloed door het conflict dat zich afspeelt in het MiddenOosten. Dit stuk gaat over de ontmoeting met de mensen die daar wonen. Elke ontmoeting eindigt met de vraag: geloof je in vrede? Meer informatie: www.holyswitch.nl

Juni 2012


In de provincie Overijssel Zwolle. Synagoge aan de Samuel

Hirschstraat. 10-6, 8-7, 12-8, 9-9 en 14-10 Rondleidingen in de synagoge. Tentoonstelling over Joods leven in en om Zwolle. Inlichtingen: [email protected]

Landelijke Ontmoetingsdag uitgesteld De landelijke ontmoetingsdag voor vrijwilligers in het Kerk en Israël-werk die vaak in het najaar wordt gehouden is verschoven naar het voorjaar van 2013. Meer informatie volgt, onder andere via de website www.pkn.nl/ kerkenisrael

Vrijwilligers gezocht voor EAPPI in Palestijnse gebieden Kerk in Actie zoekt mensen die vanaf medio november gedurende drie maanden willen meewerken in de Palestijnse gebieden. Het is de taak van de oecumenische begeleiders om door hun aanwezigheid onder andere bij checkpoints bij te dragen aan vrede en naleving van de mensenrechten. De kosten van voorbereiding, reis en verblijf worden gedragen door Kerk in Actie. Vooraf is er een intensieve training in Zwitserland. Dit vrijwilligerswerk wordt gecoördineerd door het Programma voor Oecumenische Begelei-ding in Palestina en Israël (EAPPI), een organisatie die uitgaat van de Wereldraad van Kerken. Meer informatie op: www.eappi.org en www.kerkinactie.nl/eappi Sollicitaties, met motivatie en cv, voor 15 juni toezenden aan Kathinka Minzinga, coördinator EAPPIprogramma in Nederland, e-mail: [email protected], telefoon (076) 514 23 83.

16

Boekbesprekingen

Column

Onder de rozenboom

Gods zwijgen doordacht In een doorwrocht boek bespreken twee bijbelonderzoekers het spreken en het zwijgen van God in de Hebreeuwse Bijbel. Een statistisch onderzoek van bijbelwoorden en bijbelplaatsen daarin laat zien dat God overwegend sprekend wordt voorgesteld. Daarbij zinkt, zeggen de auteurs, het aantal plaatsen waar God zwijgend wordt voorgesteld, in het niet (98,5 procent tegen 1,5 procent; zie de figuur op pagina 33). Het zwijgen van God (als verbroken communicatie tussen God en mens) verdelen zij in twee categorieën: begrijpelijk goddelijk zwijgen en onbegrijpelijk goddelijk zwijgen. Het begrijpelijke zwijgen vindt onder meer plaats vanwege overtredingen, geduld of wijsheid. Het zwijgen van God, zo laten Korpel en De Moor zien, laat zich vergelijken met menselijk zwijgen naar goden en naar medemensen. Is het zwijgen van God in de Hebreeuwse Bijbel een betrekkelijke zeldzaamheid, in moderne cultuuruitingen in theater, literatuur, film wordt Gods zwijgen veelvuldig gethematiseerd. In het eerste hoofdstuk van het boek laten de auteurs talrijke voorbeelden de revue passeren. Korpel en De Moor vergelijken het bijbelse denken voortdurend met de Oud-Oosterse wereld om Israël heen. Dat geeft duidelijke verbanden van Israëls denken met de Umwelt aan, maar ook verschillen. Zwijgen de goden uit de Umwelt ook uit angst of ontzag, Israëls God doet dat niet, terwijl ook de reden slaap nauwelijks op Israëls God toepasbaar is.

De biografie van Jeruzalem? Biografieën zijn tegenwoordig monumentale werken. Het getuigt van eigendunk om zo'n monumentaal werk ‘De biografie’ te noemen. Simon Sebag Montefiore schreef een duizelingwekkend boek over de geschiedenis van Jeruzalem. In drieënvijftig hoofdstukken, met telkens een bekende ster in de hoofdrol, flitst de drieduizend jaar oude geschiedenis van de stad aan je voorbij. Sensationeel geschreven. Toch heb ik er opvallend lang over gedaan om dit boek tot me te nemen. Telkens moest ik het wegleggen, omdat ik oververzadigd was van anekdotes en sensaties. Voortdurend wilde ik opstaan en naar mijn boekenkast lopen om te verifiëren of de nagalm van het gebeuren niet wat bombastisch uitgevallen was. Op punten waar ik de stof zelf meester ben, werd ik wan-

Juni 2012

In een epiloog (hoofdstuk 7) brengen de auteurs hun bevindingen in relatie tot geloofsvragen van deze tijd. Zij behandelen dan onder meer openbaring als interactief en voortgaand proces. Van mensen wordt gevraagd het woord van God te spreken. Gods zwijgen heeft alles te maken met het zwijgen van zijn menselijke woordvoerders (pagina 276). Ook de vraag naar het kwaad in de wereld (de theodicee) ontwijken de auteurs niet. Naast de informatieve body van het boek is de epiloog (27 pagina’s) enigszins krap qua omvang. Door zijn vele voorbeelden is het boek soms nogal uitgesponnen. In de epiloog hadden de auteurs ook kunnen wijzen op de dialogische structuur van de Joodse canon Tenach. In de epiloog blijven ook draden onafgehecht, onder meer rond het begrip Almachtig (pagina 272). De aardbeving in Haïti was niet in 2009 (pagina 271), maar in januari 2010. Het boek stelt een zeer actueel thema aan de orde. De vergelijking met Israëls Umwelt is een duidelijke meerwaarde van dit boek.

Adri van der Wal Marjo C.A. Korpel/Johannes C. de Moor, ‘De zwijgende God’. Uitgeverij Skandalon, Vught 2011. 316 blz. ISBN 978 94 907 0831 3. Prijs: € 28,50.

trouwig. Om de apostel Paulus als een ‘ontembare stokebrand’ weg te zetten, is ook zo wat. Na lezing van het boek bleef ik zitten met een hoop vragen. Heeft de geschiedenis van Jeruzalem nog iets anders te bieden dan moord en doodslag? Waar zijn kunst en literatuur gebleven? Heeft Jeruzalem geen geleerden voortgebracht? Als Montefiore gelijk heeft met zijn stelling dat de geschiedenis van Jeruzalem de geschiedenis van de wereld is, dan is er weinig hoop voor deze aarde, althans volgens de beschrijving van Montefiore. Na een flitsend en veelbelovend voorwoord stelde het boek zelf mij teleur. De schrijver beweert ‘juist te willen laten zien dat de geschiedenis van Jeruzalem wordt gekenmerkt door continuïteit en vreedzame samenleving’, maar hij doet precies wat hij anderen verwijt: ‘de geschiedenis beschrijven als een reeks wrede, gewelddadige ontwikkelingen en omkeringen’. Ik werd er op z'n zachtst gezegd niet vrolijk van.

Reinier Gosker Simon Sebag Montefiore, ‘Jeruzalem. De biografie’.

Als kind woonde ik op een steenworp afstand van het Gymnasium Celeanum in Zwolle. Ik haalde er kattenkwaad uit, klom over de muur, dook weg in de struiken bij het zien van de conciërge. Een avontuurlijke plek. Vele jaren later hoorde ik hoe dit gebouw had gediend als de ‘Hollandsche Schouwburg van Zwolle’. Verzamelplaats voor 121 Joodse gezinnen, die in oktober 1942 op transport werden gesteld naar Westerbork en Auschwitz. Op een dag ging ik terug om sporen te zoeken van wat zich hier afgespeeld had. Maar helaas, een vage gedenksteen én een ‘Rozenboom’ van kunstenares Iris le Rütte met een cryptische tekst van Etty Hillesum laten de argeloze passant in het ongewisse. Begin dit jaar deed zich echter de mogelijkheid voor om iets meer te ervaren. In het voormalige Celeanum werd de website van het nieuwe Westerborkpad gelanceerd. Ik erheen. Het Westerborkpad is een Lange Afstandswandeling in het spoor van de Jodenvervolging. Het pad loopt van de Hollandsche Schouwburg in Amsterdam, via het Gymnasium Celeanum in Zwolle, naar Kamp Westerbork in Drenthe, zo dicht mogelijk langs de spoorlijn waarover de treinen reden. De website , www.westerborkpad.nl, biedt een overvloed aan informatie. Ter plekke luisterde ik naar medewerkers van het Herinneringscentrum Kamp Westerbork. Zij vertelden ‘persoonlijke verhalen’. Hoe de verzamelde Zwolse Joden in de gymnastiekzaal van het Gymnasium plat op de grond moesten liggen in afwachting van wat er verder gebeuren zou. Hoe de Zwolse dominee Horreüs de Haas met de gedeporteerden meeliep tot aan het station. Hoe de Joodse jongen Harry Hes, die aan de gymnastiekzaal ontsnapte door onder te duiken, in het voorjaar van 1947 met succes het toelatingsexamen voor het Gymnasium Celeanum aflegde. Staand onder de Rozenboom van Iris le Rütte herinnerde ik mij de onschuld van mijn kinderjaren en langzaam drongen de woorden van Etty Hillesum tot mij door: ‘Vruchten en bloemen dragen op elke grond waar men geplant is, zou dat niet De Rozenboom van kunstenares de bedoeling Iris le Rütte zijn?’

Oorspronkelijke titel: ‘Jerusalem. The Biography’. Vertaling: Henk Moerdijk. Uitgeverij Nieuw Amsterdam, Amsterdam

Reinier Gosker

2011. 736 blz. ISBN 978 90 468 0780 4. Prijs: € 39,95.


17

Boekbesprekingen

Rav Just aan het woord Een tiental jaren geleden zag ik in de vroege middag in een tram in Amsterdam een eerbiedwaardige oude man zitten, die bij een plaatsje aan het raam verdiept was in zijn siddoer, zijn gebedenboek. Het was Rav Just, opperrabbijn van Amsterdam. Ik herkende hem van een bezoek aan de sjoel aan het Jacob Obrechtplein, op zo’n winterse vrijdag als de sabbat in de namiddag begint. Een tengere man, met een karakteristieke bril, en een bescheiden voorkomen. Rav Mayer Just is op 9 april 2010 overleden. Hij bereikte de leeftijd van 101 jaar. Eén jaar na zijn overlijden hebben zijn schoonzoon en dochter, Raoul en Rachel Loonstein-Just, artikelen en voordrachten van hun vader gepubliceerd. In goed overleg: hij woonde de laatste tien jaar van zijn leven bij hen in huis. Het is een bijzondere bundel geworden: achttien foto’s, waaronder een prachtige foto van de Rav als leerling aan een Talmoedhogeschool in Midden-Europa, en fundamentele artikelen als ‘Wat is jodendom?’, ‘Uitverkoren’, en ‘(Zelf)kritiek’.

van vijf generaties Vuijsje in Nederland. Beschreven worden de gebeurtenissen in het gezin van Isaac Vuijsje en Schoontje van Beetz, die hun vijf zonen en dochter Alida opvoeden ‘in een mengsel van Joodse sfeer en sociaaldemocratisch vooruitgangsgeloof'. Dat biedt een prachtige blik op het Joodse leven in Amsterdam van vóór de oorlog. De verwoesting die de oorlog teweeg brengt in de familie Vuijsje, kleurt een groot deel van de naoorlogse familiegeschiedenis. Isaac en Schoontje worden in Sobibor vermoord. Alida, haar man en hun twee kinderen in Auschwitz. Daar komt ook haar broer Louis om. De vele boeken over de verwerking van de Holocaust en het oorlogsleed in Nederland vinden hun pendant in deze sobere en fijngevoelige familiekroniek. Openhartig, maar zonder de lezer in verlegenheid te brengen, wordt verslag gedaan van alle dilemma's uit de tweede helft van de vorige eeuw. ‘Ons kamp' is het altijd aanwezige thema in het leven van vader Nathan, die Auschwitz overleefde vanwege zijn plek als trombonist in het kamporkest. Wie wil weten hoe divers en veelkleurig de Joodse gemeenschap in Nederland was en is, leze dit mooie boek. Reinier Gosker Marja Vuijsje, ‘Ons kamp. Een min of meer joodse geschiedenis’. Uitgeverij Atlas, Amsterdam/ Antwerpen 2012. 332 blz. ISBN 978 90 450 16177. Prijs: € 21,95.

Kees Schakel ‘Rav Just aan het woord. Artikelen en toespraken van opperrabbijn Just, Wizjnitz 1908 - Amsterdam 2010’. Uitgeverij Amphora Books, Amsterdam 2011. 187 blz. ISBN 978 94 91010 04 0. Prijs: € 22,50.

Tora, een belevenis

Een vlot geschreven boek over een ‘min of meer Joodse familie'. Met vader Nathan in de hoofdrol vertelt dochter Marja de geschiedenis

Binjamin Heyl is judaïcus en lid van de Joodse Gemeente Amsterdam. Hij legt uit wat Tora is en hoe die functioneert binnen de synagoge en in het Joodse leven. Allerlei begrippen komen voorbij, zoals Misjna, Gemara, Talmoed, Kabbala en midrasj, maar ook belangrijke Joodse denkers, en Joodse taal- en getalsmystiek. En passant beschrijft Heyl de geschiedenis van het Jodendom vanaf de ballingschap tot nu. Tot slot nog een hoofdstuk over Jezus van Nazareth, waarin Jezus wordt geduid vanuit rabbijnse visie. Het boek geeft veel informatie, maar bij een

Juni 2012


Ons kamp

eerste kennismaking met het Jodendom kunnen al die namen en begrippen wel wat gaan duizelen. Wat Heyl nu in één boekje heeft gestopt bevat materiaal dat beslist toegankelijker zou zijn geweest als het thematisch over meer boeken verdeeld zou zijn. Toch lijkt het boekje bruikbaar voor kringen en studiegroepen. Greetje van der Harst Binjamin Heyl, ‘Tora, Een belevenis’. Mijn Eigen Boek 2011. 206 blz. ISBN 9789059742727. Prijs: € 17,50. www.mijneigenboek.nl

De vijf Joodse feestrollen De bijbelboeken zijn allereerst geschreven om voorgelezen en beluisterd te worden. In samenwerking met NCRV en NBG worden op drie cd’s de boeken voorgelezen die verbonden zijn met de vijf belangrijkste Joodse feesten: Hooglied (Pesach), Ruth (Sjavoeot), Klaagliederen (Tisja Beav), Prediker (Soekot) en Esther (Poerim). De lezers zijn acteurs. Daarbij verrassen de opnames van Hooglied en Ruth het meest. In het Hooglied klinkt het Vlaams van Alejandra Theus ronduit sensueel bij een achtergrond van vogelgetjilp; bij Ruth wanen we ons in de zomer op het land door het geluid van cicaden. De andere boeken zijn sober en ingetogen: de teksten spreken voor zich. In korte inleidingen vertellen rabbijn Menno ten Brink van de Liberaal Joodse Gemeente Amsterdam en Carel ter Linden, emerituspredikant van de Haagse Kloosterkerk, iets over achtergrond en betekenis. De tekst wordt omlijst met piano- en fluitmuziek, gecomponeerd door Louis Lewandowski. Het zijn fragmenten van ‘Ja Sjimcha’, een melodie op een gedicht van Juda Halevi. Greetje van der Harst 'De vijf joodse feestrollen: Hooglied, Ruth, Esther, Klaagliederen en Prediker'. Uitgave: ISVW Uitgevers, Leusden. ISBN 978 94 91224 10 2. Prijs: € 19,95. Meer informatie: www.luisterwijs.nl

18

Lernen met LEV Ontrouw is niet het laatste woord In deze rubriek bespreken medewerkers van de Stichting LEV (Leren en Vernieuwen) gedeelten uit de Tora. Stichting LEV ontwikkelt onder andere studiemateriaal voor leerhuizen en ‘lerngroepen’. In sidra 51, de wekelijkse afdeling Nitsaviem (Deuteronomium 29:9-30:20), besteden we aandacht aan Deuteronomium 30:1-10. Dit gedeelte gaat over ‘omkeer’ (tesjoeva in het Hebreeuws). Opdracht: Lees Deuteronomium 30:1-10 in verschillende vertalingen. Wat wordt hier over omkeer gezegd? Wie keren om? Deuteronomium 30 gaat uit van de situatie waarin het volk ontrouw geworden is aan God en als gevolg daarvan in ballingschap is geraakt. Maar ontrouw is niet het laatste woord, ballingschap is niet het laatste woord. Er is altijd een weg terug, letterlijk en figuurlijk. Deuteronomium 30 beschrijft hoe die weg eruitziet. In totaal komt het werkwoord ‘omkeren’ (sjoev) zeven maal voor (zie kader).

Altijd mogelijk De basisgedachte van ‘omkeer’ is: wanneer de mens (individueel of als groep) een fout maakt, een vergissing begaat, een verkeerde keuze maakt of tekortschiet, dan wordt van hem of haar gevraagd omkeer te doen, te stoppen op de verkeerde weg, zich om te draaien en terug te gaan naar de goede weg. Mensen maken fouten, niemand is volmaakt. Maar dat is niet het laatste woord. Want als je een fout hebt gemaakt, kun je altijd omkeer doen. Beslissend is niet of we fouten maken, maar wat we daarna doen. Sluiten we onze ogen en ontkennen we het, of zien we het onder ogen? Gaan we ermee door of stoppen we en keren we op onze schreden terug? Die mogelijkheid is er volgens de rabbijnen altijd: Zoals een vuil kledingstuk weer wit kan worden, zo kan Israël, ook al zondigen ze, in omkeer omkeren naar de Heilige-gezegend-zij-Hij. [Exodus Rabba 23,10]

Eerste stap

In de rabbijnse traditie vinden we een discussie over de vraag wie de eerste stap moet doen: De gemeenschap van Israël zegt tegen de Heilige-gezegend-zij-Hij: Heer der wereld, het is aan u [om te beginnen, er staat immers:] ‘Doe ons omkeren en wij keren om’ (Klaagliederen 5:21). Hij zegt tegen hen: Het is aan jullie, want er is gezegd: ‘Keert om naar Mij en Ik keer om naar jullie’ (Maleachi 3:7). [Klaagliederen Rabba 5,21] Er zijn situaties waarin je zo vastzit, dat het niet mogelijk lijkt om er op eigen kracht uit te komen, zelfs niet om een begin te maken. Iemand anders moet de eerste stap zetten. Maar in het algemeen geldt: de mens moet beginnen. Je hoeft niet meteen de hele weg te gaan, maar je moet wel de eerste stap zetten: ‘Doe mij open, mijn zuster’ (Hooglied 5:2). Rabbi Jesa zegt: De Heiligegezegend-zij-Hij zegt tegen Israël: Mijn kinderen, openen jullie voor Mij één opening van omkeer, zo groot als de punt van een naald, dan open Ik voor jullie openingen waar karren en wagens doorheen kunnen. [Hooglied Raba 5,2] Deze gedachte klinkt ook in Deuteronomium 30. Als jij het ‘laat omkeren naar je hart’ tot je laat doordringen, inziet dat je op de verkeerde weg bent, en je maakt een eerste beweging van omkeer, dan keert Hij om en helpt je verder.

Verzoening

In Deuteronomium 30 zien we dat omkeer een wederzijds gebeuren is: niet alleen de mens keert om, ook God keert om! Wanneer mensen in fundamentele zaken volledig verstek laten gaan, ontstaat er een kloof tussen de mens en God. God en mens komen als het ware met de rug naar elkaar toe te staan. Deuteronomium 30 zegt nu: Als jij omkeert, keert Hij ook om.

In Deuteronomium 30 zien we ook dat voor omkeer soms meer nodig is dan een enkel moment van koerswijziging. Als de situatie ingewikkeld is, is omkeer een proces. Een proces van kleine stapjes. Jij maakt een eerste beweging, zoekt toenadering, kijkt de ander aan. Als de ander daarop positief reageert, kun je een volgende stap doen en proberen dichterbij te komen. En als de ander dat dan ook doet, wordt het mogelijk elkaar

Juni 2012


weer echt te ontmoeten en met elkaar verder te gaan. Dan komt er weer vreugde in de relatie. Dan wordt verzoening mogelijk. Deuteronomium 30 schetst ons de weg tot verzoening tussen de mens en God. Voor verzoening tussen mens en mens gelden dezelfde principes. De rabbijnse traditie benadrukt daarbij echter dat verzoening met God niet mogelijk is zonder verzoening met je medemens: Grote Verzoendag verzoent de overtredingen die de mens begaat tegen God. De overtredingen die de mens begaat tegen zijn naaste, verzoent Grote Verzoendag niet, totdat hij het met zijn naaste in orde heeft gemaakt. [Misjna, Joma 8,9]

Opdracht: Herkent u zich in het hierboven beschreven ‘proces van omkeer’? Kunt u een eigen ervaring beschrijven?

‘Omkeren’ in Deuteronomium 30:1-10 1. jij laat het omkeren naar je hart 2. jij keert om tot de Eeuwige je God 3. de Eeuwige je God keert om en erbarmt zich over je en Hij keert om en verzamelt je uit alle volken 8. En jij, jij keert om en je doet al zijn geboden 9. de Eeuwige keert om om zich te verheugen over jou, ten goede 10. jij keert om naar de Eeuwige je God met heel je hart en met heel je ziel.

Dodo van Uden Meer informatie: www.stichtinglev.nl

19

Varia

Nieuwe manager Nes Ammim Sinds 1 mei leidt Pieter Dronkers (32) het dialoogcentrum van Nes Ammim, de christelijk-Joodse nederzetting in Galilea (Noord-Israël). Dit Centre of Learning and Dialogue (CLD) wordt steeds bepalender voor de nieuwe identiteit van Nes Ammim, waar tal van mensen van verschillende religieuze en etnische achtergrond elkaar kunnen ontmoeten in seminars, workshops, conferenties en andere bijeenkomsten. Pieter Dronkers is de opvolger van Frans van der Sar, die samen met zijn vrouw Annemarie van Andel in Nes Ammim werkte. Pieter wil het netwerk dat inmiddels met tal van instellingen in Galilea is opgebouwd, onderhouden en uitbreiden. Ook wil hij zich rich-

ten op het scholingsprogramma voor de vrijwilligers: hoe kunnen zij nog meer worden betrokken bij de dialoogprojecten en welke impact heeft dat op hun eigen identiteit? Over zijn eigen bevindingen in Israël houdt hij een weblog bij: http://neslog.wordpress.com. Ten slotte hoopt hij zijn ervaringen in en rond Nes Ammim te kunnen transponeren naar Nederland. Kunnen ze een zinvolle bijdrage leveren aan het gepolariseerde debat hier?

Meer informatie in het juninummer van Nes Ammim Magazine, te bestellen via [email protected]. Meer foto's van de opening van het CLD staan op www.nesammim.org en www.facebook. com/Nes.Ammim.International Nes Ammim opende op 3 mei het gerenoveerde Center of Learning and Dialogue, dat nu Center of Learning & Dialogue for Peace heet. Foto: Tobias Wenzel

te doen onderweg

Restyling op komst

Juni 2012

IN DE PROVIN CIE DRENTHE

onze website

Opstandingskerk, Zonstraat 9 1-2; 15-2; 29-2; 14-3; 28-3 drs. H. Scholder: ‘Jozef‘. Inlichtingen: (053) 476 15 49.

HOOGEVEEN

Goede Herderkerk , Middenweg 14. 25-01 Salomon Bouman: Avraham Burg, ‘De Holocaust is voorbij – afrekenen met Hitlers erfenis’. 15-03 Lou Evers: Het bijbelboek Esther: Een over een onderdanig e vrouw of feministe boek lettre’. ‘avant la Inlichtingen: (0528) 26 88 95.

OKTOBER 2010 NUMMER 4 •

EMMEN De Opgang, Mantingerb rink 199. 05-02-2 dr. R. Roukema: Het Godsbeeld in Nieuwe Testament. het 11-03 mw. ds. C. Nicolay: De relatie tussen God en Allah. Inlichtingen: (0591) 61 07 94.

IN DE PROVIN CIE FRIESLAND

SNEEK

Zuiderkerk, Rienck Bockemakade 7. 24-01 ds. H. Poot: Israël als knelpunt. 20-02 ds. C.P. Sybrandi: Begraafpla atsen heilige grond voor Joden. 12-03 rabbijn L.B. van de Messiasverwachtingen Kamp: Joodse en de staat Israël. Inlichtingen: (0515) 41 71 22.

DRACHTEN

Grote Kerk, Zuidkade 19. 18-01 Dries van Agt, Jaap Hamburger Floor: Israël-Pales en Meta tina. . Inlichtingen: (0512) 51 26 80.

18

Kerk & Israël

Onderwe g

| OktOber

2011

Voor a Yehudhai Amic

es bijna een groot m el handen den die als sleten, zove Er zijn woor , e zijn uitge zijn ze oud tot boven to n. ewet, en nu rloren legge hebben ze g durft ze ve en niemand geuren oestijn, en de w n en uit achtervolge Er zijn geur d die blijft ij de huid van de han lsof h rgat. zen, a enam en ve om te liefko geliefde me mist die de ms lein land, so r een groot k r vrede doo Een leven is oms waait e wind en in oorlog, s inkt. n in hevige wie hem dr als bladere ht aan ijn lic geeft de w nd, root klein la en stem. een g d, met vlag Een leven is me liggen, ijk verklaar et: kom bij onafhankel in. nds roept h g en slapen Maar ’s avo een verdra we sluiten

IN DE PROVIN CIE OVERIJS SEL

DIEPENVEEN

De Notenhof, Dorpsstraat 55a 30-1 ds. Hein de Bie, 13-2 dr. Marcus van Loopik, 27-2 dr. René Süss, 12-3 rabbijn Marianne van Praag. Inlichtingen: (0570) 62 34 16.

ENSCHEDE

27-01 Film: Lemon tree Inlichtingen: mariake@h Inlichtingen: mariake@h ome.nl ome.nl

IN DE PROVIN CIE ZUID-HO LLAND De Verdieping , A. Jacobslaan 1. 16-1 ds. Pieter Lootsma: Genesis gelezen met de bril van de Amsterdamse School. 23-1 rabbijn W. van Dijk: Waarom Cham keek. 13-2 Eric Ottenheijm : De binding van Isaac.

bezinningsm

iddag

In de serie jaarlijkse bezinningsmiddagen organiseert de Provinciale Werkgroep Kerk en Israël Utrecht op 7 maart 2012 een bijeenkomst met als thema ‘Uw wil geschiede’. Nadere informatie volgt, onder andere via www. pkn.nl/kerkenisrael

IN DE PROVIN CIE UTRECHT

AMERONGEN/LEER SUM.

DRIEBERGEN

’t Hoge Licht, Klaproos Jaarthema: ‘Diepgang’ 2 .

In het najaar verschijnt er een boek over Israël onder redactie van dr. Arjan Plaisier, scriba van de Protestantse Kerk, en dr. Klaas Spronk, hoogleraar Oude Testament aan de Protestantse Theologische Universiteit (PThU). Rond dit boek wordt een studiedag georganiseerd. Meer informatie volgt, onder andere via de website www.pkn.nl/kerkenisrael

evangelie en

UTRECHT

Pastorie Antoniuske rk, Kanaalstraa t 200 17-01 Tirtzah Middleton: Inlichtingen: hrmaanen@Zacharja; 20-03 Jona. xs4all.nl

VOORHOUT

Samen op Wegkerk, Corn. Dirkszplein 10 9-01 Rabbijn Navah Tehilla Livingstone hart zingt’, zang : ‘Het Joodse en piano; 13-02 ds. B. Gijsbertsen: Andrea Veenhuysen, viool Eerst de Jood Griek – over de en ook de Romeinenbrief. 12-03 Ruud Bartlema: Hendrik Nicolaas de Groninger drukker Werkman, van het paradijs. Inlichtingen: (0527) 61 20 52.

18-01 Esther Hugenholtz : ‘Joodse mindfullne 14-03 ds. Ruud ss’ Bartlema: ‘Chagall’s Christusﬁguur’ visie op de

Landelijke studiedag

DOORN

DEVENTER

IN DE PROVIN CIE FLEVOLA ND

vindt u in de agenda www.pkn.nl/kerkenisra op el.nl

Volgende uitgave: maart 2012 Activiteiten vóór 28 december opgeven bij de redactie.

De Koningshof , Kerkplein 1 17-01 prof.dr. Anton Wessels: Thora, koran

Het Open Hof, K. de Grotelaan 361. 5-01,14-02 prof.dr. C. den Heyer: Hoe werd Jezus de Jood de Christus van de Kerk?

Johanneskerk, Lomboklaan Thema ‘’Woestijng odsdiensten’’. 9-01 dr. C.J. den Heyer: Christendo m; 6-02 dr. Marcus van Loopik: Jodendom; 5-03 prof.dr. Anton Wessels: Islam. Inlichtingen (0318) 47 17 15.

Secretaris Nes Ammim Nederland

Inlichtingen: j8l.heemstr Inlichtingen: mariake@[email protected] ome.nl

DALFSEN De Overkant, Kerkplein 22. Thema: ‘Over God gesproken’ , verschillende Godsbeelden 17-1 prof.dr. C. den Heyer: Christendo 21-2: mw. rabbijn m. M. van Praag: ‘U en verschil – het Joodse doen tegenover ik maken het christelijke geloven’. het Inlichtingen: (0529) 43 40 75.

EMMELOORD.

Michael Elias

Uitgebreide informatie

Aankondigingen van activiteiten dit kwartaal , waaraan lezer kunnen deeln s emen.

23E JAARGANG,

Met ingang van het septembernummer ziet dit blad er anders uit, en wijzigt de inhoud voor een deel. De aanleiding hiervoor is de opfrissing van de huisstijl van de Protestantse Kerk, de uitgever van dit blad. Eerder al werden tijdschriften als Kerkinformatie en de uitgaven van Kerk in Actie gerestyled. Ook Kerk & Israël Onderweg wordt nu onder handen genomen. De redactie grijpt de kans naast de lay-out ook de bladformule bij te stellen. Een aantal lezers heeft daarvoor tips gegeven en ideeën aangedragen. Zo krijgt het blad een rustiger opmaak, en wordt er een middenpagina ingevoegd met een mooie Joodse tekst die tot nadenken stemt. Het aantal pagina’s wordt uitgebreid: elk magazine telt voortaan 24 pagina’s (nu 20, exclusief het katern). De redactie wil ook lezersreacties gaan plaatsen. We hopen de aantrekkelijkheid en leesbaarheid van het blad hiermee te vergroten!

Pieter Dronkers heeft theologie gestudeerd in Kampen, Utrecht en Parijs en hoopt dit jaar nog te promoveren op het proefschrift ‘Citizen or Believer. How to Define Civic Allegiance in a Globalised Society: A Dutch Case Study’. Eerder schreef Dronkers het boek ‘Tamar. Een reisverhaal over Turkse en Franse hoofddoeken’, de vrucht van een halfjaar studie in Istanboel. In Kampen heeft Pieter colleges gevolgd bij Simon Schoon, waardoor Nes Ammim hem niet vreemd is. Evenals zijn voorganger is Pieter Dronkers als predikant met bijzondere opdracht beroepen door de Protestantse Kerk.

27-2 Leny Ridderhof: Diaserie bijbelse Marc Chagall. afbeeldingen Inlichtingen: (0252) 23 03 63.

OUD-BEIJERLAND

De Open Hof, W. van Vlietstraat 2a. 05-01, 02-02, 01-03 rabbijn L.B. van de Kamp, dr. G.H. Cohen Stuart, drs. R.M. Naftaniel. Inlichtingen: (0186) 61 44 79.

Kerk & Israël

Onderwe g

| OktOber

2011

19

er 2011

sraËl KerK&I

weg onder

| oktob

23 12 12:47

21-05-

er 2011

weg

22

KerK &

Israël

| oktob

onder

1

Bestel nu al extra exemplaren van dit eerste nummer, bijvoorbeeld om te verspreiden met Israëlzondag. Zie www.pkn.nl/kerkenisrael oos-1

Naaml

In het komende nummer: • Nieuw jaarthema: ‘Onopgeefbaar verbonden?’ • Interview met Huub Oosterhuis

De redactie


20

juni Jaarthema: Compassie vieren Interview met Frits Hoogewoud Ervaringen in Israël en de Palestijnse gebieden

Recommend Documents