Job Cohen, voorzitter Amsterdams 4 en 5 mei comité

5 4& I ME

De viering van de vrijheid én de herdenking van slachtoffers van onvrijheid raakt ons nog steeds. Doe mee met herdenking en bezinning. Om bewust te zijn van onze vrijheid, die wij al 70 jaar kennen en op momenten als deze koesteren. Job Cohen, voorzitter Amsterdams 4 en 5 mei comité

2 Typhoon en Wende ‘Het is een eer op 4 mei op te treden’

4

De Pontenbrug ‘De beste verbinding tussen Noord en Amsterdam’

6

Vrijheidsmaaltijden Ambassadeurs Said Bensellam en Erdogan Yuce

7

Stigter vs Stigter In gesprek met vader en dochter Gerard en Bianca Stigter

8

Vluchten

Vrijheidsfestivals Vier artiesten blikken vooruit

10

Oorlog in mijn buurt Scholieren vertellen de verhalen van nabestaanden

11

Derde generatie Jong theatercollectief wil via het toneel herdenken

12

Herdenken en vieren Bij het homomonument komt alles samen

13

Uitgelicht Wat kunnen we 4 en 5 mei allemaal gaan doen?

14

Cor Gorissen

Bewust vrijheid koesteren ‘Het is 1945. Eens per week lopen we met een zak vol schillen via de brug over het IJ naar Broek in Waterland. Daar zijn alle polders ondergelopen, dus het vee staat op stal. We ruilen de schillen voor twee flessen melk. De schillen gebruikt de boer om het vee bij te voederen. En die melk hebben we nodig om in leven te blijven.’ Dit mailt de heer Van Neerland (1934). Hij woont nu in Noord, tegen Zaandam aan. Zeventig jaar geleden verbond een pontenbrug het centrum van Amsterdam met Noord. Op 5 mei 2015 wordt de brug over het IJ opnieuw aangelegd, als een tijdelijk monument dat de herinnering aan de oorlogstijd in Amsterdam levend en invoelbaar maakt. Niet alleen die brug brengt ons verhalen uit de oorlogstijd. Zij komen ook uit de Open Joodse Huizen, het programma van kleinschalige bijeenkomsten van herinneren en herdenken, waarin Joodse oorlogs- en bevrijdingsverhalen centraal staan. Het zijn huizen waaruit in 1942 en ’43 de toenmalige Joodse bewoners zijn gedeporteerd, om in de kampen te worden vermoord. In de huizen waar zij geleefd hebben, worden de familieverhalen van Joodse Amsterdammers verteld. De verhalen die schuilen in de Huizen van Verzet vertellen de geschiedenis van verzetsstrijders die documenten vervalsten, Joden onderdak gaven, illegale kranten maakten en verspreidden. Vorig jaar hoorde ik hoe in die huizen steeds nieuwe feiten naar voren kwamen. Dat zal dit jaar niet anders zijn. Ook opvallend: kleinkinderen spreken hun grootouders zo aan, dat zij – vaak voor het eerst – gaan praten over hun eigen oorlogsverleden. Op 4 mei is het twee minuten stil op de Dam. Niet alleen daar, er zijn veertig andere bijeenkomsten in de stad. Meteen na het herdenken komt bezinning op vrijheid en verdraagzaamheid in het Amsterdam van vandaag. Bezoek een van de theatervoorstellingen van Theater na de Dam, of ga naar een herdenkingsconcert of -film. In parken, huiskamers en straten, op pleinen en podia: we vieren Bevrijdingsdag voor de vierde keer met de Vrijheidsmaaltijd. Aan duizenden tafels voeren Amsterdammers kleine of grote gesprekken over vrijheid. Arnon Grunberg opent de maaltijden met een speciaal geschreven toost op de vrijheid. Wij nodigen u uit om aan zo’n maaltijd mee te doen. De stad viert de Bevrijding ook met diverse festivals, waaronder het uitgebreide Bevrijdingsfestival in het Cultuurpark Westergasfabriek. Kom ook! De viering van de vrijheid, samen met de herdenking van slachtoffers van onvrijheid, raakt ons ook na zeventig jaar. Dat blijkt uit de enorme betrokkenheid van zoveel mensen en zoveel organisaties. Doe mee met herdenking en bezinning. Om niet te vergeten. En ons bewust te zijn van onze vrijheid, die wij al zeventig jaar lang kennen en op momenten als deze uitdrukkelijk koesteren. Job Cohen Voorzitter Amsterdams 4 en 5 mei comité

Willy Jol-Japin

Maurice de Hond

n de afgelopen 44 jaar liep Cor Gorissen (63), commissaris bij de Amsterdamse politie, vele malen langs de gedenksteen in de hal van het hoofdbureau Elandsgracht. Nooit vroeg hij zich af wie die mensen precies waren die door ‘strijd en ruw geweld bezweken’, zoals op de steen vermeld staat. Tot een van de nabestaanden hem aansprak bij een muziekuitvoering op het hoofdbureau. Ze vond het eigenlijk geschiedvervalsing dat er ‘gevallen’ op een beschrijving naast de steen stond. “Geen verzachtende woorden. Joden zijn vermoord.” Gorissen dook in de archieven. In eerste instantie om uit te zoeken waarom ooit voor dat woord was gekozen, maar algauw ontpopte hij zich tot een ware amateurhistoricus. Hij wilde alles weten over de 25 namen op de gedenksteen en maakte er een boekje over. Zes politieambtenaren, onder wie twee vrouwen, bleken Joods en te zijn omgebracht in een concentratiekamp. Drie waren gedood bij het bombardement in Noord, maar de meesten hadden het leven gelaten omdat ze verzetsdaden hadden verricht. Gorissen: “Op de steen staan 25 namen vermeld, om verschillende redenen hebben andere politieagenten die ook verzet pleegden geen plekje gekregen. Ik heb eigenlijk nooit geweten dat er nog zo veel verzet is geweest vanuit de politie. Je hoort vaak alleen hoe de politie dienaar was van een kwalijk regime en daardoor heeft bijgedragen aan het oppakken en deporteren van Joden. Mijn zoektocht gaf ook een ander beeld. Het is niet zo zwartwit. Ik ben blij dat het NIOD heeft aangegeven meer onderzoek te willen doen naar de politie en het verzet.” De Joodse vader van Maurice de Hond (67), Sam, zat in de oorlog in een verzetsgroep en onderhield nauwe banden met ‘de goeden’, zoals zijn vader ze noemde. “Mijn vader werd op zijn elfde van school gehaald om op het Waterlooplein te werken bij de fruitstal van zijn moeder. Daartegenover stond het politieposthuis. Er was veel en goed contact tussen de politieagenten en mijn vader en grootmoeder. Tijdens de oorlog werden sommigen foute politieagenten, die voor 7,50 een Jood verraadden, maar er waren ook heel goede.”

I

Sabotage aan Duitse treinen Onder die heel goede waren de rechercheurs Arend Japin en Piet Elias. Zij werden in 1942 op verzoek van commissaris Voordewind ingedeeld bij de Hausraterfassungsstelle op het hoofdkwartier van de Sicherheitspolizei in Nederland. Die afdeling hield zich bezig met het inventariseren van Joodse bezittingen. Japins dochter Willy Jol-Japin (72): “Er verdwenen nogal wat Joodse bezittingen in de zakken van de door de Duitsers aangestelde NSB-controleurs. Elias en mijn vader moesten toezicht houden en de foute controleurs corrigeren. Het werk daar vonden ze vreselijk. Ze wilden helemaal niks te maken hebben met de bezetters. In het begin stonden ze op het punt te stoppen, maar hun meerderen haalden hen over om te blijven. Door te infiltreren konden ze het beste weten wat er gebeurde en verzetsmensen als Sam op de hoogte stellen.” Ze gaven belangrijke informatie van de Duitsers aan verzetsmensen door, zoals waar en wanneer een razzia zou plaatsvinden. Ze waren betrokken bij sabotage aan Duitse treinen en het transport van gedropte wapens uit Engeland. Bij arrestaties zorgden ze ervoor dat bepaalde mensen niet werden ingeboekt en ze hielpen Joden via de achterdeur van de Hollandsche Schouwburg te ontsnappen en soms naar een onderduikadres te brengen. De Hond: “Als mijn vader voedsel voor de gevangenen kwam brengen, kreeg hij informatie van de agenten en kon hij soms zelfs gevangenen meenemen.” Jol-Japin: “Elias was extravert en mijn vader meer het beschouwelijke type. Samen waren ze een erg goed team. Elias was ontzettend moedig, begrijp ik uit mijn vaders verhalen. Hij zocht overal een oplossing voor en sloeg gerust met zijn vuist op tafel als hij het niet eens was met opmerkingen van de SS’ers Willi Lages en Ferdinand Aus der Fünten.”

3

Donderdag 30 april 2015

5 4& I ME

via de achterdeur In de intieme sfeer van een woonkamer, een zolder of café vertellen inwoners en nabestaanden op 4 en 5 mei over voormalig Joodse bewoners en verzetsstrijders tijdens de Tweede Wereldoorlog. Ook het hoofdbureau van de Amsterdamse Politie opent haar deuren om te vertellen over de politiemannen die in de oorlog verzet pleegden. tekst EMMA BOELHOUWER foto MATS VAN SOOLINGEN

Elias werd in november 1944 verraden, opgepakt en in december gefusilleerd op de Haarlemmerweg. Ter nagedachtenis staat hij genoemd op de gedenksteen in het hoofdbureau Elandsgracht en is op de Haarlemmerweg een wit kruis geplaatst voor hem en twee andere gefusilleerden. De Hond: “Een bijzondere plek voor mij. Al als klein kind ging ik op 4 mei mee om daar bloemen te leggen.”

Sie gehen kaputt Rechercheur Japin kon net op tijd onderduiken. Ook zijn gezin wist ternauwernood te ontsnappen aan de Duitsers. Jol-Japin was toen twee jaar. De Hond: “Japin werd na de oorlog een huisvriend van ons. Mijn vader en Japin haalden met regelmaat oorlogsherinneringen op.” Japin kreeg in 1974 de Yad Vashem-onderscheiding voor zijn hulp aan Joden. Eén anekdote is Jol-Japin altijd bijgebleven. “Een hoge Duitser zou langskomen op het bureau om met SS’ers Lages en Aus der Fünten te praten. Mijn vader wilde graag weten waarover het zou gaan. Secretaresse Thea Hoogensteijn, ook actief in het verzet, zorgde ervoor dat de wastafel van Lages verstopt raakte en belde zogenaamd voor hulp. Mijn vader verkleedde zich als loodgieter. Terwijl hij onder de wastafel lag om die te repareren kon hij het gesprek afluisteren. ‘Wat doen ze met de Joden?’ vroeg Lages. De hoge Duitser zei: ‘Sie gehen alle kaputt’. Mijn vader schrok enorm van de boodschap en de minachting in zijn stem. Het was voor het eerst dat hij dit hoorde. Hij zag zelfs dat Lages geschokt was. Mijn vader ging meteen naar de Joodsche Raad om te vertellen wat hij had gehoord. Daar wilden ze hem niet geloven. Ze konden het zich niet voorstellen. Mijn vader vond dat heel erg.” 5 mei om 14.00 vertellen Maurice de Hond en Willy Jol-Japin over het verzetswerk van hun vaders. Elandsgracht 117 – Hoofdbureau Politie Amsterdam. Kijk voor het programma van Huizen van Verzet en Open Joodse Huizen op openjoodsehuizen.nl en huizenvanverzet.nl Het dubbelprogramma Open Joodse Huizen - Huizen van Verzet is een samenwerking van het Joods Cultureel Kwartier en het Amsterdams 4 en 5 mei comite.

Open Joodse Huizen Open Joodse Huizen organiseert op 4 en 5 mei kleine herdenkingen in huizen met een Joodse geschiedenis. Eerst worden de namen van de mensen opgenoemd die op het bewuste adres worden herdacht. Daarna vertellen overlevenden, nabestaanden, historici of de huidige bewoners in 45 minuten het levensverhaal van de Joodse bewoners. In een huiskamersetting komt het Amsterdam van toen weer tot leven.

Huizen van Verzet Huizen van Verzet gaat ook om levensgeschiedenissen en oorlogsverhalen, maar hierbij staan juist verhalen over bevrijding en verzet centraal. Sommige vertellers waren er zelf bij betrokken, anderen willen de geschiedenis van hun pand levend houden. De verhalen over de verzetsmensen worden verteld op de plekken waar zij actief waren of woonden.

De gedenksteen met 25 namen van gevallen politieagenten in het Hoofdbureau van Politie aan de Elandsgracht.

4

Twee eenheid Zij stuurde hem een brief omdat ze hem bewonderde, hij vond dat ‘supertof’. En nu staan Wende Snijders en Typhoon op de avond van de Dodenherdenking samen eenmalig in Carré. “We moeten de ziel of de pijnplek blootleggen.” tekst LARISSA PANS foto MARK VAN DER ZOUW

5

Donderdag 30 april 2015

5 4& I ME

ij schreef hem vorig jaar een brief na het uitkomen van zijn cd Lobi da basi. Een ouderwetse brief met postzegel. Omdat ze hem bewonderde. Omdat ze in hem een verwante ziel herkende. En omdat ze dacht: we kunnen wat van elkaar leren. Hij kende haar alleen van haar optredens in De wereld draait door. Hij was vereerd, verrast (“Ik opscheppen tegen mijn vrienden: ‘Wauw, ik heb een brief gekregen van Wende Snijders.’ Supertof.”). En hij hapte toe. En zo staan zangeres/performer Wende Snijders en rapper Typhoon – oftewel Glenn de Randamie – op 4 mei in Carré voor een intiem, eenmalig optreden, georganiseerd door Theater Na de Dam. Samen gaan ze muzikale kleur geven aan de avond van Dodenherdenking.

Z

Is het een last of een eer om op 4 mei op te treden? Wende: “Ik heb ja gezegd, ik vind het een eer. Ik voel de zwaarte nog niet van die avond. Al besef ik wel: het is een grote zaak. Ik wil me niet onwaarachtig verhouden tot de Tweede Wereldoorlog.” Wat ze bedoelt: ze wil niet op een goedkope manier aan de haal gaan met de emoties die samenhangen met 4 mei. Dus heeft ze zich op ‘die oorlog’ gestort, leest ze oorlogsboeken (Is dit een mens van Primo Levi en HhhH, over Himmlers hersenen, van Laurent Binet), en kijkt ze naar oorlogsfilms en -documentaires. “Oorlog brengt de extreme kant in mensen naar boven, extreme agressie en heldendom. Ik wil eigenlijk de meest gruwelijke dingen lezen, ik wil het heel letterlijk hebben. Terwijl ik aan de andere kant liever niet wil weten hoe wreed we in elkaar steken. Voor dit optreden kies ik voor een heel persoonlijke benadering. Typhoon en ik willen een gesprek aangaan met elkaar op het podium, we hebben niet de pretentie om de wereldvrede te bewerkstelligen in Carré.” Typhoon: “Oké, het voelt eigenlijk veel te groot aan: én direct in Carré én met Wende, maar het feit dat ik het zo eng vind, geeft ook aan dat ik het moet doen. Er zijn al zat plekken waar ik me comfortabel voel, dit is echt grensverleggend. Supereng. Maar ik vertrouw op Wende. Waarom precies weet ik niet, maar dit moeten we doen. We zullen de zwaarte van die dag nooit helemaal kunnen uitbeelden. We moeten ‘de ziel’ of de pijnplek blootleggen op onze eigen manier.” Wende, tegen Typhoon: “Als ik zenuwachtig word van jou, dan weet ik dat ik iets van je kan leren. Ik zag je optreden met alleen een contrabas en een gitaar en ik vond zo mooi hoe je poëtisch een verhaal vertelde. Ik heb zelden iemand gezien met zoveel noodzaak. En ik denk dat ik jou iets anders kan leren kennen. Klinkt superpretentieus hè? Als ik het zakelijk stel: ik laat jou doorgaan en jij mij. Het is ook overleving, snap je?” Dat je elkaar andere paden opduwt? Wende: “Ja, artistieke overleving. Ik krijg er energie van, denk tien keer na voor ik iets zeg. Ik ben superdankbaar voor de mensen die mij bewust hebben gemaakt van mijn blinde vlekken. Voor de boeken van Adriaan van Dis, de films van Martin Scorsese. Die voeden mij. We hebben geen conclusie, ik voel meer een vraagteken. Wat nu dan? Wat kan die oorlog dan betekenen in deze tijd? Het klinkt wat zwaarmoedig, maar als ik lees over de gruweldaden van IS, dan denk ik: we leren nooit. We blijven elkaar altijd helemaal doodslaan. En dat hele ‘dit nooit meer’, dat bestaat helemaal niet. Omdat dit misschien ook wel is hoe de mens is, hoe de mens vooruitkomt.” Op een zonnige ochtend treffen Wende en Typhoon elkaar in het Ketelhuis op het Westergasterrein. Zij is net terug van een vakantie op Bali, hij is ‘knetterdruk’, maar oogt desondanks heel relaxed. Er is meteen een soort rolverdeling: Wende daagt hem uit, prikkelt. Typhoon pingpongt terug. Met een grote lach, en met raak geformuleerde gedachtes. Wende is ongrijpbaarder, dwarser ook. Hoe is de Tweede Wereldoorlog verweven met jullie eigen families? Wende: “Mijn vader is opgegroeid met een moeder die in het Jappenkamp had gezeten. Het woord ‘Jap’ heeft bij ons thuis wel degelijk een negatieve lading. Als kind voelde ik dat die twee minuten stilte van betekenis waren, maar waarvoor precies begreep ik toen nog niet. Wat de oorlog voor mijn vader heeft betekend, daar hebben we het nooit over gehad. Het zwijgen zette zich voort bij een volgende generatie. Mijn vader heeft niet in een Jappenkamp gezeten, mijn tante wel. Ik ken maar weinig verhalen over het kamp, er werd vrijwel niet over gesproken.” Typhoon: “Ik ben altijd een geschiedenisjunkie geweest, zo’n jongetje dat heel veel boeken las over de Tweede Wereldoorlog en naar oorlogsfilms keek. Het sprak enorm tot mijn verbeelding. Ik groeide op op de

Veluwe en elk jaar met 4 mei gingen we met de hele klas naar het graf van een Canadese geallieerde. Dat maakte indruk, dat zo vlakbij een dode soldaat lag, een held.” “Mijn familie woonde in Suriname toen de Tweede Wereldoorlog uitbrak. Zij kijken er meer met een afstand naar. Omdat ik in Nederland ben geboren en het op school vaak ging over de Tweede Wereldoorlog, heb ik er veel van meegekregen. Zo iemand als Anton de Kom, die zowel een Nederlandse als een Surinaamse verzetsheld is en die overleed in werkkamp Neuengamme, spreekt mij heel erg aan. Als jongetje was ik op zoek naar mijn Nederlandse en Surinaamse identiteit en dan maakt Anton de Kom, die tegen het kolonialisme en tegen de Duitsers streed, me trots.” In wat voor tijd leven we nu? Wende: “Er is een enorme beweging gaande waar tegenspraak nog hard onder tafel wordt geschoffeld en aan de andere kant is er ook een grote mondigheid, zoals de studenten die het Maagdenhuis hebben bezet en opkomen voor zichzelf. Interessant, al weet ik niet hoeveel zoden het aan de dijk heeft gezet.” “Ze hebben wel wat achievements binnen,” reageert Typhoon. Hij trad spontaan op toen studenten het Maagdenhuis net bezet hadden. “Supergoed,” reageert Wende meteen. Typhoon: “Ik wil meedoen in de maatschappij. De scherpe randjes opzoeken.” Wende: “Neem de zwartepietendiscussie. Ik schaam me dat ik zelf niet 26 jaar eerder heb bedacht dat het racistisch is. Ik ging mee met de massa, ik ben niet degene geweest die dit onderwerp aankaartte. Kennelijk is de tijd nu rijp om daar heisa over te maken. Ik denk dat er in elke tijd een issue wordt aangepakt. Mijn oma scheidde in 1948 van mijn opa, maar pas in 1957 werden vrouwen ‘handtekeningbevoegd’. Ik stel me voor dat dat erg ingewikkeld is geweest voor haar. Er was dus niemand die voor die tijd dacht: het is toch gek dat vrouwen geen rechtsgeldige handtekening mogen zetten? Wanneer ontstaat de beweging dat er daadwerkelijk iets verandert, dat arbeiders of vrouwen een stem krijgen? Ik vraag me af: wat is in deze tijd datgene wat we nu aan het oplossen zijn? Ik weet het antwoord niet hoor, ik opper alleen de vragen.” Typhoon: “Ik ben al blij met het inzicht dat de strijd voor gelijkheid niet gefragmenteerd gevoerd moet worden, dus: eerst gelijkheid voor vrouwen, en dan komen de homo’s aan de beurt, dan de zwarte bevolking. Nee, gelijkheid gaat op voor iedereen. De Occupybeweging, de Maagdenhuisbezetting, de zwartepietendiscussie: er is beweging. Het is mij niet te doen om de figuur van Zwarte Piet, maar om gelijkwaardigheid. Iedere burger heeft het recht aan te geven wat als kwetsend ervaren wordt en die situatie te willen veranderen. Ik hoop dat deze tijd die beweging heeft ingezet.” Jullie zullen normaal gesproken niet optreden op 4 mei; hoe herdenk je meestal? Typhoon: “Ik probeer de stilte in acht te nemen. Meestal dan. Vorig jaar zat ik rond die tijd in de studio en mijn plaat moest af. Ik dacht er even aan. Geen twee volle minuten. Voor mij gaat het op dat moment niet per se om ‘de gevallenen in de Tweede Wereldoorlog’, ik denk eerder: waar de fuck zijn we nou met zijn allen mee bezig? En wat kan ik zelf doen? En toen moest ik echt door met mijn volgende take.” Wende: “Ik word recalcitrant van die twee minuten stilte. Ik krijg zin om dan te gaan schreeuwen. Hoewel ik ook wel weer geloof in rituelen, in verbinding. Ik ben stil, maar het denken aan de slachtoffers doe ik op andere momenten.” Typhoon: “Hoeveel minuten zijn er wel niet in de rest van het jaar? Er zijn genoeg minuten over om er dan aan te denken.” Wende: “Het ene jaar zit ik op de goede golflengte en denk ik aan de oorlog, het andere jaar lukt het me niet. Je kunt beter één ceremonie heel bewust doen dan veel ceremonies afraffelen. Dat geldt ook voor 4 mei. Hoe ontstaat een gedeeld gevoel van ‘dit nooit meer’, een gedeelde verantwoordelijkheid? Want als herdenken zo vluchtig is dat je na die twee minuten nog dezelfde klootzak was als daarvoor, dan kun je het beter niet doen.” Typhoon: “Dat ben ik niet met je eens. Er is ook zoiets als een incubatietijd. Het repeterende element van die ceremonies zorgt ervoor dat het in je systeem gaat zitten. Net als meditatie. Ik mediteer dagelijks: soms zit ik er volop in, soms is het te druk in mijn hoofd. Maar door de herhaling zit mediteren in mijn systeem, wordt het een basishouding en kan ik erop terugvallen. Als je met elkaar herdenkt, kan eenheid in spirit ontstaan. Twee minuten stilte met elkaar om precies 20.00 uur geeft eenheid in handeling en actie. Mooi, toch?”

Wie zijn Wende en Typhoon? Wende Snijders (1978) ontwikkelde zich de afgelopen jaren als performer en maker van eigen repertoire en shows in de theaterwereld en het popcircuit. Ze maakte diverse cd’s en dvd’s, en won prijzen voor haar werk (o.a. de Gouden Harp, de Annie M.G. Schmidtprijs en twee Edisons). Wende brengt shows waarin theater en popmuziek samenkomen. Dit jaar speelde ze ook de hoofdrol in de film Zurich. Glenn de Randamie (1984), artiestennaam Typhoon, is hiphopartiest en maakt nederhop. Zijn broers zijn ook rappers (Blaxtar en O-Dog), zijn zus Sharon zingt en doet zijn management. Na zijn vwo studeerde hij kortstondig religiewetenschappen. Ook Typhoon grossiert in nominaties en prijzen, zoals de Grote Prijs van Nederland en de Zilveren Harp. Zijn laatste album Lobi da basi schopte het bij Oor tot één-na-beste album van 2014.

Theater Na de Dam In heel Nederland worden na de Dodenherdenking om 21.00 uur voorstellingen gespeeld die te maken hebben met de Tweede Wereldoorlog: Theater Na de Dam. Eén daarvan is het voor die avond samengestelde optreden van zangeres Wende Snijders en rapper Typhoon in Carré. Een optreden met het thema: ‘Het naoorlogse zwijgen’. De twee artiesten brengen een muzikale performance onder regie van Ruut Weissman. Ze spelen eigen werk, brengen nieuwe teksten en schreven een nummer voor de herdenking. Er komt geen televisieregistratie van dit optreden. Naast Wende en Typhoon doet Adriaan van Dis ook mee aan deze avond. Kaarten zijn verkrijgbaar via carre.nl. www.theaternadedam.nl

6

De pontenbrug over het IJ in 1945.

Pontverbinding ‘De Duitsers lagen naakt te zonnen in het gras’ Gerda (Geesje) de Vries (1929): “We gingen naar Schoevers, de meisjesschool in de Van Baerlestraat. We gingen vanuit Noord helemaal lopend, want er ging geen tram, geen bus. Op mooie dagen lagen de Duitsers in een strook gras naast de pontenbrug te zonnen. Ze lagen dan altijd naakt. Nou, dat vonden we interessant hoor, als jonge meisjes, al die Duitse piemels. Maar we waren ze liever kwijt dan rijk hoor.” “Op 7 mei 1945, ik was toen zestien jaar, hadden ze gezegd dat de Canadezen op de Dam zouden komen. Mijn vriendin en ik waren helemaal in de wolken. We liepen met een oranje petje en een toetertje naar de Dam, en toen kwamen we op het Rokin en daar liepen een paar binnenlandse strijdkrachten, de mannen die in het verzet hadden gezeten, de orde te handhaven. Ze doken de goot en in riepen dat we weg moesten wezen omdat ze aan het schieten waren op de Dam! We zijn door een of andere draaideur van een kantoor naar binnen gegaan. Daar hebben we zo’n twee uur doorgebracht, want we durfden de straat niet op. Maar op een gegeven moment moesten we toch weer naar huis. Toen zijn we door allemaal steegjes en over grachtjes terug naar de pontons gegaan. Eenmaal bij de brug aangekomen bleek dat de Duitsers vanaf daar ook hadden geschoten; we hadden dus wel in het schietveld kunnen staan! Maar we zijn goed de pontons overgekomen en als de wiedeweerga naar huis gegaan.”

Een pontenbrug over het IJ verbond zeventig jaar geleden het centrum met Noord. De brug wordt op 5 mei voor één keer als tijdelijk monument opnieuw aangelegd. Mensen die over de brug zijn gelopen, delen hier hun herinneringen.

‘We liepen over de ponten zo het Damrak op’

‘Soldaten met geweren namen voedsel in’

Dirk Jan Nat (1940): “Ik was vijf jaar toen ik over de pontenbrug ging, maar ik kan me heel veel dingen uit te tijd van de oorlog nog herinneren. De pontenbrug heeft toen veel indruk op me gemaakt, dat je er zo overheen kon en dan Amsterdam in liep.” “Precies zeventig jaar geleden liep ik met mijn vader over de pontenbrug. Na de bevrijding zijn wij er ook nog een keer met de auto, een Chevrolet met kenteken G10023, overheen gereden. Wij woonden in De Rijp en mijn vader was graanhandelaar en had veel handelscontacten in Amsterdam. Na de oorlog nog vele jaren in de Beurs van Berlage. Dan liepen we over de ponten zo het Damrak op, en als de beurs was afgelopen, liepen we zo terug.” “Wij konden ook vanuit De Rijp met de bus naar Purmerend en daar op het boemeltje naar het bootje over het IJ. Als ik dit verhaal vroeger vertelde, wilde niemand geloven dat er ooit een pontenbrug was. Ik zou deze wandeling ontzettend graag samen met mijn echtgenote nog eens willen maken.”

Tini Stoovelaar-Udo (1925): “ Ik heb toen ik een jaar of negentien was, vanuit de Bos en Lommerbuurt waar ik toen woonde, geregeld over de pontenbrug gelopen naar Waterland, om melk te halen voor mijn pasgeboren neefje, dat een flessenkind was. Er was namelijk geen melk, en als die er al was, dan was hij te waterig. Ik vertrok dan ’s morgens heel vroeg. Als we teruggingen met de melk, stonden er bij de pont soldaten met geweren en die namen de mensen hun voedsel weer af, want dat was verboden. Dan ging ik altijd achter iemand fietsen die heel veel bij zich had; die werd dan aangehouden en dan kon ik er net langs glippen. Maar één keer werd ik wel aangehouden. Toen zei een van de mannen: ‘Wat heb je bij je?’ Ik had melk, en dat mocht niet. Ik zei: ‘Ach meneer, het is vandaag Sinterklaas, en het is een sinterklaascadeautje voor mijn moeder. De soldaat zei: ‘Dat vind ik een heel raar cadeau.’ Toen werd ik zo kwaad! Ik zei: ‘Nou, dan heeft u zeker nog nooit honger gehad!’ En toen mocht ik doorlopen.”

7

Donderdag 30 april 2015

5 4& I ME

Taboes aan tafel

Ze zijn beiden van het type ‘geen woorden, maar daden’. Drie maaltijden voor in totaal 1500 man is geen enkel probleem. Erdogan Yuce, eigenaar van de restaurants Meram, en jongerenwerker Said Bensellam zijn ambassadeurs van de vrijheidsmaaltijden in West en Nieuw-West. ‘Het is onze plicht.’ tekst EMMA BOELHOUWER

e ontmoetten elkaar zestien jaar geleden voor het eerst. Said Bensellam (43), toen nog portier, toog van Amsterdam-West naar Oost na geruchten dat daar een heerlijk Turks eettentje was geopend. Hij was meteen onder de indruk van de warmte en de service en kwam veelvuldig over de vloer bij Meram, het eerste restaurant van Erdogan Yuce (41). Vandaag zitten ze gebroederlijk tegenover elkaar in een van Yuces restaurants. Ze zijn door het Amsterdams 4 en 5 mei comité gevraagd als ambassadeur van de vrijheidsmaaltijden in West en Nieuw-West; de één als succesvol jongerenwerker en Amsterdammer van het Jaar van 2006, de ander als eigenaar van de populaire Turkse restaurantketen Meram. Het organiseren van een vrijheidsmaaltijd lijkt hun op het lijf te zijn geschreven, want hoe groot de opzet ook is – Yuce sponsort drie maaltijden voor in totaal 1500 man – ze zijn beiden van het type ‘geen woorden, maar daden’. Over de vraag waarom ze ‘ja’ hebben gezegd, zijn ze dan ook kort: “Dat is onze plicht.” Dat aanpakken zat er al vroeg in bij Yuce. Hij kwam op zijn vijftiende naar Nederland op uitnodiging van zijn oom, een gastarbeider. Zijn oom droomde van een terugkeer naar Turkije, maar Yuce wist meteen dat hij zou blijven. “In Nederland zag ik echte vrijheid. Je kunt in Nederland als moslim je geloof uitoefenen. Er zijn zo veel culturen en zo veel kansen.” En hij greep elke kans met beide handen aan. Eerst werd hij compagnon in het restaurant van zijn oom en in 1999 begon hij in de Pretoriusstraat Meram, een familierestaurant zonder varkensvlees en zonder alcohol. “Zodat moslims ook een avondje uit eten konden gaan en in contact konden komen met andere culturen.” Vrienden verklaarden hem voor gek, maar het werd snel een succes. Inmiddels heeft hij acht vestigingen in twee steden. “Ik heb hier niet alleen goede zaken gedaan, ik heb ook heel veel mooie dingen beleefd. Ik zal nooit klagen over Nederland. Ik wil iets terugdoen voor dit land, voor ons land. We ondersteunen daarom veel maatschappelijke projecten.” Bensellam heeft meer moeite gehad zijn weg te vinden in Nederland. Als zevenjarig jochie werd hij door zijn vader van Marokko naar Nederland gehaald. Door de verandering van spijs werd hij dikker en daardoor werd hij gepest. Met zijn onzekerheden kon hij thuis niet terecht, met als gevolg dat hij in zijn pubertijd ontspoorde en een stuurloos straatschoffie werd. Kickboksen bracht hem weer op het rechte pad en hij werkte zich op van portier tot jongerenwerker met een heel eigen aanpak, wars van bureaucratie.

Z

FOTO J.W. HOFMAN

‘Mijn moeder was zó bang’ Johan Siemons (1937): “Ik ben geboren op 4 maart in het Anna Paviljoen. Mijn moeder en ik verlieten het paviljoen elf dagen later, op de verjaardag van mijn moeder, om naar ons huis op de Monnikendammerweg te gaan. De gevechtsvliegtuigen vlogen vlak over ons huis! Mijn moeder was zó bang dat de pont zou uitvallen en zij haar moeder niet meer zou kunnen bezoeken, dat wij verhuisden naar de Diamantstraat. Gedurende die vijf oorlogsjaren bezochten wij wel de voormalige buren in Nieuwendam. Het moet tijdens één van de laatste visites zijn geweest dat wij over de pontverbinding naar Noord liepen.”

‘De beste verbinding tussen Noord en Amsterdam’ Philip Reuvers (1938): Ik was een jaar of zes toen ik de brug overstak. Wij woonden in Tuindorp Oostzaan, als we naar de stad gingen, ging mijn moeder op de fiets en zat ik achterop met het wandelwagentje. We parkeerden de fiets bij de sluis en liepen dan vanaf daar de stad in. We gingen altijd met de pont en later natuurlijk met de pontbrug. Die brug vind ik nog steeds de beste verbinding tussen Noord en Amsterdam. We hebben ook meegemaakt dat ons eten in beslag genomen werd. Meestal liepen we naar mijn tante, die woonde ergens in West. Of we gingen naar de Amsterdamsche Bank, want daar kon je dus nog wel goederen krijgen. Op de heenweg mocht ik dan in het wandelwagentje, maar op de terugweg moest ik lopen, want dan zaten de goederen in het wandelwagentje.” Geïnteresseerden konden zich aanmelden voor een wandeling over de brug. Inmiddels is het maximum bereikt; er hebben zich in één dag 6800 mensen aangemeld. Meer verhalen staan op 4en5meiamsterdam.nl

Eten beter dan feest Over het idee van een vrijheidsmaaltijd was Bensellam onmiddellijk enthousiast. “Voor ons moslims is de iftar-maaltijd tijdens de Ramadan de standaard, maar 5 mei is nog niet zo ingeburgerd. Het is een vrije dag en we doen allemaal maar wat. Het is mooi om daar verandering in te brengen; om die traditie niet alleen in het centrum in stand te houden, maar ook in Bos en Lommer en Nieuw-West op te zetten. Ik vind de vorm van een maaltijd veel beter dan wéér een feest. Eten verbindt. Toen ik voor het eerst bij Yuce kwam eten, was daar een vaste klandizie met allerlei verschillende achtergronden. Iedereen die er kwam, voelde zich thuis en toonde interesse in de anderen. Aan tafel kun je gemakkelijker over taboes praten. We kunnen het op 5 mei hebben over vrijheid in de breedste zin van het woord.” Yuce: “5 mei is zo’n belangrijke dag voor Nederland, daar willen we deel van uitmaken. Wij kunnen op deze manier laten zien dat we ons hier thuisvoelen. Dat ook wij een leefbaar land willen.” Dat Yuce de vrijheidsmaaltijden in West en Nieuw-

West sponsort, moet een voorbeeld zijn voor andere ondernemers uit de buurt, vindt Bensellam. “Uiteindelijk is het de bedoeling dat het tot een evenement uitgroeit waarbij alle ondernemers betrokken zijn. Dat ze het allemaal belangrijk gaan vinden om bij te dragen aan hun omgeving.” Yuce en Bensellam organiseren een vrijheidsontbijt, -lunch en -diner. Het ontbijt is op het Bos en Lommerplein, de lunch op Plein ’40-’45 en het diner aan de Sloterplas, tegenover de Meervaart.

Vrijheidsmaaltijden Overal in de stad worden op 5 mei vrijheidsmaaltijden georganiseerd. Soms simpel en intiem, andere juist met een uitgebreid programma. Het idee van de vrijheidsmaaltijden ontstond in 2012, omdat het comité naast zijn grote muziekprogrammering ook kleinschaligere evenementen wilde aanbieden. Met de vrijheidsmaaltijden krijgen mensen die normaal gesproken niet naar de Dam zouden gaan, de mogelijkheid om op een persoonlijke, individuele manier toch bij het Bevrijdingsfestival aan te haken.

Vrijheidskaravaan Reis mee met de Vrijheidskaravaan door ‘het Nieuwe Westen’. 08.30 uur: vrijheidsontbijt Meram, Bos en Lommerplein. 12.00 uur: vrijheidslunch Plein ’40-’45, gevolgd door het reART Bevrijdingsconcert. 13.00 uur: ArtOne Fest op het Osdorpplein. 14.00 uur: vele (kinder)activiteiten bij Lucas Community 17.30 uur vrijheidsdiner en interactief evenement over racisme van Onderhuids in de Meervaart. 17.30 uur: vrijheidsdiner aan de oever van de Sloterplas, gevolgd door Comedy for Freedom. De toegang is gratis. www.vrijheidskaravaan.nl

8 5 4& I ME

Hoe alles zich ineens ten goede keerde

Hij is de gevierde schrijver K. Schippers en heeft zojuist zijn herinneringen aan het Stedelijk Museum en de bevrijding gepubliceerd. Zij is journalist en auteur van De bezette stad, waarin ze de Tweede Wereldoorlog in Amsterdam in kaart brengt. Een dubbelgesprek met vader en dochter Gerard en Bianca Stigter. tekst MARJOLIJN DE COCQ foto MATS VAN SOOLINGEN

ver de lappenmand gesproken. Hij had net een longontsteking achter de rug en nu is hij van de trap gevallen. Nooit eerder iets gebroken in zijn leven, hij is even verbaasd als verbolgen dat het hem is overkomen. Hoe kan dat nou toch? Ja, kennelijk kan dat, zomaar. Gerard Stigter (78), bekend als de schrijver K. Schippers, ligt met zijn been in het gips op de bank. “Je moet even op het balkon gaan staan,” maant hij, “kijk, dan zie je precies waar het allemaal over gaat.” De ‘witte badkuip’ waarover hij schrijft in het kinderboek De bevrijding van het Stedelijk, dat onlangs uitkwam, met illustraties van Daan Remmerts de Vries. ‘Loop met me mee, naar de andere kant van het Stedelijk. Daar was de ingang in mei 1945. Ik ben acht jaar als ik er voor het eerst inga.’ Hij schetst de verrukking van een jongetje dat niet beter weet dan dat het oorlog is. Afweergeschut, prikkeldraad, bunkers. Maar dan wordt Nederland bevrijd. De bioscoop gaat weer open, De Dikke en de Dunne, ze mogen weer. Op de radio klinkt jazz. En met zijn moeder gaat hij naar het Stedelijk, waar hij De Stijl ontdekt. ‘Daar heb je het rode vlak. Het is van Theo van Doesburg. Dat staat eronder. Ik krijg kippenvel.’ Die verrukking is hem altijd bijgebleven en komt deze middag in alle hevigheid terug. “Waar zullen we het eens over hebben, Bianca?” grapt hij tijdens de fotosessie met het gipsbeen. Bianca: “Over de oorlog.” Stigter, met ogen die monkelen: “Onder andere.” Even later barst hij uit in Cole Porters Don’t fence me in: “O give me lands, lots of lands under starry skies above.” “Gershwin, Porter, The American Songbook – ik ken al die dingen uit mijn hoofd, ze zijn voor mij regelrecht verbonden met de bevrijding. Het gevoel van toen dat er nog iets ánders was.” Een kind bespiegelt nog niet zoveel, blikt hij terug op het jongetje dat hij was tijdens de oorlog. “Een kind groeit op en maakt zijn leven zelf. We voetbalden. Keldergaten en lantaarnpalen, dan was de paal het doel. Knikkeren en bussietrap. ’s Ochtends als je wakker werd, hoorde je de soldaten lopen door de Van Speijkstraat waar wij woonden. ‘Wir fahren gegen Engeland,’ hoorde je ze zingen, dan gingen ze richting het Sportfondsenbad West. Dat had iets vertrouwds. Je had wel een vermoeden dat er iets aan de knikker was, er moet een zekere druk hebben gezeten op het bestaan. Je moet het hebben gevoeld, als in een film noir denk ik nu. Maar wát precies, daar was je nog te jong voor.”

O

Honderd mannen en een meisje Hij heeft nog herinneringen aan het kaalscheren van vrouwen, tegenover zijn school gingen ze een vrouw ophalen en daar zat nog een Duitser die begon te schieten. “En dan door naar school, gewoon naar aardrijkskunde.” Met zijn vader stond hij op het balkon, de beelden van een vliegtuig dat werd neergeschoten staan in zijn geheugen geprent – en wat brandde dat mooi. Maar hij voelde ook de ellende van zijn vader, het vliegtuig stortte neer daar waar híj als kind woonde. Het moment dat die druk werd opgeheven is voor hem ‘spontaan gedocumenteerd’ – van Van Doesburg in het Stedelijk tot Laurel & Hardy en actrice Deanne Durbin

in de film Honderd mannen en een meisje. “Dan heeft alles zich ineens ten goede gekeerd. En dát heb ik willen overbrengen bij mijn dochters Diana en Bianca. Het is het belangrijkste wat me is overkomen, naast het krijgen van een geliefde (zijn vrouw Erica, dochter van de dichter Ed Hoornik) en kinderen. De jazzmuziek, de film, het Stedelijk, het was alsof je iets cadeau kreeg. On-ver-ge-te-lijk! De Amerikanen, de Canadezen, tot op de dag van vandaag kunnen ze bij mij geen kwaad doen.”

Historische verbeelding Bianca Stigter (50): “Toen wij jong waren, leefden de generaties erboven ook nog. Beide oma’s konden veel vertellen. Het meeste van de oorlog heb ik van mijn moeder gehoord, haar vader werd naar Dachau gestuurd. Maar het maakte op mij als kind enorme indruk dat mijn ouders de oorlog hadden meegemaakt. En wat me meteen te binnen schiet, is de optocht door Amsterdam bij de herdenking in 2005, met de Canadese soldaten stijf en stram in de militaire voertuigen. En toen zag ik ineens mijn moeder, die toch een heel bescheiden vrouw is, huilen en al die soldaten aanraken.” In haar boek De bezette stad uit 2005, waarvan in september een uitgebreide editie verschijnt, brengt ze in kaart wat er op verschillende Amsterdamse adressen is gebeurd. Een gids over het Amsterdams oorlogsverleden, die de basis vormde voor de Huizen van Verzet, het openstellen van huizen en ontsluiten van de bijbehorende verhalen door het Amsterdams 4 en 5 mei comité. Liefst zou de ze informatie ook in een app aanbieden. “Ik begon uit nieuwsgierigheid, ik ben behept met een historische verbeelding en wil alles te weten komen. Maar met Amsterdam is het raar, daar is de oorlog niet zichtbaar zoals in het gebombardeerde Rotterdam. We hebben negentiende-eeuwse wijken, een grachtengordel uit de gouden eeuw. Je kunt niet zomaar zien wat er in de oorlog is gebeurd, daar moet je achter komen. En als je het ontdekt, is het vreemd. Op het Cornelis Troostplein, waar ik mijn boodschappen doe, hield de politie razzia’s.” ‘Het decor stond er al,’ schrijft Stigter, ‘en het decor staat er nog. Maar een tiende van de bevolking van Amsterdam moest zich verstoppen, werd weggevoerd of vermoord.’ Ze is als historicus afgestudeerd op oorlogsmonumenten. “Maar juist die huizen waar alles gebeurde, zijn ook een monument. En ik vind het belangrijk dat mijn boek dat documenteert, ook waar de bezetters zaten. Want we herdenken het verzet, maar dat de Duitsers door de hele stad waren, vergeten we. Ons herinneren is incompleet. Mijn dochter zit op het Gerrit van der Veen College. Als ik daar moet komen voor de tienminutengesprekken, denk ik toch aan de kelders die nu fietsenstallingen zijn, maar waar toen de verhoorkamers waren waar werd gemarteld. Hier bij het Museumplein was het Duitse machtscentrum. En daar gewoon tussenin woonde Etty Hillesum.” Haar eerste keer Stedelijk Museum kan ze zich niet meer herinneren. “Maar we hadden hier thuis ook ons eigen Stedelijkje,” gebaart ze in haar ouderlijk huis om zich heen langs de kunst aan de muur, de meubels van de signatuur De Stijl. Ze lacht het lachje van haar vader. “We hadden hier kunstgras van beeldend kunstenaar Henk

Peeters en andere abstracte kunst. Mijn vriendinnetjes vonden dat maar raar en gek. Maar ik verdedigde dat als zevenjarige te vuur en te zwaard.” Voor vader en dochter Stigter blijft herdenken belangrijk. “Er zullen altijd nieuwe vormen voor worden gevonden,” weet Gerard Stigter met zekerheid. “Het doorgeven zal vanzelf gebeuren omdat het zo’n groots verhaal is. Het heeft zich zo in Amsterdam gedrukt dat je de vraag naar herdenken niet hoeft te stellen. Naar aanleiding van mijn boek hadden ze me gevraagd iets te zeggen op mijn oude school. Wat die kinderen van de oorlog wisten, verblufte me, hun honger ook om erover te horen. Ik vroeg wie er naar het Stedelijk was geweest. Zeker zeventig van de honderd kinderen staken hun hand op. Ik was daar één van hen. Het gaf me zo’n enorme moed voor het bestaan.” Bianca Stigter is minder stellig. “Ik denk zeker dat herdenken belangrijk is, juist omdat over de oorlog níet overal vanzelf kennis wordt doorgegeven, lang niet iedereen in Amsterdam heeft grootouders of ouders die hier geboren zijn. En ik vind het ook belangrijk om andere dingen te gedenken, niet alleen de oorlog maar ook de slavernij, een deel van de geschiedenis van Amsterdam dat hier nóg onzichtbaarder is.”

Musseneitjes Gerard Stigter: “Maar ik ben heel optimistisch, het is belangrijk om te wéten. Het is je stad, de geschiedenis van je stad. Die moet je levend houden. Daarom is het boek van Bianca belangrijk, van haar heb ik veel opgestoken. Daarom is het belangrijk dat er nu digitaal ook steeds meer ontsloten wordt. Er zullen altijd nieuwe vormen worden gevonden.” Bianca Stigter tegen haar vader: “Weet je wat ik helemaal niet wist? Dat verhaal van die musseneitjes. Dat had je nooit eerder verteld.” In zijn boek vertelt K.Schippers hoe, vlak na de hongerwinter, bij de eerste lentezon het zonnescherm van de kruidenier omlaag wordt geklapt. Er valt een nest met eitjes uit. Zijn broer pakt het op en ze stormen de trap op. “Hoe komen jullie daaraan?” vraagt hun moeder. “Uit de hemel gevallen.” “Hoe mijn moeder die eieren gebakken heeft, met een restje margarine of wat ze nog had, misschien wel met helemaal niks, ik weet het niet,” zegt Gerard Stigter. Hij veert telkens weer opgewonden op, elk verhaal roept nieuwe verhalen op. Hij vergeet het gips tot het gips nee zegt. Tegen Bianca: “Had ik dat nooit verteld? Echt niet?” Op 5 mei is Bianca Stigter gids tijdens een rit in een historische tram door Amsterdam. Aan de hand van plaatsen en adressen vertelt ze verhalen over verzet, bezetting en collaboratie ten tijde van de Duitse bezetting. De tramrit is inmiddels uitverkocht. Voor meer rondleidingen op 4 en 5 mei zie www.4en5meiamsterdam.nl

9

Donderdag 30 april 2015

‘Het is je stad, de geschiedenis van je stad. Die moet je levend houden’

10

FOTO LAURA ANDALOU

De muzikanten van de afrobeatband Liquid Sun Orchestra komen uit alle windstreken. Percussionist Ego Victor Emechete (52) uit Nigeria: “Er is nog zo veel om voor te strijden.” Waar bent u tijdens 2 minuten stilte? “Thuis. Ik denk aan alle ellende in de wereld, van de slavernij tot en met nu. De laatste jaren zijn er zo veel mensen omgekomen door oorlogen en geweld. Er is nog steeds slavernij in de wereld en er zijn ontzettend veel economische en religieuze problemen. We zijn nog niet vrij.” Is vrijheid vieren vaste prik voor u op 5 mei? “Ik vier die dag meestal niet. Ik ben wel blij dat ik dit jaar mag optreden op festival Het Vrije Westen, ik wil het publiek een boodschap meegeven. Laten we allemaal normaal doen en elkaar accepteren!” Wanneer ervaart u een ultiem vrijheidsgevoel? “Toen ik naar Europa kwam, koos ik als het ware voor een nieuwe gevangenis. In Nigeria was het leven niet best, maar in Europa wachtte in het begin het isolement. Muziek is altijd een ontsnapping voor mij geweest, ook nu ik me inmiddels hier wel thuis voel.” Wat is uw beste bevrijdingsfestivalherinnering? “De eerste keer dat ik Bevrijdingsdag vierde, was ik heel verbaasd: een feest zonder maskers! Allemaal feestende en picknickende mensen in parken en op pleinen. In mijn thuisland heb ik nooit zo’n festival gevierd.” Wat is het beste nummer over vrijheid? “Zombie van Fela Kuti. We laten ons voor Liquid Sun Orchestra inspireren door zijn werk. Het nummer gaat over mensen die de regering klakkeloos volgen. We kunnen pas vrij zijn wanneer we zelf nadenken.”

FOTO POIKE STOMPS

Dj-duo Homework hoort na drie keer Vrijland Festival tot het meubilair. Ze draaien housemuziek met een beetje disco. Tom Waist (28): “Het is moeilijk niet pathetisch te klinken als je het over vrijheid hebt.”

Componist Merlijn Twaalfhoven (39) bereidt een koorinvasie met tweehonderd koorzangers voor tijdens het Vrije Westen Festival. “Het is een groot risico op zo’n buitenterrein, maar het kan zó gaaf worden.”

Waar bent u tijdens 2 minuten stilte? “Als kind dwong ik mijn vader om stil te staan langs de kant van de weg. Nu kijk ik naar de Dodenherdenking op televisie. Ik denk vaak: Ja kut, het zou zo veel fijner zijn als we elkaar in de wereld niet het brood uit de mond zouden stoten.”

Waar bent u tijdens 2 minuten stilte? “Bij mijn gezin. Mijn kindjes zijn nog heel jong. Voor een kind van deze tijd begint de Dodenherdenking als iets heel abstracts en met de jaren wordt het een steeds concreter verhaal.”

Is vrijheid vieren vaste prik voor u op 5 mei? “Ik vier mijn vrijheid continu als muzikant. Ik heb bewust gekozen voor een zzpbestaan en koester mijn creatieve vrijheid, ook al is dat niet altijd makkelijk.” Wanneer ervaart u een ultiem vrijheidsgevoel? “Als we voor een publiek staan en je ziet dat mensen zich verbinden met wat je doet, een gemeenschapsgevoel tussen mensen van allerlei rassen en geslachten. Even weg van de hokjesgeest die buiten heerst.” Wat is uw beste bevrijdingsfestivalherinnering? “Vrijland Festival is voor mij het ideale festival voor die dag. Ik kom niet bij elk feestje waar ik moet draaien om zelf te genieten, maar bij Vrijland wel.” Wat is het beste nummer over vrijheid? “Het werk van Gil Scott-Heron, en dan het nummer Revolution will not be televised. Hij vocht voor de rechten van de Afro-Amerikanen. Maar soms houd ik er ook van om niet alles zo superserieus te nemen. Beastie Boys met Fight for your right is heerlijk sullig. Je moet met een glimlach in het leven staan, anders valt er niks meer te winnen.” vrijlandfestival.nl (uitverkocht)

hetvrijewesten.eu

Is vrijheid vieren vaste prik voor u op 5 mei? “Van vrijheid vieren word ik zelf onrustig. Ik denk aan alles wat er nog moet gebeuren en alles wat er kán gebeuren. Ik wil zelf impact maken. Ik werk dus liever aan eigen muziekprojecten waarmee ik in het MiddenOosten wil bijdragen aan begrip tussen bevolkingsgroepen. Het is te gek om iets bij te dragen aan 5 mei in de vorm van een optreden, zoals dit jaar." Wanneer ervaart u een ultiem vrijheidsgevoel? “In de ruige natuur. Zeilend of tijdens een bergwandeling. In het dagelijkse leven bouwen mensen op regels en afspraken, en dat is goed. Maar des te fijner is het om soms op een plek te zijn zonder contact en zonder opgelegde barrières.” Wat is uw beste bevrijdingsfestivalherinnering? “Toen ik een jaar of veertien was, woonde ik in een dorpje in Drenthe. Ik had op 5 mei altvioolles in Zwolle en daarna belandde ik bij toeval in het feestgedruis van het Bevrijdingsfestival. Dat vond ik een groot cadeau, zo zonder plan en zonder ouders.” Wat is het beste nummer over vrijheid? “Binnen de muziek weet ik enorm goed wat onvrijheid is. Als orkestmusicus was ik elke seconde doodsbenauwd dat ik de mist in zou gaan. Vorig jaar dirigeerde ik een orkest met een stuk dat ik zelf geschreven had. Daar zaten zeer vrije stukken in. Het was heerlijk om tijdens het concert vrij daarmee te kunnen spelen en een gevoel van vrijheid te ervaren binnen de klassieke muziek.”

FOTO ANDY DOORNHEIN

VET Kindercabaret staat voor het eerst op het kinderbevrijdingsfestival in het Vondelpark. Sjamke de Voogd (44): “We nemen de band Vunky mee. Lekker popsterretje spelen.” Waar bent u tijdens 2 minuten stilte? “Thuis voor de buis met mijn dochter van negen. Zij vindt het fascinerend dat het hele land tegelijk stil is. Ze kijkt altijd even uit het raam om te controleren of iedereen zich er wel aan houdt.” Is vrijheid vieren vaste prik voor u op 5 mei? “Met VET Kindercabaret spelen we altijd wel ergens. Jaren achtereen waren we op Bevrijdingspop Haarlem.” Wanneer ervaart u een ultiem vrijheidsgevoel? “Als ik kan zijn wie ik ben, kan doen wat ik doe en wanneer ik wil. Dat ervaar ik het best als ik hardloop in de duinen. Als ik van de paden afga en tussen de konijnen ren. Ik loop ook marathons en tijdens de trainingen ben ik hyperfit. Dan kan ik soms spontaan gaan juichen van een mooi uitzicht.” Wat is uw beste bevrijdingsfestivalherinnering? “Ik denk dat we die gaan creëren in Amsterdam. Het wordt waarschijnlijk nog massaler dan in Haarlem, en dan al die blije kindersmoeltjes voor je neus. Ik heb er zo’n zin in!” Wat is het beste nummer over vrijheid? “Dansen op de vulkaan van De Dijk. Het heeft iets heel blijs. Toen ik voor het eerst een huis voor mijzelf had, zette ik het nummer keihard aan. Voor kinderen vind ik het Junior Songfestivalnummer Ik ben vrij als een vogel mooi. Bijna poëtisch. Een nummer dat voor ouders tenminste ook dragelijk is.” openluchttheater.nl

hetvrijewesten.eu

Vrije geluiden

Geen betere manier om de vrijheid te vieren dan door middel van muziek. Op 5 mei zijn door de hele stad bevrijdingfestivals. Vier artiesten van verschillende podia blikken vooruit. tekst EMMA BOELHOUWER

11

Donderdag 30 april 2015

5 4& I ME

Deel het verleden

Zeventig basisschoolkinderen vertellen op 5 mei over de oorlogsgeschiedenis uit hun eigen buurt. Hoe ze aan die informatie kwamen? Ze spraken met ouderen die de oorlog meemaakten. ‘Ik vertel ze dat je altijd zelf moet blijven nadenken.’ tekst JOEP SCHOOL foto’s MARIEKE BALJÉ

ind 2012 stelde journalist Minka Bos (40) zich ten doel binnen vijf jaar alle Amsterdamse basisscholen te verbinden met ouderen die tijdens de oorlog in de buurt van de basisschool woonden. Het begon in De Pijp, 28 interviews tussen groep 8-leerlingen en ouderen volgden. Als een olievlek verspreidde het project zich vervolgens over de stad. Inmiddels zijn een kleine 150 interviews gedaan door bij elkaar zo’n vijfhonderd leerlingen van elf, twaalf en dertien jaar oud van vijftien verschillende basisscholen. Van Oost tot Oud-Zuid, en van Noord tot Nieuw-West. Op 5 mei presenteren zeventig erfgoeddragers – deze nieuwe generatie vertellers van de oorlogsverhalen uit hun buurt – de oorlogsgeschiedenis van hun buurt tijdens zeven buurtwandelingen door de hele stad. Het doorgeven van het verleden van de buurt is altijd een van de belangrijkste doelstellingen geweest van het project dat de naam Oorlog in mijn Buurt draagt. Het onderwijsproject creëert een gedeeld verleden van kinderen uit de buurt – toen en nu. Bos begeleidde in eerste instantie alle interviews zelf, maar dat werd door de grote hoeveelheid deelnemende basisscholen op een bepaald moment overgenomen door anderen – zo kwamen er projectleiders in zes stadsdelen. Masterstudenten publieksgeschiedenis aan de UvA werden ingeschakeld om de kinderen iets te leren over de oorlog en daarna samen met de kinderen de ouderen te interviewen. Studenten van de Hogeschool voor de Kunsten kwamen de leerlingen lesgeven in het presenteren van hun verhaal. Zo verspreidde het project zich over verschillende generaties Amsterdammers, iets waar Bos trots op is. Het feit dat de eerste oudere die zijn verhaal deed voor Oorlog in mijn Buurt inmiddels is overleden, toont ook aan dat de verhalen verdwijnen zijn als ze niet worden overgedragen. En dat lijken de ouderen zich ook te beseffen, zegt Bos. “De afgelopen jaren hebben we om de zoveel tijd eens een advertentie in buurtkrantjes gezet, en daar komt eigenlijk steeds meer respons op. Steeds meer ouderen willen graag hun verhaal delen.”

E

Oorlog in mijn buurt

Voorzichtig met de details Dat geldt ook voor Gre (82) en David Papegaay (85). Zij woonden tijdens de oorlog naast elkaar in de Schalk Burgerstraat, in de Transvaalbuurt in Oost. Mevrouw en meneer Papegaay zijn beiden Joods en vertelden aan kinderen van basisschool De Kraal hoe de wijk eruit zag en hoe de razzia’s eraan toegingen. Na de oorlog, waarin ze ondergedoken zaten in Friesland, kwamen ze elkaar weer tegen en zijn ze getrouwd. Inmiddels 61 jaar. “Het was voor ons toch wel een bijzondere situatie om al de ellende uit de oorlog te vertellen aan kinderen van twaalf, dertien jaar,” zegt mevrouw Papegaay. “We zijn voorzichtig geweest met de details, omdat we de kinderen er niet te veel mee wilden belasten. Ik hoop dat ik ze heb kunnen meegeven dat je altijd zelf moet blijven nadenken, wat er ook gezegd wordt. En dat je nooit iemand mag beoordelen op afkomst.” In Nieuw-West interviewde Khalil Zirara (11) van de Sint Lukasschool Antje Kuipers (90). De familie Kuipers had tijdens de oorlog een tuinderij aan de Osdorperweg. Op de zolder sliepen onderduikers. Overdag gingen zij met een schoffel op het land staan, zodat werd gedacht dat de onderduikers gewone arbeiders waren. Het verhaal maakte indruk op Khalil, die op 5 mei ook als erfgoeddrager optreedt. “Ik vond het heel interessant. Volgens mij heb ik het ook goed begrepen. Zoals wij nu gewoon buiten kunnen spelen en kunnen winkelen of sporten – zonder dat er iemand opgepakt wordt, of zelfs doodgeschoten – is niet altijd voor iedereen zo normaal geweest. Nu hebben we alle vrijheid, bijvoorbeeld om onze mening te uiten. Dat moeten we zo houden. Ja, ik denk wel dat het nu fijner is dan vroeger.”

Meneer en mevrouw Papegaay vertellen hun verhaal aan Marouanne Hafid (13).

Vanaf 12.00 uur op 5 mei vertellen de kinderen ‘hun’ oorlogsverhaal in zeven buurtwandelingen door de hele stad. Afsluiting om 17.00 uur bij het Bevrijdingsfestival met het laatste verhaal van de dag. Alle 150 Amsterdamse oorlogsverhalen zijn te lezen op de site: www.oorloginmijnbuurt.nl

Ook tv-presentator Maurice Lede (29, van onder andere Zapp en Het klokhuis) draagt zijn steentje bij aan Oorlog in Mijn Buurt. Hij geeft een presentatieles en verzorgt op 5 mei met presentatrice Sanae Orchi (25) de ceremonie van de erfgoeddragers van de stad. “Ik denk dat Oorlog in Mijn Buurt een mooi voorbeeld is van de juiste manier waarop het verleden kan worden doorgegeven. Het gebeurt heel intiem, waardoor het ook veel beter aankomt bij de kinderen. Deze kinderen vergeten de verhalen van de ouderen die ze gesproken hebben nooit meer.”

12

De Theatertroep repeteert voor De derde generatie, met tweede van rechts Nicole Raatgever.

‘We weten niet hoe het is geweest’

Een uur na de twee minuten stilte speelt het jonge theatercollectief Theatertroep voor een jonge zaal het toneelstuk De derde generatie. ‘We stellen ons de vraag: wat betekent die oorlog voor ons?’ tekst LARISSA PANS foto JEAN-PIERRE JANS

ij zijn wel een beetje bang om onze vingers te branden aan het onderwerp, de Tweede Wereldoorlog. Je kunt zomaar iets verkeerds zeggen,” zegt Nicoline Raatgever (28) van theatercollectief Theatertroep. Patrick Duijtshoff (26), ook lid van het collectief: “Het wordt snel te zwaar. Hoe verbeeld je een concentratiekamp op toneel? Daar komen we steeds niet uit.” Een simpel interieur met houten stoelen en tafels, theaterposters aan de wand, jonge mensen die in- en uitlopen. Plastic bloemen steken uit de hals van een wijnfles, een pak romeokoeken ligt op tafel. Het studentikoze gevoel is niet ver weg bij de Theatertroep. De twintigers runnen het theatercafé aan de Nes net zoals ze hun eigen theatergroep bestieren. Dus moet Duijtshoff tijdens het interview even meedenken over ‘barzaken’ en worden we onderbroken met het verzoek of er een flyer aan de muur mag worden gehangen. Een minuut later gaat het alweer over Hannah Arendt. Op 4 mei, één uur na de twee minuten stilte, speelt de Theatertroep De derde generatie. Het stuk is het laatste deel van een drieluik dat het collectief maakte voor Theater Na de Dam. Het begon met Uit eerste hand, waarin de eerste generatie – die de oorlog heeft meegemaakt – centraal stond. De jonge acteurs vormden op het toneel duo’s met tachtigers van een amateurtoneelgezelschap uit Amsterdam-West. Daarna volgde In tweede instantie en nu is het tijd voor de derde generatie, zijzelf dus. Bij het maken van de voorstelling schakelt de Theatertroep ervaren hulptroepen in, zoals dichter en toneelschrijfster Judith Herzberg en ‘de oma van Roos’, Annemarie ten Brink, de 85-jarige oma van Theatertroeper Roos Visser die in een Japans interneringskamp heeft gezeten en elk jaar meespeelt op 4 mei. “Zij komt elk jaar heel ondersteboven terug van het defilé op de Dam’, zegt Raatgever, “wij hebben dat veel minder. Maar ik zal nooit die twee minuten stilte overslaan.” Duijtshoff: “Als zij spreekt over haar ervaringen, is de zaal altijd heel stil. Zij heeft veel gezag door haar oorlogsgeschiedenis en leeftijd.” Zoals de Theatertroep dat altijd doet, gaan de acteurs in discussie en interviewen ze elkaar. Toneel over de Tweede Wereldoorlog, met teksten die bestaan uit een mix van hun eigen inbreng, klassieke theaterteksten, oorlogsliteratuur en de oorlogservaringen van de eerste generatie. “We gebruiken ook teksten van historicus Jacques Presser,” zegt Duijtshoff. “Hij heeft het over ‘on-

‘W Wat is de derde generatie? De derde generatie heeft lang niet bestaan. Het zijn de kleinkinderen van oorlogsslachtoffers – de twintigers en dertigers van nu. Vaak als er over eersteof tweedegeneratieoorlogsslachtoffers wordt gesproken, gaat het om (klein)kinderen van Joodse slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog, en de psychische effecten die zij hebben meegekregen van hun getraumatiseerde opa’s en oma’s en van hun ouders. Maar het kan ook gaan om de gevangenen van de Japanse interneringskampen in Indonesië. De bewustwording van de tweedegeneratieproblematiek begon in 1979 met de publicatie van het boek Children of the Holocaust van Helen Epstein. De Joods-Nederlandse documentairemaker en schrijver Natascha van Weezel begon in 2013 met haar documentaire Elke dag 4 mei en dit jaar met haar boek ‘De derde generatie, kleinkinderen van de Holocaust’ een discussie over de derde generatie en de impact van de oorlog op deze generatie.

geneeslijke wonden’ en ‘verwerking’, dat zijn te zware termen voor onze generatie. Wij kunnen ons eigenlijk ook geen voorstelling maken van hoe het geweest moet zijn.” Raatgever: “Dat moet je ook niet proberen. De vraag die we wel kunnen stellen is: wat betekent die oorlog voor ons?”

Kippenvel Raatgever refereert aan het boek De derde generatie, kleinkinderen van de Holocaust van Natascha van Weezel. “Ook al ben ik niet Joods, ik snap de zoektocht van Natascha wel naar de invloed van de Tweede Wereldoorlog en van haar familiegeschiedenis op haarzelf. In Joodse families speelt oorlogsleed misschien directer, maar de vraag ‘wat krijgen twintigers van nu er bewust en onbewust nog van mee’ speelt voor iedereen. Als ik iets niet lustte, zei mijn vader altijd dat zijn moeder op zo’n moment tegen hem zei: ‘In de oorlog snákten we daar naar.’ Hij heeft die zin natuurlijk veel vaker gehoord dan ik, toch maakte het ook op mij indruk.” Duijtshoff: “Wij zeggen niet: wij zijn de derde generatie. De één voelt het wel zo sterk, de ander niet. De discussies daarover zullen ook live terugkomen op het toneel.” Duijtshoff merkt dat de oorlog op hem meer indruk heeft gemaakt dan op zijn broertjes, simpelweg omdat zijn oma nog leefde toen hij klein was en zij hem weleens vertelde over haar oorlogservaringen. “Die waren niet eens zo heftig, toch kreeg ik er kippenvel van.” Zijn broertjes hebben hun oma niet meer meegemaakt. “Voor hen is de Tweede Wereldoorlog meer geschiedenis.” Raatgever en Duijtshoff geloven dat herdenken en vieren tot in lengte van dagen door zal gaan. Misschien niet meer op de geijkte manier van een kranslegging of twee minuten stilte, maar hun vak leent zich er bij uitstek voor iets te verbeelden dat er niet meer is. “Theater is een moderne manier van herdenken,” vindt Duijtshoff. “Wij geven ervaringen door, vertellen een verhaal. Ik vind het een goed middel om ook jonge generaties bij de Tweede Wereldoorlog betrokken te laten blijven.” Raatgever: “Het zit elke avond hartstikke vol en wij spelen toch voor een heel jonge zaal een toneelstuk over de Tweede Wereldoorlog.” Derde generatie speelt op 4, 5 en 6 mei in Frascati, Nes 63 www.theatertroep.nl. Er zijn op 4 mei vanaf 21.00 uur verschillende voorstellingen over de Tweede Wereldoorlog in Amsterdam: www.theaternadedam.nl

13

Donderdag 30 april 2015

5 4& I ME

O, die mooie roze Wester

Herdenken en vieren zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden. Die gedachte komt nergens zo sterk samen als op het Homomonument. ‘De hele wereld komt hier voorbij en gaat op het monument zitten.’ tekst STÉPHANIE ALBICHER foto EVERT ELZINGA/ANP

ansen op een monument. Het is niet direct waar Karin Daan aan dacht, toen ze haar ontwerp voor het Homomonument in 1981 aan de pers presenteerde. Maar dat het een levendig monument moest worden, stond buiten kijf. “De eis van Stichting Homomonument was: geen zieligheid op een sokkel. Het herdenken van homoseksuele slachtoffers uit de Tweede Wereldoorlog was een gegeven, maar ook de hedendaagse functie werd in de opdracht sterk benadrukt. Een plek waar homo’s en lesbo’s zich in konden herkennen en waar ze een politieke vuist konden maken. Een monument als ontmoetingsplek en om te ‘zijn’.” De opening van het monument in 1987 werd gevierd met een straatfestival waar bekende artiesten als Ramses Shaffy, Mathilde Santing en Jan Rot optraden. Toch zou het monument in de jaren daarna niet meteen de levendige functie krijgen die Stichting Homomonument had beoogd. Kort na de onthulling lag de nadruk in eerste instantie vooral op herdenken. Het was de tijd waarin de aidsepidemie zijn eerste slachtoffers eiste. Daan: “Toen ik het ontwerp maakte, had ik nooit voorzien dat de driehoek op het water een gedenkplek met bloemen zou worden. Maar het is zo gegaan en het is een factor van belang geworden die me elke keer weer ontroert.” Het gedenken van aidsslachtoffers is nog altijd een belangrijke functie van het monument en ook de belangstelling voor de 4 mei herdenking groeide met de jaren. “Het begon met een handjevol mensen, maar tegenwoordig zijn het er honderden, inclusief hoogwaardigheidsbekleders.”

D

Mooie en nuttige discussies Vanaf de jaren negentig zou het Homomonument ook op een andere manier gaan leven. Het eerste initiatief daartoe was de organisatie van het Roze Wester Festival op Koninginnedag: een festival dat in 1992 begon met wat optredens en een informatiemarkt, maar later zou uitgroeien tot een feest met duizenden bezoekers. Inmiddels wordt op Koningsnacht, Koningsdag, Bevrijdingsdag en tijdens Gay Pride op het monument gedanst. Volgens Hennie Klein Gunnewiek van Pink Point, de gay informatiekiosk bij het monument, hebben die feesten een essentiële rol gespeeld bij het levend houden van het monument. “Het is de enige plek in Amsterdam waar de hele homogemeenschap samenkomt”. Dat de rij voor het Anne Frank Huis op drukke dagen dwars over het monument loopt, zorgt volgens Klein Gunnewiek voor extra zichtbaarheid en interesse. “De hele wereld komt hier voorbij en gaat op het monument zitten, zelfs complete orthodox-Joodse families.” Omdat veel toeristen geen idee hebben dat het om een homomonument gaat, loopt Klein Gunnewiek er nog weleens heen met een folder. “Sommigen schrikken en lopen weg, maar heel vaak ontstaan mooie en nuttige discussies over homorechten. Bij het uitdragen van het homovriendelijke karakter van de stad raakte ook de Amsterdamse politiek steeds meer betrokken. “Eind jaren negentig zagen we daarin een eerste hoogtepunt,” zegt oud-burgemeester Job Cohen, doelend op het glunderende gastheerschap van zijn voorganger Schelto Patijn tijdens de Gay Games in 1998. “Prachtig om te zien hoe juist zo’n keurige man als Patijn daar totaal voor ging staan.”

Protestfunctie Bij een andere grote mijlpaal, het homohuwelijk, was Cohen zelf nauw betrokken. Als staatssecretaris loodste hij het wetsvoorstel voor openstelling van het burgerlijk huwelijk door het parlement en als burgemeester van Amsterdam sloot hij het eerste homohuwelijk ter wereld. “De homo-emancipatie is wezenlijk onderdeel van de Amsterdamse geschiedenis en het Homomonument is daar een symbool van. Als je ervoor zorgt dat zo’n monument blijft leven, hou je ook de geschiedenis levend.” En de toekomst van het monument, hoe levendig ziet die eruit? Als het ligt aan Daan Smeelen, de huidige voor-

zitter van Stichting Homomonument, gaat het dansen op het monument door. “Het bindt de gemeenschap en met een leuk feestje trek je ook de jongere generatie naar je toe. En jongeren komen echt niet alleen naar de feesten, ook tijdens herdenkingen zijn ze in steeds grotere getale aanwezig.” Ook wil de stichting de protestfunctie van het monument versterken door samen te werken met andere LGBT- en mensenrechtenorganisaties. “We zijn te klein om dat allemaal zelf te initiëren, maar het Homomonument kan andere organisaties wel helpen en faciliteren. ” Verder denkt Smeelen dat voor een levendig Homomonument altijd zal moeten worden gezocht naar linken met het heden. “Een prachtig voorbeeld daarvan vind ik de herdenking die we sinds een aantal jaar op Transgender Remembrance Day houden. Een ceremonie waarbij elke aanwezige een roos legt en de naam en leeftijd van een transgender opleest die dat jaar ergens in de wereld is vermoord. Ik kan je zeggen: die berg met rozen is behoorlijk groot.”

‘Het moest geen zieligheid op een sokkel worden’

14

Uitgelicht

Op 4 en 5 mei maken vele Amsterdammers samen een veelzijdig programma binnen de thema’s herdenken en vieren. Er is deze dagen veel te doen, we zetten enkele evenementen voor u op een rij.

Zuiderkerk Hannah van den Ende promoveert deze maand op de geheime rol van Joodse artsen die er na de grootschalige razzia van 26 mei 1943 in de buurt van de Zuiderkerk in slaagden opgepakte Joden uit de Portugese Synagoge te smokkelen. Op 4 mei houdt zij een lezing over deze episode uit de Tweede Wereldoorlog. Er zijn ook twee fototentoonstellingen: één van Julie Blik, die hedendaagse portretten maakte van de besproken Joodse oud-medici die de oorlog overleefden. En er zijn foto’s van Cas Oorthuys, fotograaf van de groep De Ondergedoken Camera, die de bezettingstijd illegaal vastlegde. En het Bassethoornoctet speelt Bach en Mozart. 5 mei: Kanen met Klassiek, een feestelijke vrijheidsmaaltijd. Er zijn foodtrucks en wie dat wil kan een vrijheidstoost uitbrengen. Het Nieuw Amsterdams Klarinet Kwartet speelt op het plein. Ook wordt de documentaire 70 jaar bevrijding: hongerwinter vertoond. Toegang is gratis. Vooraf aanmelden mag, maar hoeft niet: www.zuiderkerkamsterdam.nl

Nieuwe Ooster Van 10.00 tot 12.00 uur is op 4 mei een herdenking bij begraafplaats De Nieuwe Ooster, waar wordt stilgestaan bij de verwoestingen van de Tweede Wereldoorlog. De gemeente nodigt alle belangstellenden uit deel te nemen aan deze herdenking. Burgemeester Van der Laan loopt aan het hoofd van de stoet die langs zes indrukwekkende gedenktekens op de begraafplaats voert die herinneren aan de strijd, het verzet en de schrijnende verliezen in deze oorlog: het Geuzengraf, het Buchenwald monument, het monument voor gevallenen voor het vaderland, het monument voor de zes gefusilleerden, het monument voor de achttien verzetsstrijders en de graven van de geallieerden. Diverse organisaties en Amsterdammers eren de slachtoffers met bloemen en kransen. Gezamenlijk wordt overdacht wat oorlog betekent voor mensen van toen en nu. Na afloop is er, bij een kopje koffie, gelegenheid tot napraten. De Nieuwe Ooster is bereikbaar met tram 9. Het gedenkpark is op 4 mei ’s avonds tot 21.00 uur geopend om mensen die liever individueel willen gedenken daar gelegenheid voor te bieden.

Bernadeta Astari treedt op in het Bethaniënklooster.

Herdenkingsconcerten In De Duif: Noot breekt wet, een ode aan de veerkracht van de onderdrukte mens en de kracht van muziek. Een filosofisch concert van harpist Andrea Voets en klarinettist Blake Weston, geïnspireerd door het gedachtegoed van Hannah Arendt. In het Bethaniënklooster klinken tijdens I sit and look out liederen en gedichten over oorlog, liefde en hoop. Met Bernadeta Astari (sopraan), Lestari Scholtes (piano) en Roel Weerheijm (voordracht). Kamerkoor Sine Nomine brengt in de Westerkerk Annelies ten gehore, de kamermuziekversie van het oratorium van componist James Whitbourn over Anne Frank. Alle concerten beginnen om 21.00 uur.

De Veteraan Kunstenaar Marianne van den Bergh brengt haar kunstwerk De Veteraan tot leven in een korte, intieme marionettenvoorstelling. De bejaarde Amerikaanse veteraan in een rolstoel is onderdeel van de expositie De Kunst van Herinneren. Van den Bergh is kind van ouders die de concentratiekampen overleefden. Het verwerken van de oorlog is een terugkerend thema in haar werk. MLB Galerie, 4 mei, aanvang 21.00/21.30 uur. De expositie is op 4 en 5 mei geopend.

Van der Pekstraat, 1943.

FOTO HISTORISCH CENTRUM A’DAM-NOORD

Namen en nummers, een tijdelijk monument voor een oneindig verlies Een bijzondere herdenking op het Kastanjeplein, dat door kunstenaars wordt ingericht als een ritueel landschap met archieven, koffers, spoorrails, stations en een stratenplan. Persoonlijk herdenken kan door voor een van de 5500 joodse slachtoffers uit de Oosterparkbuurt een naambordje te maken en dat in het stratenmonument te leggen. Vanaf 11.00 uur, herdenking vanaf 19.15 uur.

Amsterdam door andere ogen Wandel op 4 mei met Gilde Amsterdam door de vroegere Joodse buurt rond het Waterlooplein, of loop in de voetsporen van Etty Hillesum langs de beroemde architectuur van de Amsterdamse School in Zuid, waar voor de oorlog veel welgestelde Joden woonden. In juli 1943 werd Noord gebombardeerd door de geallieerden, met als doel de Fokkerfabriek te vernietigen. De gidsen van Historisch Centrum Amsterdam-Noord vertellen er meer over tijdens een rondleiding door de Van der Pekbuurt. Ontdek de bijzondere verhalen over Amsterdamse musea in oorlogstijd, op 4 mei in het Stedelijk Museum, op 4 en 5 mei in Artis en op 5 mei in het Paleis op de Dam en het Rijksmuseum. Ook op 5 mei: een individuele route van Stadsherstel door de Joodse geschiedenis van de grachtengordel. Museum Het Schip organiseert een rondleiding langs sporen van de oorlog in de Spaarndammerbuurt, met een soepmaaltijd tot besluit. Vanuit de Tramremise in de Lekstraat rijden twee historische trams een speciale route met aan boord bijzondere sprekers. Liever de stad uit? Stap op de bus naar de Waterleidingduinen om samen met een boswachter bunkers van de Atlantikwall te bekijken. Zie voor alle wandelingen www.4en5meiamsterdam.nl

Vrijheidsmaaltijd Perron Oost.

FOTO SASKIA KUIJL

15

Donderdag 30 april 2015

5 4& I ME

I believe I am gay Vrijheidslunch in het Bijbels Museum met speciaal programma over homoseksualiteit en vrijheid rondom de fototentoonstelling I believe I am gay. Deelnemers aan de lunch krijgen een lezing over homoseksualiteit in de Tweede Wereldoorlog, een inleiding op en een bezoek aan de tentoonstelling. De fotografen Hadas Itzkovitch en Anya van Lit zijn aanwezig. Zij begonnen hun project in 2013 met de vraag: kun je in Nederland religieus én homoseksueel zijn?

Vrijheidsmaaltijd in de collegebanken

Museum Perron Oost biedt een inkijkje in het oorlogsverleden van de Indische buurt. In het museum is een tentoonstelling over de geschiedenis van het Joodse verenigingsleven in Amsterdam-Oost. Op 4 en 5 mei spelen de jongeren van DEGASTEN de voorstelling Kooltjes stelen, naar het leven van buurtbewoner Jan Mos. Tussen de bomen, langs een oud stuk spoor en op een oude kar hoor je over kooltjes, het leven van alledag, de tranen én de lach. Op 5 mei is er voorafgaand aan de voorstelling een vrijheidsmaaltijd.

De Vrije Universiteit reflecteert op de internationalisering van de samenleving en de universiteit. Eigen tradities ontmoeten tradities van elders en dat zet de naoorlogse vrijheid soms onder druk. Hierover spreekt onder meer filosoof Haroon Sheikh. In Spui25 viert de Universiteit van Amsterdam de vrijheid van studeren met de Stichting voor Vluchteling-Studenten UAF. Vervolgde wetenschappers vertellen hun verhaal. UvA Bijzondere Collecties organiseert een lunchprogramma rondom de tentoonstelling Goed Fout. Grafische vormgeving in Nederland 1940-1945.

Vanaf 12.00 uur. Deelname €12,50, het aantal plaatsen is beperkt. Reserveren via [email protected]

Straatdiners In zeven stadsdelen organiseert StreetDinners samen met buurtbewoners straatdiners als onderdeel van de vrijheidsmaaltijden. Al kokend in de keuken van je buur komen de verhalen los. De gerechten worden op straat geserveerd, waar buurtverhalen tot leven komen met beeld, voordracht en muziek. Kook mee of schuif aan, bijvoorbeeld in het Treilerhof in Noord waar van de verhalen aan tafel letterlijk een verhaallijn wordt gemaakt: een lint met foto’s dat boven de tafel hangt. Over de lengte van dertig woonboten aan de Dijksgracht, bij de Klimmuur, wordt voor driehonderd buurtbewoners de tafel gedekt. Het Jan van Schaffelaarplantsoen in West wordt in de avond van 4 mei omgetoverd tot een hotel voor een nacht met circa vijftig bedden, een eigen radiostation, live optredens en een filmvertoning. De volgende ochtend serveren buurtbewoners een ontbijt. In de Transvaalwijk in Oost richten nieuwkomers en oudgedienden uit de buurt op het plein voor het Tugelahuis een feestmaal aan ter ere van de culturele diversiteit in de wijk. Het thema van alle straatdiners is ‘Buitenspel en toch blijven spelen’: het vermogen van de verbeelding en de kracht van het verhaal.

www.museumperronoost.nl

Een oorlog om in te wonen Regisseur Roeland Hofman schreef op uitnodiging van Theater Na de Dam het stuk Een oorlog om in te wonen, dat op 4 mei in première gaat in Frascati. Een broer en zus verliezen zich in hun fascinatie voor de oorlog en raken verstrikt in een grotesk verzetscomplot dat hen door heel bezet Nederland jaagt. Waar ligt de grens tussen fantasie en werkelijkheid? En hoe verhoud je je in het hier en nu tot zoiets kolossaals als de Tweede Wereldoorlog?

www.vu.nl www.uva.nl

Vlucht naar het heden

Kaarten €15, www.frascatitheater.nl

Godwin-lezing over digitale vrijheid

Vrijheidsfestival in de Keizersgrachtkerk met vanaf 14.00 uur optredens van naar Nederland gevluchte muzikanten. Tussendoor vertellen ze over hun leven en hoe ze hier hun vrijheid ervaren. Zoals Babak-o-Doestan, alias Babak Amiri, wiens leven als kunstenaar onmogelijk werd in het Iran van de ayatollahs. In de benedenzaal wordt om 18.30 uur een vrijheidsmaaltijd geserveerd. Het festival staat tevens stil bij de oorlogsgeschiedenis van de Keizersgrachtkerk, waar op dolle dinsdag (5 september 1944) verzetsstrijders bijeenkwamen.

www.streetdinners.org

Staatsliedendiner in Cliffordstudio De Cliffordstudio in de Staatsliedenbuurt opent op 5 mei de deuren voor een theatraal maal in Theatercafé De Ruimte. Op het menu staat een interactieve mix van soep, theater, muziek, dans en tekenkunst. Vier de vrijheid in verbondenheid met buren en buurtgenoten en laat je verbeelding prikkelen door bijzondere optredens.

De jaarlijkse Godwin-lezing over vrijheid en identiteit in het digitale tijdperk, een initiatief van Bits of Freedom, wordt op 5 mei gegeven door internetactivist Cory Doctorow in de Ledenlokalen van Artis, waar tijdens de oorlog het bevolkingsregister was gevestigd. In 1943 pleegde het verzet er een aanslag om te voorkomen dat de persoonsgegevens in handen zouden komen van de bezetter. De aangewezen plek dus om te spreken over de verhouding tussen privacy, identiteit en vrijheid, toen en nu. Kaarten €10, gratis voor bezoekers die geboren zijn voor 6 mei 1945. www.artis.nl of www.bof.nl

Het festival begint om 14.00 uur www.keizersgrachtkerk.nl

www.cliffordstudio.nl

Babak-o-Doestan treedt op in de Keizersgrachtkerk.

Kooltjes stelen in Oost

FOTO LEJO DUIJVESTIJN

Kooltjes stelen in Amsterdam-Oost.

Het hele programma is te vinden op www.4en5meiamsterdam.nl

FOTO DEGASTEN

Roeland Hofman.

FOTO ANIENKE VENEBOER

HIER HERDENKEN WE

Colofon Uitgave van Het Parool in samenwerking met het Amsterdams 4 en 5 mei comité. Hoofdredactie: Ronald Ockhuysen Uitgever/directeur: Frits Campagne Coördinatie: Judith Zilversmit Eindredactie: Noor Tonkens Ontwerp bijlage: John Koning Beeldredactie: Jaap Augustinus Redactie & samenstelling: Marjanne de Haan, Ronnie Kroes, Judith Zilversmit Opdrachtgever: Amsterdams 4 en 5 mei comité Directie: Partizan Publik App: Linden Mobile website: Driebit

Partners Theaterprogramma: Theater Na de Dam Open Joodse Huizen/Huizen van Verzet: Joods Cultureel Kwartier, NIOD Vrijheidsmaaltijd: Bite Me/Streetdinners, MAMA de bakkerij, Arnon Grunberg Amsterdams Bevrijdingsfestival: Het Vrije Westen, Stadsdeel West, Westergasfabriek, Festive, Heineken, Waternet Brug over het IJ: Havenbedrijf Amsterdam, Rijkswaterstaat, GVB, Gemeente Amsterdam, Waternet, Politie Amsterdam, Stadsdeel Noord, Stedelijk Evenementenbureau Amsterdam, Hebo Maritiemservice BV, Het Rode Kruis, afdeling Amsterdam, CIIID architectural presentations, ticketscript, vfonds, EYE, A’DAM Toren, Tolhuistuin Overige partners: Amsterdam Roest Partners Bevrijdingsfestival/Nationaal Comité 4 en 5 mei: vfonds, Amnesty International, WE Fashion, Ministerie van Defensie, Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties, Rode Kruis, Veteranen Instituut, ProDemos, Sena, NOS, 3FM, Metro

Mediapartners Het Parool, AT5

Met dank aan Herdenkingscomités 4 mei in Amsterdam Stille Tocht: Stedelijk Museum Locaties Theater Na de Dam Locaties Door de Stad programma Locaties en sprekers in de Open Joodse Huizen en Huizen van Verzet Locaties en sprekers Vrijheidsmaaltijden Stichting Democratie en Media Straatdiners: Stadspas, Willem & Drees Lopers Bevrijdingsvuurestafette, MacBike & Ottenhome Bevrijdingsfestival Het Vrije Westen: Volta, Grote Prijs van Nederland, Rebellion, Kompaszaal, Mossel & Gin, Pacific Parc, North Sea Jazz Club, Westerunie Flyerman Vrijheidsmaaltijden: ASVA, MacBike, Rent a Bike, Yellow Bike en Bakfiets Huren Amsterdam Brug over het IJ: Production Brothers, TSC Crowd Management, De Regelaar, Dienst Toezicht Water, Le Perron Boulangerie, Subway, Café de Pont, 1to3 Event Services, Loetje aan het IJ Met speciale dank aan alle vrijwilligers Het programma op 4 en 5 mei wordt mogelijk gemaakt door de Gemeente Amsterdam. Het Amsterdams Bevrijdingsfestival wordt ook ondersteund door het Nationaal Comité 4 en 5 mei en het vfonds. www.4en5meiamsterdam.nl Download de gratis 4en5meiamsterdam-app

HIER VIEREN WE