Januari 2015 Shiva Autar
CROWDFUNDING & DE STAD: EEN VERKENNING VAN DE MOGELIJKE TOEPASSING VAN CROWDFUNDING ALS INSTRUMENT IN VASTGOED- EN STEDELIJKE ONTWIKKELINGSPROJECTEN
Een afstudeerscriptie voor de Technische Universiteit Delft ter verkrijging van het diploma Master of Science in Architecture, Urbanism and Building Sciences
Naam Studienummer Contact
Shiva A. Autar 1368532
[email protected]
Faculteit Opleiding Master Track Afstudeerlab
Bouwkunde, Technische Universiteit Delft Msc. Architecture, Urbanism and Building Sciences Real Estate & Housing Urban Development Management
1 mentor: 2 mentor: Gecommitteerde: Lab coördinator
dr. ir. Tom Daamen (Urban Area Development) dr. ir. Sake Zijlstra (Housing Management, Policy & Sustainability) dr. Nico Nieboer (Onderzoeksinstituut voor de gebouwde omgeving) dr. ir. Erwin Heurkens (Urban Area Development)
Inleverdatum Afstudeerdatum
23-01-2015 30-01-2015
e
e
2
Voorwoord Dit afstudeeronderzoek focust zich op de mogelijke toepassing van crowdfunding als instrument in vastgoed- en stedelijke ontwikkelingsprojecten. Het vormt de afsluiting van mijn studententijd en studie Bouwkunde aan de Technische Universiteit in Delft. De bevindingen zullen worden gepresenteerd op 30 januari 2015. De keuze voor het onderwerp komt in de eerste plaats voort vanuit een dieper liggende persoonlijke interesse voor veranderingen en (technologische) innovaties in de wereld om ons heen. Iedere periode in de geschiedenis kent zijn eigen ontdekkingen en uitvindingen. Van hoefijzer tot automobiel, van drukpers tot het wereldwijde web. Het zijn deze zaken die kleine of grote veranderingen teweeg brengen in de economische, sociale en maatschappelijke context waarin wij leven en opereren. Ten tweede, ben ik van mening dat het de waarneembare veranderingen en ontwikkelingen in de context zijn die het vakgebied van vastgoed- en stedelijke ontwikkeling behoort te begrijpen. Omdat op deze veranderingen wellicht zou moeten worden ingespeeld. Zodat de sector niet blijft hangen in het verleden van reeds gebaande paden en wijzen van ontwikkelen, uitvoeren, bouwen of ontwerpen. Dit rapport geeft inzicht in de bevindingen van het onderzoek naar het fenomeen crowdfunding en legt aan de hand van verkennend onderzoek in de praktijk de relatie met vastgoed- en stedelijke ontwikkeling. Crowdfunding groeit in Nederland en zo ook het aantal crowdfunding initiatieven voor vastgoed- en stedelijke ontwikkelingsprojecten. Toch wordt crowdfunding in vastgoed of stedelijke ontwikkeling veelal afgedaan als iets kleins, irrelevant, iets tijdelijks en soms niet altijd even serieus genomen door onze vakgenoten. Een uitspraak over een mogelijke toepassing kan pas en zou pas gedaan mogen worden wanneer voldoende wetenschappelijk onderzoek naar het fenomeen is gedaan. Pas dan kan de positie van het instrument crowdfunding en de wijze waarop ernaar gekeken zou moeten worden bepaald. Ik hoop van harte dat de resultaten van dit onderzoek hieraan bij zullen dragen tot een volwaardig begrip van het fenomeen. Het eindresultaat had ik niet zonder mijn twee zeer betrokken begeleiders Tom Daamen en Sake Zijlstra kunnen bereiken. Hun enthousiasme, interesse voor het onderwerp, geboden vrijheid en persoonlijke coaching dragen bij aan het eindresultaat.
3
Samenvatting Introductie Crowdfunding kent wereldwijd een sterke groei en is een online fenomeen waarbij een doelbedrag wordt opgehaald bij een veelvoud van individuen middels een vrij toegankelijke website, (Bellaflame, Lambert, & Schwienbacher, 2013). In allerlei sectoren (o.a. goede doelen, kunsten, ondernemingen, wetenschap en productontwikkeling) lijkt crowdfunding te worden toegepast. De groei van crowdfunding en het mogelijk kunnen maken van innovatieve projecten, die anders niet gerealiseerd zouden kunnen worden maken, crowdfunding tot een uniek financieringsinstrument waarbij een massa van individuen het voor het zeggen lijkt te hebben. Crowdfunding wordt mogelijk gemaakt door de inbedding van informatietechnologie in onze hedendaagse maatschappij: het internet maakt het mogelijk een grote groep mensen te bereiken, de boodschap te doen verspreiden en een efficiënte transactie te realiseren. Ook in Nederland is crowdfunding sterk in groei met de opkomst van vele platformen en initiatieven in diverse sectoren. En langzaamaan, maar zeker, komen steeds meer voorbeelden van crowdfunding in vastgoed- en stedelijke ontwikkelingsprojecten beschikbaar. Onderzoek naar een fenomeen
Er is echter nog steeds weinig academisch onderzoek gedaan naar het fenomeen van crowdfunding in vastgoed- of stedelijke ontwikkeling. Onderzoek van Hol (2012) vormt een belangrijke aanzet voor vervolgonderzoek. Hol (2012) deed in Nederland als eerste een verkenning naar crowdfunding in stedelijke gebiedsontwikkeling op wetenschappelijk niveau. Crowdfunding wordt in het onderzoek van Hol (2012) gedefinieerd als: “een open verzoek via het internet en/of andere media aan een ongedefinieerd netwerk van mensen voor een financiële bijdrage aan een initiatief in ruil voor het toekomstige product (voorverkoop) of een andere materiële dan wel een immateriële tegenprestatie”. Uit de resultaten van het onderzoek van Hol (Hol, 2012) blijkt crowdfunding in stedelijke ontwikkeling geen vervangend financieel instrument te zullen zijn vanwege de grote schaal waarop stedelijke ontwikkeling plaats vindt. Volgens (Hol, 2012) kan crowdfunding echter wel worden ingezet in kleinschalige ontwikkelingen en als marktonderzoek voor toekomstige gebiedsontwikkeling kan functioneren. Crowdfunding is daardoor ook geschikt voor tijdelijke projecten om zo de waardeketen van een stedelijke ontwikkeling op gang te brengen of te versnellen (Hol, 2012) Op deze wijze brengt een kleinschalig initiatief een waardeontwikkeling van een gebied op gang die in stagnatie verkeert. Daamen en Hol (2014) komen tot de conclusie dat crowdfunding als potentieel middel voor vastgoed- en stedelijke ontwikkeling tenminste ingezet kan worden voor projecten met een duidelijke urgentie, marktverkenning voor traditionele investeerders en tot slot marketing en genereert ook bekendheid. Met deze bevindingen is er dus al een eerste indicatie gegeven van waar de mogelijke toepasbaarheid van crowdfunding in vastgoed- en stedelijke ontwikkeling zou kunnen liggen. Bekijken we de bevindingen van Hol (2012) en Daamen en Hol (2014) dan wordt het duidelijk dat crowdfunding in het domein van de stedelijke ontwikkeling meer is dan alleen een financieel instrument. Immers zijn in de door Daamen en Hol (2014) genoemde toepassingsmogelijkheden van crowdfunding een sociaal/financieel aspect (urgentie), onderzoeksaspect (marktverkenning) en marketing aspect (bekendheid) te onderscheiden. De definitie van crowdfunding in de stedelijke ontwikkeling als financieel instrument is daarmee onvolledig te noemen en zal moeten worden aangevuld om tot een volledig begrip en toepassing van crowdfunding in het stedelijk domein te kunnen komen. De groei van het aantal crowdfundinginitiatieven in de Nederlandse context, gepaard met een gebrek aan kennis en inzicht over de mogelijkheden die crowdfunding wel of niet zou kunnen betekenen, vragen om verder onderzoek naar de mogelijke inzetbaarheid van crowdfunding in de stedelijke ontwikkeling. Een beter begrip van het begrip crowdfunding maakt dat ook de praktijk conclusies kan trekken gebaseerd op wetenschappelijk onderzoek in plaats van aannames. Om de daadwerkelijke potentie van crowdfunding in vastgoed- en stedelijke ontwikkelingsprojecten te kunnen bepalen is het echter van belang dat er daadwerkelijk academisch onderzoek wordt gedaan naar de volledige werking van het fenomeen crowdfunding en de kennis te verzamelen van reeds voltooide crowdfundingprojecten in vastgoed- en stedelijke ontwikkeling.
4
Doel van het onderzoek
Doel van dit onderzoek is duidelijkheid te verschaffen in de potentie en gebruik van crowdfunding in relatie tot de stad. Hiermee verschaft het onderzoek kennis en inzicht over het fenomeen crowdfunding en plaatst deze in relatie tot vastgoed- en stedelijke ontwikkeling om zodoende een uitspraak te kunnen doen over de mogelijke toepassing van crowdfunding in het vakgebied van vastgoed- en stedelijke ontwikkeling. Dit onderzoek is verkennend van aard en bekijkt een ontwikkeling die zich afspeelt in een context van stedelijke ontwikkeling. Doel is het vertalen van een zichtbare ontwikkeling in de mogelijke potentie voor het vakgebied van vastgoed- en stedelijke ontwikkeling. De hieruit volgende onderzoeksvraag luidt: Wat is de mogelijke toepassing van crowdfunding als instrument in vastgoed- en stedelijke ontwikkelingsprojecten?
Methodologie Vastgoed- en stedelijke ontwikkelingsprojecten worden in het kader van dit onderzoek gedefinieerd als zijnde individuele projecten op objectniveau die een relatie kennen met de stad. Hierbij is het individuele project een objectgerichte interventie ; meerdere interventies tezamen maken tot slot deel uit van stedelijke ontwikkeling. In de context van vastgoed- en stedelijke ontwikkelingsprojecten is het van belang de perspectieven van de belangrijkste betrokken actoren mee te nemen, te weten: de initiatiefnemer, participant en de traditionele actoren in vastgoed- en stedelijke ontwikkelingsprojecten, opdat hiermee de mogelijke toepassing op schaal van vastgoed en stedelijke ontwikkeling kan worden begrepen. Het bestuderen en analyseren van praktijkvoorbeelden levert een breder beeld op van de toepassing van het fenomeen crowdfunding in de context van vastgoed- en stedelijke ontwikkeling.
Afbeelding actoren en het mogelijke toepassingsgebied (eigen werk)
Onderzoeksmethode
Dit onderzoek is exploratief van aard en heeft als doel om een sterker inzicht te verschaffen in de werking en verklaring van het groeiende fenomeen van crowdfunding in het stedelijk domein waar vooralsnog weinig gerelateerd academisch onderzoek naar is gedaan . Exploratief onderzoek richt zich op het verkennen van een gebied waar nog weinig over bekend is (Kumar, 2011). Allereerst wordt op basis van theoretisch onderzoek inzicht verschaft over crowdfunding en de werking van het fenomeen om vervolgens de relatie met de toepassing in vastgoed- en stedelijke ontwikkelingsprojecten te kunnen leggen. Resultaten uit het empirisch onderzoeksdeel moeten dit inzicht over de mogelijke toepassing verder vormgeven. De theoretische resultaten van het onderzoek vormen input voor het analysekader om de casussen te bestuderen. Tezamen met de gevonden informatie vormt dit de input voor het interviewen van actoren. De voorlopige bevindingen worden gebruikt als input naar het volgende interview. Er is zoveel als mogelijk geprobeerd de casussen opvolgend uit te voeren opdat
5
bevindingen uit de ene casus input levert voor diepgang in de verkenning naar het fenomeen in de tweede casus. Dit is niet altijd gelukt. Wel zijn alle type actoren in een specifieke casus opvolgend ondervraagd en de gevonden bevindingen gebruikt voor het afnemen van de volgende set interviews. Gekozen is om het relatief onbekende fenomeen van crowdfunding in de stedelijke ontwikkeling te onderzoeken middels het bestuderen van meerdere casussen om inzicht te verkrijgen in het fenomeen en theorie te vormen (inductie) op basis van een zich in de praktijk afspelende ontwikkeling middels het innemen van een interpretatief standpunt. Het bestuderen en analyseren van praktijkvoorbeelden levert een breder beeld op van de toepassing van het fenomeen crowdfunding in de context van vastgoed- en stedelijke ontwikkeling. Om sterker inzicht te verkrijgen in de situatie en uitspraken te kunnen doen over de toepasbaarheid is het de bedoeling te kiezen voor enkel Nederlandse gerelateerde cases van succesvolle crowdfunding campagnes voor vastgoed- en stedelijke ontwikkelingsprojecten. Om tot een inzicht te komen van de potentie van crowdfunding zullen drie casussen waarin crowdfunding is toegepast in het stedelijk domein worden onderzocht. Deze casussen hebben allen gemeen dat ze in een beginstadium van de grond zijn gekomen middels een crowdfundingcampagne en een traditionele partij meewerkt aan het project. De schaal van het project evenals de grote van de projecten zijn verschillend. De vorm van crowdfunding speelt niet per definitie mee in de keuze van de casus, maar ten minste de toegepaste vormen in de Nederlandse context van crowdfunding in vastgoeden stedelijke ontwikkelingsprojecten zullen moeten worden bestudeerd. Allereerst wordt de casus beschreven door middel van reeds beschikbare informatiebronnen, veelal internetbronnen, hetgeen niet verwonderlijk is aangezien crowdfunding een fenomeen is dat sterk afhankelijk is van het internet en de transactie online plaatsvindt. Na de eerder genoemde casusbeschrijving zal een bezoek worden gebracht aan de locaties. Er is gekozen voor casussen van verschillende schaalniveaus. Veel casussen en een zeer klein schaalniveau en hebben de vorm van donatie. Getracht is casussen te vinden die enigszins zichtbaar een relatie met de stad aangaan.
Theoretische resultaten De algemene definitie van crowdfunding spreekt van een open verzoek of collectie via het internet, waarbij financiële middelen bijeen worden gebracht voor het investeren in of steunen van een initiatief gestart door anderen of organisaties in de vorm van donatie of in ruil voor een vorm van beloning (Bellaflame, Lambert, & Schwienbacher, 2010; Ordanini, Miceli, Pizzetti, & Parasuraman, 2011). Crowdfunding is onderdeel van het begrip ‘crowdsourcing’, waarbij de ‘crowd’ ofwel gemeenschap gevraagd wordt om tijd, kennis of geld om een idee te realiseren. De participant staat centraal in het succesvol kunnen zijn van crowdfunding. Crowdfunding werkt door online een verzoek te doen aan een netwerk van individuen in ruil voor een tegenprestatie. Het verzoek en de transactie vinden plaats op het crowdfundingplatform. Bij voldoende deelname van participanten wordt een crowdfunding campagne succesvol afgerond. Crowdfunding vindt plaats via het internet middels een intermediair: het crowdfunding platform waarop participanten meerdere projecten te zien krijgen, hun bijdrage kunnen leveren of kunnen reageren. De initiatiefnemer ontvangt doorgaans alleen het doelbedrag op het moment dat het volledige doelbedrag is behaald. In het theoretisch onderzoek blijken meerdere auteurs de meerwaarde van andere aspecten van crowdfunding uiteengezet te hebben. Een schematische uitzetting hiervan levert een categorisering van financiële aspecten, marketing aspecten, sociale aspecten en onderzoekaspecten van het
6
instrument crowdfunding op. Een volwaardige definitie van het instrument, waarbij deze aspecten naast het financiële zijn inbegrepen , ontbreekt echter. De vier, in theorie aangetroffen, aspecten van crowdfunding kunnen in verbinding worden gebracht met de motivaties van de initiatiefnemer. Het ene instrumentele aspect sluit echter het andere instrumentele aspect niet uit. Er kan logischerwijs sprake zijn van het versterken van motieven door een ander motief. Deze relaties tussen motieven zijn niet onderzocht. Maar het genereren van bekendheid of publiciteit kan het, bijvoorbeeld voor een traditionele investeerder, aantrekkelijk maken het project in te stappen. De keuze om dit te doen zou bijvoorbeeld weer voort kunnen komen uit de resultaten van de crowdfunding campagne (indicator van vraag). Betrokkenheid als sociaal aspect creëert weer meer bekendheid door verspreiding van de campagneboodschap door betrokken participanten. Schetsmatig kunnen motieven in kaart worden gebracht waarbij definitieve relaties of aan de orde zijnde motieven uit empirisch onderzoek zullen moeten blijken. Per, in paragraaf 5 genoemde, aspect van het instrument crowdfunding kunnen de motieven van de initiatiefnemer uit paragraaf 4 worden gekoppeld voor de inzet van het instrument.
Financieringsgat Financieringsgat
Kostenverlaging Financiering! behoefte Risico-! Risicovermindering vermindering
Traditionele ! investering! aantrekken
Indicator ! vraag
Creëren van interesse
Financieel Markt! onderzoek
Onderzoek
Marketing
Publiciteit
Erkenning! verkrijgen
Sociaal
Bekendheid! genereren
Feedback
Binding! creëren
!
Draagvlak! creëren
Betrokkenheid! creëren
Netwerk! vorming Organiseren
Maatschappelijk! bijdragen
Crowdfunding werkt wanneer een initiatief voldoende relevant is voor een groep participanten, die gemotiveerd zijn om deel te nemen in het project. Hierin lijken sociale, functionele, financiële en emotionele motieven een rol te spelen in de afweging wel of niet bij te dragen. Immers, wil een project doorgang kunnen vinden, dan moet het doelbedrag behaald worden. De bundeling van participanten rondom een initiatief bepaalt de invulling van crowdfunding als sociaal instrument. Crowfunding stelt in staat maatschappelijk bij te dragen, een gemeenschap te vormen en betrokkenheid te creëren. De categorisering van de vier motieven, financieel, sociaal, functioneel (i.e. materieel) en emotioneel, is driehoekmatig uiteengezet hetgeen de complexiteit van veelvoud aan motieven, waarvan sprake kan zijn, laat zien. In de driehoek kan sprake zijn van verschillende posities van een participant. Belangrijk is dat geen sprake is van een scheiding van motieven. Er zal sprake zijn van een combinatie van motivaties voor deelname aan het project. Motieven voor deelname aan crowdfunding kunnen per participant, type project of crowdfundingsvorm, verschillen.
7
Empirische resultaten In alle gevallen blijkt namelijk sprake te zijn van een financiële noodzaak bij aanvang van de crowdfunding campagne. Crowdfunding is dus vanuit het perspectief van de initiatiefnemer in de eerste plaats een financieel instrument (financieringsbehoefte). Echter zien initiatiefnemers sterk de waarde van het marketingaspect van crowdfunding in en daaropvolgend de sociale meerwaarde van het instrument. Crowdfunding is een marketinginstrument dat publiciteit en bekendheid genereert voor het project. In de drie onderzochte casussen is daar ook gebruik van gemaakt. Sterker nog, in de casus van de Sodafabriek, wordt gesteld dat zonder de meerwaarde van het marketingaspect, crowdfunding gezien moet worden als ‘duur’ geld. Hierbij wordt verwezen naar de tijd en energie die in een crowdfunding campagne gestoken moet worden. In casus Hardbitten wordt door de initiatiefnemers gesteld dat wederom gekozen zou worden voor crowdfunding. Al was het alleen maar om de marketingswaarde van het creëren van betrokkenheid en sociale binding van participanten uit de directe doelgroep evenals het vergroten van deze groep (netwerkvorming). Daarnaast leverde de crowdfundingcampagne in alle drie casussen een vorm van erkenning op. In het geval van casus de Luchtsingel en casus Hardbitten heeft crowdfunding ook bijgedragen aan het creëren of aantonen van draagvlak. Deze draagvlak wordt in geval van Hardbitten ook gezien als erkenning van de vraag. In alle drie casussen is ook sprake geweest van het aantrekken van traditionele financiering en is de crowdfunding gestart uit financieringsnoodzaak. De initiatiefnemers stellen dat de meerwaarde van de marketingaspecten en sociale aspecten van het instrument sterk zijn en zo niet, sterker meewegen in de afweging om wederom te kiezen voor crowdfunding.
8
Voor participanten is crowdfunding in de eerste plaats een sociaal instrument Er is sprake van een behoefte om een goed initiatief, dat waarde toevoegt, of een initiatiefnemer persoonlijk te willen ondersteunen. Op emotioneel vlak voelen participanten zich vaak verbonden met het project (gevoel van betrokkenheid) Dat heeft vaak te maken met persoonlijke identificering met het project of de plaats (identiteit). Voor traditionele actoren loopt het perspectief op het instrument wat uiteen. Interessant is dat het gebonden zijn aan een crowdfunding campagne voor alle traditionele actoren positieve publiciteit of bekendheidswaarde oplevert. Over het algemeen zien traditionele actoren een rol van crowdfunding in cofinanciering van projecten voor zich. Een succesvol initiatief is een belangrijk indicator van vraag of draagvlak voor traditionele actoren. Een initiatief, waarvan de campagne onderdeel is, kan daarnaast bijdragen aan meer trek naar het gebied door de gegenereerde bekendheid, wat op zich weer indirect zorgt voor waardecreatie. Gesteld kan worden dat voor marktpartijen mogelijk het marketing- en onderzoeksaspect van het instrument belangrijker is dan het sociaal en financieel aspect van het instrument. Als het marketing- of onderzoeksaspect van voldoende toegevoegde waarde is kan dit leiden tot aanvullende financiering vanuit een traditionele actor. Voor een overheid is het sociale aspect van het instrument belangrijker. De, in dit onderzoek, ondervraagde gemeenten zien een faciliterende houding voor lokale overheden weggelegd in crowdfunding- initiatieven. Daarnaast vormt de uitkomst ook voor een gemeente een goede indicator van maatschappelijk draagvlak (indicator van vraag) en is de gegenereerde publiciteit goed voor het imago van de stad. Ook zou het participeren met crowdfunding initiatieven goed zijn voor het imago van de gemeente richting haar inwoners (publiciteit). Voor een overheid lijkt het sociaal aspect van het instrument het zwaarst mee te wegen, gevolgd door het onderzoeksaspect.
Plaatsen we de motieven van initiatiefnemers, traditionele actoren en participanten in crowdfunding initiatieven in vastgoed- en stedelijke ontwikkelingsprojecten op één lijn, dan kan voorzichtig (gezien de beperkte dataomvang) vastgesteld worden, dat: • crowdfunding voor initiatiefnemers een sterk marketingaspect kent die, belangrijker is dan het financieel aspect van crowdfunding als tijd en energie meegerekend worden. Initiatiefnemers van reeds gecrowdfunde projecten stellen dat een vervolgkeuze voor crowdfunding zal worden beslist als er behoefte is naar een (sociaal) draagvlak, binding of bekendheid in een project • crowdfunding voor traditionele actoren in de private sector op de eerste een onderzoeksinstrument is en op de tweede plaats een marketinginstrument. • crowdfunding voor traditionele actoren in de publieke sector op de eerste plaats een sociaal instrument is en op de tweede plaats een onderzoeksinstrument. Een financieel instrument is crowdfunding in klein opzicht door een eventuele inbreng van het eigen vermogen wanneer sprake is van cofinanciering • crowdfunding door participanten een sterk sociaal karakter kent; het gunnen van de initiatiefnemer of het willen ondersteunen van een goed doel of bijzonder initiatief en op de
9
tweede plaats emotionele afwegingen als zich kunnen identificeren met het initiatief of de locatie van het initiatief een rol kunnen spelen.
Conclusies Crowdfunding werkt door online een verzoek te doen aan een netwerk van individuen in ruil voor een tegenprestatie. Het verzoek en de transactie vinden plaats op het crowdfundingplatform. Bij voldoende deelname van participanten wordt een crowdfunding campagne succesvol afgerond. De succesvolle werking van het instrument wordt daarnaast bepaald door de sociale, functionele, financiële en/of emotionele motieven van de participant om bij te dragen aan een campagne Immers, wil een project doorgang kunnen vinden, dan moet het doelbedrag behaald worden. Crowdfunding werkt door middel van het genereren van bekendheid en de motieven van participanten. Hierin spelen sociale, functionele, financiële en emotionele motieven een sterke rol in de afweging wel of niet bij te dragen. In de praktijk van vastgoed- en stedelijke ontwikkelingsprojecten is er een sterke nadruk op sociale en emotionele motieven van participanten geconstateerd. Participanten zijn onder andere bereid een initiatiefnemer met een goed idee te ondersteunen, kunnen zich identificeren met het initiatief of vinden het ondersteunen van het doel relevant. Crowdfunding is meer dan alleen een financieel instrument. Crowdfunding vervult in een financieringsnoodzaak en kenmerkt zich daarnaast door sterke sociale motieven van participanten en daaruit voortkomende marketingwaarde. Afhankelijk van het maatschappelijke of commerciële karakter van het crowdfunding project, ligt de meerwaarde van crowdfunding bij het creëren van sociaal draagvlak voor een project en/of genereren van bekendheid voor het project of de onderneming. De potentie van crowdfunding in het vakgebied ligt in kleine ontwikkelingen of cofinanciering van grotere ontwikkelingen door traditionele actoren die de sociale en/of onderzoekwaarde van een succesvolle crowdfunding campagne inzien. De sterke locatiegebondenheid maakt dat in een specifieke regio niet oneindig projecten gecrowdfund kunnen worden. Er moet sprake zijn van een vorm van uniciteit of maatschappelijke urgentie van het initiatief. Voor initiatiefnemers van crowdfundingprojecten ligt de meerwaarde van het toepassen van het instrument in het creëren of peilen van (sociaal) draagvlak of sterke marketingdoeleinden. Voor traditionele actoren is crowdfunding van waarde als indicator van vraag en genereren van bekendheid waarmee waardecreatie op gang kan worden gebracht of wordt bevorderd. Definitie
Dit leidt tot een definitie voor crowdfunding in vastgoed- en stedelijke ontwikkelingsprojecten, te weten: Een open verzoek via online en offline kanalen, waarbij de uiteindelijke transactie plaatsvindt via het internet, voor een financiële bijdrage aan een initiatief in ruil voor een materiële dan wel immateriële tegenprestatie, die onder andere mogelijk wordt gemaakt door sociale- en/of emotionele afwegingen van participanten, resulterende in marketingwaarde, onderzoekwaarde of sociale waarde voor initiatiefnemers en traditionele actoren in vastgoed- en stedelijke ontwikkelingsprojecten. Mogelijke toepassingen
Crowdfunding in vastgoed- en stedelijke ontwikkelingsprojecten leent zich voor kleinschalige projecten of als cofinanciering in grotere deelontwikkelingen en kan worden gebruikt als aanjager, het aantrekken van traditionele financiering, creëren van sociale binding of draagvlak en het genereren van bekendheid of publiciteit voor een project. De geconstateerde mogelijke toepassing van crowdfunding in vastgoed en stedelijke ontwikkelingsprojecten zijn reeds hierboven uiteengezet. De volgende lessen kunnen worden getrokken uit de praktijk voor de mogelijke toepassing van crowdfunding in vastgoed en stedelijke ontwikkelingsprojecten: •
Financiering kleinschalige projecten Kijken we naar de schaal van de drie casussen evenals de hoogte van het opgehaalde bedrag en de opgehaalde bedragen op diverse crowdfunding platformen dan kan gesteld worden dat de financieringsinvulling van crowdfunding voor de schaal van vastgoed- en stedelijke ontwikkeling beperkt is. Door de hoogte van het op te halen bedrag leent crowdfunding zich voor kleinschalige projecten. De relevantie die een project heeft is te koppelen aan de reikwijdte van een project. Is een project voor meer participanten voldoende relevant (i.e. groter gebied) dan is in theorie een hoger doelbedrag mogelijk. Projecten hebben overwegend een lokale of regionale relevantie, een nationaal relevant project in vastgoed- en stedelijke ontwikkeling is (nog) niet waargenomen
10
•
Cofinanciering grootschalige projecten Opvallend is dat in alle drie casussen sprake is van een combinatie van financieringsvormen. De crowdfunding campagne is gebruikt om het project van start te kunnen laten gaan of een drempel over te krijgen, eigen vermogen in te brengen en het toetsen van draagvlak. Crowdfunding leent zich voor cofinanciering van grotere ontwikkelingenwaar nog steeds sprake is van een sociale binding met de participant. Traditionele actoren zien een sociale of onderzoeksfunctie in crowdfunding in vastgoed- en stedelijke ontwikkelingsprojecten. Het is goed mogelijk dat op voorhand afspraken gemaakt worden tussen initiatiefnemer en traditionele actor.
•
Indicator van vraag of draagvlak Voor initiatiefnemers, als met name traditionele actoren, kan de uitkomst van een crowdfunding campagne van betekenis zijn wegens het fungeren als indicator van vraag of maatschappelijk draagvlak naar een initiatief. In die zin fungeert crowdfunding als onderzoeksinstrument, op basis waarvan verdere beslissingen genomen kunnen worden over bijvoorbeeld al dan niet cofinancieren. Afhankelijk van het maatschappelijke of commerciële karakter van het crowdfunding project ligt de meerwaarde van crowdfunding bij het creëren van sociaal draagvlak voor een project en/of genereren van bekendheid voor het project of de onderneming.
•
Sociale inbedding van projecten Een crowdfunding campagne zorgt mede door publiciteit en betrokkenheid van participanten voor sociale inbedding van een project. Voor sommige projecten kan het creëren van sociaal draagvlak van belang zijn voor succesvolle realisatie van het project. Zo stelt architect ZUS weer voor crowdfunding te kiezen als sociale inbedding van een project noodzakelijk is.
•
Bekendheid, publiciteit of betrokkenheid creëren Wanneer marketingaspecten voor initiatiefnemers of traditionele actoren in vastgoed- en stedelijke ontwikkelingsprojecten van waarde zijn, leent een crowdfunding campagne zich voor het creëren van meer bekendheid van een project (hetgeen bijvoorbeeld traditionele financiering aan kan trekken) of betrokkenheid van participanten oplevert en daarmee een doelgroep of klantenkring wordt gerealiseerd nog voordat het project daadwerkelijk is uitgevoerd. Bekendheid in combinatie met sociale binding van participanten creëert ook meer trek naar de locatie toe. Hetgeen in een gebied kan zorgen voor waardeontwikkeling of bijvoorbeeld in een winkelcentrum de verhoging van bezoekers of passantenstromen. Daarnaast levert publiciteit van een project voor een initiatiefnemer ook uitbreiding van het professioneel netwerk op of kan een project andere partijen enthousiasmeren.
•
Waardeontwikkeling of ‘kickstarter’ voor projecten In alle drie onderzochte casussen is er sprake geweest van een vorm van waardecreatie voor een traditionele actor. Mede door de bekendheid en de trek van mensen naar het gebied of de locatie zorgde de crowdfunding campagne indirect voor waardeontwikkeling voor de traditionele actor. In de casus Luchtsingel bijvoorbeeld heeft dit zich geuit in de vorm van waardestijging voor de omliggende panden van de van vastgoedbelegger LSI. Vergroting van participantenstromen en creëren van diversiteit in het winkelcentrum van Corio in de casus van Hardbitten is eveneens een vorm van waardecreatie. En sociale betrokkenheid van burgers is voor lokale overheden eveneens van waarde. Daarnaast helpt crowdfunding door de bekendheid en hoeveelheid publiciteit een project een drempel over wanneer deze stil is komen te liggen zoals waarneembaar in de casus van de Sodafabriek (hefboomwerking) of zorgt een succesvolle campagne voor het snel kunnen aanvangen van het project zoals gezien in de casus van de Luchtsingel.
•
Maatschappelijk urgente projecten Participanten doen mee aan crowdfunding wegens sterke sociale motieven; de behoefte een initiatief of initiatiefnemer te ondersteunen waar hij/zij zich mee kan identificeren (sociale reikwijdte). Gezien de sterke sociale motieven van participanten zullen projecten in vastgoed- en stedelijke ontwikkeling met een maatschappelijk karakter zich beter lenen voor de inzet van crowdfunding. Projecten moeten voldoende maatschappelijke relevantie kennen i.e. voor voldoende participanten relevant zijn. De maatschappelijke component aan crowdfunding wordt als sterk beschouwd door traditionele actoren.
11
•
Kenmerk van uniciteit De sterke sociale binding van participanten, gecombineerd met de locatiegebondenheid van vastgoed- en stedelijke ontwikkelingsprojecten, die zich uit in de reikwijdte van crowdfundingprojecten, is uniek te noemen.. In dit domein is crowdfunding niet oneindig toepasbaar of in ieder project toepasbaar. De geografische reikwijdte van locatiegebonden projecten lijkt sterk regionaal wat invloed heeft op het maximaal op te halen bedrag en mogelijk een grens van totaal aantal aan succesvolle crowdfundingprojecten in een regio i.e. het optreden van verzadiging. Participanten zullen niet oneindig deelnemen in projecten. Er moet dus sprake zijn van een vorm van uniciteit of maatschappelijke urgentie.
Aanbevelingen voor de praktijk
Naast de toepassing als financieel instrument is het noodzakelijk dat de andere aspecten van het instrument worden ingezien in de praktijk van vastgoed- en stedelijke ontwikkelingsprojecten. Uit het onderzoek blijkt dat initiatiefnemers de waarde van met name sociale- en marketingaspecten van crowdfunding inzien. Echter komen initiatiefnemers hier veelal gedurende het proces achter, maar zouden zij om de aspecten, anders dan de financiële, wederom kiezen voor crowdfunding. Een crowdfunding campagne draagt een boodschap uit genereert daarmee een grote mate van bekendheid. Het is deze bekendheid, de publiciteit en de sterke betrokkenheid van participanten die van betekenis zijn kunnen zijn voor initiatiefnemers van crowdfunding campagnes. Ook voor traditionele actoren zijn de overige aspecten van het instrument van betekenis in de vorm van indicator van vraag of draagvlak, als voor het creëren van bekendheid van een locatie of gebied of het creëren van sociale binding. Geconstateerd is dat, om zoveel mogelijk profijt te hebben van de marketingaspecten van crowdfunding of het creëren van sociale binding, de aanloopfase van een campagne zeer belangrijk is. Een lange uitgedachte aanloopfase specifiek gericht op de doelgroep van het project maakt dat de participanten ook uit de daadwerkelijke klantenkring komen. Ook kunnen er in de aanloopfase reeds afspraken gemaakt worden met traditionele actoren over de eventuele stappen bij een succesvolle crowdfundingcampagne, te denken valt aan vergunningverlening, financieringsmogelijkheden, verlaging van de rentepercentage bij een eventuele lening. Gezien de sterke sociale en emotionele motieven van practicanten is het van belang dat projecten een sociaal karakter kennen. Dit kan gaan om het bereiken van een uniek initiatief of maatschappelijk doel. Of het kan gaan de initiatiefnemer en zijn/haar wil dit doel te behalen. Belangrijk is te beseffen dat crowdfunding geen wondermiddel is. Als een project niet op andere manieren financiering weet te verkrijgen wil het niet zeggen dat het middels het uitvoeren van een crowdfunding project wel een succesvol project wordt. Dit is tweeledig., Een campagne zal niet succesvol zijn als de participanten bestaande uit de doelgroep er geen vraag naar heeft. En anderzijds staat een succesvolle crowdfunding campagne nog niet garant voor een succesvol of kwalitatief project. Een onrealistisch project zal niet plots realistisch worden. Bovendien moet worden beseft dat het voeren van een crowdfunding campagne veel tijd en energie vergt. Hetgeen niet of nauwelijks opweegt als één van de volgende aspecten niet van waarde zijn voor de initiatiefnemer: sociaal aspect, marketing aspect of onderzoeksaspect.
12
Summary Introduction Crowdfunding is an online phenomena in which a targeted financial amount is risen from a multitude of individuals who participate voluntarily and publically in these projects. It has known a global growth (Bellaflame et al., 2013) in a multitude of sectors like social and societal goals, arts, entrepreneurial ventures, scientific research and product development. It’s growth and facilitation of innovative projects which otherwise would probably not have been realised make it a unique instrument in which the masses of individuals seem to gain a large vote. Crowdfunding becomes possible because of the integration of information technology in our current society; the internet and social media makes it possible the reach out to a large number of people, broadcast a message and realise an efficient transaction. Also in the Netherlands there is a strong growth visible of the use crowdfunding in a wide area of sectors. Slowly we also see crowdfunding being used in real estateand urban development projects. Studying a phenomena
There has little research been conducted on crowdfunding in real estate- and urban development (projects). In the Dutch context Hol (2012) is the very first who conducted a first exploration of the topic on scientific level. Crowdfunding is defined as an open call through the internet and other media to an undefined network of people for a financial contribution to an initiative in exchange for a future product or another material or immaterial return (Hol, 2012). The scientific research conducted by Hol (2012) gives us an indication of the use of crowdfunding in urban development: it is concluded that crowdfunding is not a replacement of traditional finances because of the large scale, however crowdfunding could be used for small scale developments and as market research tool for future urban development. In this way crowdfunding is suitable for the use of temporary projects kickstarting a value chain within urban development which has come to a stop. Daamen & Hol (2014) conclude that crowdfunding in real estate and urban development could be used at least for projects with a clear urgency, market exploration for traditional investors and generating publicity. These findings form the first indication of the potential use of crowdfunding as an instrument in real estate and urban development projects. Looking at these findings it becomes clear that crowdfunding could be seen as more than just a financial instrument. The definition of crowdfunding however does not support this, for the context of real estate and urban development it is therefore stated that an improved definition will be needed in order to fully grasp the potential and understanding of crowdfunding. The growth of the number of crowdfunded projects in the Netherlands together with a still insufficient understanding of it’s potential use request for further research on which also practice can base it conclusions whether or not crowdfunding is useful or not in the context of real estateand urban development projects. The research question therefore is: what is the potential application of crowdfunding as an instrument in real estate and urban development projects?
13
Methodology Real estate and urban development projects are hereby defined as individual projects at object level which are engaging a relationship with the city or it’s citizens. Multiple individual projects are to be seen as a part of urban development in general. In the context of real estate and urban development projects it is important to implicate the perspectives of the most important actor involved: the initiator, the participant and the traditional actor. The point in which they find consensus is considered the potential use within real estate- and urban development.
Afbeelding actoren en het mogelijke toepassingsgebied (eigen werk)
Research method
This research is considered to be explorative and is used to provide a stronger insight and understanding of the growing phenomenon of crowdfunding in the urban context. Explorative research focuses on exploring an area in which little to no research has been conducted yet (Kumar, 2011). Which means looking into other fields of subjects in which research has already been conducted and relating this knowledge to what will be found in the practice of crowdfunding in real estate and urban development projects. And also exploring practical examples without stating assumptions beforehand in order to gather as much relevant information and insights as possible. The results from the empirical study will have to provide insights about the potential application of the crowdfunding. The theoretical results of this research provide a framework which gives perspective to study the case examples and interviewing the involved actors. Early findings will be used as continual input while conducting the research and interviewing other actors.
14
Multiple cases will be explored from an interpretative standpoint to gain insight and form theory (induction) on the basis of a development in practice. Studying and analysing practical examples provides a better view on the potential use of crowdfunding in the context of real estate- and urban development. To gain a stronger insight and provide a concise answer for application possibilities in the Dutch context only Dutch cases of successful crowdfunding campaigns will be used. Each case will be explored first by the use of internet resources, as crowdfunding is an online phenomena and most so not all written information has to be retrieved online. After these case explorations a site visit will follow and the interviews with all actors involved.
Theoretical findings The definitions of crowdfunding speak of an open call of a collective effort through the internet in which financial resources are gathered to invest in or support an initiative initiated by others or organisations in the form of a donation or a reward (Bellaflame et al., 2010; Ordanini et al., 2011). The participant is central in the success of crowdfunding only when sufficient participants join a project the crowdfunding campaign will be a success. Most of the time the initiator will only receive the targeted financial amount of the campaign when the total financial end goal is reached. In the theoretical research multiple studies show the added value of other visible aspects of crowdfunding. A schematic overview provides the categories of financial, marketing, social and research aspects of crowdfunding. A definition in which all these categories are part however does not exist. The four aspects of the instrument can be related to the motivations of initiators for choosing crowdfunding, One aspect however does not exclude another. The relationships between motivations has not been studied yet. However certain assumptions can be made so will generating more publicity impact the potential to attract additional investors. In a conceptual overview the motivations can be linked with the remark in mind that final relations will be drawn upon the case findings.
15
Crowdfunding functions when an initiative is sufficiently relevant to a group participants, who are motivated to take part in the project. It seems the social, functional, financial and emotional motives are contributing to play a role in deliberating to contribute or not. After all must the target be achieved, will it be able to find a project to proceed. The merge of participants set around an initiative determines the interpretation of crowdfunding as a social instrument. Crowdfunding enables society to contribute, to form a community and to create involvement. The categorization of the four motives: social, functional, financial and emotional are set put in a triangle shape, as the complexity of motifs which may involve, since there can be different positions of a participant in the triangle. It is important that there is lack of separation of motifs. There must be a combination of motivations for participation in the project. Motives for participation may vary by participant, type of project or different crowdfunding shapes.
Empirical findings In all cases, there appears to be a financial need at the beginning of the crowdfunding campaign. Crowdfunding is, seen trough the initiator, firstly a financial instrument (financing). However, initiators notices the value of the marketing of crowdfunding and subsequently the social value of the instrument. Crowdfunding is a marketing tool that generates publicity and notoriety for the project, which has be used in the three cases. Moreover in the case of the Soda Factory it has been stated that without the added value of the marketing aspect, crowdfunding should be seen as ‘expensive’ money. This is referred to the time and energy spend into a crowdfunding campaign. In the case study Hardbitten the initiators said there would be opted again for crowdfunding even only for the marketing value of creating, commitment and social bond interest direct target group as well as the increase of the group (networking). In all of the three cases the crowdfunding campaign provided a form of recognition. In the cases Luchtsingel and Hardbitten it has contributed to the creation or demonstration of support. This support is in the case study Hardbitten also considered as recognition of the question. Which cannot be stated for the Soda Factory since it is primarily for the conservation of a listed building and not a publicly available function. In none of the cases crowdfunding lead to reducing costs, although it has been in all the three cases that there is a want to attract conventional funding and to start crowdfunding out of financial need. All promoters do say hindsight the value of the marketing aspects and social aspects of the instrument is strong, if not stronger taken into account in deciding whether to opt again for crowdfunding. There must be a concern to create social embedding of the project or a desire to generate awareness and to create commitment. Leverage
Cost reduction Financial needs RisicoRisk reduction vermindering
Additonal finance
Indicator ! demand
Finance
Creating interest
Market ! research
Publicity / hype
Research
Marketing
Recognition
Social
Feedback
Public awareness Social binding
Draagvlak! creëren
!
Involvement Network! creation
Societal! contributon Organising
16
For the participants crowdfunding is primarily a social instrument, there is need for a good initiative that adds value or that supports the initiator personally. On an emotional level participants feel often associated with the project (sense of commitment), which has to do with personal identification with the project or place (identity), as it can be found in the case Luchtsingel and Hardbitten. However in case of the Soda Factory it doesn’t. The difference in the distribution of the scope between the Soda Factory and Hardbitten can be explained with the fact that Hardbitten knows a visitors function, it is clearly a shop and public location and is has a clear target group. The Soda Factory is in view of the participant undoubtedly a social project in terms of preservation and restoration of a listed building, where participants not necessarily identifies with or that knows a different scope due to the relevance the participants have with the project. Although it is not mentioned as typical reason the join, does the fact that in real estate and urban development projects deliver a compensation (performance or immaterial). Though it is not the main reason to join a project.
17
For traditional actors crowdfunding is for private sector actors in the first place a research tool and in the second place a marketing instrument. For traditonal actors in the public sector crowdfunding is in the first place a social instrument and in the second place a research instrument.
Financieringsgat Leverage
Cost reduction Financial need
Own stake
Risk reduction
Indicator ! of demand
Financial
Creating interest
Market ! research
Marketing
Publicity / hype
Research Recognition
Social Feedback
Public awareness Social binding
Societal ! integration
Involvement
Societal ! contribution
Network! creation Organising
Financieringsgat Leverage
Cost reduction Financial needs Own stakes
Risico-! Risk reduction vermindering
Indicator ! of demand
Financial
Creating interest
Market ! research
Research Marketing
Publicity / hype
Recognition
Public awareness
Feedback
Social
Social binding
Facilitation
!
Involvement
Network ! creation Organising Societal ! contribution
18
Conclusions With the above mentioned perspectives from different actors and the findings from the case research we can make a statement about the potential role of crowdfunding in real estate- and urban development. The following lessons can be drawn from the practice: Smaller scale developments Because of the limited financial resources that can be gathered with the use of crowdfunding the hight of the budget and therefore the scale of projects is limited when crowdfunding is the only financial resources for a project. Larger projects with additional financing from traditional actors In all three cases there was a form of additional financial resources from other actors. The crowdfunding has been used to kickstart the project, to push the project forward, as a resource for private equity to gain additional finance and as indication for demand. Traditional actors see the social and research value of crowdfunding in real estate and urban development. Because of this arrangements could be made beforehand. Indicator of demand or societal needs The outcome of a crowdfunding campaign can be used as an indicator for demand or indicator for societal needs. Therefore crowdfunding is a research tool for traditional actors. Social cohesion of the project Because of the generated publicity and involvement of participants, social integration of the project is realised. For some projects it can be necessary to gain social acceptance for the success of a project. Publicity and (social) involvement Marketing aspects can be of importance for initiators and traditional actors in real estate and urban development projects when publicity of a project, involvement of participants and social binding is of value. For instance involvement of participants creates an end user target group or more publicity generates a rise in visitors of an area or function. Remarks Because of strong social motives from participants, crowdfunding will be successful is a project shows societal characteristics or urgency. Projects have to be of sufficient relevance for participants. Furthermore as crowdfunding is more then just a financial instrument an participants will not keep funding every single project some uniqueness i.e. added value will be required.
Recommendations Recommendations for initiators of projects should be the importance of other aspects besides the financial aspect. Consideration about the potential use of crowdfunding as a marketing, social or research instrument is important to use the full potential. This makes the initiation phase of the crowdfunding campaign important as a decent strategy will mean a successful outcome in for instance marketing potential. As stated above because of the social motives of participants it is important that a project shows social characteristics whether concerning social support of the initiative or social support of the initiators. And last but not least, a crowdfunding campaign is no guarantee for a successful project, crowdfunding should not be seen as a gimmick or easy way to obtain financial resources. The time and effort that is needed to generate a successful crowdfunding campaign will most of the time be worth if the other aspects of the instrument are taken into account.
19
Inhoudsopgave
Voorwoord .......................................................................................................................................................... 3 Samenvatting ...................................................................................................................................................... 4 Introductie ....................................................................................................................................................... 4 Methodologie .................................................................................................................................................. 5 Theoretische resultaten ................................................................................................................................... 6 Empirische resultaten ...................................................................................................................................... 8 Conclusies ..................................................................................................................................................... 10 Summary ........................................................................................................................................................... 13 Introduction ................................................................................................................................................... 13 Methodology ................................................................................................................................................. 14 Theoretical findings ....................................................................................................................................... 15 Empirical findings .......................................................................................................................................... 16 Conclusions................................................................................................................................................... 18 Recommendations ........................................................................................................................................ 19 Inhoudsopgave ................................................................................................................................................. 20 1. Introductie ..................................................................................................................................................... 22 1.1 Leeswijzer................................................................................................................................................ 23 1.2.1 Praktijk .............................................................................................................................................. 24 1.2.2 Maatschappelijke relevantie ............................................................................................................. 26 1.2.3 Wetenschappelijke relevantie ........................................................................................................... 26 1.3 Probleem, Doel en Onderzoeksvraag ..................................................................................................... 29 2. Methodologie ................................................................................................................................................ 30 2.1 Definiëring van de onderzoeksvraag ....................................................................................................... 30 2.2 Onderzoeksmethode ............................................................................................................................... 32 2.2.1 Explorerend onderzoek .................................................................................................................... 32 2.2.2 Inkadering van het onderzoek .......................................................................................................... 32 2.2.3 Theoretisch onderzoek ..................................................................................................................... 33 2.2.4 Empirisch onderzoek ........................................................................................................................ 33 2.3 Onderzoeksvragen .................................................................................................................................. 35 3. Crowdfunding ............................................................................................................................................... 37 3.1 Definitie van crowdfunding...................................................................................................................... 37 3.1.1 Crowdsourcing ................................................................................................................................. 37 3.1.2 Crowdfunding ................................................................................................................................... 38 3.2 Werking van crowdfunding ..................................................................................................................... 39 3.2.1 Actoren in het crowdfundingproces ................................................................................................. 39 3.2.2 Het crowdfunding proces ................................................................................................................. 40 3.3 Vormen van crowdfunding ...................................................................................................................... 41 3.3.1 crowdfunding in donatie ................................................................................................................... 42 3.3.2 Crowdfunding in voorverkoop (reward-based crowdfunding) .......................................................... 43 3.2.3 Crowdfunding als lening ................................................................................................................... 44 3.2.4 Crowdfunding in aandelen................................................................................................................ 45 3.4 Motieven voor crowdfunding .................................................................................................................. 46 3.4.1 Beweegredenen van de crowdfunding participant........................................................................... 46 3.4.1 Beweegredenen van de initiatiefnemer ............................................................................................ 52 3.5 De verschillende instrumentele aspecten van crowdfunding.................................................................. 55 3.5.1 Crowdfunding als sociaal instrument ............................................................................................... 55 3.5.2 Crowdfunding als marketing instrument .......................................................................................... 56 3.5.3 Crowdfunding als onderzoekinstrument........................................................................................... 57 3.5.4 Crowdfunding als financieel instrument ........................................................................................... 58 3.6 Beïnvloedende factoren .......................................................................................................................... 61
20
Theoretische resultaten ................................................................................................................................. 63 Analysekader ................................................................................................................................................. 67 4. Casussen van crowdfunding in vastgoed- en stedelijke ontwikkelingsprojecten ........................................ 69 4.1 De Luchtsingel Rotterdam ...................................................................................................................... 71 4.1.1 Context ............................................................................................................................................. 71 4.1.2 Inhoud ............................................................................................................................................... 72 4.1.3 Middelen ........................................................................................................................................... 73 4.1.4 Actoren ............................................................................................................................................. 73 Motieven van de participant ...................................................................................................................... 78 4.2 Hardbitten Almere ................................................................................................................................... 81 4.2.1 Context ............................................................................................................................................. 81 4.2.2 Inhoud ............................................................................................................................................... 82 4.2.3 Middelen ........................................................................................................................................... 83 Schema van type participanten op basis van de campagnepagina (Crowdaboutnow.nl, 2013) .............. 83 4.2.4 Actoren ............................................................................................................................................. 84 4.3 Sodafabriek Schiedam ............................................................................................................................ 92 4.3.2 Inhoud ............................................................................................................................................... 92 4.3.3 Middelen ........................................................................................................................................... 93 Empirische resultaten .................................................................................................................................. 101 5. Conclusie .................................................................................................................................................... 107 5.1 Conclusies ............................................................................................................................................. 107 5.3 Aanbevelingen voor vervolgonderzoek ................................................................................................. 110 Validatie middels dataomvang ................................................................................................................ 110 Cofinanciering .......................................................................................................................................... 110 Mate van belang van marketing- en onderzoeksaspecten voor traditionele actoren ............................. 110 Buitenlandse praktijk ............................................................................................................................... 110 Onderzoek naar crowdfunding in aandelen; en motieven van actoren ................................................... 110 Belang van uniciteit en verzadigingseffecten .......................................................................................... 110 6. Discussie ..................................................................................................................................................... 111 7. Reflectie ...................................................................................................................................................... 112 Relatie tot het vakgebied ............................................................................................................................ 112 Proces ......................................................................................................................................................... 112 Limitaties ..................................................................................................................................................... 113 Aanbevelingen voor het onderwijs .............................................................................................................. 113 Eindresultaat ............................................................................................................................................... 113 Referenties ...................................................................................................................................................... 114 Bijlagen ........................................................................................................................................................... 117 Bijlage interview 1 initiatiefnemer Sodafabriek, Schiedam ......................................................................... 117 Bijlage interview 2 traditioneel betrokken actor, Gemeente Schiedam ...................................................... 122 Bijlage interview 3 participant Sodafabriek (I) ............................................................................................. 125 Bijlage interview 4 participant Sodafabriek (II) ............................................................................................ 127 Bijlage interview 5 particpant Sodafabriek (III) ............................................................................................ 128 Bijlage interview 6 initiatiefnemer Hardbitten & The Others ........................................................................ 129 Bijlage interview 7 participant Hardbitten & The Others (I) (Darcy de Dekker) ............................................ 132 Bijlage interview 8 participant Hardbitten & The Others (II) ........................................................................ 134 Bijlage interview 9 participant Hardbitten & The Others (III) ....................................................................... 135 Bijlage interview 10 traditioneel betrokken actor, Corio ............................................................................. 136 Bijlage interview 12 traditioneel betrokken actor, Gemeente Rotterdam (1) .............................................. 141 Bijlage 14 Over Codum en relatie met Schieblok ....................................................................................... 147 Bijlage interview 15 participant Luchtsingel (I) ............................................................................................ 148 Bijlage interview 16 participant Luchtsingel (II) ........................................................................................... 150 Bijlage interview 17 participant Luchtsingel (III) .......................................................................................... 151
21
1. Introductie Dit hoofdstuk introduceert het fenomeen crowdfunding en waarom het van belang is voor het vakgebied van vastgoed- en stedelijke ontwikkeling om de werking van het fenomeen te onderzoeken en conclusies te trekken over een eventuele mogelijke toepassing van crowdfunding (waarom is onderzoek naar het fenomeen in vastgoed- en stedelijke ontwikkeling van belang?). Hierop volgt een probleemschets waarin de belangrijkste conclusies uit voorgaand onderzoek naar crowdfunding in stedelijke ontwikkeling worden meegenomen waarmee het probleem geschetst wordt (welk belangrijk vraagstuk blijft onbeantwoord?). Uit de probleemschets volgt de probleemstelling van dit onderzoek (welk probleem komt naar voren uit de probleemschets en welke onderzoeksvraag komt hieruit voort?) Crowdfunding, een online fenomeen waarbij een doelbedrag wordt opgehaald bij een veelvoud van individuen middels een vrij toegankelijke website, kent wereldwijd een sterke groei (Bellaflame et al., 2013). In allerlei sectoren (o.a. goede doelen, kunsten, ondernemingen, wetenschap en productontwikkeling) lijkt crowdfunding te worden toegepast. Met name in de productontwikkeling heeft crowdfunding een sterke voetprint weten te zetten middels het succes van wereldwijde crowdfundingplatformen als kickstarter.com maar, als ook het van de grond krijgen van veelal sociale initiatieven middels het platform indiegogo.com. De groei van crowdfunding en het mogelijk kunnen maken van innovatieve projecten die anders niet gerealiseerd zouden kunnen worden maken crowdfunding tot een uniek financieringsinstrument waarbij een massa van individuen het voor het zeggen lijkt te hebben. Crowdfunding wordt mogelijk gemaakt door de inbedding van informatietechnologie in onze hedendaagse maatschappij: het internet maakt het mogelijk een grote groep mensen te bereiken, de boodschap te doen verspreiden en een efficiënte transactie te realiseren. Wat bovendien bijzonder is, is dat crowdfunding wereldwijd een sterke groei kent ondanks de financiële crisis van 2008 en de nasleep daarvan. Toch kan ook gesteld worden dat de ontstane maatschappelijke context als direct gevolg van deze crisis wellicht juist een sterke voedingsbodem is geweest voor het instrument crowdfunding. In verhouding tot het buitenlandse succes van crowdfunding in vastgoedontwikkeling in met name de Verenigde Staten en ten dele het Verenigd Koninkrijk is crowdfunding in dit domein in Nederland nog klein. Met name in de Verenigde Staten lijkt het concept van crowdfunding in vastgoed een toevlucht te nemen (Drake, 2013). Toch kent ook Nederland in crowdfunding een sterke groei met de opkomst van vele platformen en initiatieven in diverse sectoren. Zo ontstaan ook in het vastgoed en voor stedelijke ontwikkelingsprojecten langzaam meer initiatieven zoals te zien op de crowdfundingplatformen Crowdaboutnow.nl (2014) en Voorjebuurt.nl (2014). Door de aanwezigheid van vele voorbeelden in de Nederlandse context lijkt het erop dat crowdfunding een mogelijke toepassing kent in vastgoeden stedelijke ontwikkelingsprojecten.
omzet crowdfunding per jaar wereldwijd!
spreiding van crowdfunding wereldwijd! Sociale doelen!
27,4%!
3000!
Miljoenen dollars!
Bedrijven en ondernemerschap!
16,9%!
Film en theater!
2250!
1500!
750!
11,9%!
Energie en milieu!
5,9%!
Mode!
5,5%!
Kunst!
4,8%!
ICT!
4,8%!
Journalisme en drukwerk!
3,5%!
Wetenschap en technologie!
3,2%!
0!
2009!
2010!
2011!
2012!
Figuur 2 groei van crowdfunding wereldwijd (Crowdsourcing.org, 2012)
Figuur 1 spreiding van crowdfunding wereldwijd (Crowdsourcing.org, 2012)
22
1.1 Leeswijzer Dit onderzoek richt zich op het bestuderen van een geconstateerd fenomeen in de praktijk te weten het gebruik of toepassing van crowdfunding in vastgoed- en stedelijke ontwikkelingsprojecten. Het eerste hoofdstuk vormt een introductie van het geconstateerde probleem (probleemschets) evenals de doelstelling van het onderzoek en de relevantie ervan voor het vakgebied. Hieruit volgt de probleem- en vraagstelling van dit onderzoek. In hoofdstuk 2 wordt de wijze toegelicht waarop deze vraagstelling zal worden onderzocht en wordt de onderzoeksvraag afgebakend. Waarna de gehanteerde onderzoeksmethode(n) in dit onderzoek ter beantwoording van deze onderzoeksvraag wordt onderbouwd. Uit de stappen in de onderzoeksmethoden volgt een overzicht van de te beantwoorden deelvragen in de hierna volgende hoofdstukken. Hoofdstuk 3 betreft de uiteenzetting van theoretisch onderzoek naar het fenomeen crowdfunding uit andere vakgebieden dan vastgoed- en stedelijke ontwikkeling. Doel van dit hoofdstuk is het schetsen van een duidelijk beeld van wat hetgeen het begrip crowdfunding inhoudt en hoe inzicht te verkrijgen in de werking van het fenomeen. Het hoofdstuk wordt afgesloten met een conclusie van de belangrijkste theoretisch resultaten uiteengezet evenals een analysekader gevormd dat als handvaten dient voor het empirisch onderdeel van dit onderzoek. In hoofdstuk 4 worden de bevindingen uit het praktijkonderzoek naar crowdfunding in vastgoed- en stedelijke ontwikkelingsprojecten uiteengezet. In dit hoofdstuk worden drie casussen beschreven, evenals de bevindingen uit de interviews met de belangrijkste betrokken actoren in de crowdfunding projecten uiteengezet. Het hoofdstuk wordt afgesloten met theoretische conclusies uit de empirische resultaten die een uitspraak doen over de rol van crowdfunding in vastgoed- en stedelijke ontwikkelingsprojecten. In hoofdstuk 5 wordt op basis van de belangrijkste theoretische resultaten uit hoofdstuk 3 en de belangrijkste empirische resultaten uit hoofdstuk 4 antwoord gegeven op de onderzoeksvraag. Hierna volgen de aanbevelingen voor toepassing in de praktijk vanuit het perspectief van de initiatiefnemer en het perspectief van de traditionele actor evenals aanbevelingen voor vervolgonderzoek. Dit rapport wordt afgesloten middels een discussie en een reflectie op het onderzoek. In de discussie worden de onderzoeksresultaten in de hedendaagse context van vastgoed- en stedelijke ontwikkeling worden geplaatst en wordt ingegaan op de kritische standpunten op crowdfunding. Vervolgens wordt een uitspraak gedaan over de plek die crowdfunding in kan nemen in het vakgebied en met welk perspectief naar het instrument moet worden gekeken. In de reflectie wordt teruggeblikt op de uitvoering van het onderzoek in relatie tot de masteropleiding Real Estate & Housing aan de TU Delft.
23
1.2 Probleemschets In deze paragraaf wordt om een goede indruk te krijgen eerst een aantal praktijkvoorbeelden van crowdfunding in vastgoed- en stedelijke ontwikkelingsprojecten gegeven. Daarna wordt ingegaan op de beschikbare wetenschappelijke kennis naar dit fenomeen en de standpunten die binnen het vakgebied van vastgoed- en stedelijke ontwikkeling over het instrument crowdfunding worden ingenomen en waarom het van belang is verder onderzoek te doen naar het fenomeen alvorens uitspraken gedaan kunnen worden over het wel of niet kunnen toepassen van het instrument. 1.2.1 Praktijk
Inmiddels zijn er reeds in het vastgoed of aan stedelijke ontwikkeling gerelateerde individuele projecten in Nederland middels crowdfunding haalbaar gemaakt en zijn steeds meer voorbeelden beschikbaar. Enkele voorbeelden van projecten zijn de Luchtsingel in Rotterdam, VechtclubXL in Utrecht en de Sodafabriek in Schiedam. Bij het schrijven van deze aanleiding is inmiddels in Rotterdam de crowdfunding campagne voor het behoud van de lokale boekenhandel Donner succesvol afgerond, waarbij 250.000 euro is opgehaald om de lokale boekenhandel van faillissement te redden, de helft van het benodigd bedrag is hiermee middels crowdfunding opgehaald. Middels diverse crowdfundingplatformen halen individuen, ondernemers, ontwikkelende architecten en non-profit organisaties (een deel van het) geld op voor initiatieven en projecten in de stad. Met voldoende draagvlak wordt zo een dergelijk idee realiteit. Een van de meest bekende voorbeelden van crowdfunding in donatie in de stedelijke ontwikkeling is de luchtsingel in Rotterdam met een huidig streefbedrag van 400.000 euro aan crowdfunding. Maar er vinden ook vele (kleinere) initiatieven plaats. Zoals op crowdfundingplatform voorjebuurt.nl te zien is betreffen dit vaak relatief lage streefbedragen om lokale initiatieven (met veelal een maatschappelijk karakter) mogelijk te maken. Voor relatief kleine bijdragen worden in ruil voor een symbolische tegenprestatie doelbedragen rond de 1000 euro tot 5000 euro opgehaald. Voorbeelden van deze vorm van crowdfunding zijn te vinden in de vorm van een stads- of kinderboerderij, stadstuin, buurtcamping, een boom, moestuin, markt, monument, café of watertappunt en invulling van braakliggende terreinen. Het betreffen hier dus zeer kleinschalige projecten met een sterk lokaal karakter.
Figuur 3 Luchtsingel (Luchtsingel.org, 2014)
Figuur 4 Pauzelandschap (Voorjebuurt.nl, 2014)
Figuur 5 Crowdfundmogelijkheden (Voorjebuurt.nl, 2014)
24
Crowdfunding in lening met een vooraf vastgestelde rente lijkt in Nederland veel te worden toegepast. In ruil voor een bijdrage, nu investering te noemen ontvangt de participant binnen een afgesproken termijn de rente van de investering terug. Dit maakt dat middels dit type crowdfunding, in tegenstelling tot crowdfunding in donatie veel grotere doelbedragen (+- 50.000 euro) en reikwijdte kunnen worden behaald. Voorbeelden van projecten met raakvlakken in het vastgoed- en stedelijke ontwikkeling betreffen vaak restaurants, cafés, herontwikkeling van een leegstaand pand, het investeren in de lokale bakker of een (innovatief) winkelconcept. Opvallend is dat betreffende initiatiefnemers, zo lijkt het, vaak makkelijker in aanmerking komen voor aanvullende financiering of een traditionele banklening voor uitbreiding van het concept. Een voorbeeld hiervan wordt gegeven door Hol (2012) in de casus VechtclubXL een transformatie project naar ondernemersruimte die in eerste instantie niet in aanmerking kwam voor een lening wist dat in naloop van de crowdfundingcampagne wel te verkrijgen.
Figuur 6 VechtclubXL: stortplaats van dromen / crowdfunding in lening (Crowdaboutnow.nl, 2014)
Crowdfunding in aandelen wordt momenteel het meest ingezet door startende ondernemers met vernieuwende ideeën op zoek naar initiële financiering, bijvoorbeeld op crowdfundingplatform symbid.nl. In Nederland zijn er in deze vorm van crowdfunding nog weinig voorbeelden bekend die raakvlakken kennen met vastgoed- en stedelijke ontwikkelingsprojecten. Een enkel voorbeeld hiervan is de lokale boekhandel als de Donner in Rotterdam die middels crowdfunding ervoor koos om een deel van de benodigde financiering middels crowdfunding in aandelen op te halen. De lokale boekhandel was middels een doelbedrag van 250.000 gered. Hoewel dit niet per definitie over een vastgoed- of stedelijk ontwikkelingsproject gaat betreft het wel een project die een sterke relatie met de inwoners van de stad aangaat. In het buitenland, met name de Verenigde Staten en het Verenigd Koninkrijk lijkt deze vorm van crowdfunding sterk in ontwikkeling te zijn waarbij het mogelijk is voor ieder individu middels een openbaar platform in vastgoedprojecten de eigen stad of staat aandelen te kopen zoals bijvoorbeeld te zien is op het crowdfundingplatform fundrise.com
Figuur 7: Crowdfunding campagne in aandelen donner (Symbid, 2014)
25
1.2.2 Maatschappelijke relevantie
Onderzoek naar crowdfunding is op meerdere vlakken maatschappelijk relevant. Zo heeft de economische crisis van 2008 de kredietverstrekking van banken tot een halt geroepen waardoor stedelijke ontwikkeling (ten dele) in stagnatie raakte en grootschalige gebiedsontwikkeling niet aan de orde van de dag is. Daarnaast is bovendien sprake (voor nu) van een terugtredende overheid waarbij meer aan de private sector wordt overgelaten. Er wordt gesproken van het belang van de participatiesamenleving waarbij de burger initiatief toont en grotere verantwoordelijkheden draagt. Het is de vraag of dit een tendens is die aan zal houden of dat dit uitsluitend een conjunctuurgevoelige trend is. Zo zal elke economische cyclus op sociaal, maatschappelijk, financieel en innovatiegebied haar voetsporen nalaten (Florida, 2010; Peck, 2012). Technologische ontwikkelingen als web 2.0 maken sociale media, crowdsourcing (een vraagstuk of probleem neerleggen bij een grote groep mensen) en crowdfunding mogelijk. Het internet vormt hiermee niet langer alleen een globaal netwerk maar zorgt ook voor sterkere sociale netwerken op lokaal en regionaal niveau. Groepen met gelijke belangen weten elkaar sneller en makkelijker te vinden en te bundelen. Het maatschappelijk debat lijkt sneller gevoerd te worden en is middels informatietechnologie zichtbaarder dan ooit. Wanneer toekomstige steden meer en meer geïntegreerd worden met ICT in intelligente adaptieve systemen, analyse en toepassing van datastromen en het gebruik van crowdsourcing verbetert dit de efficiëntie en kwaliteit van ontwikkeling, management en bestuur van onze steden. Onderzoek naar het fenomeen crowdfunding sluit aan bij een visie van een stad van de toekomst waarin beslissingsprocessen mogelijk verbonden zijn met informatietechnologieën en directe datastromen. Hiermee wordt de stedelijke inwoner gefaciliteerd, het dagelijks leven vergemakkelijkt en besturing en ontwikkeling van de stad direct en zo goed mogelijk afgestemd op de vraag van de (eind)gebruiker. De mogelijkheden van informatietechnologieën zorgen ook voor een sterkere mogelijkheid voor inwoners om input te leveren en eerder in het ontwikkelproces te worden inbegrepen. In dit licht moet crowdfunding in dit onderzoek gezien worden als een mogelijk potentiele innovatie voor het vakgebied van vastgoed- en stedelijke ontwikkeling. 1.2.3 Wetenschappelijke relevantie
Vervolgonderzoek Er is nog weinig academisch onderzoek gedaan naar het fenomeen van crowdfunding in vastgoedof stedelijke ontwikkeling. Onderzoek van Hol (2012) vormt een belangrijke aanzet voor vervolgonderzoek. Hol (2012) deed in Nederland een eerste een verkenning naar crowdfunding in stedelijke gebiedsontwikkeling op wetenschappelijk niveau. Gedurende het eigen onderzoek werden de resultaten van Vermeer en Joore (2014) gepubliceerd waarin crowdfunding als financieel instrument voor vastgoed werd bekeken. Volgens Vermeer & Joore (2014) zijn projecten met een maatschappelijke relevantie het meest kansrijk en biedt crowdfunding een financieel middel waarmee banken kunnen worden aangetrokken om na te financieren. Hol (2012) noemt de volgende definitie van crowdfunding in stedelijke ontwikkeling: “een open verzoek via het internet en andere media aan een ongedefinieerd netwerk van mensen voor een financiële bijdrage aan een initiatief, in ruil voor het toekomstige product (voorverkoop) of een andere materiele dan wel een immateriële tegenprestatie” (Hol, 2012, p. 39). Vermeer & Joore (2014) noemen de volgende definitie van crowdfunding in vastgoedontwikkeling; “een publiekelijk verzoek aan een (of meerdere) netwerk(en) van mensen voor een financiële bijdrage aan de realisatie van een vastgoedproject, in ruil voor een toekomstig rendement of een andere materiele dan wel een immateriële tegenprestatie of een combinatie hiervan” (Vermeer & Joore, 2014, p. 5). Volgens bovengenoemde definities van crowdfunding in vastgoed- en stedelijke ontwikkeling is er altijd sprake van een ‘openbaar verzoek’ aan een ‘netwerk van mensen’ voor een ‘financiële bijdrage’ in ruil voor een ‘tegenprestatie’. Deze tegenprestatie kan zowel ‘materieel’ als ‘immaterieel’ of een combinatie van beiden zijn. Uit de resultaten van het onderzoek van (Hol, 2012) blijkt crowdfunding in stedelijke ontwikkeling geen vervangend financieel instrument te zullen zijn vanwege de grote schaal waarop stedelijke ontwikkeling plaatsvindt. Volgens (Hol, 2012) kan crowdfunding echter wel worden ingezet in kleinschalige ontwikkelingen en als marktonderzoek voor toekomstige gebiedsontwikkeling functioneren. Crowdfunding is daardoor ook geschikt voor tijdelijke projecten om zo de waardeketen van een stedelijke ontwikkeling op gang te brengen of te versnellen (Hol, 2012). Op deze wijze brengt een kleinschalig initiatief een waardeontwikkeling van een gebied op gang die in stagnatie verkeert. Heurkens (2012) stelt in zijn proefschrift dat crowdfunding tenminste
26
ingezet zou kunnen worden op kleinschalig niveau binnen privaat-gestuurde gebiedsontwikkeling in wijken en binnenstedelijke gebieden. Daamen en Hol (2014) komen daarnaast tot de conclusie dat crowdfunding als potentieel middel voor vastgoed- en stedelijke ontwikkeling tenminste ingezet kan worden voor projecten met een duidelijke urgentie, marktverkenning voor traditionele investeerders en tot slot marketing en genereren van bekendheid. Met deze bevindingen is er dus al een eerste indicatie gegeven van waar de mogelijke toepasbaarheid van crowdfunding in vastgoed- en stedelijke ontwikkeling zou kunnen liggen.
Mogelijke toepasbaarheid van crowdfunding in vastgoed- en stedelijke ontwikkeling Projecten met een duidelijke urgentie Daamen & Hol (2014) Marktverkenning voor traditionele investeerders Marketing en genereren van bekendheid
Figuur 8 toepasbaarheid van crowdfunding in vastgoed- en stedelijke ontwikkeling naar voorbeeld van Daamen & Hol (eigen werk)
Bekijken we de bevindingen van Hol (2012) en (Daamen & Hol, 2014) dan wordt duidelijk dat crowdfunding in het domein van de stedelijke ontwikkeling meer is dan alleen een financieel instrument. Immers zijn in de door Daamen & Hol (2014) genoemde toepassingsmogelijkheden van crowdfunding een sociaal/financieel aspect (urgentie), onderzoeksaspect (marktverkenning) en marketing aspect (bekendheid) te onderscheiden. De definitie van crowdfunding in de stedelijke ontwikkeling als financieel instrument is daarmee onvolledig te noemen en zal moeten worden aangevuld om tot een volledig begrip en toepassing van crowdfunding in het stedelijk domein te kunnen komen. Ook in algemeen onderzoek naar crowdfunding lijkt de definitie van crowdfunding zich op het financieel aspect van crowdfunding te concentreren: “a collective effort by people who network and pool their money together, usually via the Internet, in order to invest in and support efforts initiated by other people or organizations” (Ordanini, 2009 geciteerd door Ordanini et al., 2011, p. 444). “…involves an open call, essentially through the Internet, for the provision of financial resources either in form of donation or in exchange for some form of reward and/or voting rights.” (Bellaflame et al., 2010, p. 5) De definities spreken samen van een open verzoek of collectief via het internet waarbij financiële middelen bijeen worden gebracht voor het investeren in of steunen van een initiatief gestart door anderen of organisaties in de vorm van donatie of in ruil voor een vorm van beloning. Meerdere auteurs stellen dat crowdfunding echter buiten het financiële aspect bijzondere meerwaarde biedt: individuen die bijdragen participeren mee in een project (Bellaflame et al., 2013). Daarmee wordt crowdfunding een medium waarbij toekomstige potentiële klanten betrokken worden nog voordat het project van start is gegaan (Bellaflame et al., 2010). (Gorshkov, 2011) bevestigt deze tekortkoming van de definitie van crowdfunding in het algemeen op basis van literatuuronderzoek en verkennende interviews met initiatiefnemers van crowdfundingprojecten. Gorshkov (2011) stelt dat crowdfunding drie ‘facetten’ kent, te weten een financieringsinstrument, onderzoeksen marketinginstrument. Hetgeen overeenkomsten kent met de toepassingsmogelijkheden van crowdfunding in vastgoed- en stedelijke ontwikkeling zoals genoemd door Daamen & Hol (2014). De groei van het aantal crowdfundinginitiatieven zoals in voorgaande paragrafen beschreven gepaard met een gebrek aan kennis en inzicht over de mogelijkheden die crowdfunding wel of niet zou kunnen betekenen vragen om verder onderzoek naar de mogelijke inzetbaarheid van crowdfunding in de stedelijke ontwikkeling. Een beter begrip van het begrip crowdfunding maakt dat ook de praktijk conclusies kan trekken gebaseerd op wetenschappelijk onderzoek in plaats van
27
aannames. De praktijk van vastgoed- en stedelijke ontwikkeling omschreven in domeinen als architectuur en stedenbouw, vastgoedontwikkeling, stedelijke ontwikkeling en ruimtelijke ordening zijn onderhevig aan een continue veranderende context. Deze context kan worden beïnvloed door trends en ontwikkelingen in bijvoorbeeld technologische, maatschappelijke, economische en geografische richting. Het is de zaak van de wetenschap de trends en ontwikkelingen in de context te doen onderscheiden van hypes en kennis en inzichten te vergaren en te vertalen naar de praktijk.
Figuur 9: Relevantie van de context voor wetenschap en praktijk (eigen werk)
Crowdfunding wordt ondanks het aantal opkomende crowdfundinginitiatieven in vastgoed- en stedelijke ontwikkeling vaak nog gezien als incidenteel (van der Ham, 2014),enkel in staat ingezet te worden voor kleine projecten en veelal niet serieus genomen door praktisch betrokkenen in vastgoed- en stedelijke ontwikkeling; “in de vakwereld wordt wel gefantaseerd over ‘nieuwe verdienmodellen’ en ‘alternatieve financiering, zoals crowdfunding. Enkele niches daargelaten, behoren deze oplossingsrichtingen meer in het repertoire van Hans Kazan thuis” (de Zeeuw, 2014, p. 2). Om de daadwerkelijke potentie van crowdfunding in vastgoed- en stedelijke ontwikkelingsprojecten te kunnen bepalen is het echter van belang dat er daadwerkelijk academisch onderzoek wordt gedaan naar de volledige werking van het fenomeen crowdfunding en de kennis te verzamelen van reeds voltooide crowdfundingprojecten in vastgoed- en stedelijke ontwikkeling. Pas dan kunnen er gefundeerde conclusies getrokken worden aangaande de inzetbaarheid en schaalbaarheid van crowdfunding in vastgoed- en stedelijke ontwikkeling. Kennis over het gebruik en de toepassing van crowdfunding in het algemeen is nog schaars en maakt dit dat crowdfunding door velen nog niet als inzetbaar instrument wordt beschouwd (Koren, 2013). Bovendien wordt in de definitie van crowdfunding in stedelijke ontwikkeling het instrument als financieel instrument beschouwd. De definitie is daarmee onvolledig te noemen en zal moeten worden aangevuld om tot een volledig begrip en toepassing van crowdfunding in vastgoed- en stedelijke ontwikkeling te kunnen komen. Pas dan kan een volledige uitspraak gedaan worden over de mogelijke toepasbaarheid van crowdfunding.
28
1.3 Probleem, Doel en Onderzoeksvraag Probleemstelling Op basis van de in de vorige paragraaf beschreven probleemschets inzake het fenomeen crowdfunding in vastgoed- en stedelijke ontwikkeling is het volgende probleem geformuleerd: De definitie van crowdfunding in het vastgoed- en stedelijke ontwikkeling is onvolledig en wordt enkel als financieel instrument beschouwd. De definitie is daarmee onvolledig te noemen en zal moeten worden aangevuld om tot een volledig begrip en toepassing van crowdfunding in het stedelijk domein te kunnen komen. Onderzoek naar crowdfunding in zowel algemene zin als specifiek gericht op vastgoed- of stedelijke ontwikkeling laat duidelijk zien dat er ook sprake is van andere, zo niet even belangrijke aspecten. Pas als duidelijk is in hoeverre deze aspecten kenmerkend zijn voor het instrument crowdfunding en als verder inzicht wordt vergaard middels het bestuderen van de reeds voltooide crowdfundinginitiatieven in vastgoed- en stedelijke ontwikkeling, kan een volledige uitspraak gedaan worden over de mogelijke toepasbaarheid van crowdfunding. Doel van het onderzoek Doel van dit onderzoek is duidelijkheid te verschaffen in de potentie en gebruik van crowdfunding in relatie tot de stad. Hiermee verschaft het onderzoek kennis en inzicht over het fenomeen crowdfunding en plaatst deze in relatie tot vastgoed- en stedelijke ontwikkeling om zodoende een uitspraak te kunnen doen over de mogelijke toepassing van crowdfunding in het vakgebied van vastgoed- en stedelijke ontwikkeling. Dit onderzoek is verkennend van aard en bekijkt een ontwikkeling die zich afspeelt in een context van stedelijke ontwikkeling. Het doel is het vertalen van een zichtbare ontwikkeling in de mogelijke potentie voor het vakgebied van vastgoed- en stedelijke ontwikkeling. De probleemschets, en de daarop geformuleerde probleem- en doelstelling van dit onderzoek resulteren in de volgende te beantwoorden onderzoeksvraag: Wat is de mogelijke toepassing van crowdfunding als instrument in vastgoed- en stedelijke ontwikkelingsprojecten?
29
2. Methodologie Om een uitspraak te kunnen doen over de mogelijke toepasbaarheid van crowdfunding voor de praktijk van vastgoed- en stedelijke ontwikkeling is de volgende onderzoeksvraag geformuleerd: wat is de mogelijke toepassing van crowdfunding als instrument in vastgoed- en stedelijke ontwikkelingsprojecten? In dit hoofdstuk zal de onderzoeksvraag als eerste worden ingekaderd. Vervolgens zal de gehanteerde onderzoeksmethode gevolgd door de onderzoekaanpak worden toegelicht resulterende in een set van gehanteerde deelvragen die in de hierna volgende hoofdstukken centraal staan.
2.1 Definiëring van de onderzoeksvraag In de hoofdvraag zoals hierboven genoemd staan de begrippen crowdfunding, instrument, vastgoed- en stedelijke ontwikkelingsprojecten centraal. Het is belangrijk om deze begrippen voorafgaand aan dit onderzoek uiteen te zetten opdat zowel de onderzoeker als de lezer dezelfde definities in acht neemt. Crowdfunding Crowdfunding is het fenomeen dat onderzocht wordt. In het bijzonder crowdfundinginitiatieven in vastgoed- en stedelijke ontwikkeling. De initiatieven die onderzocht worden hebben reeds een crowdfundingcampagne achter de rug en zijn op zichzelf staande projecten. Instrument Crowdfunding wordt in het kader van de aanleiding van dit onderzoek gezien als een mogelijk toepasbaar instrument. Het onderzoek zal invulling moeten geven aan de omschrijving van dit instrument, de eventuele toepasbaarheid en duidelijkheid moeten geven over de kenmerken van dit instrument. Gecombineerd resulteren de eventuele toepasbaarheid en de kenmerken van het instrument in een hernieuwde definitie van crowdfunding in vastgoed- en stedelijke ontwikkelingsprojecten. Vastgoed- en stedelijke ontwikkelingsprojecten Vastgoed- en stedelijke ontwikkelingsprojecten wordt in het kader van dit onderzoek gedefinieerd als individuele projecten in de stad die op objectniveau bijdragen aan de stedelijke ontwikkeling. Hierbij is het individuele project een objectgerichte interventie; meerdere interventies tezamen maken tot slot deel uit van stedelijke ontwikkeling, zoals ook wordt gesteld door (Van 't Verlaat & Wigmans, 2011) dat stedelijke ontwikkeling is opgebouwd uit diverse grote en kleine ruimtelijke veranderingen. Stedelijke gebiedsontwikkeling betreft vervolgens de ontwikkeling van de gebieden waarin deze ontwikkelingen plaatsvinden (Van 't Verlaat & Wigmans, 2011) In onderstaand schematisch overzicht staan de ingrediënten van het proces van stedelijke gebiedsontwikkeling bestaande uit de inhoud, middelen, actoren en de context afkomstig van (Van 't Verlaat, 2008 geciteerd door Van 't Verlaat & Wigmans, 2011). Dit vormt ook een geschikt raamwerk voor de beschrijving van het proces van de stedelijke ontwikkelingsprojecten die in dit onderzoek aan bod komen. In geval van de context schetsen we de het ontstaan, de locatie en omstandigheden van het initiatief. In geval van de inhoud belichten we in dit onderzoek de crowdfunding campagne van het initiatief en in geval van middelen alle in het project geïnvesteerde financiële middelen. Tot slot is op voorhand besloten welke typen actoren in dit onderzoek van belang zijn, hetgeen in de volgende paragraaf zal worden toegelicht.
Context
Actoren Proces van stedelijke ontwikkelingsprojecten
Inhoud
Middelen
Figuur 10: proces van stedelijke ontwikkelingsprojecten, aanpassing van Van ‘t Verlaat & Wigmans (2011) p. 19
30
Actoren Van ‘t Verlaat & Wigmans (2011) noemen de betrokken actoren in stedelijke ontwikkeling, de veelheid van actoren kan grofweg onderverdeeld worden in publiek, privaat en civiel. Hierbij moet wel de opmerking gemaakt worden dat in de praktijk de positie van actoren binnen het kader publiek, privaat en civiel niet altijd in van de uiterste categorieën valt. Er kan sprake zijn van gemengde belangen en onduidelijkheden. Onder publieke sector actoren wordt verstaan de gemeentelijke organisaties, hogere overheden en onafhankelijk opererende organisaties (Van ‘t Verlaat & Wigmans, 2011). Er zijn veel verschillende private actoren die participeren in stedelijke gebiedsontwikkeling, onder andere private projectontwikkelaars, investeerders, aannemers, vastgoedbedrijven en de eindgebruiker (Van ‘t Verlaat & Wigmans, 2011). Tot slot noemt Van ‘t Verlaat & Wigmans (2011) de civiele sector, dit zijn burgers en andere gebruikers of vertegenwoordigers in het gebied. In het kader van dit onderzoek zijn de volgende actoren gedefinieerd: de initiatiefnemer van een crowdfundinginitiatief, de participant aan het crowdfunding initiatief en de traditionele actor. De initiatiefnemer betreft degene, een individu of een groep die het initiatief opstart en een crowdfunding campagne in het leven roept. Onder participant wordt in dit onderzoek verstaan degene, een individu, die een financiële bijdrage levert aan de crowdfunding campagne van de initiatiefnemer en daarmee participeert in het project. De participant handelt als burger en is een civiele actor. Onder traditionele actoren wordt in dit onderzoek verstaan de publieke en private actoren die geen initiatiefnemer van de crowdfunding zijn maar wel belang, baat, of interesse in het initiatief hebben. Dit zijn enerzijds gemeentelijke organisaties en overheden en anderzijds projectontwikkelaars, investeerders en vastgoedbedrijven. We noemen deze groep ‘traditioneel’ omdat zij een belangrijke rol innemen in grootschalige vastgoed- en stedelijke ontwikkeling ook vanwege de hoogte van gemaakte en het kunnen maken van financiële investeringen. Gezien kenmerkend aan vastgoed- en stedelijke ontwikkelingsprojecten de grote schaal of benodigd financieel bedrag is beoordelen we in dit onderzoek het raakvlak tussen het motief van de initiatiefnemer en het motief van participant (de crowdfunding transactie) met dat van de traditionele actor als het gebied waarin uitspraken gedaan kunnen worden over de mogelijke toepassing van crowdfunding in vastgoed- en stedelijke ontwikkeling. De mogelijke toepassing van crowdfunding zoals naar voren komt in de hoofdvraag van dit onderzoek wordt ingevuld door het raakvlak van de motieven van alle drie de actoren voor het initiëren van, participeren in of beslissingen nemen aan de hand van een crowdfunding initiatief.
Figuur 11 actoren en toepassingsgebied in vastgoed- en stedelijke ontwikkelingsprojecten (eigen werk)
31
2.2 Onderzoeksmethode 2.2.1 Explorerend onderzoek
Dit onderzoek is exploratief van aard en heeft als doel om een sterker inzicht te verschaffen in de werking en verklaring van het groeiende fenomeen van crowdfunding in het stedelijk domein waar vooralsnog weinig gerelateerd academisch onderzoek naar gedaan is. Allereerst wordt inzicht verschaft in kennis van crowdfunding om vervolgens de relatie met de toepassing in stedelijke ontwikkeling te leggen. Resultaten uit de analyse van cases moeten dit inzicht verder vormgeven. “This is when a study is undertaken with the objective either to explore an area where little is known or to investigate the possibilities of undertaking a particular research study.” (Kumar, 2011, p. 11). Exploratief onderzoek richt zich dus op het verklaren van waarom en hoe, in dit geval betreffende het fenomeen van crowdfunding in stedelijke ontwikkeling. Om dit te bereiken moet data verzameld worden middels literatuurstudie, ongestructureerde interviews en case studies. Dan kan het ‘waarom’ beantwoord worden. De hoe-vraag, in de zin hoe dit fenomeen te plaatsen in de praktijk van stedelijke ontwikkeling zou het beste bevestigd kunnen worden met gestructureerde interviews waarin de conclusie aan experts gepresenteerd wordt. 2.2.2 Inkadering van het onderzoek
Om de onderzoeksvraag te kunnen beantwoorden zal allereerst een theoretisch kader worden voltooid met behulp van literatuuronderzoek naar de werking van het instrument crowdfunding en naar participatie in stedelijke ontwikkeling. Tezamen vormen zij een kader voor het gebruik van crowdfunding in stedelijke ontwikkeling. Gekeken zal worden welke instrumenten te onderscheiden zijn binnen de toepassingen van crowdfunding. De opgeleverde inzichten zullen vervolgens het startpunt vormen voor analyse van een drietal casussen uit de praktijk. De casussen zijn verkennend in de zin dat het verwacht wordt dat zich tijdens de verkenning nieuwe inzichten zullen opdoen waarmee het theoretisch perspectief op crowdfunding als instrument in de praktijk van stedelijke ontwikkeling zal worden aangevuld. Gedurende het opzetten van het theoretisch kader is de mogelijkheid verkend om buiten het kader van dit onderzoek een ondernemingsmodel te vormen en op te zetten als crowdfunding intermediair. Hiervoor zijn een aantal informele gesprekken gevoerd met de gemeente Rotterdam, een ontwikkelaar, architect, investeerder en venture capitalist. Er is gebleken dat de ontwikkelings- en uitvoeringskosten vermoedelijk niet opwegen tegenover het aantal verwachte te faciliteren projecten. Desalniettemin heeft dit nieuwe inzichten opgeleverd en in de laatste plaats de objectiviteit van het onderzoek naar potentiele inzet van crowdfunding vergroot. Gedurende dit traject zijn bovendien nieuwe contactpersonen geworven die actief betrokken zijn met crowdfunding. Bij het opstellen van het theoretisch kader is een begin gemaakt met het zoveel mogelijk verzamelen en lezen van literatuur over crowdfunding. Gezien hiermee buiten het bekende domein van de studie wordt getreden is dit de meest voor de hand liggende wijze om kennis en inzicht te vergaren. Hoewel nog weinig geschreven is over crowdfunding in de stedelijke ontwikkeling, (Hol, 2012) is een van de weinigen, worden er vrijwel tweewekelijks nieuwe onderzoeken naar crowdfunding in andere domeinen als productontwikkeling, ondernemingen, sociale doelen en wetenschappelijk onderzoek gepubliceerd. Vanaf het moment dat het analysekader voor het empirisch onderzoek wordt opgesteld worden geen nieuwe onderzoeken meegenomen in de theoretische resultaten.
32
2.2.3 Theoretisch onderzoek
Middels literatuurstudie naar het fenomeen crowdfunding in andere vakgebieden dan vastgoed- en stedelijke ontwikkeling wordt kennis over het instrument vergaard en de werking ervan inzichtelijk gemaakt. Over crowdfunding in andere sectoren als productontwikkeling en vakgebieden als marketing en ondernemerschap is inmiddels veel geschreven. Eveneens zijn websites en informatie over verschillende crowdfundingplatformen en –vormen is bekeken om een goed beeld te krijgen. Door gestructureerde overzichten te maken van bevindingen van auteurs in andere vakgebieden kan het de werking van het fenomeen verklaart worden en geconceptualiseerd. Dit vormt een theoretisch analysekader voor het empirisch onderzoeksdeel. 2.2.4 Empirisch onderzoek
Gekozen is om het relatief onbekende fenomeen van crowdfunding in de stedelijke ontwikkeling te onderzoeken middels het bestuderen van meerdere casussen om inzicht te verkrijgen in het fenomeen en theorie te vormen (inductie) op basis een zich in de praktijk afspelende ontwikkeling. Dit onderzoek kent een interpretatief standpunt ofwel het proberen te begrijpen van een fenomeen in het veld (Caveye, 1996). Het bestuderen en analyseren van praktijkvoorbeelden levert een breder beeld op van de toepassing van het fenomeen crowdfunding in de context van vastgoed- en stedelijke ontwikkeling. De casussen zullen allereerst worden beschreven middels informatie die online te vinden is. Vanuit wetenschappelijk oogpunt lijkt dit in eerste instantie niet betrouwbaar. Echter gezien crowdfunding een online fenomeen is dat zich voornamelijk op het internet en sociale media afspeelt en pas vorm krijgt in de fysieke ruimte is dit een grote informatiebron waarmee een goede inzicht in de casus verschaft kan worden. Bovendien zijn op deze wijze meerdere casussen gevonden waarin crowdfunding is toegepast en ‘verbinding’ hebben met de stad. Na de eerder genoemde casusbeschrijving zal een bezoek worden gebracht aan de locaties. Er is gekozen voor casussen van verschillende schaalniveaus. Veel casussen op een zeer klein schaalniveau en hebben de vorm van donatie. Getracht is casussen te vinden die enigszins zichtbaar een relatie met de stad aangaan. Case selectie Om tot inzicht te komen van de potentie van crowdfunding zullen drie casussen waarin crowdfunding is toegepast in het stedelijk domein worden onderzocht. Deze casussen hebben allen gemeen dat ze in een beginstadium van de grond zijn gekomen middels een crowdfundingcampagne en een traditionele partij meewerkt aan het project. De schaal van het project evenals de grote van de projecten zijn verschillend. De vorm van crowdfunding speelt niet per definitie mee in de keuze van de casus. Als een van de drie casussen is gekozen voor de casus Luchtsingel die door Hol (2012) is onderzocht, twee jaar later is de betreffende casus, het aantal betrokken actoren en het succes sterk gegroeid. Ook de overheid heeft een faciliterende rol ingenomen in betreffende case, de luchtsingel mag bovendien ‘organisch’ verder groeien. Vandaar dat is gekozen voor verdere evaluatie van deze case opdat meer diepgang gevonden kan worden. Om sterker inzicht te verkrijgen in de situatie en uitspraken te kunnen doen over de toepasbaarheid is het de bedoeling te kiezen voor enkel Nederlandse gerelateerde cases van succesvolle crowdfunding campagnes voor vastgoed- en stedelijke ontwikkelingsprojecten, opdat resultaten toe te passen zijn op de Nederlandse context en politieke, sociale, maatschappelijk of economische verschillen tussen landen niet van invloed kunnen zijn op de uitkomsten. De selectiecriteria is als volgt samen te vatten: 1. Crowdfunding initiatieven in Nederland die een relatie met de stad of de inwoner van de stad aangaan. 2. Crowdfunding initiatieven die gekenmerkt kunnen worden als een vastgoedproject of een stedelijke ontwikkelingsproject. 3. De crowdfunding campagne moet ten minste half jaar geleden succesvol zijn afgerond. 4. Tenminste twee projecten moeten in schaal verschillen 5. Tenminste twee projecten moeten in crowdfundingsvorm verschillen 6. Tenminste een project dat zich kenmerkt als vastgoedproject 7. Tenminste een project dat zich kenmerkt als stedelijke ontwikkelingsproject
33
Interviews Binnen de betreffende casussen zal vervolgens met de initiatiefnemers en de belangrijkste actor (indien sprake is van) een semigestructureerd interview worden afgenomen . Aan de hand van betreffende interviews kunnen nieuwe nog niet beschreven inzichten naar voren komen welke in het theoretisch kader kunnen worden aangevuld en indien van belang meegenomen naar het volgende interview (deductie). Er is dan sprake van een voortschrijdend inzicht, zoals weergegeven in onderstaande figuur 12. 2.2.5 overzicht
De aanpak zoals in voorgaande paragraaf beschreven levert conceptueel het onderstaande overzicht van dit onderzoek. In dit overzicht zijn drie uitkomsten van dit onderzoek te onderscheiden: Ten eerste theoretische resultaten naar aanleiding van het bestuderen van het instrument crowdfunding, de werking van het instrument en de reden waarom het instrument werkt. Middels deze stappen worden kennis en inzichten geformuleerd uit onderzoeken naar crowdfunding in andere disciplines. Hiermee wordt voor het vakgebied van vastgoed- en stedelijke ontwikkeling duidelijk wat crowdfunding nu precies is en voor de onderzoeker een analysekader gevormd dat perspectief biedt in het empirisch onderzoeksdeel. Ten tweede, praktische resultaten uit het empirisch onderzoek waarin de casussen zijn onderzocht en betrokken actoren zijn ondervraagd naar hun perspectief en motieven ten opzichte van het instrument crowdfunding. Ten derde, theoretische resultaten voortkomende uit de hiervoor genoemde praktische resultaten die een uitspraak doen over de rol van crowdfunding in vastgoed- en stedelijke ontwikkelingsprojecten. Het geheel van de drie soorten resultaten vormen de input voor het beantwoorden van de onderzoeksvraag in de uiteindelijke conclusie van dit onderzoek. Bovenstaande is in het volgende schema samengevat. Hierin vormen de theoretische resultaten input voor het analysekader om de casussen te bestuderen. Tezamen met de gevonden informatie vormt dit de input voor het interviewen van actoren. De voorlopige bevindingen worden gebruikt als input naar het volgende interview. Er is zoveel als mogelijk geprobeerd de casussen opvolgend uit te voeren opdat bevindingen uit de ene casus input levert voor diepgang in de verkenning naar het fenomeen in de tweede casus. Dit is niet altijd gelukt. Wel zijn alle type actoren in een specifieke casus opvolgend ondervraagd en de gevonden bevindingen gebruikt voor het afnemen van de volgende set interviews.
Figuur 12: onderzoeksopzet (eigen werk)
34
2.3 Onderzoeksvragen Onderdeel
Deelvraagstuk
Methode
Theoretisch onderzoek wat is, hoe werkt en waarom werkt crowdfunding?
Wat is crowdfunding?
Literatuurstudie naar de definitie van crowdfunding
3.1, 3.5
Hoe werkt crowdfunding?
Beschrijving van de vormen van crowdfunding
3.3
Beschrijving van de stappen naar een crowdfundingcampagne vanuit een initiatiefnemer, middels bestudering platform en beschrijving literatuur
3.2
Empirisch onderzoek verkenning van crowdfunding in de praktijk van vastgoed- en stedelijke ontwikkeling
Hoofdstuk
Wat zijn de motivaties van de initiatiefnemer voor de inzet van crowdfunding?
Vergelijking conclusies van voorgaande onderzoeken met betrekking tot motieven in crowdfunding
3.4.2
Welke motivaties kent de participant voor deelname in crowdfunding?
Vergelijking conclusies van voorgaande onderzoeken met betrekking tot motieven in crowdfunding
3.4.1
Welke factoren kunnen invloed hebben op het succes van een crowdfunding campagne?
Literatuurstudie naar mogelijk beïnvloedende factoren.
Wat is de positie van crowdfundinginitiatieven in de context van stedelijke ontwikkeling ?
Vorming analysekader
Op welke wijze zijn de gevonden aspecten van crowdfunding te herkennen in de praktijk van vastgoed en stedelijke ontwikkeling? Welke rol vervult crowdfunding in de praktijk van stedelijke ontwikkeling?
Case beschrijving, interviews initiatiefnemers, betrokken actoren en participanten Interviews initiatiefnemers, betrokken actoren en participanten
Theoretisering
Welke aanvullingen kunnen worden gemaakt in de theorie?
Theorievorming aan de hand van gevonden inzichten
Hoofdvraag
Wat is de mogelijke toepassing van crowdfunding als instrument in de vastgoeden stedelijke ontwikkelingsprojecten?
Theoretisering voorgaande praktijkvraag en toetsing middels expert panel
3.6
Analysekader
4.1.4, 4.2.4, 4.3.4
4.1.1-4.1.3 4,2.1-4.2.3, 4,3.1-4.3.3 Empirische resultaten Theoretisch e resultaten & Empirische resultaten, Conclusie
35
36
3. Crowdfunding Dit hoofdstuk betreft een uiteenzetting van de theoretische resultaten zoals naar voren zijn gekomen uit literatuuronderzoek naar het fenomeen crowdfunding. Het beantwoordt de deelvraag: wat is, hoe werkt en waarom werkt crowdfunding? En probeert hiermee een verklaring voor de werking het fenomeen te geven. Betreffende resultaten vormen tot slot een analysekader dat perspectief biedt voor uitvoering van het empirisch deel van dit onderzoek.
3.1 Definitie van crowdfunding Crowdfunding is onderdeel van het begrip ‘crowdsourcing’ waarbij de ‘crowd’ synoniem staat voor een gemeenschap. Deze gemeenschap wordt gevraagd om tijd, kennis of geld om een idee te realiseren. Crowdsourcing in de vorm van geld kan crowdfunding genoemd worden. Crowdfunding maakt hiermee dus onderdeel uit van het algehele concept van crowdsourcing. 3.1.1 Crowdsourcing
Crowdsourcing wordt beschreven als: “a new web-based business model that harnesses the creative solutions of a distributed network of individuals through what amounts to an open call for proposals”(Brabham, 2008, p. 76). Crowdsourcing zou bovendien in verschillende vormen kunnen plaatsvinden te weten gebruik van collectieve kennis, creatie van projecten, verwerking van grote hoeveelheden informatie en het gebruik van collectieve financiële middelen (Howe, 2008).
Figuur 13: vormen van crowdsourcing (eigen werk)
Crowdsourcing wordt gedefinieerd als: “a type of participative online activity in which an individual, an institution, a non-profit organization, or company proposes to a group of individuals of varying knowledge, heterogeneity, and number, via a flexible open call, the voluntary undertaking of a task.”(Estelles-Arolas & Gonzalez-Ladron-de-Guevara, 2012, p. 197). De uitvoering van deze taak plaatsvind middels het participeren van de ‘crowd’ in arbeid, geld, kennis of ervaring. Er zou sprake zijn van een gedeeld belang waarbij de deelnemer bovendien economische satisfactie, sociale erkenning, zelfvertrouwen of ontwikkeling van vaardigheden ontvangt (Estelles-Arolas & GonzalezLadron-de-Guevara, 2012).
37
Crowdsourcing vindt dus plaats via het internet, hierbij refereert ‘crowd’ naar een netwerk van individuen en ‘sourcing’ (van het woord ‘outsourcing’) naar het laten uitvoeren van een taak hetzij middels arbeid, geld, kennis of ervaring. Crowdsourcing is eigenlijk een vorm van participatie met een private of publieke actor die een vraag stelt aan een groep van individuen (crowd). Het uitzetten van een vraagstuk aan een groep mensen is natuurlijk niet nieuw, het is echter de ontwikkeling van informatietechnologie, het web en sociale media die de wijze en schaal van crowdsourcing mogelijk maken. Brabham (2009) onderzocht het gebruik van crowdsourcing als participatieinstrument in urban planning en omschrijft crowdsourcing als operationalisatie van wijsheid van de crowd en als mechanisme om leverage voor collectieve kennis te genereren. Crowdsourcing in urban planing is een manier tot verdere democratisering van urban planning, het creëren van efficiëntie en sociaal draagvlaak resulterende in een gevraagd kwalitatief eindproduct (Brabham, 2009). Crowdfunding is verbonden met het concept van crowdsourcing: “The concept of crowdfunding comes from the broader concept of crowdsourcing, which involves using the “crowd” to obtain ideas, feedback, and solutions to develop corporate activities (Bellaflame et al., 2013, p. 588). Voor dit onderzoek wordt de volgende definitie van crowdsourcing gehanteerd: een online activiteit waarin een publieke, private of civiele actor aan een groep mensen om een vrijwillige participatie of bijdrage vraagt om tot de oplossing van een probleem te komen waarbij beiden baat hebben bij een oplossing. Dit kan gevonden worden met behulp van arbeid, kennisverstrekking, geld of delen van ervaring. Daarnaast wordt de conclusie getrokken dat crowdfunding de bovengenoemde vorm ‘geld’ is, ofwel een vorm waarin crowdsourcing kan plaatsvinden en daardoor ook de kenmerken van crowdsourcing kent. 3.1.2 Crowdfunding
In de literatuur vinden we een aantal verschillende definities van crowdfunding terug. Zo stelt (Ordanini et al., 2011) dat crowdfunding een collectieve inspanning is door mensen die in een netwerk geld bijeenbrengen, meestal via het internet om te investeren en bij te dragen aan een initiatief van andere mensen of organisaties: “a collective effort by people who network and pool their money together, usually via the Internet, in order to invest in and support efforts initiated by other people or organizations” De Buysere, Gajda, Kleverlaan, en Marom (2013) definiëren crowdfunding eveneens als een collectieve inspanning van vele individuelen die gezamenlijk een netwerk vormen en middelen bijeenbrengen om een initiatief te ondersteunen geïnitieerd door andere mensen of organisaties. Meestal via of met behulp van het internet. Hier wordt aan toegevoegd dat crowdfunding ondernemers in staat stelt om hun sociale netwerk in te zetten om financiële middelen te verzamelen. (Bellaflame et al., 2013) definiëren crowdfunding als: “an open call, mostly through the internet, for the provision of financial resources either in the form of donation or in exchange for the future product or some form of reward and/or voting rights” (Bellaflame et al., 2013, p. 591). Meerdere auteurs (Ahlers, Cumming, Gunther, & Schweizer, 2012; Bellaflame et al., 2010, 2013; Larralde & Schwienbacher, 2010) noemen dat crowdfunding buiten het financiële aspect bijzondere kansen biedt. Crowdfunders participeren in mee in een project (Bellaflame et al., 2013), daarmee wordt crowdfunding een medium waarbij toekomstige potentiële klanten betrokken worden nog voordat het project van start is gegaan (Bellaflame et al., 2010).
38
Er is sprake van een belangrijk sociaal component aan het instrument crowdfunding, gelet op het feit dat een crowdfunding campagne een groep van individuen bijeenbrengt die achter een uit te voeren idee staan wat zij graag gerealiseerd zien worden. Vanzelfsprekend immers bestaat de verwoording ‘crowdfunding’ uit de ‘crowd’; menigte, groep mensen, netwerk van individuen en ‘funding’; financiering, financiële steun. (Gorshkov, 2011) stelt op basis van literatuuronderzoek en interviews met initiatiefnemers van crowdfundingprojecten dat crowdfunding drie ‘facetten’ kent, te weten een financieringsinstrument, onderzoeks- en marketinginstrument.
Figuur 15: crowdfunding als tweevoudig begrip (eigen werk)
Figuur 14: aspecten van crowdfunding
3.2 Werking van crowdfunding De vraag hoe crowdfunding werkt kan op worden beantwoord door de te onderscheiden actoren in een crowdfunding project te beschrijven en diens rol gedurende het verloop van een campagne. 3.2.1 Actoren in het crowdfundingproces
In een crowdfundingcampagne kunnen tenminste de volgende drie belangrijkste actoren worden genoemd: een initiatiefnemer, een participant en een intermediair die het mogelijk maakt een initiatief aan potentiele participanten voor te stellen en een communicatiestroom tussen initiatiefnemer en participanten onderling op gang kan brengen. De Buysere et al. (2013) noemt deze actoren drie bovenstaande actoren de projecteigenaar, de investeerder en het crowdfunding platform. Agrawal, Catalini, en Goldfarb (2011) noemen de drie belangrijkste actoren gedurende het crowdfunding proces de ‘creator, funder en het platform’. Ongeacht de verschillende benamingen wordt dezelfde driedeling gemaakt. Onderstaand een beschrijving van deze actoren. De initiatiefnemer
Organisatie, onderneming of persoon met een project die het initiatief neemt een crowdfunding campagne te starten en deze online deelt en actief betrokken is gedurende het verloop van de campagne en na de campagne.
De participant
De participant of de funder is de feitelijke deelnemer aan de crowdfunding campagne. Deze deelnemer levert een financiële bijdrage aan het project in de hoop dat het project gerealiseerd kan worden wanneer het totale bedrag (de funding) behaald is. Er zijn vijf soorten participanten te onderscheiden (Nedeski, 2011 geciteerd door Hol, 2012): 1. 2.
De passieve funder levert een financiële bijdrage De actieve funder levert een financiële bijdrage en participeert actief in het project of gedurende de crowdfunding campagne.
39
3.
4. 5.
De sociale funder levert een financiële bijdrage en laat reacties achter. De sociale funder is dus veelal online actief en neemt deel aan de sociale interactie die online plaatsvindt betreffende het project. De fan als funder, levert een financiële bijdrage en doet mee aan de promotie van het project. Dit type funder is hiermee dus ambassadeur geworden van het project. De inspirator, levert een financiële bijdrage, promoot, en draagt inhoudelijk bij.
Bovenstaande vijf soorten participanten zoals onderscheiden door Nedeski (2011) zijn archetypen, hetgeen wil zeggen dat er geen sprake is van een strikte scheiding van soorten funders. Mixvormen zouden voor kunnen komen. Vaak wordt bij crowdfunding uitgegaan dat veel funders automatisch ambassadeur worden van het project en in meer of mindere mate een bijdrage leveren aan de promotie van het project. De intermediair
De intermediair is het platform waarop de transactie (online) plaatsvind. Hier is een projectomschrijving, doelbedrag en verantwoording te vinden. Vaak ook met een uitgebreide omschrijving van de initiatiefnemer en ruimte voor het achterlaten van reacties van de participant..
3.2.2 Het crowdfunding proces
In een crowdfunding campagne zijn de volgende stappen te herkennen: 1.
Een campagne wordt aangeleverd bij een door de participant gekozen crowdfunding intermediair. Afhankelijk van de eisen van de intermediair kan het idee al dan niet direct geplaatst worden (eigen verkenning). Intermediairs verschillen in de wijze waarop met het behaalde bedrag wordt omgegaan. Over het algemeen is er sprake van een vastgezet doelbedrag of een flexibel doelbedrag. Bij een vast doelbedrag wordt er alleen uitgekeerd aan de initiatiefnemer als tenminste het doelbedrag behaald is, bij een flexibel doelbedrag wordt er ongeacht het doelbedrag behaald is uitgekeerd aan de initiatiefnemer (Paykacheva, 2014). De eerste variant, een vastgesteld doelbedrag lijkt de meest voorkomende vorm te zijn die intermediairs hanteren.
2.
De initiatiefnemer bepaalt het doelbedrag, de looptijd en de eventuele beloningen van de campagne. Veelal is er sprake van een combinatie van beloningen voor bijdragen van participanten. Daarnaast creëert de initiatiefnemer een online pitch vaak in de vorm van een video en een duidelijk omschrijving van het project en de bestemming van het bedrag dat aan de participant gevraagd wordt.
3.
Iedere reguliere bezoeker van het crowdfundingplatform ziet de campagne. De initiatiefnemer verspreidt het project vervolgens in zijn/haar eigen offline en online netwerk (Uit het zogenoemde financieringstijdpad van Ordanini et al. (2011) blijkt dat de eerste financierde vaak de participanten zijn uit de directe kring van de initiatiefnemer).
4.
De campagne indien deze aanleiding geeft tot bijdragen door de tot nu toe betrokken participanten wordt door betreffende participanten gedeeld in het eigen netwerk. Hier moet het initiatief worden aangenomen door een grotere gemeenschap buiten het netwerk van de directe kring. Volgens Hol (2012) is dit de moeilijkste fase van de crowdfundingcampagne en stagneert het aantal participanten, hier zal een ‘actieve gemeenschap’ gevormd moeten worden. Gedurende de campagne houdt de initiatiefnemer de participanten op de hoogte van de vorderingen (De Buysere et al., 2013).
5.
Is het project voldoende door de gemeenschap omarmt dan ontstaat een soort sneeuwbaleffect naar de deadline van de campagne toe, de urgentie is dan hoog en participanten willen niet het risico lopen ‘de boot te missen’, ze willen kunnen delen dat ze ook een bijdrage geleverd hebben aan ‘dat unieke’ project (Ordanini et. al, 2011)
6.
Is het financieringsdoel behaalt dan ontvangt de initiatiefnemer het opgehaald bedrag. Vaak is het alles of niets (De Buysere et al., 2013). Soms stellen initiatiefnemers subdoelen, zoals
40
te zien op het intermediair kickstarter.com, is een subdoel behaald dan voegt de initiatiefnemer een genoemde ‘extra’ producteigenschap toe. 7.
Na de crowdfunding campagne is het aan de initiatiefnemer te realiseren waar hij/zij in de eerste plaats geld voor heeft opgehaald. De betrokkenheid van participanten na afloop van de campagne verschilt per type en soort crowdfunding (De Buysere et al. 2013)
41
3.3 Vormen van crowdfunding In het algemeen zijn er vier typen crowdfunding te onderscheiden: donation-based, reward-based, loan-based en equity-based (donatie, voorverkoop, lening en aandelen). Crowdfunding als financieel instrument heeft als doel financiële middelen te verzamelen voor een investering, veelal met behulp van een online sociaal netwerk. In andere woorden: in plaats van financiële middelen van een kleine of besloten groep investeerders, maakt crowdfunding het mogelijk voor ieder individu om aan een project deel te nemen (Bellaflame et al., 2013). 3.3.1 crowdfunding in donatie
Crowdfunding in donatie betreft een financiële gift zonder enige vorm van tegenprestatie of een verwachting daarvan (Larralde & Schwienbacher, 2010). Omdat bijdragers specifiek weten waar hun geld naar toe gaat zijn zij over het algemeen bereid relatief meer te doneren dan gebruikelijk aan een goed doel (De Buysere et al., 2013). Een aantal auteurs (Nagymihaly, 2013) kennen aan donationbased crowdfunding een mogelijkheid tot immateriële tegenprestatie toe waar de meeste auteurs stellen dat crowdfunding in donatie geen enkele vorm van tegenprestatie kent (Larralde & Schwienbacher, 2010). In de praktijk is er vaak sprake van een combinatie van beide vormen en zal de nadruk verschuiven. Over het algemeen is deze vorm van crowdfunding het meest bruikbaar voor non-profit organisaties vanwege het streven naar een zo hoog mogelijke productkwaliteit in plaats van kwantiteit (Larralde & Schwienbacher, 2010). Echter kan niet worden uitgesloten dat deze vorm van crowdfunding niet door andere partijen haalbaar kan zijn; wanneer donoren de verwachting hebben toekomstige consumenten te zijn, en de meerwaarde voor de gemeenschap groot zouden ook ondernemers c.q. marktpartijen crowdfunding in donatie in kunnen zetten om een project vooruit te brengen (Bellaflame et al., 2013). In dat geval is er dus een verwachting van gebruik of sprake van voldoende meerwaarde voor de gemeenschap (crowd). Voorbeeld Op platform indiegogo.com zijn veel crowdfunding initiatieven in donatie te vinden. In ruil voor een bijdrage ontvangen participanten vaak een symbolische tegenprestatie. Het doel dat ondersteunt wordt kent meestal een sociaal karakter. Figuur 16: crowdfunding in donatie (indigogo.com, 2014)
42
3.3.2 Crowdfunding in voorverkoop (reward-based crowdfunding)
Reward-based crowdfunding Bij reward-based crowdfunding ontvangt de crowd een tegenprestatie (i.e. beloning) voor het ondersteunen van het project, het is de meest voorkomende vorm van crowdfunding (Mollick, 2013) buiten het stedelijk domein. Hierbij moet vaak een streefbedrag gehaald worden om tot productie/realisatie over te kunnen gaan (Bellaflame et al., 2013). Een beloning kan uitgekeerd worden als vermelding van een naam, een ontmoeting of mogelijkheid om mee te denken (immateriële tegenprestatie). Anderzijds kan een beloning ook worden uitgekeerd in de vorm van het te realiseren product hetgeen duidt op crowdfunding in voorverkoop (materiele tegenprestatie). Bij het uitkeren van een materiele tegenprestatie kan de crowd worden gezien als ‘early customer’ die vaak eerder toegang hebben tot het product, een betere prijs of ander voordeel genieten (Mollick, 2013). Letterlijk wordt crowdfunding in voorverkoop vertaald naar reward-based crowdfunding. Hetgeen dus niet geheel correct is. Reward-based crowdfunding dient te worden gesplitst in een materiële tegenprestatie (voorverkoop) en immateriële tegenprestatie (intrinsieke beloning). De keuze voor crowdfunding in voorverkoop is vaak afhankelijk van de hoogte van het benodigd bedrag, over het algemeen wordt ervoor gekozen relatief lagere bedragen op te halen middels crowdfunding in voorverkoop dan middels crowdfunding in aandelen .(Bellaflame et al., 2013). In domeinen buiten de stedelijke ontwikkeling is crowdfunding de meest voorkomende vorm van crowdfunding. Hierbij steunen meerdere individuen vaak een innovatief product door een bestelling te plaatsen, zodra het doelbedrag is behaald kan het product in productie worden gebracht en is de initiatiefnemer geholpen met de opstartfase. Crowdfunding in voorverkoop vastgoed- of stedelijke ontwikkeling komt haast of niet voor in Nederland. Er zijn echter vergelijkingen mogelijk met collectief privaat opdrachtgeverschap. Het is de vraag of voorverkoop in producten vergelijken kan worden met voorverkoop in vastgoed- of het stedelijk domein. Aldus Hol (2012) is crowdfunding in voorverkoop in stedelijke ontwikkeling vanwege de schaal- en tijdspanne niet haalbaar. In het domein van de stedelijke ontwikkeling is door Hol (2012) geconcludeerd dat vanwege de grote schaal van gebiedsontwikkeling voorverkoop geen haalbare vorm van crowdfunding in stedelijke ontwikkeling zal zijn. Voorbeeld Kickstarter.com is het meest bekende voorbeeld van rewardbased crowdfunding waarbij een internationale gemeenschap een uniek idee of product kan ondersteunen. In ruil daarvoor ontvangt de crowdfunder bij succes vaak een materiele tegenprestatie (het product) al dan niet in combinatie met een immateriële tegenprestatie (bijvoorbeeld vermelding van naam of handtekening). Figuur 17: crowdfunding in voorverkoop (Kickstarter.com, 2014)
43
3.2.3 Crowdfunding als lening
Crowdfunding kan ook plaatsvinden als lening. (De Buysere et al., 2013) onderscheiden in hoofdzaak drie vormen van crowdfunding als lening: lending (lening), social lending (sociale lening) en peer-to-peer lending (geanonimiseerde lening). ‘lening’ Lending-based is feitelijk niets anders dan een lening, een onderneming verzoekt om geld te lenen van een groep mensen in plaats van een bank (De Buysere et al., 2013), hierbij ontvangt de geldschieter rente op het uitgeleend bedrag. ‘sociale lening Een ander onderscheidt dat gemaakt wordt is ‘social lending’: Some platforms give the possibility to lend to social projects with no interest being offered, for example where businesses in developing countries can receive micro-financing without any interest being paid to the lending party. (De Buysere et al., 2013). Anderen lijken deze definiëring van (De Buysere et al., 2013) te zien als microfinanciering (Nagymihaly, 2013). Hierbij kent microfinanciering een sterk sociale achtergrond waarbij bijvoorbeeld ondernemers uit derde wereldlanden gesteund worden. In het geval van social lending, letterlijk vertaalt sociale lening kan de uitlener vaak geïnteresseerder zijn in het sociale doel dan het rendement op de lening (Mollick, 2013). ‘peer to peer lening’ Peer to peer lending kent overeenkomsten met lending-based crowdfunding (het gewone crowdfunding als lening). Bij peer-to-peer lending wordt echter niet de initiatiefnemer (lener) voorgesteld aan het publiek maar alleen het project, de risicofactor en de daaraan gekoppelde verwachtte rente (De Buysere et al., 2013),. De nadruk ligt hier niet zozeer op goodwill maar op een hoog financieel rendement, daarmee wordt deze vorm van crowdfunding niet geheel als crowdfunding gezien (De Buysere et al., 2013). Voorbeeld Voorbeelden van crowdfunding in lening (microfinanciering i.e. social lending) treffen aan op bijvoorbeeld lendahand.com waar ruil voor een rente percentage een sociaal doel wordt ondersteund.
we in
Figuur 18: crowdfunding in lening (Lendahand, 2014)
44
3.2.4 Crowdfunding in aandelen
Crowdfunding in aandelen wordt equity crowdfunding genoemd. Dit is vaak het geval wanneer een (startend) ondernemer of bedrijf een investering op wil halen bij een groep mensen in plaats van een private investeerder of bank in ruil voor een aandeel in de nabije toekomst te behalen winst (De Buysere et al., 2013 ; Bellaflamme et al., 2013). De benodigde financieringsbehoefte is vaak groter dan bij andere vormen van crowdfunding, tegelijkertijd is er een minder sterke gemeenschapsband aanwezig (Bellaflame et. al., 2013). Een gemeenschap wordt gevraagd om te participeren in projecten die vaak een soort band met de investeerder hebben, lokaal betrokken zijn of een meerwaarde voor de betreffende gemeenschap kennen, anderen participeren op basis van markt- of bedrijfskennis of voelen zich aangetrokken tot het project (De Buysere et al., 2013). Equity crowdfunding is een vorm van crowdfunding die vaak relatief hogere bedragen weet op the halen in verhouding tot de andere genoemde vormen van crowdfunding (Bellaflame et al., 2013). Het is interessant om te zien dat de betreffende investeerder ook klant kan worden van de onderneming waarin is geïnvesteerd.
Figuur 19: Crowdfunding in aandelen (Symbid.nl, 2014)
Voorbeeld Voorbeelden van crowdfunding in aandelen treffen we bijvoorbeeld op symbid.nl waar een bijdrage wordt gevraagd in ruil voor aandelen in een onderneming met een verwacht rendement.
45
3.4 Motieven voor crowdfunding In deze paragraaf worden de motieven van de crowdfunding participant en de initiatiefnemer aan de hand van verschillende studies belicht. Om van voor beide van deze actoren elk een kader van motieven vast te stellen. Beide kaders dragen bij aan de werking van het instrument crowdfunding (paragraaf 3.5). 3.4.1 Beweegredenen van de crowdfunding participant
Financiële, materiele en sociale motieven
De Buyerse et. al (2013) onderscheidt drie motieven voor participatie in crowdfunding projecten en drukt deze uit in: financieel, sociaal en materieel rendement. Rendement duidt hier op hetgeen de participant terugkrijgt voor zijn of haar bijdrage aan de campagne. Naar gelang het soort project, doel van het project en type crowdfunding kunnen motieven verschuiven. Dit onderzoek richt zich niet op de relatie van het type crowdfunding versus de uiteenlopende motieven van de crowdfunding participant. Aangenomen wordt dat het karakter ofwel type crowdfunding project medebepalend is voor de vorming van de motieven van de participant, zoals ook door de Buyerse et. al (2013) wordt genoemd. Zo zal in het geval van crowdfunding in aandelen vaker sprake zijn van participanten met onder andere financiële motieven terwijl bij crowdfunding in donatie geen sprake kan zijn van financiële motieven. In dat geval zullen sociale of functionele motieven een sterkere overhand hebben. De Buyerse et. Al (2013) zien de bovengenoemde drie motieven als drie uiterste soorten rendement die een project kan hebben, vaak is sprake van een combinatie.
Figuur 20: drie motivaties voor participeren in crowdfunding, aanpassing van De Buyersere et. al. (2013), eigen werk
46
Vanuit de drie door De Buysere et al. (2013) aangegeven motieven zijn combinaties te maken van motieven die in de praktijk vaak of vrijwel altijd aan de orde zijn. 1. Sociaal
donatie zonder tegenprestatie, veelal geen verschil met ‘geld doneren aan een goed doel’
2. Sociaal & immaterieel
donatie met tegenprestatie; bijvoorbeeld de vermelding van de naam van de participant of een handtekening.
3. Sociaal & materieel
bijdrage aan een initiatief die de participant ondersteunt maar waar ook een materiële tegenprestatie voor geleverd wordt, vaak in de vorm van voorverkoop van een product.
4. Sociaal & financieel
bijdrage aan een initiatief die de participant ondersteunt maar waar ook een financiële tegenprestatie voor geleverd wordt. In de vorm van rente of winstdeling.
5. Materieel
voorverkoop, de participant heeft enkel oog voor het product
6. Financieel & materieel
investering met financiële tegenprestatie en product
7. Financieel
investering met enkel oog voor het financieel rendement
Bovenstaande motieven zijn te relateren aan de genoemde vormen van crowdfunding die per platform verschillen (zoals in de vorige paragraaf genoemd). Crowdfunding in donatie zal hoofdzakelijk de motieven 1 en 2 kennen. Crowdfunding in lening motief 4, 6 en 7, sociale lening motief 4 en peer to peer lening overwegend motief 7. Crowdfunding in voorverkoop waar een materiele tegenprestatie tegenover staat kan gekoppeld worden aan motieven 3 of 5. Crowdfunding in aandelen zou zowel een sociaal karakter (4) of sterk financieel karakter kunnen kennen (6, 7). Opvallend is dat per platform de crowdfundingvorm verschilt en daarmee ook mogelijk de doelgroep en behorende motieven van de doelgroep. Hetgeen ook een verklaring biedt voor de verschillende user interfaces van de diverse crowdfunding platformen. Emotionele motieven
Naast de rol van de financiële, sociale en materiële redenen om te participeren in een crowdfunding campagne is er soms ook een emotionele reden/druk zo blijkt uit de eerder genoemde tijdpad van Ordanini et.al 2011 waarbij in de eerste fase met name de direct betrokken participeren en in later stadium een ‘race to be in’ volgt.. Dat crowdfunding ook een gevoelsfactor kent wordt duidelijk uit de volgende omschrijving: “Crowdfunding is based on the fact that people want to help other people and projects they like and that are close to them, emotionally or geographically.”(De Buysere et al., 2013, p. 12) Voor dit onderzoek wordt geografie als een van de randvoorwaarden beschouwt waarbinnen een crowdfunding project zich afspeelt, gezien in de literatuur het belang van emotionele motieven worden benadrukt (De Buysere et al., 2013; Gerber, Hui, & Kuo, 2013; Gerber & Hui, 2013). Gerber et al. (2013) noemen in hun onderzoek emoties als zeer belangrijke factor in de beweegreden van crowdfunding participanten. Motivaties voor deelname aan online gemeenschappen zijn onder andere ‘desire for knowledge, social standing, peer companionship, approval, desire to improve society, seeking and providing emotional support, finding friends and peers, building relationships, expressing identity, increasing self-esteem, helping other, sharing enjoyment and status (Gerber et al., 2013). Motivaties voor bijdragen zijn met name sympathie, empathy, schuldgevoel, blijdschap en identiteit (Gerber et. al, 2013) ook persoonlijke connectie, enjoyement, sociale invloed, verbintenis met anderen en participeren in een gemeenschap wordt genoemd als motivaties voor bijdragen (Gerber et. al, 2013). Samengevat spelen tenminste de volgende emotionele motieven een rol in crowdfunding mee: sense of involvement, belongingness, sense of being supportive, sense of enjoyment, empathy, guilt, happiness, identity (Gerber et. al., 2013). Vanzelfsprekend zijn emoties nauw met elkaar verbonden. Toch geeft dit het onderscheidt zoals aangebracht door Gerber et. al (2013) een goed beeld van de complexiteit van emotionele beweegredenen om te participeren in een crowdfunding campagne.
47
Emotionele motieven van participanten in crowdfunding
Gerber et. al (2013)
Sense of involvement
Gevoel van betrokkenheid
Belongingness
Gevoel van verbondenheid (persoonlijke binding)
Sense of being supportive
Gevoel van ondersteunen
Sense of enjoyment
Gevoel van geluk of voldoening
Empathy Guilt Hapiness
Empathie Schuldgevoel Gevoel van geluk, verblijding
Identity
Identiteit
Emoties die relatie hebben met crowdfunding genoemd in de studie van Gerber et. al (2013).
Gerber & Hui (2013) delen onderzochte emotionele motieven voor participeren in crowdfunding campagnes in onder vier categorieën: beloning (reward), filantropie (helpfulness), gemeenschapsgevoel (sense of community) en het ondersteunen van een doel (supporting a cause). Gevoel van betrokkenheid Gerber et al. (2013) noemen ‘desire for knowledge, socials standing, peer companionship, approval, desire to improve society, seeking emotional support’ als motivaties voor het bijdragen aan online gemeenschappen. Crowdfunding maakt het mogelijk onderdeel te zijn van een gemeenschap van gelijk denkenden, sterker betrokken te zijn en overtuigingen te delen middels een bijdrage (Gerber & Hui, 2013). Deze betrokkenheid maakt dat er sprake kan zijn van co-creatie. Gerber & Hui (2013) spreken van ‘collaborative design’ als unieke eigenschap van de crowdfundinggemeenschap. Belangrijk is dat de gemeenschap een gevoel van vertrouwen moet hebben naar de initiatiefnemer(s) (Gerber & Hui, 2013). Gevoel van ondersteunen Participanten kennen een verlangen om een betekenisvolle impact te kunnen hebben, vaak uit zich dit in versnelling van bijdragen gedurende het doelbedrag van de campagne nadert (Gerber & Hui, 2013). Participanten in crowdfunding kunnen ook een doel ondersteunen waar zij persoonlijk achter staan. Persoonlijk overtuiging en (nagestreefde) identiteit spelen hierbij een rol in de motieven waarom mensen geven en welke acties zij ondernemen (Gerber & Hui, 2013). Motivaties zijn verdeeld; waar de een gemotiveerd is voor de beloning is de ander gemotiveerd tot het ondersteunen van een specifiek doel (Gerber & Hui, 2013). Identiteit & persoonlijke binding Participanten steunen vaak projecten waar sprake is van een binding met het product of de initiatiefnemer (Gerber & Hui, 2013), deze binding hoeft niet altijd persoonlijk te zijn. Participanten kunnen zichzelf bijvoorbeeld identificeren met het type project, de doelgroep of gemeenschappelijke interesses. Gevoel van geluk, voldoening, erkenning Een beloning als emotionele beweegreden voor participatie in crowdfunding blijkt uit ‘erkenning’ of deel willen uit maken van een ‘ervaring’ (Gerber & Hui, 2013). Een ervaring is bijvoorbeeld een ontmoeting met de initiatiefnemers, deel uitmaken van de campagne of onderdeel zijn van de ontwikkeling het product of project (betrokkenheid). Een beloning is zowel materieel als immaterieel, in geval van een materiele beloning kan er sprake zijn van een lage economische waarde er is dan geen sprake van materiele motivatie maar eerder emotioneel en sociaal. Schuldgevoel Een schuldgevoel kan voortkomen uit het feit dat iemand zich schuldig voelt ergens niet aan bij te dragen (Gerber & Hui, 2013)
48
Combinatie van motieven
Gekeken naar de theorie van Gerber et. al (2013) en de De Buysere et al. (2013) is er dus sprake van vier motieven die een rol spelen in de beweegreden van crowdfunding participanten. Te weten financiële motieven, materiële of functionele motieven, sociale motieven en emotionele motieven. Tezamen kunnen betreffende vier motieven een gezamenlijk kader vormen voor de beweegreden van crowdfunding participanten. Waarbij het type crowdfunding eveneens de zwaartepunten per motivatie kan beïnvloeden. (Agrawal et al., 2011) noemt vijf incentives waarom mensen bijdragen aan een crowdfunding campagne: toegang tot investeringsmogelijkheden, vroege toegang tot (nieuwe) producten, gemeenschapsparticipatie, ondersteunen van een product, service of idee, formaliseren van persoonlijke investeerdersrelaties zoals familie en vrienden. (Ryu & Kim, 2014) onderscheiden zes motivaties te weten: interest, playfulness, philantropy, reward, recognition en relationship. Zowel de zes motivaties van Ryu & Kim (2014) als de vijf incentives van (Agrawal et al., 2011) sluiten aan op de categorisering van vier geconstateerde motieven voor participatie in crowdfunding campagnes zoals in onderstaande tabel is weergegeven. Betreffende vier motieven komen overeen met vier van de vijf ‘waarden’ die investeerders in crowdfunding campagnes voor startups toekennen zoals door (Zandvliet, 2012) genoemd. Zandvliet (2012) gebruikt de vijf waarden van Harms (2007) voor het bijdragen aan crowdfunding in donatie te weten: ‘financial value, functional value, social value, emotional value en epistemic value’. Epistemic value betreft de innovativiteit van in dit geval de onderneming. Voor dit onderzoek is innovativiteit opgenomen als een van de beïnvloedende factoren (zie 3.4.3) die mogelijk van invloed kunnen zijn op de mate van succes van een crowdfunding campagne. De definities die Harms (2007) en Zandvliet (2012) toekennen aan de waarden voor investeren in een crowdfunding campagne kunnen meer inzicht verschaffen in de gevonden categorisering van vier motieven voor crowdfunding. De waarden worden door Zandvliet (2012) als volgt omschreven: 1.
Financiële waarde: de aantrekkelijkheid van de investering en waar voor het geld. Functionele waarde wordt gezien als de bruikbaarheid of nut van het initiatief.
2.
Sociale waarde: kan gezien kunnen worden als het sociaal nut van een functionele waarde. Een sociale waarde is bijvoorbeeld zelfexpressie of sociale identificatie.
3.
Functionele waarde wordt vertaald in een direct nut of functionele noodzaak van een individu (persoonlijk nut) of van een ieder (sociaal nut)
4.
Emotionele waarde wordt gezien als de gevoelens die een product of service oproepen bij een individu of gemeenschap oproepen. Emotionele gevoelens kunnen ook worden geconstateerd naar de initiatiefnemer toe, in de behoefte een crowdfunding project te sponseren in de wil om de initiatiefnemer te ondersteunen wegens persoonlijke gevoelens of behoefte.
Als we de gevonden motieven uiteenzetten in een schema dan kan een categorisering gemaakt worden tussen financiële motieven, functionele motieven en sociale motieven naar het voorbeeld van De Buysere et al. (2013) aangevuld met emotionele motieven (Gerber et al., 2013; Gerber & Hui, 2013). Participanten zullen zoals de driehoeksverhouding van De Buysere et al. (2013) reeds liet zien niet gedreven zijn door een enkel motief. In praktijk zal sprake zijn van een combinatie van motieven die te onderscheiden zijn binnen de genoemde categorieën.
49
Categorisering van motieven op basis van literatuuronderzoek Agrawal et. al (2011)
Ryu & Kim (2014)
Buyerse et. al (2013) & Gerber et. al, (2013) & Gerber & Hui (2013)
Toegang tot een (Financial) reward investeringsmogelijkheden
Rendement
Vroege toegang tot nieuwe producten
Beloning
(Material) reward
Gemeenschapsparticipatie Filantropie
Financiële motieven
Functionele motieven
Filantropie Sociale motieven
Ondersteunen van een product, service of idee
(personal) relationship Goed doel
formaliseren van persoonlijke investeerdersrelaties Vroege toegang tot nieuwe producten
Playfulness
Gevoel van betrokkenheid
Recognition Ondersteunen van een product, service of idee
Emotionele motieven
Persoonlijke binding (emotional) relationship
Ondersteuning, voldoening, geluk
reward (experience) Schuld, empathie, verblijding Identiteit, status, reputatie
50
De categorisering van de vier motieven; financieel, sociaal, functioneel (i.e. materieel) en emotioneel zijn driehoekmatig uit te zetten, hetgeen de complexiteit van veelvoud aan motieven waarvan sprake kan zijn laat zien omdat sprake kan zijn van verschillende posities van een participant in de driehoek. De door de verschillende auteurs (Agrawal et al., 2011; De Buysere et al., 2013; Gerber et al., 2013; Gerber & Hui, 2013; Ryu & Kim, 2014; Zandvliet, 2012) genoemde redenen behorende bij deze motieven zijn vervolgens hierbinnen te plaatsen. De plaatsing van iedere beweegreden is naar gevoel gedaan en dient enkel om de complexiteit en veelvoud van beweegredenen waarvan sprake kan zijn weer te geven.
Figuur 21: model voor participatie in crowdfunding (eigen werk)
51
3.4.1 Beweegredenen van de initiatiefnemer
Naast de noodzaak voor financiële middelen ook andere beweegredenen die een rol spelen in de motieven van de initiatiefnemer van een crowdfunding campagne. In deze paragraaf worden conclusies getrokken uit de voorhanden zijnde literatuur betreffende motivaties van initiatiefnemers in de keuze voor het instrument crowdfunding. Bellaflame et. al (2010) stelt dat voor alle ondervraagde initiatiefnemers in hun onderzoek er een sterke motivatie was voortkomende uit een financieringsbehoefte, voor 85% van de ondervraagden is het verkrijgen van publiciteit een belangrijke motivatie om te kiezen voor crowdfunding en voor 60% van de ondervraagde initiatiefnemers geldt ook een behoefte naar feedback op het product, idee of service. De behoefte naar feedback wordt eveneens door (Larralde & Schwienbacher, 2010) aangegeven als motivatie voor een crowdfundinginitiatief, een campagne zou een indicatie aan kunnen geven naar de vraag voor een product (Larralde & Schwienbacher, 2010). Bovendien zou door het betrekken van consumenten in de productontwikkeling waarde worden gecreëerd voor ondernemingen waarmee kosten worden bespaard en producten verbeterd worden: “By participating in the product design and improvement, users contribute to creating value for the company. Moreover, this allows the company to reduce the length of new product development as well as its costs, have a better customer acceptance, and increase the customers’ perception of product newness.”(Kleemann et al., 2008 geciteerd door Larralde & Schwienbacher, 2010, p. 6). Een crowdfunding campagne wordt soms ook gebruikt om een hype rondom een nieuw product te creëren (Larralde & Schwienbacher, 2010). Mollick (2013) stelt ook dat het aantonen van vraag een belangrijk motief voor crowdfunding kan zijn: “crowdfunding has been used by founders to demonstrate demand for a proposed product, which can lead to funding from more traditional sources”(Mollick, 2013, p. 3). Daarnaast wordt crowdfunding gebruikt voor marketing doeleinden en het creëren van interesse in de eerste fasen van ontwikkeling (Mollick, 2013) Gerber & Hui (2013) noemen financieringsbehoefte (raise funds), bekendheid genereren (expand awareness of work), connecties vormen/netwerken (form connections), erkenning verkrijgen (gain approval), in controle blijven (maintain control) en het leren van nieuwe vaardigheiden als redenen voor het starten van een crowdfunding initiatief. Hieronder volgt een uitleg van deze begrippen zoals gedefinieerd door Gerber & Hui (2013). 1.
Financieringsbehoefte Initiatiefnemers zouden zijn gemotiveerd om crowdfundingplatformen te gebruiken als efficiënte en georganiseerde manier om financiële ondersteuning te verkrijgen van een wijd netwerk van mensen, dit verzoek voor financiële ondersteuning kan voortkomen omdat initiatiefnemers niet in aanmerking komen voor traditionele investering of omdat traditionele investering een te lang en intensief traject zou kennen (Gerber & Hui, 2013). Volgens Gerber & Hui (2013) zouden initiatiefnemers het direct zichtbare resultaat van een crowdfundingcampagne waarderen evenals het aanspreken van een groot aantal mensen binnen een beperkte tijd.
2.
Bekendheid genereren - In tegenstelling tot traditionele marketingmethoden biedt crowdfunding een snelle en alternatieve methode van adverteren van een product en opbouwen van een fan base. Initiatiefnemers zijn gemotiveerd om bekendheid te genereren door de publicatie van hun crowdfunding project. Crowdfunding kent een gecombineerde meerwaarde van het ophalen van geld en genereren van bekendheid. Voor een deel van de initiatiefnemers kan het creëren van bekendheid de belangrijkste reden zijn voor een crowdfunding campagne, een enkeling hoeft zelfs niet perse in een (dringende) financieringsbehoefte te voorzien. (Gerber & Hui, 2013). Door het algemene publiek te bereiken middels nieuwsmedia, maakt crowdfunding het mogelijk om bekendheid te genereren naar een publiek toe waarmee de initiatiefnemer niet mee verbonden is. Dit publiek heeft op diens beurt de mogelijkheid om een individueel eigen netwerk te activeren dat geheel buiten die van de initiatiefnemer staat. (Gerber & Hui, 2013). Initiatiefnemers zijn gemotiveerd om bekendheid te genereren buiten hun eigen sociale netwerk. Middels crowdfunding krijgen initiatiefnemers de kans om hun projecten onder de aandacht te brengen bij het grote publiek middels sociale media, nieuwsblogs en bekende nationale media (Gerber & Hui, 2013).
52
3.
Connecties vormen / netwerk uitbreiden - Initiatiefnemers zijn gemotiveerd om een crowdfunding campagne te starten om de interactie met individuen. Er is sprake van een langdurige betrokkenheid ook nadat de financiële transactie heeft plaatsgevonden, hetgeen mogelijk maakt dat initiatiefnemers direct input kunnen gebruiken van funders en hen eventueel te betrekken in het proces (Gerber & Hui, 2013).
4.
Erkenning verkrijgen - Initiatiefnemers zijn ook op zoek naar bevestiging voor henzelf en het product. Het aantal supporters en het opgehaalde bedrag wordt vaak gezien als een kwantificering van de (meer)waarde van een project (Gerber & Hui, 2013) .
5.
In controle blijven - Initiatiefnemers zijn gemotiveerd om een crowdfunding campagne te starten om in controle te blijven over hun onderneming in plaats van een traditionele investeerder (een deel) van de controle in handen te geven (Gerber & Hui, 2013). Crowdfunding maakt een alternatieve manier van financiering mogelijk waarbij initiatiefnemers een grotere vrijheid kennen in de controle over hun eigen project of onderneming.
6.
Nieuwe vaardigheden - Alhoewel dit geen direct motief vormt om te kiezen voor crowdfunding, is het met name voor ondernemers gebleken dat in de keuze voor crowdfunding ook meeweegt het leren of verbeteren van persoonlijke vaardigheden (Gerber & Hui, 2013).
Gerber & Hui (2013) zijn ook een van de weinigen waaruit in onderzoek naar voren komt welke redenen er zijn om niet voor een crowdfunding campagne te kiezen: het niet kunnen aantrekken van voldoende support, angst voor publiekelijk falen en de hoeveelheid tijd en middelen die moeten worden ingezet om het doel te bereiken. Agrawal et. al (2011) deelt de motieven van initiatiefnemers onder in twee categorieën: ‘cost of capital’ en informatie. De financieringskosten zouden een rol spleen in dat deze wegens drie redenen lager zouden zijn dan traditionele investering: 1.
Match – volgens het economisch beginsel van vraag en aanbod zouden individuen met de meeste vraag naar een aandeel de hoogste prijs betalen bovendien is het bereik in plaats van lokaal nu nationaal of internationaal. Het betreft hier wel een conclusie die equity crowdfunding aangaat; crowdfunding in aandelen. Echter zal hetzelfde beginstel kunnen gelden voor crowdfunding in leningen. En geldt het brede bereik voor alle vormen van crowdfunding.
2.
‘bundling’ – doordat participanten bereidt zijn te betalen voor vroege toegang tot producten, of onderdeel willen zijn van een project is het mogelijk dat de financieringskosten lager zijn dan traditionele financiering.
3.
informatie - gezien crowdfunding gedurende de campagne en in een vroeg stadium van product of projectontwikkeling informatie oplevert is het mogelijk dat dit de investeringsaantrekkelijkheid van participanten en traditionele investeerders vergroot hetgeen de voorgaande reden versterkt.
Bij crowdfunding waar ook sprake is van voorverkoop is volgens Agrawal et. al (2011) sprake van het fungeren van een crowdfunding als belangrijke informatiebron voor marktonderzoek, net als marketingonderzoek biedt een crowdfundingcampagne bovendien informatie waarmee de uiteindelijke vraag bij definitieve lancering van een product kan worden vastgesteld en is er sprake van het betrekken van potentiele gebruikers in de ‘ontwerpfase’. Tot slot noemen Ryu & Kim (2014) met name ook intrinsieke motivaties van initiatiefnemers naar het vervullen van een financieringsbehoefte. Initiatiefnemers willen een doel bereiken en dit drijft hen persoonlijk, een gevoel van enthousiasme en opwinding vult dit aan (Ryu & Kim, 2014). Daarnaast noemen Ruy & Kim (2014) ook de wil om sociaal bij te dragen en het bijdragen aan de gemeenschap, initiatiefnemers zijn op zoek naar relaties met anderen en voelen zich gebonden met hun doelgroep tot slot speelt ook de rol van reputatie binnen de crowdfundinggemeenschap.
53
In onderstaande tabel zijn de verschillende motivaties die genoemd worden samengevat en gecategoriseerd naar gelijkheid. Opvallend is dat in essentie crowdfunding een financieringsinstrument is maar niet altijd even belangrijk is als motivatie in de keuze voor een crowdfundingcampagne. Het marketingaspect van crowdfunding wordt als even, zoniet belangrijker gezien door initiatiefnemers. Evenals het verzamelen van informatie speelt een belangrijke rol. Opvallend is dat ook gesproken wordt van kostenverlaging en de sociale en menselijke aspecten van initiatiefnemers tevens een rol zouden kunnen spelen.
Categorisering van motieven voor crowdfunding van de initiatiefnemer Bellaflame et. al (2010)
Larrade & Schwienbacher (2010)
Mollick (2013)
Financieringsbehoeft e
Agrawal et. al (2011)
Gerber & Hui (2013)
Ryu & Kim (2014)
Financieringsbehoeft e
Geld ophalen
Financieringsbehoeft e
Motief
Financieel Kostenverlaging
Publiciteit
Publiciteit
Aantrekke n van traditionel e investering Publiciteit
Marketing
Marketing
Kostenverlaging door o.a. aantrekken van aanvullende investering Bekendheid genereren
Marketing Marketing
Creëren van interesse Feedback
Productverbeterin g Indicator van vraag
Informatiebehoefte
Erkenning verkrijgen
Onderzoe k
Indicator van vraag Netwerk vergroten
In controle blijven Persoonlijke vaardighede n verbeteren
Behoefte sociaal goed te doen
Sociaal
bijdragen aan een gemeenschap Reputatie en status Iets voor elkaar krijgen
Emotionee l
Gevoel van opwinding en enthousiasme
54
3.5 De verschillende instrumentele aspecten van crowdfunding Zoals eerder besproken zijn de genoemde definities van crowdfunding te eenzijdig, crowdfunding gaat verder in complexiteit dan alleen een financieel instrument. In de volgende paragraaf volgt een uiteenzetting van crowdfunding als meervoudig instrument. Aan de hand van de in paragraaf 3.4 genoemde motieven voor de inzet van crowdfunding zijn de volgende instrumentaria herkent: 3.5.1 Crowdfunding als sociaal instrument
Crowdfunding is een sociale wijze van financieren met een netwerk van individuen als centrale factor. Zoals in voorgaande paragrafen aan de orde gekomen stelt het de initiatiefnemer in staat een netwerk te vormen rondom een initiatief, participanten kunnen zich identificeren met het initiatief, de initiatiefnemer of de gemeenschap. Een crowdfunding campagne brengt een groep van individuen bijeen die achter een initiatief staan, daarmee kent crowdfunding een sociaal component zoals is eveneens is gebleken uit de sociale motivaties van initiatiefnemers en met name participanten (paragraaf 3.4) Crowdfunding bestaat uit begrip ‘crowd’ en het begrip ‘funding’. Onder de ‘crowd’ wordt verstaan een gemeenschap, een netwerk van individuen, burgers of actieve consumenten. Crowdfunding draait in de eerste plaats om de ‘crowd’ ofwel de gemeenschap. Participeert een gemeenschap niet dan haalt een crowdfunding campagne niet het gestelde doel(bedrag). Gemeenschapsactiviteit (Davies, 2014) stelt drie voorwaarden voor het succes van een crowdfunding campagne: het bereik van een groot publiek, een relevant verhaal te vertellen hebben en een gevoel van gemeenschapsbetrokkenheid en participatie te kunnen creëren. Uit onderzoek van Gerber et. al ( 2013) blijkt het voeren van een crowdfundingcampagne een onderneming te zijn die zwaar afhankelijk is van gemeenschapsvorming en collectieve werkzaamheden van diezelfde gemeenschap. Crowdfunding kan daarmee gezien worden als een gemeenschapsactiviteit. Middels een crowdfunding project wordt online een gemeenschap gevormd van individuen die het project steunen of zich met het project sympathiseren. Online gemeenschappen zijn virtuele plekken waar participanten interactief communiceren en bijdragen aan het succes van een project (Gerber et. al 2013). Participatie en betrokkenheid Gorkshov (2011) geeft aan dat crowdfunding betrokkenheid creëert, supporters worden reeds in vroeg stadium actief betrokken en leveren feedback op het product (Bellaflame et. al, 2010), het creëren van waarde door co-creatie zou daarmee leiden tot een verbeterd product (Larralde & Schwienbacher, 2010). Volgens (Collins, Swart, & Zhang, 2013) gaat crowdfunding inderdaad verder dan sociale participatie en betreft het een proactieve en selectieve rol voor eindgebruikers. (Prahalad & Ramaswamy, 2004 geciteerd door Straub, 2012) stellen dat cocreatie inhoudt dat consument en bedrijfsleven sterk betrokken zijn met elkaar en gezamenlijk waarde creëren die uniek is voor de consument, het bedrijf en het netwerk van zowel consument als producent. Co-creatie is het vrijwillig creëren van waarde (Breeman, 2011). Ook Gerber & Hui (2013) spreken van ‘collaborative design’ als unieke eigenschap van de crowdfundinggemeenschap. Crowdfunding maakt het mogelijk onderdeel te zijn van een gemeenschap van gelijk denkenden, sterker betrokken te zijn en overtuigingen te delen middels een bijdrage (Gerber & Hui, 2013). Volgens Gerber & Hui (2013) is dit dankzij een sterk gemeenschapsgevoel omtrent een initiatief. Deze betrokkenheid maakt dat er sprake kan zijn van co-creatie. Jose Quero, Ventura, en Santoja (2009) gaan verder in de connectie tussen crowdfunding en co-creatie en stellen dat crowdfunding platformen participatie tussen alle betrokken actoren faciliteren en daarmee een ‘collaborative space’ creëren waar gezamenlijk waarde wordt gecreëerd ten einde een marktgeoriënteerd en relatie gebaseerd product te ontwikkelen. Middels crowdfunding zouden structuren ontstaan die co-creatie faciliteren door verschillende betrokken actoren te bundelen middels reacties, financiële bijdragen, het maken van keuzes en het geven van een mening. Crowdfunding zou hiermee kunnen resulteren in gebalanceerde oplossingen die de markt niet uit zichzelf heeft weten te realiseren en is daarmee een aanvulling op de bestaande marktstructuren Jose Quero et. al. (2009.
55
Social Media & Netwerkvorming Social media speelt een belangrijke rol in de vorming van online en het succes van crowdfunding campagnes. Er blijkt een directe relatie tussen social media en het succes van een crowdfunding campagne (Mollick, 2013 ; Cordova et. al, 2013 geciteerd door Davies, 2014 ). Participanten die een bijdrage hebben geleverd aan een crowdfunding campagne streven er naar dat het doelbedrag behaalt en zullen daarom vaak hun bijdrage of het project melden aan hun eigen (online) netwerk, ook om hun eigen steun te laten zien los van hun bijdrage (Gerber et. al., 2013). Deelnemers van crowdfunding campagnes zullen hun ervaring dus delen en trekken nieuwe potentiele participanten aan hetgeen lijdt tot netwerkvorming rondom het initiatief waarvoor een crowdfundingcampagne is gestart. Een crowdfunding campagne kan hierdoor een onderneming helpen genoeg enthousiaste volgers en potentiele klanten te werven, mond-op-mond reclame verspreiden, publieksinteresse meten en feedback verzamelen (Paykacheva, 2014). Met het sociale aspect van crowdfunding leidende tot netwerkvorming rondom een initiatief ontstaan dus andere belangrijke aspecten van crowdfunding zoals marketing, (markt)onderzoek en (product)verbetering. 3.5.2 Crowdfunding als marketing instrument
Zoals eerder gebleken heeft crowdfunding een sterk marketing component. Het verkrijgen van publiciteit en het creëren van bekendheid is een belangrijke factor gebleken voor de keuze van crowdfunding (Bellaflame et. al, 2010 ; Mollick, 2013 ; Gerber & Hui, 2013 ) evenals het verkrijgen van markinformatie en feedback op het initiatief (Mollick, 2013 ; Agrawal et. al 2011 ;). Paykacheva (2014) stelt eveneens dat de drie belangrijkste marketing functies van crowdfunding onderzoek, promotie en binding/betrokkenheid zijn (creëert een klantenbestand). Bekendheid genereren Lambert & Schwienbacher (2010) concluderen dat crowdfunding gebruikt zou kunnen worden door ondernemers om bekendheid en ‘buzz’ te genereren rondom hun product resulterende in een goedkope en effectieve vorm van marketing. In een onderzoek van Bellaflame et. al (2010) zijn initiatiefnemers van crowdfunding campagnes ondervraagt, het merendeel van de ondervraagden koos voor crowdfunding vanwege het genereren van publiciteit. Gerber & Hui (2013) en Paykacheva (2014) constateren eveneens dat voor veel initiatiefnemers de financiële behoefte niet de hoofdreden is geweest om te kiezen voor crowdfunding, het creëren van bekendheid blijkt van veel sterkere betekenis. Ook uit het onderzoek van Gorshkov (2011) komt de nadruk van marketing naar voren: “major consensus among all participants about their crowdfunding campaign was that it immensely aided them to market their product as well as provided efficient mechanisms for communicating with target audiences”. Gorshkov (2011) stelt dat in alle onderzochte crowdfunding cases de initiatieven bovendien sterke aandacht kregen van andere media. Bovendien zoals in voorgaande paragrafen is gebleken zijn deelnemers gemotiveerd om met de initiatiefnemer het gestelde doel te behalen en worden hierdoor een promotor van de campagne. Deelnemers laten hun steun zien middels sociale media waardoor het netwerk rondom een initiatief groeit (Gerber et. al 2012 ; Bellaflame et. al. 2013). Tezamen kan dit zoals Agrawal et. al (2011) noemen een sneeuwbaleffect veroorzaken naar gelang het einde van de campagne nadert, hierdoor kan in relatief korte tijd een grote klantengroep, fanbase c.q. gemeenschap rondom een initiatief of product zijn ontstaan (Bellaflame et. al. 2010 ; Gerber & Hui, 2013). Binden Doordat crowdfunding betrokkenen op een efficiënte wijze weet te binden (Gorshkov, 2011) ontstaat middels een crowdfunding platform een medium waarmee toekomstige potentiele klanten worden gebonden nog voordat het project is gerealiseerd (Bellaflame et. al., 2010). Participanten verspreiden zelf informatie over het project omdat ze zich verbonden voelen met het succes van een initiatief (Gerber et. al 2012). Participanten delen vervolgens hun ervaring, trekken nieuwe participanten aan en delen informatie en ervaring met elkaar waardoor er feedback wordt geleverd aan de initiatiefnemer (Fowler & Pitta 2005, 283-291 geciteerd door Paykacheva, 2014). Investeerders en doneerders worden daarnaast vaak de toekomstige klanten van de projecten waar zij zelf financieel aan hebben deelgenomen (Larralde & Schwienbacher, 2010) er wordt hiermee een langdurige klantengemeenschap gevormd die zich betrokken voelt (Gorshkov, 2011). Gesteld wordt dat crowdfundingplatformen effectieve marketingmedia zijn door de creatie van klantbetrokkenheid (Bagozzi et al. 2006; Bakos et al. 2008 geciteerd door Ryu & Kim 2011).
56
Klantbetrokenheid betreft de tweerichtingscommunicatie tussen initiatiefnemer er participant opdat participanten betrokken worden in een gemeenschap en zich onderdeel voelen van een project (Gerber et. al 2012). Middels klant betrokkenheid wordt ‘brand equity’ opgebouwd en lijkt steeds belangrijker voor het voortbestaan van merken en bedrijven zo blijkt uit verschillende marketingstudies (Nuno Ferreira da Cruz Matos, 2012 ; Paykacheva, 2014). Marktverkenning Doordat potentiële klanten zich achter een initiatief scharen is er ook sprake van marktverkenning. Bij crowdfunding in voorverkoop kan de campagne dienst doen als marketingonderzoek waarmee de marktvraag sterker bepaald kan worden (Agrawal et. al. 2011). Crowdfunding is in dat geval een informatiebron voor marktonderzoek, net als marketingonderzoek biedt een crowdfundingcampagne bovendien informatie waarmee de uiteindelijke vraag bij definitieve lancering van een product kan worden vastgesteld en is er sprake van het betrekken van potentiële gebruikers in de ‘ontwerpfase’. Het aantonen van vraag kan verder getrokken worden naar het creëren van zekerheid en wegnemen van risico’s voor andere partijen dan individuele participanten. Een grote groep mensen achter een initiatief kan naar een traditionele investeerder toe het signaal geven dat er een markt is of bijvoorbeeld voor een publieke actor een herkenbaar signaal afgeven. Risicoverlaging naar gevolg van een crowdfunding campagne kan bovendien leiden tot verlaagde financieringskosten bij eventuele nafinanciering (Ferreira da Cruz Matos, 2012). (zie 3.5.4 – crowdfunding als financieel instrument). Het afgeven van een signaal is een vorm van passieve feedback, een crowdfunding campagne kan ook actieve feedback genereren. Feedback Feedback is meervoudig enerzijds creëert het klantbetrokkenheid en een sterkere gemeenschap rondom een initiatief met mogelijk een verbeterd eindproduct. Anderzijds kunnen feedback en klantbetrokkenheid een integraal onderdeel vormen binnen de marketing van een product, idee of service. Tot slot past feedback in het begrip onderzoeksinstrument. Welk aspect binnen een crowdfundinginitiatief het sterkst aanwezig is zal afhangen van de intentie van de initiatienemer(s). 3.5.3 Crowdfunding als onderzoekinstrument
Aansluitend op het mechanisme van feedback, kan crowdfunding ook een onderzoeksinstrument zijn. Gorshkov (2011) noemt het testen van een product, het verbeteren van een product, verzamelen van data en het testen van de marktvraag als zaken waar crowdfunding geschikt voor zou zijn. Het ondervragen van de eerste klanten die geworven zijn door een crowdfunding campagne levert informatie op over mogelijke verbeteringen om een product aantrekkelijker op de markt te brengen (Gorshkov, 2011). Een onsuccesvolle crowdfundingcampagne kan resulteren in de conclusie dat er onvoldoende vraag is en is daarmee een onsuccesvol financieringsinstrument maar weldegelijk een succesvol onderzoeksinstrument gebleken. Uitgedrukt in het aantal deelnemers dat heeft bijgedragen aan een campagne of uit opgehaalde bedrag in verhouding met het aantal deelnemers zou gezien kunnen worden als het stemmen op het wel of niet laten realiseren van een initiatief. Gorshkov (2011) omschrijft dit fenomeen als het democratisch laten stemmen van de markt middels het (mede)financieren van een initiatief, toch blijkt uit het onderzoek van Gorshkov (2011) dat in dit geval de betreffende ondernemers bij het falen van een campagne hun initiatieven niet staakten maar op zoek gaan naar andere middelen. Of dit aan het ondernemende karakter ligt of dat het ook voor kan komen in andere vormen van crowdfunding is niet onderzocht. Wel leverde dergelijke campagnes inhoudelijke feedback middels interactie over mogelijke productverbeteringen (Gorshkov, 2011). Ook uit onderzoek van Bellaflame et. al. (2010) blijkt dat voor initiatiefnemers naast financiering het een meerwaarde is om zogenoemde ‘reviews’ te verzamelen. Ofwel online evaluaties over het later aan de grotere markt te lanceren product.
57
3.5.4 Crowdfunding als financieel instrument
Crowdfunding is bedoeld om financiële middelen op te halen. Vanzelfsprekend is crowdfunding dan ook een financieel instrument. Financieringsmethode Volgens de Buyerse et.al (2013) kan crowdfunding worden weergegeven in het bestaande palet van financieringsmethoden naar gelang de grote van het bedrag en doel van de onderneming. Dit palet is opgebouwd uit de mogelijke groeicurve van een onderneming beginnende bij vrienden, familie en ‘business angels’ gevolgd door venture capitalists bekend uit de heden ten dage ‘startup scene’ van startende ondernemers en eindigend in privaat kapitaal of beursgang. Met name de laatste twee zijn uiterst financieel gedreven terwijl vrienden, familie en ‘angels’ een mix van sociale, financiële en emotionele motivaties kennen zoals ook aan de orde gekomen in paragraaf 3.3 met de verwachting op een sociaal, financieel of materiële tegenprestatie. Volgens de Buyerse et. al (2013) kan crowdfunding worden ingedeeld in de categorie met gemixte emoties en de daarbij horende financiële (mogelijk verschuivende) grenswaarden.
Figuur 22: Crowdfunding in relatie tot overige financeringsmethoden, aanpassing van De Buyerse et. al (2013)
overbruggen financieringsgat In theorie zou crowdfunding zowel dienst kunnen doen het financieringsgat tussen eigen kapitaal en venture kapitaal te overbruggen, een eventueel financieringsgat tussen de steun van ‘vrienden en familie’ en de ‘angels’ of een eventueel financieringsgat tussen ‘angels’ en ‘venture capitalists’. Dit zal afhangen van de hoogte van de contributies en het succes van de crowdfunding campagne. In startupfinanciering wordt de overbrugging tussen het eigen kapitaal en de investering door een venture capitalist overbrugt door vrienden, familie en angels. Er wordt dan gesproken van het vullen van een ‘equity gap’. Volgens (Brodersson, Enerback, & Rautiainen, 2014) die de relatie tussen crowdfunding in aandelen en de traditionele investeerders onderzocht zou crowdfunding eveneens dit financieringsgat kunnen overbruggen. Het overbruggen van een financieringsgat resulteert dan in de herkenning van investeringswaarde door de traditionele investeerder. Crowdfunding kan hiermee de weg van initiatief naar realisatie versnellen omdat een succesvolle crowdfunding campagne een ‘proof of concept’ heeft opgeleverd (Brodersson et. al., 2014).
Figuur 23: crowdfunding als opvullen financieringsgat (eigen werk)
58
Crowdfunding is door Brodersson et.al. (2014) uiteengezet in het model van Van Osnabrugge (1998) die de verschillende fasen die een onderneming weergeeft in relatie tot de benodigde financieringssystemen. Gezien crowdfunding als financieringsinstrument wordt ingezet in de eerste fase van een product of project sluit crowdfunding aan op de idee- en overlevingsfase van een onderneming en is daarmee een overbrugging in het financieringsgat tussen het eigen kapitaal en de eerste investering. (Steffensen & Laage-Petersen, 2014)beelden het lineaire tijdspad van een onderneming af. In dit model zou crowdfunding ook gerekend kunnen worden als eender met ‘friends and familiy’ of als overbrugging tussen ‘friends and family’ en ‘angel investors. Het vermoeden is dat afhankelijk van de eigenschappen van een project dit zal verschillen. Echter belangrijker is het te noemen dat het concept van het overbruggen van een financieringsgat ook kan worden toegepast op projecten waar geen sprake is van een startende ‘onderneming’. Het overbruggen van een financieringsgat kan gezien worden als het creëren van herkenning voor vervolgfinanciering. Daarnaast kan deze stap volgens de Buyerse et.al., (2013) de kosten voor productontwikkeling en marketing verminderen en in geval van voorverkoop al in vroeg stadium inkomsten genereren.
[ combinatie van Brodersson et. al (2014) p. 36 & Steffensen et. al. (2014) p. 22
Figuur 24: Alternatieve financeringsmethoden, combinatie van Brodersson et. al (2014) p. 36 & Steffensen et. al. (2014)
59
leverage & risicovermindering In de eerste fasen van een project of onderneming kan crowdfunding risicovermindering creëren door het betrekken van de lokale of specifieke doelgroep (de Buyerse et.al., 2013), immers de eindgebruiker is investeerder geworden. Volgens de Buyerse et.al. (2013) kan crowdfunding ter overbrugging van een financieringsgat of als aanvulling op overige financiering als overheidssteun en banklening fungeren. Het is niet ondenkbaar dat crowdfunding hiermee ook een hefboomeffect of ‘leverage’ kunnen veroorzaken. De Buyerse et.al. (2013) stellen dat (na)investering inderdaad aantrekkelijker wordt na een succesvolle crowdfundingsronde. Aansluitende op het financieringsgat is het onderzoek van Macht & Weatherston (2014) die de factoren voor investeren van de zogenoemde ‘angels’ naast het fungeren van crowdfunding legden. Alle vier factoren toonden overeenkomsten met de rol die crowdfunding zou kunnen vervullen. Investeringsfactoren: 1. 2. 3. 4.
financieringsgaten reeds overbrugt groot animo of aantal geïnteresseerden, mogelijkheid creëren hype aantrekkelijkheid op verdere nafinancierings van grotere investeerders betrokkenheid van geïnteresseerden ten behoeve van (product)verbetering
60
3.6 Beïnvloedende factoren Naast genoemde motieven kunnen een aantal factoren genoemd worden die een crowdfunding project kunnen kenmerken,. Factoren hoeven niet per definitie randvoorwaarden te zijn maar kunnen wel als randvoorwaarden voorkomen. Dit zijn onder andere de reikwijdte van een project, de omvang of schaal van een project en de daaraan gekoppelde financieringsbehoefte. Projectfactoren Ryu & Kim (2014) noemen de volgende projecteigenschappen die een crowdfunding campagne kunnen beïnvloeden: innovativiteit (novelty), maatschappelijke bijdrage (societal contribution), betrouwbaarheid (trustworthiness), moeite van de initiatiefnemer (creator activeness), haalbaarheid van het doel (feasibility), waarde van de beloning (value of reward), interactive (interactivity) en betrokkenheid (sponsor engagement). Productfactoren Er is onderscheid tussen een verplaatsbaar product en een locatiegebonden project van langere levensduur. Dit bepaalt mogelijk de omvang van de financieringsbehoefte, het aantal betrokken participanten waarmee een gemeenschap rondom het initiatief gevormd kan worden evenals de complexiteit en de hoeveelheid betrokken actoren. Voor dit onderzoek zijn vijf factoren opgesteld die mogelijk van invloed zijn op de uitkomsten van een crowdfundingproject te weten: locatiegebondenheid, financieringsbehoefte, complexiteit, levensduur en afstand tot de doelgroep. Factor 1: locatiegebondenheid. verplaatsbare goederen en diensten versus locatie gebonden goederen en diensten Factor 2: financieringsbehoefte. hoogte van de totale financieringsbehoefte Factor 3: complexiteit: De complexiteit veroorzaakt door het aantal betrokken actoren en regelgeving Factor 4: tijd: De levensduur van het product of project en daarmee ook de periode van uitkeren van een beloning. Vastgoed- en stedelijke ontwikkelingsprojecten zijn gekenmerkt door bovenstaande vier factoren: locatiegebondenheid, een relatief hoge financieringsbehoefte, complexiteit van projecten veroorzaakt door belangen van actoren, een lange terugverdientijd. Met name locatiegebondenheid vormt een belangrijk onderscheid tussen crowdfunding in productontwikkeling en crowdfunding in vastgoed- en stedelijke ontwikkeling. De locatiegebondenheid kan worden uitgemeten in de reikwijdte van een project. Voor zover bekend zijn er twee onderzoeken gedaan naar de relatie tussen geografie en de crowdfunding participant. Agrawal et. al (2011) hebben na dataverzameling conclusies kunnen trekken over het investeringsgedrag van de crowdfunding participant in relatie tot de afstand van de initiatiefnemer en diens initiatief. (Muller, Geyer, Soule, & Wafer, 2014) weerleggen en onderbouwen vanuit de ‘homophily theory’ en ‘social identity theory’ vier geformuleerde hypothesen aangaande geografische spreiding en identiteit in relatie tot investeringsgedrag op crowdfundingplatforms. (Agrawal, Catalini, & Goldfarb, 2013)noemen de meest unieke eigenschap van crowdfunding de wijde verspreiding van investeerders in projecten die in een beginstadium staan, dit zou in contrast staan met investering theorieën dat in beginstadium investeerders altijd lokaal aangetrokken worden. Crowdfundinginitiatieven blijken een groter bereik te creëren door de verdunning van ‘grenzen’ middels online media, onderzoek leverde een gemiddelde afstand van 3000 mijl in tegenstelling tot traditionele vroege investering van 70 mijl (Agrawal et.al., 2013). Geografische afstand Lokale investeerders blijken doorgaans in vroeger stadium in crowdfunding campagnes te participeren, verder gelegen investeerders zijn gevoeliger voor de investeringsbeslissingen van anderen (Agrawal et. al., 2013). Dit zou veroorzaakt kunnen worden door het feit dat lokaal betrokkenen een sterkere (lokale) binding hebben met de locatie of de initiatiefnemer. Verder gelegen investeerders zullen zich vermoedelijk sympathiseren met het initiatief maar laten hun
61
beslissing afhangen van externe factoren zoals resterende tijd of bekenden die ook investeren. Agrawal et. al. (2013) omschrijven dit als: “frictions associated with the type of information about the entrepreneur”. Naarmate er meer mensen investeren in een campagne blijken ook meer verder gelegen investeerders bereid een bijdrage te leveren (Agrawal. Et.al, 2013), lokale investeerders blijken overeenkomsten te vertonen met de categorie van familie en vrienden die een nauwe band hebben met de initiatiefnemer (Agrawal. Et.al, 2013). Gesteld kan worden dat lokale investeerders zich op een andere wijze identificeren met het initiatief dan verder gelegen investeerders. Hier zou een onderscheid gemaakt kunnen worden in geografische identiteit en sociale identiteit, echter is hier en naar het onderscheid hiertussen nauwelijks onderzoek naar gedaan om gedegen conclusies te kunnen trekken (Muller et. al, 2014). Voor dit onderzoek is daarom gekozen om geografische afstand te omschreven als identificatie met de initiatiefnemer of de locatie. Sociale afstand Volgens Agrawal et.al. (2013) vervagen grenzen door een online platform in geval van economischgeografisch gerelateerde factoren in beginstadium van financieren, het weerlegt echter niet de sociale factoren en overige factoren inzake ‘afstand’ die een rol kunnen spelen. Sociale factoren kunnen bijvoorbeeld gevormde sociale netwerken zijn. Afstand wordt vanuit dit begrip gecreëerd door meer dan de fysieke meters naar de locatie of initiatiefnemer. Zoals Broddersson e. al., (2014) formuleert: “just because economic distance-related frictions are eliminated does not imply that other distances are deleted” Volgens Muller et. al (2014) blijkt fysieke afstand niet langer een belangrijkste factor van identiteit te zijn. Gesteld zou kunnen worden dat in sommige situaties (fysieke) afstand een factor kan zijn voor ‘identificatie’ terwijl in andere situaties niet. Hoewel niet onderzocht kan worden ingedacht dat afhankelijk van de aan de orde zijnde combinatie van motieven van de participant (sociaal, emotioneel, functioneel en/of financieel) de mate van ‘sociale’ afstand naar het initiatief of de initiatiefnemer eveneens veranderd.
62
Theoretische resultaten De theoretische resultaten voorafgaand aan het praktijkonderzoek trachten theoretische kennis te verzamelen en analyseren uit de algemene theorie naar crowdfunding. Het geeft antwoord op de deelvragen wat is, hoe werkt en waarom werkt crowdfunding? Wat is crowdfunding?
Om antwoord te geven op de vraag ‘wat is crowdfunding?’ is gekeken naar de definitie van crowdfunding. De algemene definities van crowdfunding spreken van een open verzoek of collectief via het internet waarbij financiële middelen bijeen worden gebracht voor het investeren in of steunen van een initiatief gestart door anderen of organisaties in de vorm van donatie of in ruil voor een vorm van beloning (Bellaflame et al., 2010; Ordanini et al., 2011). Crowdfunding is onderdeel van het begrip ‘crowdsourcing’ waarbij de ‘crowd’ ofwel gemeenschap gevraagd wordt om tijd, kennis of geld om een idee te realiseren. De definitie van crowdsourcing is daarmee ook relevant om tot een volledige definitie van crowdfunding te kunnen komen. Crowdsourcing is een online activiteit waarin een publieke, private of civiele actor aan een groep mensen om een vrijwillige participatie of bijdrage vraagt om tot de oplossing van een probleem te komen waarbij beiden baat hebben bij een oplossing dit kan gevonden worden met behulp van arbeid, kennisverstrekking, geld of delen van ervaring. Ook voor crowdfunding geldt dus dat sprake is van een vrijwillige bijdrage aan een oplossing waar beide partijen baat bij hebben. Belangrijk is te noemen dat crowdfunding een tweeledig begrip is en dat zowel ‘de crowd’ als ‘funding’ een belangrijke rol spelen in de werking van het instrument. De participant staat centraal in het succesvol kunnen zijn van crowdfunding. De definities zien het begrip hoofdzakelijk als financieel instrument; het betreft een open verzoek aan een netwerk van individuen via het internet voor een financiële bijdrage aan een initiatief in ruil voor een materiele of immateriële tegenprestatie. In het theoretisch onderzoek blijken meerdere auteurs echter wel de meerwaarde van andere aspecten van crowdfunding uiteengezet te hebben. Een schematische uitzetting hiervan levert een categorisering van financiële aspecten, marketing aspecten, sociale aspecten en onderzoekaspecten van het instrument crowdfunding op. Een volwaardige definitie van het instrument waarbij deze aspecten naast het financiële zijn inbegrepen ontbreekt echter.
Aspect
Motief van de initiatiefnemer
Financieringsinstrument
1. Financieringsbehoefte voorzien 2. kosten verlaging 3. traditionele investeerders aantrekken
Marketinginstrument
1. Publieksaandacht 2. Hype creëren 3. Interesse wekken
Onderzoeksinstrument
1. Feedback 2. Productverbetering 3. Marktonderzoek 4. Indicator van vraag
Sociaal instrument
1. Bijdrage leveren aan een gemeenschap 2. Sociale binding 3. Gemeenschapsvorming 4. Behoefte goed te doen
63
De vier in theorie aangetroffen aspecten van crowdfunding kunnen in verbinding worden gebracht met de motivaties van de initiatiefnemer. Het ene instrumentele aspect sluit echter het andere instrumentele aspect niet uit. Er kan logischerwijs sprake zijn van het versterken van motieven door een ander motief. Deze relaties tussen motieven zijn niet onderzocht. Maar het genereren van bekendheid of publiciteit kan het bijvoorbeeld voor een traditionele investeerder aantrekkelijk maken het project in te stappen. De keuze om dit te doen zou bijvoorbeeld weer voort kunnen komen uit de resultaten van de crowdfunding campagne (indicator van vraag). Betrokkenheid als sociaal aspect creëert weer meer bekendheid door verspreiding van de campagneboodschap door betrokken participanten. Schetsmatig kunnen motieven in kaart worden gebracht waarbij definitieve relaties of aan de orde zijnde motieven uit empirisch onderzoek zullen moeten blijken. Per in paragraaf 5 genoemde aspect van het instrument crowdfunding kunnen de motieven van de initiatiefnemer uit paragraaf 4 worden gekoppeld voor de inzet van het instrument.
Financieringsgat Financieringsgat
Kostenverlaging Financiering! behoefte Risico-! Risicovermindering vermindering
Traditionele ! investering! aantrekken
Indicator ! vraag
Creëren van interesse
Financieel Markt! onderzoek
Onderzoek
Marketing
Publiciteit
Erkenning! verkrijgen
Sociaal
Bekendheid! genereren
Feedback
Binding! creëren
!
Draagvlak! creëren
Betrokkenheid! creëren
Netwerk! vorming Organiseren
Maatschappelijk! bijdragen
Figuur 25: Motivaties van de initiatiefnemer gekoppeld aan aspecten van crowdfunding (eigen werk)
Hoe werkt crowdfunding?
Antwoord gevende op de vraag ‘hoe werkt crowdfunding? kan gesteld worden dat crowdfunding werkt door online een verzoek te doen aan een netwerk van individuen in ruil voor een tegenprestatie. Het verzoek en de transactie vinden plaats op het crowdfundingplatform. Bij voldoende deelname van participanten wordt een crowdfunding campagne succesvol afgerond. Crowdfunding vindt plaats via het internet middels een intermediair; het crowdfunding platform waarop participanten meerdere projecten te zien krijgen, hun bijdrage kunnen leveren of kunnen reageren. De initiatiefnemer ontvangt doorgaans alleen het doelbedrag op het moment dat het volledige doelbedrag is behaald.
64
In ruil voor de funding ontvangen participanten een tegenprestatie. Een materiële tegenprestatie kan zijn een product, functie of dienst. Een immateriële tegenprestatie kan een symbolisch materieel goed zijn of een positieve emotionele waarde voor de participant opleveren. De soort tegenprestatie sluit veelal aan bij de crowdfundingvorm, deze tegenprestatie is in bepaalde mate te relateren zijn aan de motieven van de participanten voor deelname aan de crowdfundingcampagne. De verhouding van motieven ten opzichte van de vorm van crowdfunding is in dit onderzoek niet uitvoerig onderzocht maar op basis van de bevindingen van De Buysere et al. (2013) naar de motieven van participanten kan gesteld worden dat er sprake is van een duidelijke relatie tussen crowdfundingvorm en participatiemotief. Er zijn hoofdzakelijk vier typen van crowdfunding te herleiden; donatie, voorverkoop, lening en aandelen. Er is sprake van crowdfunding in donatie als een financiële bijdrage wordt geleverd waar geen of symbolische prestatie tegenover staat. Bij crowdfunding in voorverkoop wordt een tegenprestatie in de vorm van een materiële beloning geleverd aan de participant. Crowdfunding in voorverkoop kan sterke raakvlakken met doneren vertonen naar gelang de individuele motivatie van participanten verschillen. Bij een lening ontvangt de participant een financiële tegenprestatie (rendement) voor zijn of haar bijdrage aan het project. Bij crowdfunding in aandelen ontvangt de participant een aandeel in de onderneming van de initiatiefnemer, veelal uitgekeerd in rendement. Hier geldt echter vaak een groter risico dan bij crowdfunding in lening. Waarom werkt crowdfunding?
Antwoord gevende op de vraag ‘waarom werkt crowdfunding?’ kan gesteld worden dat crowdfunding werkt wanneer een initiatief voldoende relevant is voor een groep participanten, die gemotiveerd zijn om deel te nemen in het project. Hierin lijken sociale, functionele, financiële en emotionele motieven een rol te spelen in de afweging wel of niet bij te dragen. Immers, wil een project doorgang kunnen vinden, dan moet het doelbedrag behaald worden. De bundeling van participanten rondom een initiatief bepaalt de invulling van crowdfunding als sociaal instrument. Crowdfunding stelt in staat maatschappelijk bij te dragen, een gemeenschap te vormen en betrokkenheid te creëren. De categorisering van de vier motieven; financieel, sociaal, functioneel (i.e. materieel) en emotioneel, zijn driehoekmatig uiteengezet, hetgeen de complexiteit van veelvoud aan motieven, waarvan sprake kan zijn, laat zien. In de driehoek kan sprake zijn van verschillende posities van een participant. Belangrijk te noemen is dat geen sprake is van een scheiding van motieven. Er zal sprake zijn van een combinatie van motivaties voor deelname aan het project. Motieven voor deelname aan crowdfunding kunnen per participant, type project of crowdfundingsvorm, verschillen.
Figuur 26: Motivaties voor participeren in crowdfunding (eigen werk)
65
Een crowdfunding campagne krijgt en genereert aandacht en publiciteit door en aan participanten. Participanten delen hun deelname of dragen bij aan de bekendheid van de campagne. Doordat participanten buiten het netwerk van de initiatiefnemers het project onder de aandacht brengen worden participanten buiten het netwerk geactiveerd; het zogenoemde sneeuwbaleffect. De genoemde motieven van participanten voor deelname aan crowdfunding project zijn eveneens in relatieschema aan te duiden waarvan de relaties tussen individuele motieven in het empirisch onderzoeksdeel kan worden uitgelicht.
Schuld, empathie
Ervaring & ! enthousiasme
Investerings! mogelijkheid
Rendement
Geluk, verblijding
Voldoening! verkrijgen
Financieel
Materiële tegenprestatie
Persoonlijke! binding
Emotioneel
Identiteit
Nieuwe producten of! functies
Functioneel
Status en ! reputatie Immateriële tegenprestatie
Sociaal Gevoel van ! betrokkenheid
Ondersteunend ! willen zijn
Participeren! gemeenschap
Filantropie Persoonlijke relatie
Ondersteunen ! initiatiefnemer
Ondersteunen ! (goed) doel of initiatief
Formalisering ! bestaande! relatie
Figuur 27: Motivaties voor participeren in crowdfunding gekoppeld aan geconstateerde categorie (eigen werk)
66
Analysekader Invalshoek
Informatie bekend of wijze van beantwoorden
Welke motieven kent de initiatiefnemer voor toepassing van crowdfunding ?
Motieven van initiatiefnemers voor de keuze van crowdfunding kunnen zijn:
Onder initiatiefnemer wordt verstaan een private of civiele actor met een initiatief die een crowdfunding campagne heeft gestart.
Financieel 1. Financieringsbehoefte vervullen 2. Kosten verlagen 3. Aantrekken traditionele financiering Sociaal 1. 2. 3. 4. 5.
Gemeenschap vormen rondom een initiatief Connecties en netwerk uitbreiden Behoefte sociaal goed te doen Bijdragen aan een gemeenschap Sociale binding / betrokkenheid creëren
Marketing 1. 2. 3. 4.
Bekendheid genereren Publiciteit / hypevorming / interesse creëren Interesse creëren Overige marketingdoeleinden: bv. Klantenkring realiseren
Onderzoek 1. Indicator van vraag 2. Erkenning verkrijgen 3. Feedback / productverbetering 4. Informatiebehoefte / marktonderzoek Emotioneel 1. Reputatie en status 2. Gevoel van opwinding en enthousiasme 3. Iets voor elkaar krijgen 4. Sociale binding 5. Persoonlijke vaardigheden verbeteren of ambities 6. In controle blijven Welke motieven kent de participant voor deelname in een crowdfunding project?
Motieven van participanten zijn: Het verkrijgen van een financieel, sociaal en/of materieel(functioneel) rendement. Vaak is sprake van een combinatie van motieven onder andere afhankelijk van de initiatiefnemer, het initiatief en het type crowdfunding. Ook emotionele motieven kunnen sterk meespelen.
Onder participant wordt verstaan de individuele burger die een financiële bijdrage levert aan een crowdfunding campagne die open staat voor bijdragen van iedereen, vanuit mogelijk verschillende motieven.
Financieel: 1. Rendement 2. Toegang tot een investeringsmogelijkheid Functioneel: 1. Verkrijgen van een beloning 2. Verkrijgen van een materiële tegenprestatie. 3. vroege toegang tot nieuwe producten of functies Sociaal: 1. 2. 3. 4. 5. 6.
Filantropie Gemeenschapsparticipatie Ondersteunen van een goed doel Ondersteunen van een goed product, service of idee (persoonlijke) relatie formalisering van relatie
Emotioneel: 1. Gevoel van betrokkenheid 2. Persoonlijke binding, relatie 3. Ondersteuning of ondersteunend willen zijn 4. Voldoening, of voldoening verkrijgen 5. Ervaring, enthousiasme 6. Geluk, verblijding 7. Identiteit 8. status, reputatie 9. Schuld en empathie
67
Welke motieven kent traditionele actor voor deelname in een crowdfunding project?
Motieven van traditionele actoren om te participeren na een succesvolle crowdfundingcampagne of het faciliteren van een crowdfunding campagne kunnen zijn idem als bovenstaande motieven van initiatiefnemers, aanpassingen zullen moeten blijken uit het empirisch onderzoeksdeel. Onder traditionele actor wordt verstaan een publieke of private actor die van over het algemeen een sterke invloed kent op vastgoed en/of stedelijke ontwikkelingsprojecten. Het betreffen investeerders (>10.000 euro), beleggers, projectontwikkelaars, banken en lokale overheden en overheidsbedrijven.
In hoeverre is crowdfunding een sociaal, financieel, marketing of onderzoekinstrument? Rol van crowdfunding in vastgoed- en stedelijke ontwikkelingsprojecten Locatiegebondenheid
Antwoord kan gegeven worden op basis van het al dan niet aantreffen van hiervoor genoemde motieven in de bestudeerde casussen van crowdfunding in vastgoed- en stedelijke ontwikkelingsprojecten.
Antwoord kan gegeven worden op basis van de in de casussen geleerde bevindingen en motieven van betrokken actoren.
Vastgoed is een uniek product in de zin dat het locatiegebonden is, het is gekoppeld aan een plek / plaats die voor participanten al dan niet relevant is (sociale afstand en fysieke afstand). Fysieke afstand De reikwijdte van een project wordt onderzocht op basis van de fysieke afstand van het initiatief tot aan de participant. Sociale afstand De sociale afstand wordt onderzocht door bestuderen van de motivaties van participanten ten overstaande van het initiatief.
68
4. Casussen van crowdfunding in vastgoed- en stedelijke ontwikkelingsprojecten Om de onderzoeksvraag te kunnen beantwoorden (wat is de mogelijke toepassing van crowdfunding in vastgoed- en stedelijke ontwikkelingsprojecten?) zijn drie casussen waarin crowdfunding is toegepast in het stedelijk domein geanalyseerd. Op het moment zijn er nog niet veel projecten in Nederland maar het aantal is groeiend. De onderzochte casussen zijn de Luchtsingel in Rotterdam, Hardbitten in Almere en de Sodafabriek in Schiedam. De Luchtsingel betreft een voetgangersbrug geïnitieerd door architectenbureau ZUS, uit het oorspronkelijke masterplan voor het centrumgebied in Rotterdam. ZUS begon met de tijdelijke invulling van anti-kraakpand Schieblok. Hier ontstond een creatieve broedplaats. Met dezelfde filosofie richt ZUS zich nu op de buitenruimte rondom het Schieblok (Hol, 2012). ZUS besloot tot de realisatie van een brug uit het stedenbouwkundig plan aangezien het project financieel nog niet mogelijk was en besloot tot een crowdfunding campagne. Daarnaast haalde de luchtsingel de winst binnen voor het stadsinitiatief waardoor 4 miljoen euro aan subsidie werd vrijgemaakt. Hardbitten in Almere betreft een combinatie van winkel, hang- en uitgaansplek in het winkelcentrum van vastgoedbelegger Corio: een initiatief van een kleine groep jongeren, op zoek naar ‘hangruimte’ in de stad. Samen stapten een groep jongeren naar de eigenaar van het winkelcentrum, Corio, met het idee voor een ‘woonkamer’ in het winkelcentrum. Corio, kampend met leegstand in het winkelcentrum zag vermoedelijk potentie in het plan om een publiekstrekker te creëren en besloot de jongeren te helpen in het haalbaar maken van hun plan. Middels een crowdfunding campagne haalde Harbitten 25.000 euro om de eerste stappen te zetten. De Sodafabriek betreft de herontwikkeling van twee historische pakhuizen in Schiedam door restauratiearchitect Peter van Velzen. De gemeente Schiedam besloot het een kans te geven en verkocht het pakhuis voor een symbolisch bedrag van 1 euro. Eén van de initiatiefnemers is van beroep architect en verantwoordelijk voor het ontwerp van het toekomstige multifunctionele gebouw dat flexibele en veranderbare functies moet gaan herbergen. Middels een crowdfundingcampagne haalden de initiatiefnemers 75.000 euro op. De geanalyseerde casussen zijn geenszins een stedelijke (gebieds)ontwikkeling maar zijn een zelfstandige projecten die een relatie aangaan in een gebied of met de inwoners van een stad. Zij zijn daarmee zelfstandige vastgoed- of stedelijke ontwikkelingsprojecten. Er is reeds toegelicht dat de focus in dit onderzoek ligt op individuele ingrepen in de stad die tezamen onderdeel kunnen uitmaken van een stedelijke ontwikkelingsvisie op grotere schaal. Er is niet gekozen voor buitenlandse casussen omdat in dit onderzoek een uitspraak wordt gedaan voor een mogelijke toepassing van crowdfunding in de Nederlandse context. Er is in eerste instantie kennis en inzicht nodig naar het fenomeen: het ontstaan van crowdfundinginitiatieven voor vastgoed- en stedelijke ontwikkelingsprojecten in Nederland. Analyse van buitenlandse casussen zijn in dit onderzoek niet meegenomen vanwege de mogelijke invloed van de rollen die de burgerij, markt en overheid in de Amerikaanse of Britse casus vervult ten opzichte van de rollen in de Nederlandse context. Informatie over de casussen is in de eerste plaats verkregen door middel van het bestuderen van internetbronnen als de campagnepagina, de projectwebsite, de social media pagina evenals eventuele publicaties. Vervolgens zijn open interviews afgenomen met de initiatiefnemers, belangrijkste traditionele actor en de participanten aan de crowdfundingcampagne van de drie projecten. Dit is gedaan met behulp van semi-gestructureerde vragen die waar nodig zijn ingezet gedurende het open interview. Deze vragen zijn geformuleerd op basis van het hiervoor beschreven analysekader welk als onderliggend perspectief van de onderzoeker fungeert. Door het belichten van de casus vanuit het motief van alle drie de actoren kan met een totaal beeld een uitspraak gedaan worden over de potentieel succesvolle toepassing van crowdfunding in vastgoed- en stedelijke ontwikkelingsprojecten. Allereerst volgt per casus een introductie waarna aan de hand van de motieven per actor worden geanalyseerd aan de hand van de motieven uit het analysekader. Eveneens zijn van de casussen Hardbitten en de Sodafabriek de postcodes van participanten beschikbaar gesteld waardoor ook een uitspraak gedaan kan worden over de reikwijdte van de crowdfundingcampagnes. Van casus de Luchtsingel was deze data niet verzameld gedurende het plaatsvinden van de champagne, waardoor deze analyse niet gedaan kan worden maar van de indicatie van de initiatiefnemers moet worden uitgegaan.
69
70
4.1 De Luchtsingel Rotterdam In deze paragraaf zal de analyse van casus de luchtsingel worden uiteengezet. Allereerst volgt een introductie van de casus, het initiatief en de locatie (de context). Vervolgens zal worden ingegaan op de crowdfundingcampagne en het doel van de campagne (inhoud van de crowdfundingcampagne) en indien bekend wie de participanten zijn aan de campagne. Vervolgens wordt verder ingegaan op de totale financiering van het project en mogelijk andere financieringsvormen dan crowdfunding (middelen) gevolgd door een beschrijving van de belangrijkste betrokken actoren en hun motivaties (actoren). Tot slot volgen de resultaten uit het praktijkonderzoek waarin de gevonden motieven van de initiatiefnemer, de traditionele actor en participant naast het analysekader in het vorige hoofdstuk worden geplaatst. 4.1.1 Context
De Luchtsingel is in feite een voetgangersbrug in het centrum van Rotterdam. De betreffende voetgangersbrug stond al langere tijd in het masterplan voor het gebied ‘Rotterdam Central District’ maar werd na de financiële crisis in 2008 uitgesteld tot een eventuele eindfase i.e. een uitstel van tenminste 30 jaar wegens het tot een halt komen van de ontwikkelingsplannen voor het gebied. Vanuit het ontwerpperspectief van de initiatiefnemer van het project, architectenbureau ZUS, dient een stad dynamisch en kleinschalig te worden ontwikkeld. Als kantoorhouder in het gebied en tevens architect ontwikkelde ZUS een alternatieve visie voor het Rotterdam Central District. ZUS liet haar visie zien door te beginnen met de tijdelijke herontwikkeling van het Schieblok, een voormalig antikraakpand in eigendom van investeerder LSI dat momenteel door de luchtsingel wordt doorkruist; er is letterlijk een gat uit het pand gehaald voor de loopbrug.
Afbeelding ZUS, met links het Schieblok met daarop een dakakker, rechtsboven de herontwikkeling van de hofbogen en het deel van de Luchtsingel als spoorwegovergang en in het midden wordt Park Pompenburg gerealiseerd
Afbeelding plan Maxwan, eigen bewerking. Met rechts het projectgebied (omcirkeld) en links het Rotterdam Central District met het centraal station, de Weena en de Coolsingel als toplocaties
Figuur 28: plankaart Rotterdam Central District (Maxwan, 2007) met rechtsboven uitgelicht het Schieblok en de luchtsingel (ZUS, 2012)
De initiatiefnemer is het architectenbureau ZUS die begon met de tijdelijke invulling van antikraakpand Schieblok. Hier ontstond een creatieve broedplaats. Met dezelfde filosofie richt ZUS zich nu op de buitenruimte rondom het Schieblok (Hol, 2012). ZUS besloot tot de realisatie van een brug uit het stedenbouwkundig plan. Aangezien het financieel nog niet mogelijk was de brug te realiseren en besloot tot een crowdfunding campagne om een aanvang te maken aan de ontwikkeling van de brug. In het kader van de test-site heeft ZUS het initiatief genomen om de brug uit het stedenbouwkundig plan in tijdelijke vorm te realiseren. De gedachte daarachter is dat de tijdelijke
71
brug grote aantallen passanten door het gebied zal brengen, waardoor het draagvlak voor herontwikkeling en nieuwe functies toenemen (Hol, 2012). Daarnaast worden meerdere projecten aangehaakt op de ontwikkeling van de fysieke luchtbrug. Zo wordt park Pompenburg en een Dakakker gerealiseerd en het pand de ‘Hofbogen’ herontwikkeld. Tegelijkertijd worden evenementen als organisatie van een ‘Biergarten’ of open luchttheater georganiseerd. Architectenbureau ZUS wil hiermee laten zien dat er een andere manier van stadsontwikkeling past bij deze tijd, nog voor de financiële crisis van 2008 ontwikkelde ZUS een visie voor het gebied waarin kleinschalig wordt ontwikkeld. 4.1.2 Inhoud
De boodschap in de crowdfunding campagne luidde als volgt: “Bouw de Luchtsingel: wij bouwen een brug in het centrum van Rotterdam en we noemen deze de Luchtsingel. De Luchtsingel is een houten voetgangersbrug van 350 meter die Rotterdam Central District verbindt met de Hofbogen. Wij vinden dat hier op dit moment onvoldoende kwaliteit op straatniveau is en we gaan de voetgangersbrug bouwen als eerste stap in het verbeteren van dit gebied. Het idee voor de Luchtsingel is ontstaan in het Central District masterplan van de gemeente Rotterdam en Maxwan Architecten. In dit masterplan is vastgelegd dat de Schiestraat naar het verlengde van het Delftse Plein wordt verplaatst, waardoor de voetgangersbrug een logica op de lange termijn van het Central District krijgt. In het voortraject van onderzoek naar de brug heeft Zonneveld ingenieurs ondersteuning verleend.
In combinatie met een groot aantal andere stedelijke initiatieven en ontwikkelingen op straatniveau maken we zo binnen korte tijd van dit gebied een kwalitatief hoogstaande verblijfsruimte.” (ZUS, 2012 geciteerd door Hol, 2012). Deze boodschap richt zich duidelijk op het willen en gaan realiseren van een voetgangersbrug aangehaakt aan kleine andere deelontwikkelingen in het gebied. De campagne kent daarmee een tweeledig doel: een concreet en zichtbaar doel te weten het realiseren van een brug: een tweede doel betreft het verbeteren van een op dit moment achtergesteld gebied. De boodschap richt zich hiermee op zowel utilitair als maatschappelijk belang. Interessant gegeven is dat mensen een plank kunnen ‘kopen’ met daarop een naam of persoonlijke boodschap. Hiermee is de crowdfundingcampagne een donatie met symbolische (immateriële) tegenprestatie. Iedere burger en commerciële partij kan een plankje ter waarde van 25 euro sponseren met hierop een eigen naam of boodschap. Het betreft hier crowdfunding in donatie met een immateriële tegenprestatie: het verbinden van een naam of boodschap heeft symbolische zo niet emotionele waarde. Er zijn twee typen participanten te onderscheiden in de sponsoring van planken. Ten eerste de grootste groep: burgerparticipanten en ten tweede sponsoren ook commerciële en maatschappelijke partijen planken. Dit wegens marketingdoeleinden en het binden van de ‘naam’ aan het project naar het publiek toe.
Figuur 29: koop een plank webpagina (Luchtsingel, 2014)
Figuur 30: gerealiseerde plankdelen (eigen foto)
72
4.1.3 Middelen
Naast de crowdfunding campagne heeft de Luchtsingel meegedaan aan een door de gemeente Rotterdam uitgeschreven wedstrijd voor burgerinitiatieven, het zogeheten Stadsinitiatief waar inwoners van de stad in 2012 online konden stemmen op het beste idee. Het idee met de meeste stemmen verkrijgt vervolgens een subsidie van de gemeente voor realisatie van het project. Om hiervoor in aanmerking te komen moet 10% van de totale subsidiesom door de initiatiefnemer zelf worden ingebracht om draagvlak en inzettingsvermogen van de initiatiefnemer te tonen (bijlage 12). In de door ZUS opgezette crowdfunding campagne wordt deze 10% van het benodigd bedrag opgehaald middels crowdfunding (bijlage 11). 4.1.4 Actoren
Rondom de Luchtsingel is een stichting opgezet waarvan de bestuursleden eveneens de initiatiefnemers van het project zijn. Aan de stichting is eveneens een raad van advies gekoppeld waarvan de leden eveneens als ambassadeurs fungeren. Deze raad bestaat onder andere uit een voormalig directeur Gemeentewerken en Stadsontwikkeling, een waarnemend directeur Ruimtelijke Ontwikkeling van het ministerie van Infrastructuur & Milieu en een benoemd toezichthouder vanuit de Gemeente Rotterdam. Daarnaast kent de stichting een zogenoemd kernteam van belangrijkste betrokkenen uit de voormalige dienst Stadsontwikkeling van de gemeente Rotterdam, een aantal voormalig deelgemeenten, het Rotterdam Central District en de Hofbogen (het naastgelegen winkelcomplex/pand). Op schaal van de luchtsingel zijn de betrokken actoren ZUS architecten als initiatiefnemer, de traditioneel betrokken actor Gemeente Rotterdam, de (voormalig) medeverhuurder CODUM die tezamen met ZUS voor de tijdelijke ontwikkeling van het door de luchtsingel doorkruiste Schieblok verantwoordelijk was (bijlage 11). Dit pand maakt onderdeel uit van de investeringsportfolio van LSI project Invest die meerdere locaties in het Rotterdam Central District op de planning had en heeft staan (bijlage 11). In onderstaande figuur is geprobeerd de belangen van actoren in schaal (van links naar rechts groter wordend) uit een te zetten. Hierbij richten participanten zich op de Luchtsingel, Codum op het Schieblok, ZUS op de luchtsingel en een deel van het gebied. LSI op het aangrenzende Schieblok en de waardeontwikkeling van het gebied en de gemeente Rotterdam met een tweeledige pet op heeft enerzijds zeggenschap in het project en anderzijds een controlerende functie jegens het gebied en de actoren die daarin opereren.
Figuur 31: Actoren rondom de Luchtsingel uitgeet in schaal (eigen werk)
73
Motieven van de initiatiefnemer (bijlage 11) Het idee voor de luchtbrug blijkt voort te komen uit het masterplan van het Rotterdam Central District. Echter gezien de economische ontwikkelingen rond 2008 werd deze ontwikkeling gestaakt. In de periode voor 2008 had ZUS reeds een andere visie uitgewerkt voor de ontwikkelingen in het Rotterdam Central District en stelt dat kleinschaliger ontwikkelen een beter antwoord biedt op het ontwikkelen van hedendaagse steden. De ‘blauwdrukplanning’ is zo stelt ZUS een manier van ontwikkelen die economische groei tegengaat en kleine en middelgrote ondernemers gedwongen uit het gebied zou doen vertrekken. ZUS wenste met haar inzet in het project te laten zien dat er ook op kleinschalige wijze binnen een grotere visie ontwikkeld kan worden. Crowdfunding past volgens ZUS bij kleinschalige initiatieven en daarmee kleinschalige en stapsgewijze stedelijke ontwikkeling. De Luchtsingel fungeert voor ZUS als aanjager van de ontwikkeling in het gebied. De hoofdreden voor de inzet van een crowdfundingcampagne is de noodzaak tot financiering geweest later werden de andere consequenties duidelijk: “de eerste motivatie was wel financieel, het heeft ook wel andere consequenties het zorgt dus ook voor betrokkenheid, merken we heel erg; mensen die hier, ook toen de brug nog niet af was zag je echt dat mensen er toch op kwamen, mensen die foto’s kwamen maken, soms ook wel toeristen en mensen die met scheve hoofden op zoek waren naar hun plankje. We krijgen ook een hoop mensen op kantoor over de vloer die vragen van he waar is mn plank? En uitleggen dat het een hele emotionele waarde heeft want hun familie komt uit Rotterdam of het was voor hun overleden opa.” Er waren op het moment dat gestart werd met het initiatief geen andere financieringsvormen voorhanden. Mede gezien de realisatie van de brug door de gemeente Rotterdam was uitgesteld tot 2030 en ontwikkelaars ook niet bereid zouden zijn op dit moment te investeren in de openbare ruimte. ZUS wenste daarnaast ook mee te doen aan het stadsinitiatief van de gemeente Rotterdam waarbij voor 4 miljoen euro aan subsidie kon worden verkregen. Het stadsinitiatief is in 2012 door ZUS gewonnen maar voor het verkrijgen van de subsidie geldt een eigen financiering van 10%. Om dit te kunnen voorzien blijft de crowdfunding essentieel voor de realisatie van de brug. Ook zorgde de crowdfunding voor eerdere realisatie en zichtbaarheid van gaande zijnde ontwikkeling; het door de initiatiefnemers gestelde doel werd hiermee concreet en zichtbaar voor het grote publiek. ZUS stelt dat de campagne ook heeft bijgedragen aan het winnen van het stadsinitiatief vanwege de sociale inbedding die de crowdfunding campagne teweeg bracht: :op het moment dat we wedstrijd liep hadden we gewoon al een enorme voorsprong op de concurrentie omdat het toch al ingebed was in de stad. Uiteindelijk hebben we twee keer zoveel stemmen gehaald als de nummer twee. En ik denk echt dat dat te maken heeft met het feit dat er door de crowdfunding al zoveel mensen bij betrokken waren en enthousiast waren, en daar iets voor wilden doen.” Naast dat de eerste motivatie financieel betreft heeft de crowdfunding campagne wel gezorgd voor een sterke sociale betrokkenheid die de initiatiefnemers ook zichtbaar werd door de vele vragen, verzoeken en verhalen die gedeeld werden. Deze sterke sociale en ook emotionele betrokkenheid is tweeledig allereerst heeft dit te maken met de verpersoonlijking van het initiatief door de mogelijkheid een persoonlijke opschrift op een gesponsord plankje te zetten en anderzijds de aard van het initiatief in relatie tot de stad Rotterdam. Planken kennen bijvoorbeeld opschriften als namen, liefdesrelaties, trouwdata, overlijdens- en nagedachtenisteksten. Deze verpersoonlijking brengt een sterk enthousiasme van participanten met zich mee. Bovendien maakt het een deelname fysiek en concreet: “…mensen willen bijdragen aan een concreet project, maar mensen vinden het ook fijn te zien dat er iets gebeurd. Je kan nu concreet zien waar je je geld aan geeft, en dat speelt ook mee. En misschien naast het gezamenlijk willen bereiken van een doel speelt ook mee dat mensen een fysiek aandenken hebben.” De initiatiefnemers stellen dat de crowdfunding campagne heeft gezorgd voor inbedding van het project nog voordat de wedstrijd van het stadsinitiatief van start ging. De bekendheid en sociale betrokkenheid die werd gecreëerd middels de crowdfunding campagne leverde een sterke voorsprong op in de wedstrijd van het stadsinitiatief en daarmee het aantrekken van traditionele investering. Ook is sprake van een wisselwerking, de crowdfunding campagne lijkt publiciteit te genereren en andersom resulteert meer publiciteit weer in de toename van animo voor de crowdfunding campagne. Bijzonder aan de crowdfunding campagne van ZUS is dat deze doorlopend is. De Luchtsingel mag van ZUS doorgroeien en projecten kunnen worden aangehaakt op de brug. Voor ZUS betekent de uiteindelijke realisatie van de luchtsingel (niet de crowdfundingcampagne) en de sterke sociale betrokkenheid die tijdens dit proces (het voeren van de campagne) wordt gecreëerd een vorm van erkenning van de door hun geambieerde visie van kleinschalige en incrementele stadsontwikkeling gebruikmakende van ‘de bestaande waarden van de stad’. Crowdfunding leent zich volgens de initiatiefnemer om een project om gang te helpen, door de publiciteit worden anderen mensen en partijen ook enthousiast. Wederom kiezen voor crowdfunding hangt er volgens de initiatiefnemer van af of sociale inbedding en opstartfinanciering van een project noodzakelijk is. Wel speelt volgens de initiatiefnemer een mogelijke verzadiging van crowdfundingprojecten een rol: “Ik denk ook wel dat er een soort
74
verzadiging kan ontstaan dus dat je niet te pas of te onpas moet gaan roepen van he ik ga maar crowdfunden”. De Luchtsingel was een van de eerste crowdfundinginitiatieven en heeft daarmee een groot voordeel gehad. Op het moment dat crowdfunding veel gebruikelijker wordt zou het zijn uniciteit kunnen verliezen. Crowdfunding zou zich lenen voor kleinschalige projecten maar in theorie ook grotere projecten: “Als je een project hebt met nationale of internationale relevantie, waarom zou het dan niet kunnen. Dus wat reikwijdte betreft kan het globaal zijn, maar qua grootte is de conclusie als het maar voldoende relevant is voor een grote groep mensen dan kan het in theorie heel groot zijn.”
Motieven van de initiatiefnemer - Luchtsingel, Rotterdam Overeenkomend met analysekader Financieringsbehoefte vervullen Financiële motieven Kosten verlagen Aantrekken traditionele financiering
Sociale motieven
Marketing motieven
Onderzoeksmotieven
Emotionele motieven
Overige motieven & bevindingen
Gemeenschap vormen rondom een initiatief Connecties en netwerk uitbreiden Bijdragen aan een gemeenschap Sociale binding creëren Bekendheid genereren Publiciteit of creëren van een hype Interesse creëren Andere marketingdoeleinden (klantenkring e.d.) Indicator van vraag Erkenning Feedback of productverbetering Informatiebehoefte of marktonderzoek Reputatie en status Gevoel van opwinding en enthousiasme Iets voor elkaar krijgen Een band hebben (Persoonlijke) vaardigheden of ambities In controle blijven Uniciteit
Aanvullingen en opmerkingen Aanvullende op het aantrekken van traditionele financiering vervult de crowdfunding campagne als een vereiste inbreng van het eigen vermogen. De crowdfunding campagne werd gestart vanwege een financiële noodzaak Achteraf bleken sociale motieven van crowdfunding sterk. Het wederom inzetten van crowdfunding zou gedaan worden als sociale inbedding van een project noodzakelijk is.
Een crowdfunding campagne creëert bekendheid mede door deze bekendheid stelt de initiatiefnemer een voorsprong gehad te hebben op het kunnen winnen van het stadsinitiatief i.e. er was al sprake van een netwerk. Geen
Min of meer, de initiatiefnemer wenst in zijn rol als architect en stedenbouwkundige te laten zien dat er ook andere wijzen van stedelijke ontwikkeling mogelijk is.
Een te groot aantal crowdfunding initiatieven in een specifiek gebied zou kunnen leiden tot verlies van uniciteit. De Luchtsingel had het voordeel een van de eerste crowdfunding campagnes te zijn in stedelijke ontwikkeling.
75
Motieven van de traditionele actor In het project van de Luchtsingel participeren in het project de gemeente Rotterdam als een van de toezichthouders, daarnaast zijn indirect betrokken de kantorenexploitant CODUM en ontwikkelaar c.q. vastgoedbelegger LSI project Invest. Voor exploitant CODUM die samen met initiatiefnemer ZUS de eigenaren waren van het Schieblok BV en daarmee verantwoordelijk voor de tijdelijke exploitatie van de door de luchtsingel doorkruiste Schieblok. CODUM stelt dat de crowdfundingcampagne ook voor het Schieblok directe publiciteit heeft gegeneerd en denkt dat hiermee ook destijds de animo voor het huren van ruimte in het Schieblok is vergroot (bijlage 14). Hierdoor is de exploitatie uiteindelijk ook rendabel genoeg geworden om door ontwikkelaar LSI, welke pachthouder van het Schieblok is te worden overgenomen om voor langere tijd te exploiteren. Hiervoor was sprake van een antikraakovereenkomst met het Schieblok BV. In theorie zou het voor een exploitant als CODUM mogelijk zijn om middels crowdfunding huurders te binden aan een gebouw door het crowdfunden van een openbare (horeca)voorziening maar hier is geen sprake van geweest. Eigenaar van het Schieblok dat de Luchtsingel doorkruist is LSI Project Invest. Luc Smits directeur van LSI ziet de sterke potentie van de Luchtsingel en de daaraan verbonden crowdfunding campagne voor de waardeontwikkeling van het direct omliggende gebied (bijlage 13). Waar voorheen geen activiteit of aandacht voor was is dat er nu wel. Smits spreekt van een aantrekkelijker gebied met een hogere gevoelswaarde bij mensen waardoor het ook aantrekkelijker kan gaan worden om in dit geval woningen, kantoren of een hotel te ontwikkelen. Het initiatief en de erdoor verworven de bekendheid van het gebied bij mensen is hiermee van waarde geweest voor de belegger. Interessant gegeven is dat de crowdfundingcampagne of het initiatief van de luchtsingel als kleinschalige ontwikkeling in het gebied essentieel wordt bevonden in deze fase waarin het project is geraakt. LSI ziet in vastgoed de potentie van crowdfunding als een manier om eigen vermogen in te brengen en in geval het bedrag in verhouding staat tot het uiteindelijk benodigd bedrag dan kan het een reden zijn voor het nafinancieren. Gezien de grote benodigde bedragen in vastgoed zal crowdfunding. volgens LSI nooit een vervangend financieel instrument kunnen zijn. Interessanter is misschien nog wel de maatschappelijke component van crowdfunding, volgens LSI kan crowdfunding daarmee ook voor een vastgoedbelegger positieve publiciteit opleveren (bijlage 13). De Gemeente Rotterdam is op twee manieren betrokken bij de Luchtsingel, allereerst vanuit het belang van de stad en daaraan gekoppelde wet- en regelgeving en ten tweede als direct betrokkene in de Raad van Advies van stichting de Luchtsingel. Vanuit de gemeente Rotterdam zaten hier opeenvolgend directieleden van de diverse gemeentelijke diensten in, om enigszins belangenverstrengeling te kunnen voorkomen is een gepensioneerd directielid van de gemeente Rotterdam gevraagd plaats te nemen in de Raad van Toezicht (bijlage 12). Hetgeen fungeert als toezichthouder op met name de financiële middelen die verkregen zijn vanuit het stadsinitiatief en het publiekelijk beeld van de Luchtsingel. Een betrokkene vanuit de gemeente Rotterdam die verantwoordelijk is voor het op gang krijgen van ontwikkelingen, en bij elkaar brengen van mensen in het gebied stelt dat de crowdfunding campagne geen rol heeft gespeeld in de houding van de gemeente naar het initiatief. Wel betekende winst van het stadsinitiatief natuurlijk dat realisatie van de brug definitief kon doorgaan. Maar ook zonder het winnen van het stadsinitiatief zou de gemeente de campagne hebben aangemoedigd. De betrokkenheid van iemand met een gemeentelijke achtergrond heeft betrekking op het bewaken van de verkregen financiering vanuit het stadsinitiatief. De gemeente Rotterdam heeft een duidelijk beeld, het is door de subsidie van de gemeente dat de brug er uiteindelijk komt. Maar het blijft volgens de geïnterviewde van de gemeente Rotterdam een burgerinitiatief, waarbij je burgers betrokken moet maken, hierin vervult de crowdfunding campagne een duidelijke rol. Een crowdfundingcampagne zou ook bij dragen aan het creëren of toetsen van maatschappelijk draagvlak voor een project (bijlage 12). Daarnaast levert de publiciteit rondom de campagne en medewerking van de gemeente daarin ook een positief imago op voor de gemeente Rotterdam. Gezien kleinschalig ontwikkelen de toekomst heeft zou de gemeente het gebruik van crowdfunding moeten ondersteunen zolang projecten niet in strijd zijn met wet- en regelgeving. Een gemeente moet niet zelf willen crowdfunden maar dergelijke projecten faciliteren of motiveren. Wel wordt door de ondervraagde van de Raad van Toezicht verondersteld dat bij toename van het aantal initiatieven de uniekheid en daarmee de motivatie om te participeren mogelijk afneemt. Crowdfunding moet niet een manier zijn om financiële middelen te verwerven maar wegens een sociaal en maatschappelijk component. Het op deze wijze ontwikkelen van je stad draagt bij aan het tegengaan van verloedering, ombuiging en op gang brengen van waardeontwikkeling voor je stad.
76
Motieven van de traditionele actor – Luchtsingel, Rotterdam CODUM LSI Project Invest
Gemeente Rotterdam
Financiële motieven
Sociale motieven
Vergroting huurinkomsten
Waardeontwikkeling
Inbreng eigen vermogen
Vergroten huurinkomsten door meer bekendheid aangrenzend kantoorpand Schieblok
Bekendheid en mensen naar het gebied trekken zorgt voor waardeontwikkeling van het bezit in het gebied
Inbreng eigen vermogen voor verkrijgen aanvullende financiering (subsidie)
Sociale binding
Sociale binding: Crowdfunding als middel om burgers betrokken te maken.
Gemeenschap vormen rondom een initiatief Een crowdfunding campagne zou in theorie kunnen leiden tot sociale binding van huurders Marketing motieven
Onderzoeksmotieven
Emotionele motieven
Overige bevindingen
Bekendheid genereren: Bekendheid voor de Luchtsingel betekende ook bekendheid voor het Schieblok en aantrekken van huurders
Behoefte sociaal goed te doen. Bijdragen aan een gemeenschap Bekendheid genereren: Het crowdfunding initiatief creëerde positieve bekendheid voor het gebied, en trek bezoekers naar het gebied. Indicator van vraag
City Marketing: Burgerinitiatieven en bekendheid voor deze initiatieven creëren een positief stadsimago
Marktonderzoek
Marktonderzoek
Een crowdfunding campagne zou aanleiding kunnen zijn om over te gaan om aanvullende financiering omdat een draagvlak is getoond.
Een crowdfunding campagne geeft aanleiding om over te gaan op aanvullende financiering of faciliteren van een initiatief omdat draagvlak is getoond. Reputatie en status
Indicator van vraag
Een te groot aantal crowdfunding initiatieven in een specifiek gebied zou kunnen leiden tot verlies van uniciteit.
77
Motieven van de participant
(bijlagen 15 & 16) “De hoofdreden is gewoon omdat ik een Rotterdammer ben, klaar.”
Motieven van de participant lijken zich te kenmerken door het willen bijdragen aan een goed initiatief dat waarde toevoegt aan de stad. Ondervraagden spreken van het willen ondersteunen van een goed doel. De verpersoonlijking van de brug middels het vermelden van een persoonlijke tekst maakt bovendien dat de brug een sterke emotionele band voor participanten geeft zo spreekt een participant van het ‘kopen’ van een plank voor zijn moeder en verklaart mee te hebben gedaan omdat ‘hij Rotterdammer is’ (bijlage 15). Deelname wordt ook als iets leuks gezien: “het was leuk als we die stadswandeling doen en dat die klasgenoten van ons onze planken ontdekken”. Participanten lijken zich met name te identificeren met het gebied of de stad zo kende een participant het gebied uit zijn jeugd. Ook zijn participanten bereid om zich in te zetten voor de leefbaarheid van de stad en eigen initiatieven te willen ondersteunen. Zo zegt een van de ondervraagde participanten: “Kijk dat heb je met Rotterdam, Rotterdam die hebben gebouwd na de oorlog maar ze zijn vergeten dat er ook nog mensen wonen, begrijp je. Ja, er hoefde niet geleefd te worden. Ik roep al jaren als je daar ergens op de Maasboulevard een patatkraam neerzet komt er mens op af. Maar ja dat werd tegengehouden, als er een kunstenaar of muzikant voor het Stadhuis gaat staan wordt hij weggejaagd. Wat in Amsterdam honderd keer kan dat kan in Rotterdam niet. En dan komen er een paar mensen met zulke ideeën, dat is hetzelfde als bij de haven bij de Lourenskerk, met een wildwaterbaan midden in de stad. Mooier kan je niet hebben” (bijlage 15). Op de vraag waarom participanten aan een crowdfunding campagne mee zouden doen dan stelt een participant dat projecten moeten bijdragen aan de stad, iets toe kunnen voegen en een gemeente zou daarin mee moeten investeren. Een andere participant stelt dat ondersteunen van een goed doel belangrijk is of dat het dicht bij de persoonlijke interesses moet liggen (bijlage 16). Onder de ondervraagden is een verschillende in betrokkenheid te constateren. Een participant uit de omgeving lijkt sterker betrokken te zijn bij het initiatief dan iemand van buiten de directe omgeving. Zo heeft de lokale participant familieleden en andere mensen overgehaald mee te doen waarvan gedacht werd dat deze het project ook een ‘warm hart’ zou toedragen (bijlage 15). Ook wenst de lokale participant aanwezig te zijn tijdens de opening van het project, voor de participant van buiten de regio hoeft dit niet. De participant van buitenaf deelde de deelname wel middels facebook en draagt daarmee bij aan de verspreiding van het nieuws. Toch zijn beide participanten ‘hun’ plankje op wezen zoeken. Dat participanten deelname aan het project verpersoonlijken en het als ‘hun’ initiatief beschouwen blijkt ook uit het feit dat participanten het jammer zouden vinden als de nu tijdelijke brug zou moeten worden weggehaald. Er is geen sprake van financiële motieven omdat het hier een crowdfunding campagne in donatie betreft. Bij de ondervraagde participanten spelen functionele motieven ook niet direct een rol, aangezien zij niet zelf van de brug gebruik zullen maken maar wel de rol van brug voor het gebied kunnen waarderen. Reikwijdte (regionaal) Gedurende de looptijd van de crowdfunding campagne is door initiatiefnemer ZUS geen postcodegegevens van participanten verzameld. Er is in deze casus dan ook geen analyse gedaan van fysieke afstand van participanten tot de locatie van het project. In het interview met de initiatiefnemer kwam naar voren dat hij zelf het gevoel heeft dat participanten sterk regionaal zijn, te weten uit Rotterdam en omstreken. De meeste participanten lijken een band te kennen met de stad en de crowdfunding campagne is van symbolische betekenis door het binden van een naam of persoonlijke boodschap aan het project (bijlage 11). Daarnaast, zoals reeds aangegeven, identificeren participanten zich met de stad en staat het project ook ten dele symbool voor eigen initiatief van de burger zelf; de burger die zelf meebouwt aan de stad. Het is onmogelijk een eenheid te koppelen aan het begrip sociale of emotionele reikwijdte; gesteld kan worden dat participanten zich in dit project waarschijnlijk identificeren met de stad Rotterdam of zich sympathiseren met de symboliek van het project.
78
Motieven van de participant – Luchtsingel, Rotterdam
Financiële motieven
Functionele motieven
Sociale motieven
Overeenkomend met het analysekader Rendement Toegang tot een investeringsmogelijkheid
Niet van toepassing bij de crowdfundingvorm donatie
Verkrijgen van een materiele tegenprestatie Verkrijgen van een immateriële tegenprestatie (Vroege) toegang tot nieuwe producten of functies Filantropie Gemeenschapsparticipatie Ondersteunen van een goed doel Ondersteunen van een initiatiefnemer Ondersteunen van een goed product, service of idee Persoonlijke relatie Formalisering van een relatie
Emotionele motieven Gevoel van betrokkenheid
Persoonlijke binding Ondersteunend willen zijn Voldoening verkrijgen Ervaring, enthousiasme Geluk, verblijding Identiteit
Overige motieven en bevindingen
Aanvullingen en opmerkingen
Participanten kunnen zich betrokken voelen bij de stad en lijken het zelf initiatief te nemen, of ergens zelf aan bij te kunnen dragen te waarderen. Participanten binden zich sterk aan het project door verpersoonlijking. De boodschap op een plankje (de tegenprestatie) kent een sterke emotionele waarde. Identificering met de stad, het gebied of het laten zien van een identiteit lijkt belangrijk te zijn.
Status en reputatie Schuld en empathie Fysieke reikwijdte: regionaal Sociale reikwijdte: identificering stad of sympathiseren met symboliek
79
80
4.2 Hardbitten Almere In de volgende paragraaf volgt de contextbeschrijving van de casus Hardbitten. Vervolgens wordt ingegaan op de crowdfundingcampagne en het doel van de campagne (inhoud) en indien bekend wie de participanten zijn aan de campagne. Hierna wordt ingegaan op de inzet van financiële middelen in het project (middelen) gevolgd door een beschrijving van de belangrijkste betrokken actoren en hun rol (actoren). Tot slot volgen de resultaten uit het praktijkonderzoek waarin de gevonden motieven van de initiatiefnemer, de traditionele actor en participant naast het analysekader in het vorige hoofdstuk worden geplaatst (motieven). 4.2.1 Context
Medio 2013 komen een drietal studenten (Igor Sjerps, Kim Steenbreker en Peter Loggers) in Almere op het idee voor een eigen onderneming. Ze willen iets toevoegen wat ontbreekt aan de stad Almere, iets nieuws laten zien. Ze komen op het idee van een conceptstore met een mix van winkelruimte en verblijfsruimte. Het idee is een high end mode skateshop, een shop in shop concept voor startende of veelbelovende ontwerpers en een huiskamerbar; een woonkamer in het winkelcentrum. Het initiatief komt volgens de initiatiefnemers voort uit ‘het gemis van Almere’, de tekortkoming van culturele voorzieningen voor de doelgroep waar zij zelf toe behoren. De initiatiefnemers kennen een sterke band met Almere gezien zij hier zijn opgegroeid. Toch misten ze een door hun genoemde ‘levendigheid’ in de stad, waarvoor naar de hoofdstad gereisd moest worden. Er moest meer te doen zijn doordeweeks en meer diversiteit komen. Gedreven door de droom van een eigen onderneming wordt het idee bij de eigenaar van het winkelcentrum gepitcht. De eigenaar, vastgoedbelegger Corio ziet wat in de enthousiasme van de jongeren, om zo de levendigheid van haar centrum te verbeteren en daagt hen uit met een haalbaar businessplan te komen. De huidige hieruit voortkomende functie is een mix van skatewinkel inclusief skateramp, shop-in-shops voor kleding e.d. en een bar inclusief hangplek. Op dit moment is de winkel opgeleverd en draaiende. Naar verwachting zal de winkel binnen het gestelde termijn kunnen uitbetalen aan haar participanten (bijlage 6).
Figuur 32: Plattegrond winkelindeling Hardbitten (Hardbitten.nl, 2014)
81
4.2.2 Inhoud
Crowdfundingcampagne “ Het is tijd voor een tegengeluid binnen het stadshart van Almere. Nu eens even geen keten, ‘nieuwe’ outlet, all-you-can-eat vreetschuur of nagelstudio. Over een niet al te lange tijd wil HARDBITTEN AND THE OTHERS haar deuren openen; de conceptstore die de stad een ziel geeft, een slaapstad, een betonnen, kale vlakte zonder cultuur en waar vooral niks te beleven valt. Vooroordelen over Almere bestaan er genoeg. Maar de New Town is ook fijn. Er is veel groen, de architectuur is opvallend en er is ruimte. Toch is het de 'sociale leefbaarheid' die nog wat te wensen overlaat, vooral onder jongvolwassenen. Het winkelaanbod, het uitgaansaanbod, de kunsten cultuursector: het is in Almere net niet onderscheidend of spannend genoeg. En dat terwijl die drie factoren voor ons, jongvolwassenen (16 -30 jaar), nu net zo belangrijk zijn. Op dit moment verruilen wij ons ruime appartement in eigen stad daarom liever voor een bezemkast in Amsterdam of Utrecht. Resultaat? Een steeds meer eenzijdige bevolkingsopbouw in Almere. En dat is natuurlijk geen positieve ontwikkeling als het gaat om de verdere uitbouw van de stad. Ons plan brengt de drie factoren die een sociale leefbaarheid bevorderen bijeen, en geeft Almeerse jongvolwassenen daarmee een reden om in eigen stad te blijven. Sterker nog: het geeft jongvolwassenen van buiten Almere een reden om eens een bezoek aan de veelbesproken New Town te brengen. Vol trots presenteren wij: HARD BITTEN AND THE OTHERS. Een conceptstore waarin de werelden van skate, fashion, lifestyle en kunst- en cultuur bij elkaar komen, in een pand van meer dan duizend vierkante meter middenin het Almeerse stadshart.” (Crowdaboutnow, 2014a) Deze boodschap richt zich duidelijk op het willen toevoegen van iets dat ontbreekt in de stad. Het spreekt duidelijk inwoners van Almere aan en een specifieke doelgroep van jongvolwassenen. Het roept daarnaast ook een sociaal belang op; sprekende van ‘diversiteit’, ‘sociale leefbaarheid’, ‘eenzijdigheid’ en halt toeroepen aan het wegtrekken van jongvolwassenen uit de stad Almere. Het betreft hier crowdfunding in lening met materiële tegenprestatie; rente op het geïnvesteerde bedrag.
Crowdfundingvorm: lening
Figuur 33: campagnepagina Hardbitten (Crowdaboutnow, 2014)
82
4.2.3 Middelen
Benodigd bedrag De totale financieringsbehoefte betreft een bedrag van 142.000 euro. Interessant gegeven is dat slechts een klein deel van dit bedrag, te weten 20.000 euro is besloten om middels crowdfunding te verkrijgen. Daarnaast is sprake van een flexibele huurovereenkomst met vastgoedbelegger Corio waarbij in de eerste maanden geen huur is betaald en daarnaast in de beginfase van de onderneming met een verlaagde huurprijs wordt gerekend (interview). Hardbitten verwacht na een jaar een omzet van 700.000 euro behaald te hebben (Crowdaboutnow.nl, 2013a). Uit de campagnepagina van Hardbitten (Crowdaboutnow.nl, 2013) kunnen de volgende gegevens verzameld worden: het doelbedrag van de crowdfundingcampagne a 20.000 euro is met een opgehaald bedrag van 23.135 euro met 15% overschreden. In ruil voor een individuele investering ontvangt een participant 4,7% rente per jaar over een looptijd van 50 maanden. Totaal hebben 125 participanten meegedaan aan de campagne waarbij deze voor een bedrag van 25, 50, 250 of 500 euro of meer konden deelnemen. In onderstaande tabel worden de genoemde beloningen en het aantal participanten per type beloning uiteengezet op basis van de categorie die investeerders hebben aangeklikt tijdens het maken van een investering. Deze informatie is transparant en voor iedereen te vinden op de campagnepagina (Crowdaboutnow.nl, 2013). Opvallend is een hoog aantal deelnemers onder de 250 euro en de verhouding familie, vrienden en kennissen tegenover onbekenden van 55:70 ervan uitgaande dat familieleden, vrienden en kennissen zich niet ervan weerhouden om aan te geven dat zij onder deze categorie vallen. Participanten naar aantallen en typen per investeringsbedrag Geïnvesteerd bedrag;
1. 25 t/m 49 euro
Materiele tegenprestatie
2. 50 t/m 249 euro
3. 250 t/m 499 euro
4. 500 euro
5. > 500 euro
4,7 % rente / jaar over 50 maanden plus realisatie functie
Type tegenprestatie Immateriële tegenprestatie
Uitnodiging lanceringsfeest
Familielid
17
3
Idem als 1 plus naam op de wall of fame 9
Idem als 2 plus customized skateboard 2
Idem als 3 plus VIP klant altijd 10% korting
1
2
Vrienden & Kennissen
38
18
16
1
3
0
Fans
41
11
23
6
0
1
Onbekend
29
17
9
0
0
3
Totaal aantal
125
49
57
9
4
6
Type participant
Schema van type participanten op basis van de campagnepagina (Crowdaboutnow.nl, 2013)
83
4.2.4 Actoren
Het project is gehuisvest als een commerciële winkelfunctie in het winkelcentrum van Almere waarvan vastgoedbelegger Corio de eigenaar is. De winkelruimte betreft een moeilijk verhuurbare locatie in verband met de grootte van het pand en de ligging beneden maaiveld, en stond reeds twee jaar leeg. Voor een vastgoedbelegger als Corio is het uiteindelijk van betekenis dat er waarde wordt gecreëerd voor het winkelcentrum en daarmee de waarde van het in eigendom zijnde vastgoed i.e. waardeontwikkeling van het vastgoed (bijlage 10). Uit gesprekken blijken naast participanten ook bedrijven te zijn die bepaalde benodigdheden hebben gesponsord gedurende de campagne zoals meubels en dj apparatuur. Betreffende sponsoren wensen een merknaam te binden met het concept en imago van Hardbitten & The Others. Deze sponsoren zijn niet ondervraagd, maar te denken valt aan meubelstukken en geluidsapparatuur. In de campagne zijn twee soorten participanten te onderscheiden, te weten de specifieke doelgroep van de functie en participanten die zich willen inzetten voor Almere of omgeving met de behoefte goed te doen.
Figuur 34: Actoren in het project Hardbitten (eigen werk)
Motieven van de initiatiefnemer (bijlage 6) Uit de interviews met twee initiatiefnemers van Hardbitten & The Others komen aan aspecten naar voren die in de crowdfunding een rol hebben gespeeld. Enkele van deze motieven zijn van te voren niet voorzien andere motieven spelen geen rol in de keuze voor crowdfunding maar vormen wel een onderdeel van de crowdfunding campagne. Opvallend aan de campagne van Hardbitten is dat een relatief laag bedrag van 20.000 euro noodzakelijk is geweest dit is letterlijk het startgeld geweest voor de onderneming. Dit startgeld is eerst middels een banklening geprobeerd te verkrijgen, tevergeefs waardoor crowdfunding voor de initiatiefnemers de enige optie blijkt te zijn geweest. De crowdfunding campagne vervult dus duidelijk een financiële noodzaak opdat er geen andere alternatieven voorhanden waren en banken inkomsten of onderpand wensten te zien. Opvallend is dat de succesvolle crowdfundingcampagne voor zowel de initiatiefnemer als vastgoedbelegger Corio een bevestiging is geweest van de vraag. Om het plan doorgang te laten vinden wilde de eigenaar graag zien dat er draagvlak is voor het initiatief, welke de crowdfunding heeft laten zien. Gezien Corio een flexibele huurovereenkomst en verlaagde huurprijs hanteert in de eerste fase van de onderneming is hiermee eigenlijk ook een vorm van traditionele financiering aangetrokken doormiddel van een combinatie van het pitchen van een initiatief, een haalbaar plan, de bevestiging van de vraag vanuit de crowdfunding campagne. Ook heeft de betreffende contactpersoon van Corio naar Hardbitten toe een rol van coach op zich genomen. Corio heeft hiermee een actieve bijdrage geleverd.
84
De initiatiefnemers merken op dat mensen zich betrokken voelen bij het project, tijdens de campagne hebben veel mensen, ook mensen die zij niet kenden zich als ambassadeurs van de campagne opgesteld. Nu het concept is gerealiseerd merken zij dat veel participanten op de evenementen afkomen en betrokken blijven. Er heeft zich een duidelijke gemeenschap rondom het initiatief gevormd. Wel stellen de initiatiefnemer dat een langere en beter uitgedachte crowdfunding campagne goed kunnen werken om een nog grotere betrokken gemeenschap te realiseren uit de directe doelgroep. De gevormde gemeenschap is tweeledig en bestaat globaal gezien uit twee soorten participanten ten eerste te weten de directe doelgroep van Hardbitten en ten tweede uit mensen, met name uit Almere, die zich willen inzetten voor de stad of ouders van mensen uit de doelgroep die zich willen inzetten voor de stad. Een deel van de gevormde gemeenschap uit de crowdfunding campagne behoort tot de klantenkring. Een langere en beter uitgedachte crowdfunding campagne zou ook leiden tot meer investeerders uit de directe doelgroep volgens de initiatiefnemers en daarmee een nog sterker betrokken gemeenschap, en sterkere sociale binding. Daarnaast had dit volgens de initiatiefnemers kunnen zorgen voor een nog grotere bekendheid dan dat nu is verkregen met de crowdfunding campagne. Gesteld wordt dat er draagvlak gecreëerd wordt van mensen die achter de initiatiefnemer staan en door een crowdfunding campagne een grote groep klanten kan binden en een grote bekendheid geniet nog voordat de winkel is geopend. Daarnaast merken de initiatiefnemers op dat ook merken zich aan het initiatief willen binden, en spullen doneren; “Eigenlijk hebben we alles een beetje gehosseld en dat soort dingen krijg je ook allemaal voor elkaar doordat je die crowdfunding doet. En zo zie je dat ook bedrijven zich aan je concept en het identiteit van je concept willen binden.” Duidelijk is dat in de campagne van Hardbitten het ophalen van een bedrag middels crowdfunding dienst heeft gedaan als indicator van de vraag. Zo stellen de initiatiefnemers dat het voordeel van een campagne is dat het plan getoetst kan worden, wanneer het doelbedrag niet behaald zou worden is het plan niet haalbaar of nog niet 100% goed. Daarnaast heeft het de initiatiefnemers erkenning geboden van het feit dat zij als startende ondernemers op de goede weg zaten, en niet enkel zijzelf in het plan geloofden. Zo zijn ook kennissen en met name familieleden met een kritische houding naar het initiatief toe volgens de initiatiefnemers van houding te zijn veranderd door het succes van de campagne. Ook zou er dusdanig contact zijn met sommige investeerders tijdens de door Hardbitten georganiseerde evenementen waardoor een ideeën kunnen worden voorgedragen en feedback kan worden verkregen. Duidelijk wordt uit het interview met de initiatiefnemers dat zij in eerste instantie met een gevoel enthousiasme en naïviteit de crowdfunding campagne instapten. Het geloof achter het plan en hun onderneming was zo sterk dat in eerste instantie verwacht werd dat een crowdfunding campagne zo gehaald zou worden. Dit bleek zeker niet zo te zijn, maar het moeten pitchen, netwerken en continue op zoek gaan naar investeerders heeft henzelf als startende ondernemers verder ontwikkeld. Wel merken de initiatiefnemers op dat een crowdfunding campagne een zeer intensief traject is, maar gezien de voordelen op het gebied van marketing en het vergroten van je netwerk en versterken van de gemeenschap zouden ze voor een eventueel vervolgtraject weer kiezen voor crowdfunding. De initiatiefnemers verwachten dat als er meer tijd wordt uitgetrokken voor de voorbereiding van de campagne en een langere doorlooptijd er meer profijt van deze ‘neveneffecten’ op marketing- en sociaal gebied zijn door de enorme betrokkenheid die mensen hebben en de binding die je met je directe doelgroep kan verkrijgen.
85
Motieven van de initiatiefnemer - Hardbitten Almere Overeenkomend met analysekader Financieringsbehoefte vervullen Financiële motieven Kosten verlagen Aantrekken traditionele financiering Gemeenschap vormen rondom een Sociale motieven initiatief Connecties en netwerk uitbreiden Bijdragen aan een gemeenschap Sociale binding creëren Bekendheid Marketing motieven genereren Publiciteit of creëren van een hype Interesse creëren Andere marketingdoeleinden (klantenkring e.d.) Onderzoeksmotieven
Indicator van vraag Erkenning Feedback of productverbetering
Aanvullingen en opmerkingen
Een goede klantenkring realiseren uit de crowdfundingcampagne doormiddel van sociale binding van participanten vereist een goed uitgedachte campagne met lange looptijd. Nu was de druk te groot waardoor investeringen nodig waren van participanten buiten de directe doelgroep.
Gedurende de crowdfunding campagne is niet sprake geweest van feedback. Achteraf vormen participanten wel degelijk een testmedium voor ideeën.
Informatiebehoefte of marktonderzoek
Emotionele motieven
Overige motieven & bevindingen
Reputatie en status Gevoel van opwinding en enthousiasme Iets voor elkaar krijgen .. (Persoonlijke) vaardigheden of ambities In controle blijven Tijd en energie
Hechte klantenkring realiseren of doen groeien
Het voeren van een crowdfunding campagne kost veel meer tijd en energie dan van te voren ingeschat. De meerwaarde van de campagne op sociaal en marketingvlak werd pas achteraf duidelijk. Het wederom voeren van een campagne zou zijn om de bestaande gemeenschap van participanten in de doelgroep verder uit te breiden. Deze marketing meerwaarde weegt sterker op dan de tijd en energie die in de campagnevoering moet worden gestopt.
86
Motieven van de traditionele actor (bijlage 10) Voor de vastgoedbelegger speelt op de lange termijn de waarde van hun vastgoed en daarmee de aantrekkelijkheid van het winkelcentrum, het voorkomen of invullen van leegstand en creëren van aantrekkingskracht een rol voor het faciliteren van het project van Hardbitten. De reden voor Corio om mee te doen aan het initiatief van Hardbitten komt niet voort uit de crowdfunding campagne maar uit het eerste concept dat gepitcht werd door de startende ondernemers evenals hun lef en passie. Wel vormde de campagne een bevestiging voor definitieve samenwerking omdat hiermee een vraag werd laten zien. In geval van Hardbitten draagt het initiatief op zichzelf bij aan de aantrekkingskracht, een naar het gevoel vergroting van de passantenstroom en verjonging en daarmee diversificatie van de doelgroep waardoor een groter publiek kan worden aangetrokken. De crowdfunding campagne speelt daarin niet mee, maar maakt wel Hardbitten tot wat het vandaag is geworden. De crowdfunding campagne maakte voor Corio duidelijk dat er sprake was van een draagvlak vanuit de doelgroep en vormde daarmee een bevestiging om ook financieel mee te helpen. Crowdfunding zou hiermee voor startende ondernemers een manier zijn om een vraag te toetsen of om afhankelijk van factoren (als leegstand, aantrekkingskracht, vergroting passantenstromen, aantrekken nieuwe doelgroepen) een beslissing te nemen om wederom een project te ondersteunen. Het ondersteunen van toekomstige initiatieven blijkt een goede mogelijkheid te zijn, zolang er sprake is van een goed verhaal en een initiatief die op enige wijze waarde toevoegt aan het winkelcentrum. In het geval van Hardbitten heeft de crowdfunding campagne voor Corio gefungeerd als indicator van vraag en aanvulling op marktonderzoek, het gaf de bevestiging die noodzakelijk was om door te gaan en leverde de benodigde financiële middelen. Volgens Corio past deze manier in de veranderende markt van aanbod gestuurd naar vraag gestuurd. In een campagne waarbij inwoners uit de stad mee kunnen doen betekent dit een invulling vanuit de vraag van de stad. Ook wanneer de markt weer aantrekt zouden volgens de belegger dergelijke initiatieven levensvatbaar blijven. Crowdfunding is iets nieuws en vaak nog uniek, toch past het volgens Corio in de houding die je als retailbelegger moet aannemen omdat je moet weten wat er in je lokale markt speelt en ook lokale doelgroepen moet kunnen blijven aantrekken.
87
Motieven van de traditionele actor - Hardbitten Almere Overeenkomend met analysekader Financieringsbehoefte vervullen Financiële motieven Kosten verlagen Aantrekken traditionele financiering Gemeenschap vormen rondom een Sociale motieven initiatief Connecties en netwerk uitbreiden Bijdragen aan een gemeenschap Sociale binding creëren Bekendheid Marketing motieven genereren Publiciteit of creëren van een hype Interesse creëren Andere marketingdoeleinden (klantenkring e.d.) Indicator van vraag Onderzoeksmotieven Erkenning Feedback of productverbetering Informatiebehoefte of marktonderzoek Reputatie en status Emotionele motieven Gevoel van opwinding en enthousiasme Iets voor elkaar krijgen Een band hebben (Persoonlijke) vaardigheden of ambities In controle blijven
Aanvullingen Inbreng eigen vermogen door initiatiefnemers tbv aanvullende financiering (verlagen huurprijs e.d.) Geen
Geen
Geen
Geen
Overige motieven & bevindingen
88
Motieven van de participant (bijlagen 7-9) De drie ondervraagde participanten stellen dat de financiële tegenprestatie geen rol heeft gespeeld in de beslissing om te mee te doen aan de crowdfunding campagne er werd heil gezien in het initiatief of ondersteuning van de initiatiefnemers. Interessant is dat uit de steekproefselectie van drie participanten allen persoonlijk contact hebben gehad met de initiatiefnemers. Van de drie ondervraagden heeft geen participant meegedaan aan een andere crowdfundingcampagne. Wel wordt door een van de drie participanten gesteld dat de rentepercentage dan waarschijnlijk wel veel sterker zal gaan meespelen om die beslissing te moeten maken, wegens een lager vertrouwen in de initiatiefnemers vanwege het ontbreken van een persoonlijke relatie. Twee van de ondervraagden stellen dat ook zonder tegenprestatie het project net zo goed gesponsord zou zijn wegens het willen ondersteunen van de initiatiefnemers. De ondervraagden bezoeken de winkel regelmatig. Enerzijds bezoeken participanten de winkel uit interesse voor het product, anderzijds vormen zij deel van een gemeenschap en gaan graag naar de evenementen. Onder andere omdat twee van de drie ondervraagden ook de initiatiefnemers kent. Wel wordt kenbaar gemaakt dat tijdens de open evenementen zij ook veel onbekende participanten hebben leren kennen. Belangrijk te noemen is dat ook door participanten zelf wordt aangegeven dat er sprake zijn van twee soorten participanten. Een vanuit de directe doelgroep en een ander vanuit de behoefte zich in te zetten voor de stad Almere. Twee van de ondervraagden bleken de initiatiefnemers van het project te kennen, hetgeen een van de redenen is geweest om te investeren. Social media zou mogelijk een sterke rol kunnen spelen in het delen van het initiatief en er persoonlijk aan herinnerd worden. Er is in twee gevallen sprake geweest van ‘formalisering van de relatie’ middels het uitvoeren van een transactie op een crowdfundingplatform. Het tussenplatform zou het makkelijker maken te investeren omdat er een grotere zekerheid aan zit. Een derde participant is een bedrijf dat besloot te crowdfunden nadat de initiatiefnemers bij het bedrijf hun plan gepitched hadden om financiering te verkrijgen. Een van de participanten was onder de indruk van de enthousiasme en motivatie van de initiatiefnemers, hetgeen aanstekelijk zou hebben gewerkt om over te gaan op een deelname in het project. Over het algemeen lijken participanten mee te willen doen als ze de initiatiefnemer kennen of het concept een warm hart toedragen. Participanten hebben een band met het initiatief, de initiatiefnemer of de locatie. Identiteit, lokaliteit en vertrouwen worden door verschillende participanten genoemd. Daarnaast zijn een deel van de participanten bereidt anderen over te halen ook mee te doen. Een van de ondervraagden noemt duidelijk dat een bijdrage leveren aan een crowdfunding campagne voor hem niet draait om financiële reden maar dat de campagnes die gesteund worden in lijn zijn met zijn eigen ‘identiteit’ en’ eigen waarde’. Reikwijdte van het project Uit de analyse van locatiegegevens van participanten blijken de meeste participanten (maar liefst 71%) uit de stad Almere zelf te komen. Een aanvullende 13% van alle participanten komt uit buiten de stad vandaan maar is regionaal wat betekent dat het crowdfunding initiatief met 84% van het totale aantal participanten sterk regionaal is. Een overige 16% van de deelnemers komt van buiten de regio.
Figuur 35: reikwijdte naar percentage (eigen analyse)
89
Motieven van de participant – Hardbitten, Almere
Financiële motieven
Overeenkomend met het analysekader Rendement Toegang tot een investeringsmogelijkheid
Functionele motieven
Verkrijgen van een beloning Verkrijgen van een materiele tegenprestatie Vroege toegang tot nieuwe producten of functies
Sociale motieven
Filantropie Gemeenschapsparticipatie
Aanvullingen en opmerkingen Financiële tegenprestatie speelt nauwelijks mee in het wel of niet investeren.
Ondersteunen van een goed doel Ondersteunen van een initiatiefnemer Ondersteunen van een goed product, service of idee Persoonlijke relatie Formalisering van een relatie Emotionele motieven
Overige motieven en bevindingen
Gevoel van betrokkenheid Persoonlijke binding Ondersteunend willen zijn Voldoening verkrijgen Ervaring, enthousiasme Geluk, verblijding Identiteit Status en reputatie Schuld en empathie Fysieke reikwijdte: lokaal Sociale reikwijdte: identificering met de ‘subcultuur’ van de doelgroep of willen inzetten voor initiatieven in de stad
90
91
4.3 Sodafabriek Schiedam In deze paragraaf volgt de analyse van casus de Sodafabriek te Schiedam. Allereerst volgt een introductie waarin de context wordt toegelicht. Hierna wordt net als in de voorgaande drie paragrafen ingegaan op de crowdfundingcampagne, het doel van de campagne en indien bekend wie de participanten zijn aan de campagne. Daarna wordt verder ingegaan op de gebruikte financiële middelen in het project gevolgd door een beschrijving van de belangrijkste betrokken actoren en hun rol. Tot slot volgen de resultaten uit het praktijkonderzoek waarin de gevonden motieven van de initiatiefnemer, de traditionele actor en participant naast het analysekader uit het vorige hoofdstuk worden geplaatst. 4.3.1 Context De sodafabriek bestaat uit twee oude pakhuizen in Schiedam uit omstreeks 1800 en staan sinds 1976 leeg(Crowdaboutnow.nl, 2013b). Beide panden dreigden gesloopt te gaan worden door toenmalig eigenaar Fortress. Dit terwijl de Rijksgebouwendienst de panden op de monumentenlijst probeerden te krijgen, de sloopvergunning werd echter al door de gemeente in 2011 verstrekt waarna een langdurige rechtszaak uiteindelijk gewonnen werd door Fortress en een daaropvolgende schadeclaim van Fortress naar de Rijksgebouwendienst uitmondde in een schikking. Initiatiefnemer Peter van Velzen en toenmalig mede-initiatiefnemer Ton van Adrichem stapte na een haalbaarheidsonderzoek van Peters restauratiearchitectenbureau Restauro naar de gemeente Schiedam met een alternatief plan. Nadat omwonenden een bezwaarschrift indienden en dit voor de rechter kwam besloot de gemeente de panden terug te verwerven van Fortress waarna deze uiteindelijk om het plan financieel haalbaar te kunnen maken voor een symbolische waarde van 1 euro werd overgedragen aan een dan op te richten coöperatie van initiatiefnemers Peter van Velzen en toenmalig medeinitatiefnemer van Adrichem (bijlage 1). Momenteel is de herontwikkeling aan de gang en wordt er hard op zoek gegaan naar nieuwe (betalende) huurders om een inkomstenstroom op gang te brengen. De Sodafabriek wordt getransformeerd tot een multifunctionele locatie waarvan niet alle functies op voorhand worden vastgesteld, geheel aan de tijdsgeest wordt het gebouw (her)aanpasbaar herontwikkeld. In de pakhuizen komen wel kantoren, werkplaatsen en een bed & breakfast(Crowdaboutnow.nl, 2013b). 4.3.2 Inhoud
De boodschap van de crowdfunding campagne luidde als volgt: “Twee prachtige monumentale pakhuizen in Schiedam zijn gered van de sloop en worden gerestaureerd. Er komen onder andere atelierruimten, een restaurant en bed & breakfast. Met de nieuwe coöperatieve vereniging is veel geïnvesteerd en de eerste huurders zijn er al. Nu moet het pand verder opgeknapt worden en daar hebben we jullie hulp bij nodig! Door te investeren in dit project help je ons deze monumentale panden een nieuw leven te geven en draag je bij aan een nieuwe levendige ontmoetingsplaats in Schiedam” (Crowdaboutnow.nl, 2013b) Betreffende boodschap richt zich duidelijk op het haalbaar maken van een nieuwe invulling voor een pand dat anders gesloopt zou worden en kent daarmee een maatschappelijk doel. Crowfundingvorm: lening
92
4.3.3 Middelen
Benodigd bedrag Initiatiefnemer Peter van Velzen startte het project met eigen middelen en middelen uit zijn onderneming Restauro architecten. Pas toen er geen financiële middelen meer beschikbaar waren, private investeringen uitbleven en bankleningen niet verkregen konden worden werd besloten middels een crowdfunding campagne een op dat moment realistisch bevonden bedrag a 75.000 euro op te halen om zo het stil gekomen project een volgende drempel over te krijgen (bijlage 1). De campagne is van start gegaan in september 2013 en trok 90 participanten aan die geld leenden aan de Sodafabriek tegen 4% rente per jaar over een looptijd van 36 maanden (Crowdaboutnow.nl, 2013b). Andere financieringsmogelijkheden die geprobeerd waren te verkrijgen zijn het aantrekken van coöperanten (private investeerders) en het afsluiten van een lening bij Tridios, de Rabobank en het Nationaal restauratiefonds. Voor betreffende banken moest er eigen vermogen of aantoonbaar rendement zichtbaar zijn voor het verkrijgen van een lening. De keuze voor crowdfunding komt voort uit het feit dat geen andere financiële middelen voorhanden waren. Naast de crowdfundingcampagne staat de Sodafabriek nog steeds open voor andere vormen van financiering, zou kunnen private investeerders obligatiehouder van de coöperatie worden door een bedrag van 25.000 euro te investeren en zzp-ers middels arbeid uitgedrukt in werkzame uren eveneens obligatiehouder worden hetgeen echter niet direct lijdt tot beschikbare financiële middelen. Met een verwerving van 300.000 euro van eigenaar Fortress is de gemeente Schiedam indirect de grootste investeerder in de coöperatie door de verkoop van de panden voor een symbolisch bedrag van 1 euro aan de coöperatie (bijlage 1). Toen dit besluit werd genomen was voor de Sodafabriek nog geen sprake van een crowdfunding campagne, de crowdfunding heeft dus geen rol gespeeld in de besluitvorming van de gemeente Schiedam.
Bedrag
< 250 euro
Aantal
34
250 – 499 euro 4 % rente / jaar over 36 maanden plus realisatie functie Immaterieel, naamvermel ding trappenhuis 15
Tegenprestatie 1
4 % rente / jaar over 36 maanden plus realisatie functie
Tegenprestatie 2
geen
Familie & vrienden
3
2
Kennis & collega
3
4
Fans Buurtgenoten Investeerders Onbekend
5 1
1 1
22
6
500 – 749 euro 4 % rente / jaar over 36 maanden plus realisatie functie Immaterieel, Naamvermel ding pand
1000 euro of meer 4 % rente / jaar over 36 maanden plus realisatie functie 10% korting huur 1 jaar
21
750 – 999 euro 4 % rente / jaar over 36 maanden plus realisatie functie Plus overnachting voor 2 personen 9
6
1
2
1
1
2
2 2 2 3
2 2 1 10
5
e
15
Analyse van deelnemers (eigen werk)
93
4.4.4 Actoren De initiatiefnemer kan in dit geval gezien worden als een ontwikkelend (restauratie)architect, daarnaast zijn er zzp-ers die mee kunnen klussen in ruil voor een aandeel, huurders van de werkplaats (op het moment van dit onderzoek niet). Daarnaast wordt er gezocht naar private investeerders die voor 25.000 euro obligatiehouder kunnen worden. De gemeente Schiedam is een belangrijke traditionele actor in het project geweest, onder andere door het verwerven van de panden voor 300.000 euro van toenmalig eigenaar Fortress en het overdragen van de panden voor een symbolisch bedrag van 1 euro. Daarmee brengt de gemeente onofficieel een bedrag van 300.000 euro in, in het project. De belangrijkste actoren betreffen de initiatiefnemer Peter van Velzen en zijn bedrijf Restauro Architecten en de participanten. De gemeente Schiedam is een belangrijke actor in het project wegens de verkoop van de panden en de maatschappelijke samenwerkingsverbanden die het samen met coöperatie de Sodafabriek ondersteund. Zo is de Sodafabriek eveneens een sociaal werkbedrijf en neemt het deel in educatieve trajecten.
Figuur 36: Actoren in het project Sodafabriek
Motieven van de initiatiefnemer (bijlage 1) De hoofreden voor de crowdfunding campagne betreft een financiële noodzaak. Nadat persoonlijke investeringen niet langer voldoende waren werd een drempel in het project bereikt waardoor verdere financiering noodzakelijk was. De crowdfunding campagne heeft het project daarmee een drempel over geholpen. Daarnaast geeft de initiatiefnemer duidelijk aan dat de crowdfunding belangrijk kan zijn om aanvullende financiering aan te trekken omdat middels de crowdfunding reeds is laten zien dat er particulieren achter het project staan en omdat het opgehaalde bedrag in geval van een traditionele lening geldt als inbreng van eigen vermogen. Momenteel loopt de aanvraag voor een lening van 90.000 euro tegen 1,5% rente bij het nationaal restauratiefonds. Het initiatief van de Sodafabriek kent op zichzelf al een sterk maatschappelijk karakter, het opzetten en meefinancieren middels een crowdfunding campagne past volgens de initiatiefnemer in het karakter van het project. Beginnende bij bewonersprotesten tegen de sloop van het pand, organisatie van evenementen, deelname aan sociale werkprojecten en openstellen van de locatie voor educatieve instellingen tonen dit maatschappelijke karakter van het project.
94
Naast de financiële motivatie wordt duidelijk dat voorafgaande aan de crowdfunding al bewust was van dit marketingaspect. De crowdfunding campagne heeft met name in de professionele wereld geleid tot meer bekendheid. Dit zou te wijten zijn aan het feit dat middels een crowdfunding campagne een project een duidelijke boodschap krijgt die verspreidt kan worden. De initiatiefnemer noemt het financiële aspect belangrijk maar misschien nog belangrijker zou het promotionele aspect zijn: “Het feit dat je een boodschap naar buiten draagt en verplicht bent veel publiciteit te genereren en verplicht bent middels die publiciteit contact met mensen te zoeken om die crowdfunders binnen te halen dat maakt het eigenlijk zakelijk waard. Want verhoudingsgewijs is het anders heel duur geld voor de tijd die je erin steekt.” Het voeren een crowdfundingcampagne heeft het imago van Restauro architecten doen verbeteren volgens initiatiefnemer en architect Peter van Velzen. Het ‘lef’ die is getoond draagt bij aan de reputatie en respect van Restauro architecten. Daarmee is het volgens de initiatiefnemers al een zinvolle investering geweest omdat het indirect meewerkt aan het aanzien en de opdrachtenportefeuille. Daarnaast heeft het voeren van een campagne de initiatiefnemer als ontwikkelend architect geleerd op een andere manier te kijken naar herbestemmen en ontwikkelen. Een wijze die volgens initiatiefnemer beter past in de huidige tijdsgeest. De crowdfunding campagne heeft voor de Sodafabriek erkenning opgeleverd van het feit dat er wat in het plan zat waar zelf in werd geloofd. Ditzelfde geldt ook voor de zogenoemde zzp-ers, de mensen die in ruil voor een aandeel of huur meeklussen. Doordat er al gemeenschap rondom het initiatief is ontstaan middels de crowdfunding campagne zou het volgens de initiatiefnemers een tweede keer crowdfunden ook haalbaar kunnen zijn zolang er sprake is van een concreet doel. Voor een tweede keer kiezen voor crowdfunding, hetzij voor de Sodafabriek of een ander project kan gezegd worden dat wanneer de maatschappelijke kracht van een groep mensen belangrijk is, ofwel het creëren of vergroten van draagvlak en anderzijds een hefboomwerking te creëren omtrent publiciteit of financiën het een geschikt instrument is. De initiatiefnemer stelt dat promotioneel aspect van het instrument misschien wel veel belangrijker is dan het financiële aspect. Volgens de initiatiefnemer is de arbeidsintensiviteit van het voeren van een crowdfunding campagne hoog, waardoor duidelijk is geworden dat crowdfunding interessant blijft als de meerwaarde van het marketingaspect wordt meegerekend. Wederom kiezen voor een crowdfunding campagne zou zijn vanwege de hefboomwerking die crowdfunding oplevert voor het project door de stijging in bekendheid, publiciteit en vergroting van het professioneel netwerk evenals de financiële hefboomwerking.
95
Motieven van de initiatiefnemer - Sodafabriek, Schiedam Overeenkomend met analysekader Financieringsbehoefte vervullen Financiële motieven Kosten verlagen Aantrekken traditionele financiering
Sociale motieven
Marketing motieven
Onderzoeksmotieven
Emotionele motieven
Overige motieven & bevindingen
Gemeenschap vormen rondom een initiatief Connecties en netwerk uitbreiden Bijdragen aan een gemeenschap Sociale binding creëren Bekendheid genereren Publiciteit of creëren van een hype Interesse creëren Andere marketingdoeleinden Indicator van vraag Erkenning Feedback of productverbetering Informatiebehoefte of marktonderzoek Reputatie en status Gevoel van opwinding en enthousiasme Iets voor elkaar krijgen Een band hebben (Persoonlijke) vaardigheden of ambities In controle blijven
Aanvullingen De crowdfundingcampagne werd gestart uit financiële noodzaak. De campagne heeft niet geleid tot aanvullende financiering maar hier is wel naar op zoek.
Verspreiding en betrokkenheid in professioneel netwerk Hefboomwerking door boost in publiciteit
Imago initiatiefnemer Erkenning van validiteit van het project Imago initiatiefnemer
De crowdfunding campagne heeft gedwongen om met een andere manier naar herontwikkeling te kijken Crowdfundingcampagne maakt dat je een boodschap hebt. De bekendheid en uitbreiding van het netwerk helpt het project een drempel over.
96
Motieven van de traditionele actor (bijlage 2) Van deelname van de gemeente Schiedam en faciliterende houding naar de Sodafabriek toe was al sprake nog voordat sprake was een crowdfundingcampagne. Wel wordt door de geïnterviewde van de gemeente Schiedam meegedeeld dat een succesvolle crowdfunding campagne draagvlak laat zien, hetgeen reden zou kunnen zijn om een dergelijk initiatief te ondersteunen of faciliteren. Potentie wordt gezien in het maken van (co financiële) afspraken voorafgaand aan een crowdfunding campagne. Dergelijke initiatieven horen door een gemeente te worden aangemoedigd en gefaciliteerd aldus de gemeente Schiedam. Zo worden ook informatiemiddagen georganiseerd over crowdfunding en is door de gemeente Schiedam overwogen om zelf een crowdfundingplatform op te zetten, hetgeen niet langer noodzakelijk is gebleken door de reeds aanwezige verzadiging van crowdfundingplatformen. Participatie in dergelijke projecten komt bovendien het imago van de gemeente en de stad ten goede. De crowdfunding campagne heeft vooralsnog niet geleid tot aanvullende financiering. Hoewel momenteel de aanvraag wel bij het nationaal restauratiefonds loopt, welke een succesvolle crowdfunding campagne wel noemt in haar presentaties als een van de afwegingen voor het toekennen van financiering. Echter vereist het fonds wel dat er een haalbare driejarige exploitatie wordt overhandigd, waardoor de Sodafabriek vooralsnog geen middelen uit het fonds heeft verkregen. Nog zijn er geen investeerders aangetrokken als obligatiehouders voor een bedrag van 25.000 euro, dit zou te wijten kunnen zijn aan het feit dat de toekomst van het project en de hoogte van een verwacht rendement onzeker is. In elk geval heeft de crowdfunding campagne geen rol kunnen spelen in het aantrekken van aanvullende financiering. Wel is mede dankzij een succesvolle crowdfunding campagne en de bekendheid van het project daardoor, de Sodafabriek derde geworden in het burgerinitiatievenprogramma ‘Schiedamsdoen’ van de gemeente Schiedam, officieel is hier geen geldbedrag aangekoppeld maar spreekt de gemeente Schiedam van een ‘vergemakkelijkte’ en ‘faciliterende’ opstelling naar de gekozen initiatieven.
97
Motieven van de traditionele actor - Sodafabriek, Schiedam Overeenkomend met analysekader Financieringsbehoefte vervullen Financiële motieven Kosten verlagen Aanvullende financiering Gemeenschap vormen rondom een Sociale motieven initiatief Connecties en netwerk uitbreiden Bijdragen aan een gemeenschap Sociale binding creëren Bekendheid genereren Marketing motieven Publiciteit of creëren van een hype Interesse creëren Andere marketingdoeleinden (klantenkring e.d.) Indicator van vraag Onderzoeksmotieven Erkenning Feedback of productverbetering Informatiebehoefte of marktonderzoek Reputatie en status Emotionele motieven Gevoel van opwinding en enthousiasme Iets voor elkaar krijgen Een band hebben (Persoonlijke) vaardigheden of ambities In controle blijven
Aanvullingen
Overige motieven & bevindingen
98
Motieven van de participant (bijlagen 3 t/m 5) “..omdat ik vond dat het mensen waren die met zo een enorme passie hiermee bezig waren en ik ze dus heel erg gun dat het lukt.”
Financiële motieven lijken geen hoofreden zijn voor participanten. Hoewel wel relevant gezien het hier duidelijk gaat om crowdfunding in lening. De hoogte van de rentepercentage speelt echter niet dusdanig mee, wel het feit dat je het geld terugkrijgt met wellicht iets extra’s. Wel lijkt het belangrijk dat een project haalbaar is. Een participant vind het interessant een project realiseerbaar te kunnen maken wegens het uitvallen van het bankwezen. Een andere participant stelt dat het een realistisch project was en het nuttig is om het gebouw behouden te laten blijven i.e. sprake van een maatschappelijk nut. Ook wordt een gunningsfactor genoemd: “Omdat ik het een heel erg mooi project vond, want ik denk dat het potentie heeft en met name omdat ik vond dat het mensen waren met zo een enorme passie hiermee bezig waren. En ik ze dus heel erg gun dat het lukt.” Het willen ondersteunen van een goed doel en het willen steunen van initiatiefnemers speelt dus een rol in de motivatie voor deelname. Een van de participanten noemt het een vereiste voor deelname dat het een interessant en haalbaar of realistisch project moet zijn want zo stelt hij “zitten er soms projecten bij waarvan je denkt dat is wel leuk maar dat is absoluut niet haalbaar”. Een andere participant stelt dat het echt om de mensen gaat, een goed idee waarvan je het de mensen (initiatiefnemers) van harte gunt dat het door kan gaan; “het gaat echt om de mensen”. Niet alle participanten delen hun deelname met anderen of proberen anderen over te halen. Een enkele participant stelt mensen in Schiedam op kleine schaal attent te hebben gemaakt op het initiatief. Hoewel niet door de ondervraagde participanten aangegeven stelt de initiatiefnemer dat op het moment dat de beloning van een overnachting in het bed & breakfast gaande weg gedurende de crowdfunding werd ingevoerd het aantal participanten dat koos voor een net wat hoger bedrag (750 euro i.p.v. 500 euro) vanwege de beloning. De belangrijkste motieven lijken het willen ondersteunen van een goed haalbaar (maatschappelijk) initiatief of het gunnen van succes voor de initiatiefnemer zonder de initiatiefnemers direct te kennen. Reikwijdte (regionaal) Uit de analyse van de locatiegegevens van participanten aangeleverd door de initiatiefnemers blijken 53% van de participanten uit de regio te komen terwijl maar 20% van de participanten uit de stad zelf komt. Opvallend is dat het project een sterk regionaal kent waarbij de meeste mensen van buiten de stad maar uit de regio komen gevolgd door mensen buiten de regio en het minst uit de stad Schiedam zelf. Gesteld kan worden dat locatiegebondenheid in dit project minder een rol speelt maar wel enigszins aan de orde is.
Figuur 37: Reikwijdte Sodafabriek (eigen analyse)
99
Motieven van de participant – Sodafabriek, Schiedam Overeenkomend met het analysekader Financiële motieven Rendement Toegang tot een investeringsmogelijkheid Functionele motieven
Sociale motieven
Aanvullingen en opmerkingen
Verkrijgen van een beloning Verkrijgen van een materiele tegenprestatie (Vroege) toegang tot nieuwe producten of functies Filantropie Gemeenschapsparticipatie Ondersteunen van een goed doel Ondersteunen van een initiatiefnemer Ondersteunen van een goed product, service of idee
Emotionele motieven
Persoonlijke relatie Formalisering van een relatie Gevoel van betrokkenheid Persoonlijke binding Ondersteunend willen zijn Voldoening verkrijgen Ervaring, enthousiasme Geluk, verblijding Identiteit Status en reputatie Schuld en empathie
Overige motieven en bevindingen
100
Empirische resultaten De motivaties voor het instrument crowdfunding in vastgoed- en stedelijke ontwikkelingsprojecten Op welke wijze zijn de gevonden aspecten van crowdfunding te herkennen in de praktijk van vastgoed en stedelijke ontwikkelingsprojecten?
In alle gevallen blijkt sprake te zijn van een financiële noodzaak bij aanvang van de crowdfunding campagne, crowdfunding is dus vanuit het perspectief van de initiatiefnemer in de eerste plaats een financieel instrument (financieringsbehoefte). Echter zien initiatiefnemers sterk de waarde van het marketingaspect van crowdfunding in en daaropvolgend de sociale meerwaarde van het instrument. Crowdfunding is een marketinginstrument dat publiciteit en bekendheid genereert voor het project. In de drie casussen is daar ook gebruik van gemaakt. Sterker nog, in de casus van de Sodafabriek, wordt gesteld dat zonder de meerwaarde van het marketingaspect crowdfunding gezien moet worden als ‘duur’ geld. Hierbij wordt verwezen naar de tijd en energie die in een crowdfunding campagne gestoken moet worden. In casus Hardbitten wordt door de initiatiefnemers gesteld dat wederom gekozen zou worden voor crowdfunding al is het alleen om de marketingswaarde van het creëren van betrokkenheid, en sociale binding van participanten uit de directe doelgroep evenals het vergroten van deze groep (netwerkvorming). Daarnaast leverde de crowdfundingcampagne in alle drie casussen een vorm van erkenning op. In het geval van casus de Luchtsingel en casus Hardbitten heeft crowdfunding de crowdfunding bij gedragen aan het creëren of aantonen van draagvlak. Deze draagvlak wordt in geval van Hardbitten ook gezien als erkenning van de vraag. Bij de Sodafabriek gaat dit niet op, omdat het in de eerste plaats gaat om het behoud van een monumentaal pand en niet een publiekelijk toegankelijke functie. In geen van de gevallen leidde een crowdfunding campagne tot kostenverlaging. Wel is in alle drie de gevallen sprake geweest van het (willen) aantrekken van traditionele financiering en is de crowdfunding gestart uit financieringsnoodzaak. Wel stellen alle initiatiefnemers achteraf dat nu de meerwaarde van de marketingaspecten en sociale aspecten van het instrument sterk, zo niet sterker meewegen in de afweging om wederom te kiezen voor crowdfunding. Er moet dan sprake zijn van het creëren van sociale inbedding van het project of het willen genereren van bekendheid of creëren van betrokkenheid.
Figuur 38: Motieven van initiatiefnemers voor crowdfunding in vastgoed- en stedelijke ontwikkelingsprojecten (eigen werk)
101
Voor traditionele actoren loopt het perspectief op het instrument wat uiteen. Interessant is dat het gebonden zijn aan een crowdfunding campagne voor alle traditionele actoren positieve publiciteit of bekendheidswaarde oplevert. Over het algemeen zien traditionele actoren een rol van crowdfunding in cofinanciering van projecten voor zich. Voor vastgoedbelegger LSI moet deze verhouding dicht bij elkaar liggen, voor de gemeenten speelt dat geen grote rol wegens het sociaal belang waar zij achter staan. Succesvolle initiatieven zijn een belangrijke indicator van vraag of draagvlak voor traditionele actoren. Volgens zowel vastgoedbelegger LSI en Corio heeft het initiatief waarvan de campagne onderdeel is bijgedragen aan meer trek naar het gebied door de gegenereerde bekendheid hetgeen indirect financiële waarde oplevert voor omliggende panden of middels hogere bezoekersaantallen. Er kan voor een traditionele actor dus sprake zijn van waardeontwikkeling. Gesteld kan worden dat voor marktpartijen mogelijk het marketing- en onderzoeksaspect van het instrument belangrijker zijn dan het sociaal en financieel aspect van het instrument. Als het marketing- of onderzoeksaspect van voldoende toegevoegde waarde is kan dit leiden tot aanvullende financiering vanuit een traditionele actor.
Figuur 39: Motieven van traditionele (markt)actoren voor crowdfunding in vastgoed- en stedelijke ontwikkelingsprojecten (eigen werk)
102
In de beargumentering, die traditionele actoren geven, zit een verschil tussen marktpartijen, LSI en Corio en beide publiekspartijen. Zo is voor een overheid het sociale aspect van het instrument belangrijker. Beiden ondervraagde gemeenten zien een faciliterende houding voor lokale overheden weggelegd. En zien het als de taak van de overheid dergelijke crowdfundinginitiatieven te stimuleren en te faciliteren omdat het verpaupering tegengaat, zorgt voor ombuiging en waardeontwikkeling in je stad. Daarnaast vormen de uitkomsten ook voor een gemeente een goede indicator van maatschappelijk draagvlak (indicator van vraag) en is de gegenereerde publiciteit goed voor het imago van de stad. Ook zou het participeren met crowdfunding initiatieven goed zijn voor het imago van de gemeente richting haar inwoners (publiciteit). Voor een overheid lijkt het sociaal aspect van het instrument het zwaarst mee te wegen gevolgd door het onderzoeksaspect. Op zich zijn beiden redenen om een succesvol project mede te kunnen financieren.
Figuur 40: Motieven van traditionele (publieke ) actoren voor crowdfunding in vastgoed- en stedelijke ontwikkelingsprojecten (eigen werk)
103
Voor participanten is crowdfunding in de eerste plaats een sociaal instrument. Er is sprake van een behoefte om een goed initiatief, dat waarde toevoegt, of een initiatiefnemer persoonlijk te willen ondersteunen. Op emotioneel vlak voelen participanten zich vaak verbonden met het project (gevoel van betrokkenheid) ,dat heeft vaak te maken met persoonlijke identificering met het project of de plaats (identiteit) zoals terug te vinden is in de casus de Luchtsingel en casus Hardbitten. In geval van de Sodafabriek lijkt hier echter geen sprake van. Het verschil in de spreiding van de reikwijdte tussen de Sodafabriek en Hardbitten zal te wijten kunnen zijn aan het feit dat Hardbitten een bezoekersfunctie kent; het is duidelijk een winkel, een publieke locatie en doelgroep. De Sodafabriek is in opzichten van de participant duidelijk een maatschappelijk project. Hier gaat het om behoud en restauratie van een monumentaal pand, waar participanten zich niet per definitie persoonlijk mee hoeven te identificeren of in elk geval een andere reikwijdte kent wegens relevantie, die het project heeft voor participanten. Hoewel niet genoemd als kenmerkende redenen om mee te doen, speelt het feit dat er in vastgoed- en stedelijke ontwikkelingsprojecten wel een tegenprestatie (rendement of immaterieel) tegenover staat, een rol. Dit is echter geen hoofdreden om aan een project mee te doen.
Figuur 41: Motivaties van participanten voor deelname aan crowdfunding in vastgoed- en stedelijke ontwikkelingsprojecten (eigen werk)
104
Plaatsen we de motieven van initiatiefnemers, traditionele actoren en participanten in crowdfunding initiatieven in vastgoed- en stedelijke ontwikkelingsprojecten op een lijn dan kan voorzichtig (gezien de beperkte dataomvang) gesteld worden dat: •
Crowdfunding voor initiatiefnemers een sterk marketingaspect kent die zo niet belangrijker is dan het financieel aspect van crowdfunding als tijd en energie meegerekend wordt. Initiatiefnemers van reeds gecrowdfunde projecten stellen dat een vervolgkeuze voor crowdfunding zal worden beslist als behoefte is naar een (sociaal) draagvlak, binding of bekendheid in een project.
•
Crowdfunding voor traditionele actoren in de private sector op de eerste een onderzoeksinstrument is en op de tweede plaats een marketinginstrument.
•
Crowdfunding voor traditionele actoren in de publieke sector op de eerste plaats een sociaal instrument is en op de tweede plaats een onderzoeksinstrument. Een financieel instrument is crowdfunding in klein opzicht door een eventuele inbreng van het eigen vermogen wanneer sprake is van cofinanciering.
•
Crowdfunding door participanten een sterk sociaal karakter kent, het gunnen van de initiatiefnemer of het willen ondersteunen van een goed doel of bijzonder initiatief en op de tweede plaats emotionele afwegingen als zich kunnen identificeren met het initiatief of de locatie van het initiatief een rol kunnen spelen.
De rol van crowdfunding in vastgoed- en stedelijke ontwikkelingsprojecten Middels de hiervoor genoemde perspectieven van de verschillende actoren evenals de bevindingen uit de case studies kan een uitspraak worden gedaan over de rol van crowdfunding in vastgoed- en stedelijke ontwikkelingsprojecten (Welke rol vervult crowdfunding in de praktijk van stedelijke ontwikkeling?). Hieronder volgt een uiteenzetting van de lessen die getrokken kunnen worden uit de praktijk: Financiering kleinschalige projecten
Kijken we naar de schaal van de drie casussen evenals de hoogte van het opgehaalde bedrag en de opgehaalde bedragen op diverse crowdfunding platformen dan kan gesteld worden dat de financieringsinvulling van crowdfunding voor de schaal van vastgoed- en stedelijke ontwikkeling beperkt is. Door de hoogte van het op te halen bedrag leent crowdfunding zich voor kleinschalige projecten. De relevantie die een project heeft is te koppelen aan de reikwijdte van een project. Is een project voor meer participanten voldoende relevant (i.e. groter gebied) dan is in theorie een hoger doelbedrag mogelijk. Projecten hebben overwegend een lokale of regionale relevantie, een nationaal relevant project in vastgoed- en stedelijke ontwikkeling is (nog) niet waargenomen. Cofinanciering grootschalige projecten
Opvallend is dat in alle drie casussen sprake is van een combinatie van financieringsvormen. De crowdfunding campagne is gebruikt om het project van start te kunnen laten gaan of een drempel over te krijgen, eigen vermogen in te brengen en toetsen van draagvlak. Crowdfunding leent zich voor cofinanciering van grotere ontwikkelingen waar nog steeds sprake is van een sociale binding met de participant. Traditionele actoren zien een sociale of onderzoeksfunctie in crowdfunding in vastgoed- en stedelijke ontwikkelingsprojecten. Het is goed mogelijk dat op voorhand afspraken gemaakt worden tussen initiatiefnemer en traditionele actor. Indicator van vraag of draagvlak
Voor initiatiefnemers als met name traditionele actoren kan de uitkomst van een crowdfunding campagne van betekenis zijn wegens het fungeren als indicator van vraag of maatschappelijk draagvlak naar een initiatief. In die zin fungeert crowdfunding als onderzoeksinstrument op basis waarvan verdere beslissingen genomen kunnen worden over bijvoorbeeld al dan niet cofinancieren.
105
Afhankelijk van het maatschappelijke of commerciële karakter van het crowdfunding project ligt de meerwaarde van crowdfunding bij het creëren van sociaal draagvlak voor een project en/of genereren van bekendheid voor het project of de onderneming. Sociale inbedding van projecten
Een crowdfunding campagne zorgt mede door publiciteit en betrokkenheid van participanten voor sociale inbedding van een project. Voor sommige projecten kan het creëren van sociaal draagvlak van belang zijn voor succesvolle realisatie van het project. Zo stelt architect ZUS weer voor crowdfunding te kiezen als sociale inbedding van een project noodzakelijk is. Bekendheid, publiciteit of betrokkenheid creëren
Wanneer marketingaspecten voor initiatiefnemers of traditionele actoren in vastgoed- en stedelijke ontwikkelingsprojecten van waarde zijn leent een crowdfunding campagne zich voor het creëren van meer bekendheid van een project (hetgeen bijvoorbeeld traditionele financiering aan kan trekken) of betrokkenheid van participanten oplevert en daarmee een doelgroep of klantenkring wordt gerealiseerd nog voordat het project daadwerkelijk is uitgevoerd. Bekendheid in combinatie met sociale binding van participanten creëert ook meer trek naar de locatie toe. Hetgeen in een gebied kan zorgen voor waardeontwikkeling of bijvoorbeeld in een winkelcentrum de verhoging van bezoekers of passantenstromen. Daarnaast levert publiciteit van een project voor een initiatiefnemer ook uitbreiding van het professioneel netwerk op of kan een project andere partijen enthousiasmeren. Waardeontwikkeling of ‘kickstarter’ voor projecten
In alle drie de casussen is er sprake geweest van een vorm van waardecreatie voor een traditionele actor. Mede door de bekendheid en de trek van mensen naar het gebied of de locatie zorgde de crowdfunding campagne indirect voor waardeontwikkeling voor de traditionele actor. In de casus Luchtsingel komt dit bijvoorbeeld naar voren in de vorm van waardestijging van de omliggende panden van de luchtsingel van vastgoedbelegger LSI. Vergroting van participantenstromen en creëren van diversiteit in het winkelcentrum van Corio in de casus van Hardbitten is eveneens een vorm van waardecreatie. En sociale betrokkenheid van burgers is voor lokale overheden eveneens van waarde. Daarnaast helpt crowdfunding door de bekendheid en hoeveelheid publiciteit een project een drempel over wanneer deze stil is komen te liggen zoals waarneembaar in de casus van de Sodafabriek (hefboomwerking) of zorgt een succesvolle campagne voor het snel kunnen aanvangen van het project zoals gezien in de casus van de Luchtsingel. Maatschappelijk urgente projecten
Participanten doen mee aan crowdfunding wegens sterke sociale motieven; de behoefte een initiatief of initiatiefnemer te ondersteunen waar hij/zij zich mee kan identificeren (sociale reikwijdte). Gezien de sterke sociale motieven van participanten zullen projecten in vastgoed- en stedelijke ontwikkeling met een maatschappelijk karakter zich beter lenen voor de inzet van crowdfunding. Projecten moeten voldoende maatschappelijke relevantie kennen i.e. voor voldoende participanten relevant zijn. De maatschappelijke component aan crowdfunding wordt als sterk beschouwd door traditionele actoren. Mate van uniciteit
De sterke sociale binding van participanten, gecombineerd met de locatiegebondenheid van vastgoed- en stedelijke ontwikkelingsprojecten die zich uit in de reikwijdte van crowdfundingprojecten, is uniek te noemen. In dit domein is crowdfunding niet oneindig toepasbaar of in ieder project toepasbaar. De geografische reikwijdte van locatiegebonden projecten lijkt sterk regionaal wat invloed heeft op het maximaal op te halen bedrag en mogelijk een grens van totaal aantal aan succesvolle crowdfundingprojecten in een regio i.e. het optreden van verzadiging. Participanten zullen niet oneindig deelnemen in projecten. Er moet dus sprake zijn van een vorm van uniciteit of maatschappelijke urgentie.
106
5. Conclusie In dit hoofdstuk blikken we terug op de belangrijkste bevindingen uit de theoretische en empirische resultaten van dit onderzoek en verbindt de gevonden resultaten uit beide deelvragen ter beantwoording van de hoofdvraag: Wat is de mogelijke toepassing van crowdfunding als instrument in vastgoed- en stedelijke ontwikkelingsprojecten? Het onderzoeksdoel betrof het verschaffen van duidelijkheid in de werking en verklaring van het fenomeen crowdfunding in het domein van vastgoed- en stedelijke ontwikkeling en de inzichten uit praktijkvoorbeelden te vertalen naar de mogelijke toepassing van crowdfunding in dit domein omdat hierover geen uitspraak gedaan mag worden als hier nog onvoldoende onderzoek naar gedaan is. De onderzoeksvragen die in dit onderzoek leidend waren betreffen: 1.
Wat is, hoe werkt en waarom werkt crowdfunding? (Theoretische resultaten p. 63)
2.
Welke lessen kunnen uit de praktijkvoorbeelden van crowdfunding in vastgoed- en stedelijke ontwikkelingsprojecten worden geleerd voor de mogelijke toepasbaarheid van het instrument? (Empirische resultaten p. 101 )
5.1 Conclusies Deze paragraaf is onderverdeeld in drie delen. De belangrijkste bevindingen worden besproken aan de hand van de genoemde deelvragen, waarna de hoofdvraag zal worden beantwoord. Deelvraag 1: Wat is, hoe werkt en waarom werkt crowdfunding?
Crowdfunding is meer dan alleen een financieel instrument. Crowdfunding vervult in een financieringsnoodzaak en kenmerkt zich daarnaast door sterke sociale motieven van participanten en marketingsaspecten voor initiatiefnemers en traditionele actoren. Crowdfunding werkt door online een verzoek te doen aan een netwerk van individuen in ruil voor een tegenprestatie. Het verzoek en de transactie vinden plaats op het crowdfundingplatform. Bij voldoende deelname van participanten wordt een crowdfunding campagne succesvol afgerond. De succesvolle werking van het instrument wordt daarnaast bepaald door de sociale, functionele, financiële en/of emotionele motieven van de participant om bij te dragen aan een campagne. Immers, wil een project doorgang kunnen vinden, dan moet het doelbedrag behaald worden. . Crowdfunding werkt door middel van het genereren van bekendheid en de motieven van participanten. Hierin spelen sociale, functionele, financiële en emotionele motieven een sterke rol te spelen in de afweging wel of niet bij te dragen. In de praktijk van vastgoed- en stedelijke ontwikkelingsprojecten is er een sterke nadruk op sociale en emotionele motieven van participanten geconstateerd. Participanten zijn onder andere bereidt een initiatiefnemer met een goed idee te ondersteunen, kunnen zich identificeren met het initiatief of vinden het ondersteunen van het doel relevant. Deelvraag 2: Welke lessen kunnen uit de praktijkvoorbeelden van crowdfunding in vastgoed- en stedelijke ontwikkelingsprojecten worden geleerd voor de mogelijke toepasbaarheid van crowdfunding als instrument in dit toepassingsgebied?
Crowdfunding is meer dan alleen een financieel instrument. Crowdfunding vervult in een financieringsnoodzaak en kenmerkt zich daarnaast door sterke sociale motieven van participanten en daaruit voortkomende marketingwaarde. Afhankelijk van het maatschappelijke of commerciële karakter van het crowdfunding project ligt de meerwaarde van crowdfunding bij het creëren van sociaal draagvlak voor een project en/of genereren van bekendheid voor het project of de onderneming. De potentie van crowdfunding in het vakgebied ligt in kleine ontwikkelingen of cofinanciering van grotere ontwikkelingen door traditionele actoren die de sociale en/of onderzoekwaarde van een succesvolle crowdfunding campagne inzien. De sterke locatiegebondenheid maakt dat in een specifieke regio niet oneindig projecten gecrowdfund kunnen worden. Er moet sprake zijn van een vorm van uniciteit of maatschappelijke urgentie van het initiatief. Voor initiatiefnemers van crowdfundingprojecten ligt de meerwaarde van het toepassen van het instrument in het creëren of
107
peilen van (sociaal) draagvlak of sterke marketingdoeleinden. Voor traditionele actoren is crowdfunding van waarde als indicator van vraag en genereren van bekendheid waarmee waardecreatie op gang kan worden gebracht of wordt bevorderd. Dit leidt tot een definitie voor crowdfunding in vastgoed- en stedelijke ontwikkelingsprojecten, te weten: een open verzoek via online en offline kanalen, waarbij de uiteindelijke transactie plaatsvindt via het internet, voor een financiële bijdrage aan een initiatief, in ruil voor een materiële dan wel immateriële tegenprestatie onder andere mogelijk gemaakt door sociale- en/of emotionele afwegingen van participanten. Resulterende in marketingwaarde, onderzoekwaarde of sociale waarde voor initiatiefnemers en traditionele actoren in vastgoed- en stedelijke ontwikkelingsprojecten. Hoofdvraag: Wat is de mogelijke toepassing van crowdfunding als instrument in vastgoed- en stedelijke ontwikkelingsprojecten?
Crowdfunding in vastgoed- en stedelijke ontwikkelingsprojecten leent zich voor kleinschalige projecten of als cofinanciering in grotere deelontwikkelingen en kan worden gebruikt als aanjager, het aantrekken van traditionele financiering, creëren van sociale binding of draagvlak en het genereren van bekendheid of publiciteit voor een project. Crowdfunding in vastgoed- en stedelijke ontwikkelingsprojecten kan als volgt worden toegepast ( zie ook p.105): •
Financiering kleinschalige projecten
•
Als cofinanciering in grootschalige projecten
•
Als indicator van vraag of maatschappelijk draagvlak voor initiatiefnemers of traditionele actoren
•
Voor het creëren van sociale inbedding van een project voor initiatiefnemers of traditionele actoren of sociale binding van een doelgroep aan het project
•
Voor het genereren van bekendheid, publiciteit of betrokkenheid van participanten naar het project
•
Voor het opgang brengen van waardeontwikkeling in een gebied of waardecreatie: door de publiciteit is een crowdfunding campagne mogelijk geschikt om meer mensen naar een gebied of locatie te trekken
•
Voor maatschappelijk urgente projecten en projecten met een maatschappelijk karakter
•
Voor unieke projecten, omdat anders verzadiging kans op verzadigingseffecten zou kunnen ontstaan
108
5.2 Aanbevelingen voor de praktijk Belang van de aspecten van het instrument
Naast de toepassing als financieel instrument is het noodzakelijk dat de andere aspecten van het instrument worden ingezien in de praktijk van vastgoed- en stedelijke ontwikkelingsprojecten. Uit het onderzoek blijkt dat initiatiefnemers de waarde van met name sociale- en marketingaspecten van crowdfunding inzien. Echter komen initiatiefnemers hier veelal gedurende het proces achter maar zouden zij om de aspecten anders dan de financiële wederom kiezen voor crowdfunding. Een crowdfunding campagne draagt een boodschap uit genereert daarmee een grote mate van bekendheid. Het is deze bekendheid, de publiciteit en de sterke betrokkenheid van participanten die van betekenis zijn kunnen zijn voor initiatiefnemers van crowdfunding campagnes. Ook voor traditionele actoren zijn de overige aspecten van het instrument van betekenis in de vorm van indicator van vraag of draagvlak, als voor het creëren van bekendheid van een locatie of gebied of het creëren van sociale binding. Aanloopfase
Geconstateerd is dat om zoveel mogelijk profijt te hebben van de marketingaspecten van crowdfunding of het creëren van sociale binding de aanloopfase van een campagne zeer belangrijk is. Een lange uitgedachte aanloopfase specifiek gericht op de doelgroep van het project maakt dat de participanten ook uit de daadwerkelijke klantenkring komen. Ook kunnen er in de aanloopfase reeds afspraken gemaakt worden met traditionele actoren over de eventuele stappen bij een succesvolle crowdfundingcampagne, te denken valt aan vergunningverlening, cofinancieringsmogelijkheden, verlaging van de rentepercentage bij een eventuele lening. Sociaal karakter
Gezien de sterke sociale en emotionele motieven van practicanten is het van belang dat projecten een sociaal karakter kennen. Dit kan gaan om het bereiken van een uniek initiatief of maatschappelijk doel. Of het kan gaan de initiatiefnemer en zijn/haar wil dit doel te behalen. Geen wondermiddel
Belangrijk is te beseffen dat crowdfunding geen wondermiddel is. Als een project niet op andere manieren financiering weet te verkrijgen wil het niet zeggen dat het middels het uitvoeren van een crowdfunding project wel een succesvol project wordt. Dit is tweeledig, een campagne zal niet succesvol zijn als de participanten bestaande uit de doelgroep er geen vraag naar heeft. En anderzijds staat een succesvolle crowdfunding campagne nog niet garant voor een succesvol of kwalitatief project. Een onrealistisch project zal niet plots realistisch worden. Bovendien moet worden beseft dat het voeren van een crowdfunding campagne veel tijd en energie vergt. Hetgeen niet of nauwelijks opweegt als een van de volgende aspecten niet van waarde zijn voor de initiatiefnemer: sociaal aspect, marketing aspect of onderzoeksaspect.
109
5.3 Aanbevelingen voor vervolgonderzoek Validatie middels dataomvang
Aanbevelingen voor vervolgonderzoek liggen in het vergroten van de dataomvang. Een studie naar motivaties van participanten zou verdere duidelijkheid moeten kunnen verschaffen over welke projecten in aanmerking komen voor crowdfunding. Vergroten van de (kwantitatieve) dataset in een studie naar sociale en emotionele motieven (sociale binding, identiteit, mentaal eigenaarschap) in crowdfunding projecten in vastgoed- en stedelijke ontwikkeling Cofinanciering
Crowdfunding leent zich voor kleine projecten of als onderdeel van cofinanciering. Voor toepassing in het vakgebied is het interessant te onderzoeken op welke wijze crowdfunding bruikbaar kan zijn als middel voor cofinanciering gestaafd met traditionele vormen van financieren en in samenwerking met traditionele actoren. Een opmerking hierbij is echter wel dat het aantal casussen waarbij hiervan sprake is, nog gelimiteerd is. Inzicht verschaffen in de wijze waarop crowdfunding een rol kan spelen in cofinanciering van vastgoed- en stedelijke ontwikkelingsprojecten Mate van belang van marketing- en onderzoeksaspecten voor traditionele actoren
Interessant is verder inzicht te verschaffen op welke manieren de marketing- en onderzoeksaspecten interessant zijn voor traditionele actoren in het vakgebied, omdat reeds met enige voorzichtigheid bevestigd kan worden dat Buitenlandse praktijk
Tot slot is het interessant om de situatie in de Verenigde Staten, welke een grote hoeveelheid van praktijkvoorbeelden van crowdfunding in aandelen (equity crowdfunding) in vastgoedontwikkeling kent, te vergelijken met Nederland. In Nederland zijn deze voorbeelden van ‘equity crowdfunding’ ( in vastgoed niet voorhanden, de vraag die hierbij rijst is waarom niet? Dit zou sterk afhankelijk kunnen zijn van het verschil in maatschappelijke context en de noodzaak in de Amerikaanse context het eigen vermogen te investeren en in de Nederlandse context meer vangnetten voor handen zijn. Een ander vraagstuk is of een traditionele actor ook initiatiefnemer kan zijn, de Amerikaanse context laat hier nogmaals zien dat dit in theorie mogelijk is. Onderzoek naar crowdfunding in aandelen; en motieven van actoren
Motieven bij crowdfunding in aandelen in vastgoed- en stedelijke ontwikkelingsprojecten, waarom werkt dit in de Amerikaanse context heel goed? Er zijn vermoedens dat het marketing aspect hierin sterk meewerkt en dat bekendheid traditionele investeerders aantrekt. Daarnaast leent de Amerikaanse context (zelfzorg) zich goed voor deze vorm van crowdfunding. Interessant is om meer inzicht in de werking van crowdfunding in aandelen in de context van vastgoed- en stedelijke ontwikkeling te verschaffen evenals te bekijken in hoeverre ook in deze vorm van crowdfunding sprake is van een maatschappelijk of sociaal karakter van projecten in vastgoed- of stedelijke ontwikkeling. . Belang van uniciteit en verzadigingseffecten
Studie naar verzadigingseffecten van crowdfundingcampagnes. In hoeverre blijven participanten meerdere projecten steunen die in dezelfde regio, categorie of type project zijn onder te verdelen.
110
6. Discussie Dit onderzoek laat de mogelijke toepassing van crowdfunding in het domein van vastgoed- en stedelijke ontwikkeling zien. Crowdfunding is beslist geen vervangend financieel instrument gezien de hoge financieringsbehoefte van vastgoed- en stedelijke ontwikkelingsprojecten. Dit neemt niet weg dat crowdfunding geen plaats kent als instrument in vastgoed- of stedelijke ontwikkelingsprojecten. Immers zouden er dan geen praktijkvoorbeelden voorhanden zijn geweest. Het feit dat in de praktijk dergelijke crowdfunding initiatieven starten, in ontwikkeling zijn of reeds voltooid zijn maakt dat de sector het fenomeen crowdfunding in realiteit niet langer opzij kan zetten. Het onderzoek wijst uit dat crowdfunding zich leent voor kleinschalige projecten of als cofinanciering in grootschalige projecten waarbij traditionele actoren waarde hechten aan de uitkomsten van het onderzoeks-, marketing- of sociaal aspect van het instrument crowdfunding. Want crowdfunding is meer gebleken dan een financieel instrument. Het is in de context van vastgoed- en stedelijke ontwikkelingsprojecten een indicator van vraag of maatschappelijk draagvlak, het creëert bekendheid, betrokkenheid of sociale inbedding van een project. Factoren die door ondervraagde traditionele actoren (beleggers en gemeenten) als belangrijk genoeg worden beschouwd om over te gaan op aanvullende financiering of faciliteren van crowdfunding initiatieven. De initiatieven kennen vaak enigszins een maatschappelijk karakter. Niet verwonderlijk als immers de gemeenschap meebetaald. Crowdfunding initiatieven moeten voor participanten voldoende relevantie vertonen in de motivaties om mee te doen aan een project. Bovendien is crowdfunding beslist geen wondermiddel. Het voeren van campagne kost tijd en energie en staat niet garant voor een succesvol project. De sociale-, marketing- of onderzoeksaspecten wegen sterk mee in de wijze waarop het instrument op haar waarde beoordeeld moet worden. In het vakgebied van vastgoedontwikkeling en met name stedelijke ontwikkeling kijkt men vaak sceptisch naar crowdfunding. Wellicht teniet gedaan als een van de vele gehoorde buzzwoorden passende in de huidige post-crisis tijdsgeest; vraaggestuurd bouwen, bottom-up ontwikkelen, participatiesamenleving, organische stedebouw of gebiedsontwikkeling nieuwe stijl zijn veelgehoorde termen met zowel voor als tegenstanders. Zo stelt de Zeeuw (2014, p.2) over crowdfunding: “In de vakwereld wordt wel gefantaseerd over ‘nieuwe verdienmodellen’ en ‘alternatieve financiering, zoals ‘crowdfunding’. Enkele niches daargelaten, behoren deze oplossingsrichtingen meer in het repertoire van Hans Kazan thuis.” Inderdaad, crowdfunding is geen vervangend financieringsinstrument, maar dit neemt niet weg dat crowdfunding een aanvullend financieel, marketing, sociaal, of onderzoeksinstrument kan zijn in de gebaande paden van de ‘vakwereld’. We moeten ons open stellen voor zichtbare ontwikkelingen die aanvullend zijn op bestaande wijzen van ontwikkelen en waar mogelijk omarmen, hetzij op kleine schaal. Als er iets is dat de meest recente periode van laagconjunctuur aan kennis heeft opgeleverd is het wel dat de context waarin de vakwereld opereert sterk dynamisch is geworden. De van oudsher aangehouden blauwdrukplanning volstaat niet langer. Om plannen en ontwikkelvisies haalbaar te maken en niet voor dezelfde risico’s te staan zullen ze adaptief moeten zijn en moeten we ons open stellen voor kleine aanvullende veranderingen op de gebaande manieren van ontwikkelen. Hoe de sector zich ontwikkelt naar mate de economische cyclus zich voort zet kan niemand echt met zekerheid voorspellen. Feit is dat bij laagconjunctuur de markt zich roert, het aanbod beter afstemt op de vraag en op zoek gaat naar nieuwe wijzen van ontwikkelen om voort te kunnen blijven bestaan; innoveren. Bij hoogconjunctuur roert de markt zich minder snel en vervalt de sector veelal in haar gebaande misschien wel vastgeroeste aanpak en methoden. Toch veranderd in elke laagconjunctuur iets aan de gebaande paden gedreven door nieuwe innovaties.
Figuur 42: conceptualisering innovatiebehoefte versus economische conjunctuur (eigen werk)
111
7. Reflectie Relatie tot het vakgebied Gedurende het onderzoek is vaak door buitenstaanders de vraag opgeworpen waarom crowdfunding nu relevant is als onderzoeksonderwerp voor de studierichting Real Estate & Housing. Het inzichtelijk maken van de werking van het fenomeen crowdfunding zorgde voor raakvlakken en misschien wel een sterke focus op andere vakgebieden. Feit is dat de combinatie van een groei van crowdfunding, het zichtbaar zijn van Nederlandse crowdfundinginitiatieven in de praktijk van vastgoed en stedelijke ontwikkeling al voldoende redenen zijn om dit te willen onderzoeken. Hoewel het een relatief nieuw fenomeen betreft, met een beperkt aantal voorbeelden vormt het reeds onderdeel van de werkelijkheid. Het is die werkelijkheid die we proberen te begrijpen en te vertalen naar kennis voor het vakgebied. Er is nog weinig academisch onderzoek gedaan naar het fenomeen van crowdfunding in vastgoed- of stedelijke ontwikkeling. De groei van het aantal initiatieven gepaard met een gebrek aan kennis en inzicht over de mogelijkheden die crowdfunding wel of niet zou kunnen betekenen vragen om onderzoek naar crowdfunding in de stedelijke ontwikkeling. Een beter begrip van crowdfunding maakt dat ook de praktijk conclusies kan trekken gebaseerd op wetenschappelijk onderzoek in plaats van assumpties of zogenaamde hypevorming. Naast de relevantie van het onderwerp op zichzelf is het belangrijk te beseffen dat het domein van vastgoed en stedelijke ontwikkeling sterk afhankelijk is van een veranderbare context. Het is mijn veronderstelling geweest dat elke verandering of nieuw fenomeen in deze context zou moet worden begrepen of gewogen in hoeverre deze van invloed is op het vakgebied. Wordt in veel onderzoeken na 2008 gesproken van de context dan blikt men vaak terug op de financiële crisis van 2008. In eerder onderzoek is reeds gebleken dat crowdfunding geen alternatief biedt voor financiering maar mogelijk een rol zou kunnen vervullen. Het fenomeen crowdfunding kent echter wel een sterke groei en voedingsbodem door het uitvallen het bankwezen, omwille projecten van, vaak sociale of functionele waarde toch te kunnen realiseren. Crowdfunding kent daarmee een sterke verbondenheid in maatschappelijk en sociale context. Immers de letterlijke vertaling van het begrip crowdfunding in het Nederlands betreft de term gemeenschapsfinanciering, letterlijk het financieren voor en door gemeenschappen. Door veranderingen in de context lijken termen als bottom-up ontwikkeling, vraaggestuurd bouwen, participatiesamenleving, gebiedsontwikkeling nieuwe stijl of organische stedenbouw in zwang te zijn geraakt. En hoewel opgepast moet worden dat ook de wetenschap zich laat meevoeren in hypes en trends laat het duidelijk zien dat we op zoek zijn naar nieuwe oplossingen en verkenning van dergelijke fenomenen wellicht gevoed door een erkenning van het feit dat traditionele wijzen van ontwikkeling niet ten allen tijde succesvol zijn een hedendaagse sterk veranderbare context. Tot slot wordt het succes van crowdfunding gestuwd door technologische ontwikkelingen, de ontwikkeling en het gebruik van informatietechnologie maken het mogelijk en haalbaar de massa te verzamelen, te bundelen en een efficiënte transactie te realiseren.
Proces Gedurende de opstartfase van het afstudeerlab is het een zoektocht geweest naar wat nu precies te onderzoeken. Juist opdat zo weinig bekend is, is het in begin moeilijk geweest een duidelijke structuur vast te leggen. Het uitvoeren van theoretisch onderzoek in een vakgebied buiten die van de eigen opleiding vergt bijzonder veel tijd omdat student zich hier goed in moet verdiepen om de stof eigen te kunnen maken. Er zit een groot verschil tussen de tussentijdse P2 rapport en het P4 rapport van het afstudeerlab juist omdat dit proces van theoretisch onderzoek langdurig is geweest. Uitvoering van het empirisch onderzoek kostte meer eveneens meer tijd dan verwacht. Iets wat geen ernstige gevolgen heeft maar wel heeft geleid tot het schrappen van de wens een expert panel of survey op basis van de bevindingen van dit onderzoek uit te voeren. Deze stap had inzichten vanuit de bestaande standpunten ten aanzien van het instrument crowdfunding in het vakgebied van vastgoed- en stedelijke ontwikkeling toegevoegd maar niet per definitie aanvullende geweest op het beantwoorden van de hoofdvraag. Wellicht is het juist goed geweest voor de objectiviteit van dit onderzoek om geen standpunten mee te nemen in het empirisch onderzoeksdeel. Afstuderen is daarnaast ook een persoonlijk proces geweest. Een jaar lang aan een onderzoek werken gaat soms hoe interessant, vernieuwend of uitdagend het onderwerp ook is ook tegenwerken. Het is een persoonlijke knelpunt van mij dat wanneer het gevoel optreed niet langer iets nieuws te leren er ook weinig op schrift wordt geplaatst. Ook betekent het afstudeeronderzoek
112
het einde van een studietraject hetgeen je het liefst tot in de puntjes uitgewerkt wilt hebben alvorens tussentijdse bevindingen met mentoren te delen.
Limitaties Het onderzoek kent een aantal knelpunten of limitaties. Gezien crowdfunding een relatief nieuw fenomeen is, en zeker in het vakgebied nog weinig onderzoek naar is gedaan is dit onderzoek verkennend van aard geweest. Een kenmerk van explorerend onderzoek kan zijn het tasten naar informatie dat op wetenschappelijke wijze verkregen kan worden naar een fenomeen dat nog niet volledig begrepen is. Deze nieuwigheid van het weinig onderzochte fenomeen in relatie tot het vakgebied maken het zelf kunnen begrijpen van de theorie tot een lang en intensief proces. Theoretisch onderzoek en theorievorming leveren interessante inzichten en begrip op van het fenomeen maar laten ook zien hoe breed het fenomeen crowdfunding is evenals het zichtbaar maken van de raakvlakken met andere vakgebieden als sociologie, psychologie en marketing. Het is niet mogelijk om al deze facetten in een onderzoek uit een te zetten. Bovendien is het vinden en verzamelen van relevante informatie middels casussen, het inzichtelijk maken van crowdfunding in de Nederlandse praktijk van stedelijke ontwikkeling aan de hand van de voor handen zijnde voorbeelden vooral kwalitatief van aard. De omvang van het onderzoek zou onmogelijk zijn geworden bij een bredere selectie van casussen of een grotere hoeveelheid aan interviews omwille van de wetenschappelijke validatie. Desniettemin moet worden toegegeven dat dit van tijd tot tijd gedurende het onderzoek enigszins de het gevoel heeft gegeven de houvast te verliezen en op zoek te gaan naar persoonlijke validatie; is dit de goede weg, is dit wetenschappelijk genoeg, doet deze wijze van onderzoek onder ten opzichte van andere meer kwantitatieve of omvangrijkere data. De methodologische onderbouwing aan de voorkant van de uitvoering van dit onderzoek had sterker gekund. Gezien dit een sterkere structuur in de empirische uitvoering zou hebben ingebracht. Het achteraf aanvullen van methodologie heeft weinig zin omdat het dan immers niks toevoegt aan de kwaliteit van het onderzoeksresultaat. Zolang de gevonden data voldoende valide is en onderzoeker objectief het onderzoek heeft uitgevoerd veranderd dit niet de bevindingen van het onderzoek. Het zou echter wel het onderzoek hebben vergemakkelijkt op het gebied van aanpak van exploratief onderzoek, opstellen van interviewvragen, verscherping van het analysekader en beantwoording van de deelvragen. Echter neemt niet weg dat dit onderzoek exploratief van aard is geweest: het verkennen van een fenomeen waar niets tot nauwelijks onderzoek naar is gedaan. Op voorhand zal dus weinig moeten worden vastgelegd om volledig te kunnen leren van inzichten in de praktijkcasussen. Doel van dit onderzoek was het voor het vakgebied inzichtelijk te kunnen maken wat het fenomeen crowdfunding nu precies is door de praktijk en de theorie buiten het vakgebied te verkennen, inzicht te verkrijgen in de aspecten van het instrument om daarmee uitspraken te kunnen doen over de mogelijke toepasbaarheid in vastgoed- en stedelijke ontwikkelingsprojecten. Met dit doel voor ogen, en een haalbare omvang van het onderzoek in het achterhoofd is de gevolgde explorerende opzet, hoewel misschien zeer praktisch een van de weinige mogelijkheden dit inzichtelijk te kunnen krijgen. Doordat theoretische kennis is gevormd over het fenomeen kan in het vervolg structureler en wellicht ook gerichter onderzoek gedaan worden naar het fenomeen.
Aanbevelingen voor het onderwijs Met name op het gebied van onderzoeksmethodologie is het onderwijs erg conceptmatig. Het integraal verwerken van dit vak in alle andere vakken in het onderwijspakket zou een goede oefening zijn geweest voor het afstudeeronderzoek en toevoeging op het onderwijs. Evenals het onderwijs wetenschappelijker maken in plaats van nu sterk praktijkgericht. Een van de kritiekpunten die de opleiding Bouwkunde immers vaker krijgt betreft de wetenschappelijkheid van de opleiding.
Eindresultaat Het eindresultaat levert meer inzicht op in de werking van het fenomeen crowdfunding en de rol van crowdfunding in de context van vastgoed- en stedelijke ontwikkelingsprojecten in Nederland. Hoewel slechts drie casussen zijn onderzocht zijn een groot aantal actoren geïnterviewd evenals belangrijke theoretische inzichten opgedaan en is een nieuwe definitie voor crowdfunding in het vakgebied geformuleerd opdat met een beter begrip naar het instrument gekeken kan worden. Hoewel de bevindingen van drie casussen niet generiek zijn voor alle crowdfundingcampagnes voor vastgoed en stedelijke ontwikkelingsprojecten biedt dit wel inzicht over de wijze waarop crowdfunding werkt en de motieven van alle betrokken actoren in dit proces.
113
Referenties Agrawal, Ajay, Catalini, Christian, & Goldfarb, Avi. (2011). Friends, family and the flat word: the geopgraphy of crowdfunding. Toronto: University of Toronto. Agrawal, Ajay, Catalini, Christian, & Goldfarb, Avi. (2013). Some simple economics of crowdfunding (working paper). Innovation Policy and the Economy, 14, 63-97. Ahlers, K.C.G., Cumming, D., Gunther, C., & Schweizer, D. (2012). Signalling in equity crowdfunding. (working paper). from http://www.ssrn.com Bellaflame, Paul, Lambert, Thomas, & Schwienbacher, Armin. (2010, June). Crowdfunding: An industrial organization perspective. Paper presented at the workshop Digital Business Models: Understanding Strategies, Paris. Bellaflame, Paul, Lambert, Thomas, & Schwienbacher, Armin. (2013). Crowdfunding: tapping the right crowd. Journal of Business Venturing, 29(5), 585-609. Brabham, D. (2008). Crowdsourcing as a model for problem solvind: an introduction and cases. Convergence: The International Journal of Research into New Media Technologies, 14(1), 75-90. Brabham, D. (2009). Crowdsourcing the public participation process for planning projects. Planning Theory, 8(242), 242-262. Breeman, F. (2011). Financierend publiek gezocht, een verkenning van de democratisch aspecten van crowdfundign aan de hand van drie cases. (Msc.), Universiteit Utrecht, Utrecht. Brodersson, Marcus, Enerback, Mattias, & Rautiainen, Mathias. (2014). The angel investor perspective on equity crowdfunding. Jonkoping university. Jonkoping. Caveye, A.L.M. (1996). Case study research: a multi-faceted research approach for IS. Info Systems Journal(6), 227-242. Collins, Liam, Swart, Richard, & Zhang, Bryan. (2013). In t. U. a. f. b. r. The rise of future finance (Ed.). London: Nesta. Crowdaboutnow.nl. (2013a). Harbitten & the Others. Retrieved 02-11-2014, from https://http://www.crowdaboutnow.nl/Hardbittenandtheothers Crowdaboutnow.nl. (2013b). Sodafabriek. Retrieved 02-11-2014, from https://http://www.crowdaboutnow.nl/sodafabriek Crowdsourcing.org. (2012). Crowdfunding industry report. Market trends, composition and crowdfunding platforms May 2012: Massolution. Daamen, Tom, & Hol, Barry. (2014). De zin en onzin van crowdfunding in vastgoed- en gebiedsontwikkeling. Unpublished. Davies, Rodrigo. (2014). Civic crowdfunding: participatory communities, entrepreneurs and the political economy of place. (Master of Science in Comparative Media Studies), Massachusetts Institute of Technology, Massachusetts De Buysere, K, Gajda, Oliver, Kleverlaan, Ronald, & Marom, Dan. (2013). A framework for European crowdfunding. Europe: European crowdfunding network. de Zeeuw, Friso. (2014). Grondbeleid: resetten en met mate innoveren. from http://www.gebiedsontwikkeling.nu/artikel/10931-grondbeleid-resetten-en-met-mateinnoveren Drake, David. (2013). Crowdfunding's latest invasion: real estate. Retrieved 01-03-2014, from http://www.forbes.com/sites/groupthink/2013/04/19/crowdfundings-latest-invasion-realestate/ Estelles-Arolas, Enqique, & Gonzalez-Ladron-de-Guevara, Fernando. (2012). Towards an integrated crowdsourcing definition. Journal of Information Science, 38(189), 189-200. Ferreira da Cruz Matos, Henrique Nuno (2012). Crowdfunding, material incentives and performance. (MSc in Business Administration), Universidade Católica Portuguesa, Lissabon. Florida, Richard. (2010). The great reset, how the post-crash economy will change the way we live and work (1 ed.). New York: Harper Collins. Gerber, Elizabeth, Hui, J.S., & Kuo, P. (2013). Crowdfunding: why people are motivated to post and fund projects on crowdfunding platforms. In C. A. Lab (Ed.). Evanston, Illisnois: Northwestern University.
114
Gerber, Elizabeth, & Hui, Julie. (2013). Crowdfunding: motivations and deterrents for participation. ACM Transactions on Computer-Human Interaction, 20(6). Gorshkov, Egor. (2011). Crowdfunding: a concept beyond finance. (Bsc.), University of Amsterdam, Amsterdam. Retrieved from http://dare.uva.nl/document/353439 Heurkens, Erwin. (2012). Private sector-led urban development projects: management, partnership & effects in the Netherlands and the UK. Delft University of Technology, Delft. Hol, Barry. (2012). Crowdfunding, gemeenschapsfinanciering in stedelijke ontwikkeling. (Master City Developer), Erasmus University Rotterdam, Rotterdam. Howe, Jeff. (2008). Crowdsourcing, how the power of the crowd is driving the future of business. New York: Crown Business. Jose Quero, Maria, Ventura, Rafael, & Santoja, Antonio. (2009). Value co-creation as a determinant of succes in crowdfunding experiences in the cultural sector. Journal of relationship marketing, 8(1), 17-35. Koren, Gijsbert. (2013). Growing crowdfunding. In D. Castrataro, F. Risterucci, G. Koren & K. Wenzlaff (Eds.), Visions on the future of crowdfunding (pp. 9). Kumar, Ranjit. (2011). Research methodology: a step-by-step guide for beginners. London: SAGE Publications. Larralde, B., & Schwienbacher, A. (2010). Crowdfunding of small entrepreneurial ventures. In D. J. Cumming (Ed.), Handbook of entrepreneurial finance. Oxford: Oxford University Press. Mollick, Ethan. (2013). The dynamics of crowdfunding: an exploratory study. Muller, Michael, Geyer, Werner, Soule, Todd, & Wafer, John. (2014). Geographical and organizational distances in enterprise crowdfunding. Paper presented at the 17th ACM conference on Computer supported cooperative work & social computing, New York. Nagymihaly, Gabor. (2013). Crowdfunding: drivers and barriers in an international perspective. (Msc in finance), University of Aarhus, Aarhus. Retrieved from http://pure.au.dk/portalasbstudent/files/56697876/Crowfunding_Drivers_and_Barriers_in_An_International_Perspecti ve.pdf Ordanini, Andrea, Miceli, Lucia, Pizzetti, Marta, & Parasuraman, A. (2011). Crowd-funding, transforming customers into investors through innovative service platforms. Journal of Service Management, 22(4), 443-470. Paykacheva, Valeriya. (2014). Crowdfunding as a customer engagement channel. Kajaani University of Applied Sciences, Kajaani. Peck, Don. (2012). Pinched, how the great recession has narrowed our futures and what we can do about it. New York: Broadway books. Ryu, Sunghan, & Kim, Young-Gul. (2014). Dynamics of the crowdfunding platform: crowdfunding participation model development and emperical analysis. Korea Advanced Institute of Science and Technology. Steffensen, Sigurd, & Laage-Petersen, Thor. (2014). Equity crowdfunding in Denmark, a study of the scope and dynamics of a new financial phenomenon. (Bsc.), Roskilde University, Roskilde. Straub, Sandra. (2012). Co-creation in real estate: a framework to steer upon value-creating firmconsumer relations in demand-driven development. (Msc.), Delft University of Technology, Delft. Symbid. (2014). Donner moet blijven. Retrieved 01-06-2014, from https://http://www.symbid.nl/ideas/5366-donner-moet-blijven Van 't Verlaat, J., & Wigmans, Gerard. (2011). Introduction, urban development and urban area development. In A. Franzen, F. Hobma, H. de Jonge & G. Wigmans (Eds.), Management of urban development processes in the Netherlands. Governance, design and feasibility. (pp. 17-20). Amsterdam: Techne Press. van der Ham, M. (2014). Rijk wijst niches aan als nieuwe trend interview met Friso de Zeeuw. from http://www.cobouw.nl/nieuws/regelgeving/2014/03/14/rijk-wijst-niches-aan-als-nieuwetrend Vermeer, M.M., & Joore, Paul. (2014). Crowdfunding in vastgoed, publieke financiering voor de ontwikkeling, relocatie en exploitatie van onroerend goed in Nederland. Een uiteenzetting van kansen, succesvoorwaarden en de maatschappelijke neveneffecten van crowdfunding in nationaal vastgoed. (2.2 ed.): FinaPedia.
115
Zandvliet, Wietse. (2012). Crowdfunding: why do we invest? An qualitative analysis of motivational factors that influence internet-based investments in equity-based crowdfunding projects. (Master Information & Knowledge Management), Vrije Universiteit Amsterdam, Amsterdam. ZUS. (2012). Trying to make a city and we need your help. from http://www.luchtsingel.org/2011/10/we-are- trying-to-make-a-city-and-we-need-yourhelp/
116
Bijlagen Bijlage interview 1 initiatiefnemer Sodafabriek, Schiedam Interviewer In 2012 heeft u samen met Tom van Adrichem het initiatief opgezet nadat het voor een symbolisch bedrag van de gemeente is verkregen? Geinterviewde Kijk Tom van Adrichem woont hierachter, en heeft het pakhuis in zijn achtertuin staan en die woont er al dertig jaar geloof ik. Dus die zit al dertig jaar tegen die steenklomp aan te kijken. Nou zo af en toe waaien er eens stenen of asbesthoudende platen van het dak af. En dus dan zit je lang te filosoferen en te dromen wat je met zo een steenklomp zou kunnen. Maar hij heeft dat vooral gereageerd in soort van agressieve manier, dus klagen. Eigenlijk de buurman een beetje het leven zuur maken in de hoop dat ze er vanaf willen om de omstandigheden te creeren opdat je het zou kunnen verwerven. Interviewer Dus klagen richting de eigenaar? Geinterviewde Richting de eigenaar, en daar waren natuurlijk allerlei aanleidingen omdat het redelijk lang een triest bestaan heeft gevolgd met herontwikkelingsituaties waarbij er andere projecten niet rond komen. Want de vorige eigenaar was dus een ontwikkelaar, Fortress, en Fortess heeft alleen maar gepoogd het te slopen om er van die soort vierlaagse appartementengebouwtjes neer te zetten. Maar de rijksdienst die wilde er een monument van maken dus Fortress is denk ik een jaar of acht aan het procederen geweest en uiteindelijk is het geen rijksmonument geworden. En toen hebben ze nog maar een schadeclaim bij monumentenzorg ingedient van een miljoen. Toen had monumentenzorg geen zin meer om nog een keer te gaan procederen, want ze hadden al zolang geprocedeerd, dus hebben ze het maar afgekocht voor drie ton. En toen ging Fortress een sloopvergunning aanvragen waarop de buurt en de historische vereniging dwarsging. En dat liep vervolgens ook weer een paar jaar. En de gemeente vond het eigenlijk jammer dat het rijksmonument werd want die hadden er ondertussen spijt van dat ze het eigenlijk gestuurd hadden richting Fortress om het te herontwikkelen. Ik ben er niet achter gekomen wat precies de diepere achtergronden waren waarom de gemeente op het moment dat de gemeente het ging afnemen van Fortress. Dat speelt dan in de krant en in de politiek: “waarom gaat de gemeente het verwerven van Fortress?”. En in die onderhandelingen ging het alleen om de verwerving als gesloopt. Maar daar zaten ze natuurlijk ook mee in hun maag omdat de bezwaarprocedure voor de sloop liep. En dus de tijd was op zich wel rijp, om te gaan praten met de gemeente om een alternatief plan. En voor het alternatief plan, ik had al langere tijd contact met van Adrichem, ik ken hem al een langere tijd en hij kwam met het voorstel om samen een alternatief plan te maken. Hij is meer een financieel en zakelijke type en ik een meer architectonische en herbestemmingstype dus dat kan elkaar goed aanvullen. Dus wij zijn eigenlijk met een moodboard onder de arm een eerste gesprek aangegaan bij de gemeente en daarna hebben wij van Real Estate de transformatiepotentiemeter gebruikt om het enigszins te verbouwen en te vertellen wat je ermee kunt, voor jezelf doe je dat natuurlijk ook maar ook om naar de gemeente toe te kunnen vertellen dat het geen dood paard is en het mogelijk is te transformeren, maar eigenlijk hebben de rekensommen achter de transformatie ervoor gezorgd dat het voor 1 euro verworven kon worden. Doordat wij met een alternatief kwamen en het wel zagen om te transformeren, terwijl de gemeente drie ton aan sloopkosten zou maken dus de gemeente kon het nu praktisch voor drie ton minder verwerven. Interviewer En hoe was de houding van de gemeente bij het tonen van het initiatief? Geinterviewde Nou met open armen ontvangen, eigenlijk al relatief snel. Dat had ook te maken met een slagvaardige projectmanager binnen de gemeente. En dan speelde enerzijds de reputatie van onszelf ook mee en het plan dat je hebt. Dus het is een soort samenoplopende situatie, dan komt ook relatief snel de ondernemingsvorm cooperatie naar voren waardoor er dus ook een soort gemeenschappelijk doel in zit. En dat heeft er ook in meegespeeld en daardoor is het uiteindelijk ook voor een euro verworven. En eigenlijk is de gemeente dus de grootste deelnemer in de maatschappelijke cooperatie want die hebben het gebouw ingebracht. Want de totale grondkosten zijn door de gemeente verworven voor een ton of zes. Maar zo is de aanloop geweest. Maar de gemeente heeft echt zijn nek uitgestoken, dat geloof ik wel en dat heeft er mee te maken dat ze er eigenlijk geen grip op hadden en eigenlijk belangrijk vonden dat het zou blijven bestaan. Terwijl ze eigenlijk geen keuze hadden voor het verlenen van de sloopvergunning en eigenlijk ook geen aanleiding zagen dat als ze het terug zouden kopen om het te laten staan. En voor een deel komt het door het langdurige klagen van de buurman en Fortress middels het in de grondschrijven in rapporten en onderzoeken om die monumentenstatus aan te vechten en dat ging vooral op bouwtechnische status en bouwtechnische kwaliteit. En dat heeft voor een deel meegespeeld in het bepalen van de risicos binnen de gemeente maar die hebben ze wel weer positief omgezet als motivatie om het voor een euro over te dragen. Dus die waarde om 0 te zetten. Interviewer Dus de gemeente is eingelijk deelnemer in de cooperatie? Geinterviewde Formeel gezien niet, maar informeel dus wel als je kijkt naar wat ze hebben ingebracht. Daarnaast hebben we geen verplichtingen in de zin dat mocht het niet getransformeerd kunnen worden we het alsnog kunnen slopen. Daar niet van dat wel alle asbest netjes moeten verwijderen. Maar ik beschouw het wel dat ze deelnemer zijn want ik vind als je iets voor een euro verwerft dat je maatschappelijke verplichtingen hebt. Dus dat is ook deel maatschappelijke gerelateerde evenementen zijn dat je daaraan meedoet, dus bijvoorbeeld open atelierdag of open monumentendag, en dat soort dingen. Dat heeft denk ik mede aanleiding geweest dat je met crowdfunding aan de gang gaat dat zit in je denkwereld/denkrichtingen als je denkt hoe ga het financieren en hoe ga je het organiseren. Interviewer Omdat het al een project is met een maatschappelijke achtergrond? Geinterviewde Ja
117
Interviewer Denkt u dat de relatie met de gemeente hetzelfde is gebleven na de crowdfundingcampagne? Geinterviewde Ja die heeft daar geen invloed op gehad. Er zijn wel signalen binnen de gemeente dat de wijze waarop we bezig zijn met maatschappelijk gerelateerde activiteiten dat dat positief werkt in de relatie met de gemeente. Dus de maatschappelijke inzet van het project dat vinden ze bewonderingswaardig. Interviewer Naast de gemeente zijn er geen andere actoren betrokken? Geinterviewde Nee eigenlijk alleen maar de mensen die achter het project zitten Interviewer Geinterviewde Profesioneel heeft het zn voordelen gehad om je gaten in je opdrachtportefeuille aan te vullen als gevolg van de crisis. Anderzijds heb ik achteraf gemerkt dat doordat je je nek uitsteekt goed is geweest voor de reputatie en het respect dat men heeft voor Restauro architecten. En je kan het niet letterlijk vertalen in het aantal opdrachten maar het heeft er zeker aan meegewerkt. Interviewer Okee, dus het tonen van lef en het starten met een crowdfunding campagne heeft wel wat met het beeld van het bedrijf gedaan? Geinterviewde Ja het doet wel wat met de image van je bedrijf. En is het daarmee zeker een zinvolle investering. Het is ook een heel goed leerproces geweest voor ons binnen het bedrijf. Het forceert je om na te denken over andere manieren van herbestemmen. En omdat je het ook als initiatiefnemer doet kan je een groter advies verstrekken. Interviewer Want u heeft zelf ook geïnvesteerd nog voor de crowdfunding campagne ? Geinterviewde Ja ik heb geïnvesteerd als privépersoon en als bedrijf Interviewer En waren er in die fase ook andere investeerders? Geinterviewde Nee, het was wel de bedoeling dat mede initiatiefnemer of diens relaties een ton ofzo zouden investeren, maar daar is niks van terecht gekomen. Interviewer En toen kwam het moment dat er verdere investering nodig was? Geinterviewde Ja dat is dus zo dat het op een gegeven moment aan een limiet is gekomen en de investeringen van mede initiatiefnemer kwamen er niet en dan zijn we vanuit Restauro op zoek gegaan naar andere vormen van financiering. En op die manier zijn we in de crowdfundingwereld terecht gekomen. Interviewer Interviewer Er zijn dus ook eerst andere financieringsvormen overwogen voordat gekozen is voor crowdfunding? Geinterviewde Nou geen financieringsvormen, maar de bron coöperanten kwam niet los, de bron vanuit het particiulier geld was alleen maar van mezelf. En we hadden wel wat gesprekken her en der met onder andere restauratiefondsen en Tridiosbank en de Rabobank om te kijken of er trajecten waren waar we konden instappen. Maar die zijn in het begin eigenlijk gewoon niet mogelijk omdat die op rendement gaan en je hebt nog geen rendement dus dat waren geen sporen die zinvol waren om al te lopen. Dat bleek eigenlijk al heel snel, dus toen bleef eigenlijk alleen die crowdfunding over. Interviewer En toen is gekozen om een deel van het bedrag op te halen? Geinterviewde Nou, een haalbaar realistisch bedrag, zo is het gekozen. Het is niet gezien als een deel maar als wat is haalbaar en realiseerbaar binnen een crowdfunding. En dat is toen bepaald op die 75.000 euro. Interviewer Interviewer En u zei net ook dat het maatschappelijk achtergrond van het project ook mee heeft gewogen in de keuze? Geinterviewde Ja en daarnaast dat je het natuurlijk ook beschouwd als een marketinginstrument. Maar naar mogelijke financiers toe is natuurlijk het bewijs dat er al een aantal particulieren zijn die geloven in het project een belangrijke. Plus nog dat al eerder was gebleken, dat het telt als eigen vermogen. En alle financiers die gaan niet meer voor de waarde van complex op zich maar die gaan voor de waarde van het eigen vermogen wat al in de onderneming zit. En dat was in de goeie tijd misschien 10% maar dat is inmiddels 40% eigen vermogen om 60% gefinancierd te krijgen. Interviewer Want heeft de crowdfundingcampagne in de vorm van een lening nog geleid tot aanvullende financiering?
118
Geinterviewde Nog niet, dat loopt nog. We hebben nu een aanvraag lopen met het nationaal restauratiefonds die dat samen doet met de Tridiosbank volgens mij en een deel via de gemeente uit een historisch waardevolle panden herstel herbestemmingspotje. Daar zouden we 90.000 euro kunnen lenen tegenover 1,5% en daaraan gekoppeld zou het nationaal herbestemmingsfonds het andere deel kunnen doen voor fase pakhuis Coerland. En dat gaat dan over een ton of vier totaal. Daarnaast subsidies van cultureel erfgoed, enerzijds 21.000 euro voor wind en waterdicht maken en er is 12.000 euro subsidie geweest voor haalbaarheidsonderzoeken. Interviewer En dat was voordat er sprake is geweest van een campagne Geinterviewde Ehm, ongeveer dezelfde tijd dat gaat een beetje door elkaar heen lopen. Het waterdichtmaken hadden we al. Interviewer Denkt u dat de uitkomst van de crowdfunding campagne meegenomen zal worden in de beslissing van het nationaal restauratiefonds? Geinterviewde Denk het uiteindelijk wel. Je kan het natuurlijk niet exact meten en het is nooit zo geroepen. Gisteren was er een terugkomdag voor de plankostenregeling waar wel de koppeling is gelegd voor wel of geen uitkering en daar is uitdrukkelijk een succesvolle crowdfunding campagne genoemd in het besluitvormingsproces. En het was daar zo dat ze ons project aan het promoten waren in presentaties als een goed voorbeeld terwijl in de wandelgangen ze nog hikken dat er geen driejaarexploitatie is en dan de crowdfunding weer niet meegenomen wordt, ze weten nog niet precies hoe daarmee om te gaan lijkt net. Als je het in de lezing zit te promoten maar in de praktijk nog niet waarmaakt. We lopen vooruit op de gevestigde trajecten. En daarmee zijn we toch wel een pilot. Geinterviewde Er zijn een stuk of zeven zzpers, half van voor en half van na de campagne Interviewer Is er door de campagne meer bekendheid ontstaan? Geinterviewde Dat kan je niet meten maar die campagne die zorgt natuurlijk op allerlei manieren voor bekendheid en publiciteit. En je kan het niet meten of dat komt uit je facebook of je twitter. Maar ik denk met name in de professionele wereld is die crowdfunding campagne wel de oorzaak geweest. Want je had dan een veel betere boodschap. Want als ik niet die crowdfundboodschap had gehad als argument om voor behoud, om zeg maar een hefboomwerking, om weer over een drempel heen te komen. Dat was het verhaal dat we uitdraagden. Als we de crowdfundingcampagne niet gehaald hadden dan waren we op een dood punt gekomen en dan kon je het niet redden van de sloop. Interviewer En u zei net al dat de gemeenschap die heeft deelgenomen aan de crowdfundingcampagne ook belangrijk is voor het project? Geinterviewde Ja absoluut. Je hebt enerzijds bevestiging van het pad waar je mee bezig bent. Dat je daar geen eenling in bent en dat je draagvlak hebt. Het geeft je energie om door te gaan en dat is zo. Interviewer Dus ook erkenning van het feit dat u zelf op de goede richting zit?
119
Geinterviewde Ja en het geeft bij die zzp-ers ook wel mensen die erin geloven. Interviewer En in hoeverre zijn de participanten betrokken bij het project? Geïnterviewde Iedereen kan ideeen aandragen en we houden ze op de hoogte middels facebook en nieuwsbrieven. En als er iets georganiseerd wordt komen er een hoop mensen (20%) overdag. Dus een aantal hebben die koppeling. Wel grappig ik heb wel een keer een klacht gehad van iemand die zei ja ik hoor van mn zus allemaal verhalen die ze op facebook heeft gelezen maar ik heb geen facebook en jullie sturen die emailnieuwsbrieven te weinig. Dus ze zijn geïnteresseerd. Interviewer Had u dat verwacht? Geinterviewde Ik had er eerlijk gezegd niet bij stilgestaan, maar ik ben wel blij dat dat soort dingen gebeuren. En ik denk dat je door die gemeenschap best nog wel een keer een crowdfunding campagne kan doen. Interviewer Omdat er al een betrokken gemeenschap is gecreëerd? Geinterviewde Zolang je maar een gericht doel hebt en daarmee een boodschap kan uitdragen zal dezelfde gemeenschap zich denk ik willen inzetten en om het doel te behalen de gemeenschap te vergroten. Interviewer Zou u als ontwikkelend architect voor een volgend project weer een crowdfunding campagne overwegen? Geinterviewde Als het maatschappelijke en de kracht van een groep mensen belangrijk is wel. Dan vind ik het een interessant middel want dat heeft enerzijds een hefboomwerking, anderzijds de koppeling met draagvlak. De ingrediënten zijn goed. Interviewer En tot welke schaal denkt u dat een crowdfunding campagne kan gaan? Geinterviewde Dat durf ik niet te zeggen, ik denk op dit moment nog steeds in de orde van grootte waar we nu in zitten tot een ton. En ik denk dat het andere projecten zijn, grotere commerciëlere producten die grotere bedragen op kunnen halen. Punt is wel dat gebouwen een kleinere doelgroep kent. Vanwege de omvang en de omzet, ik geloof nooit dat je een project 100% met crowdfunding zou kunnen financieren dat ga je niet redden. Interviewer Want u heeft voor crowdfunding in lening gekozen, waarom deze vorm? Geinterviewde Het is geen crowdfunding in voorverkoop, maar bijvoorbeeld in aandelen zou ook kunnen. Maar we waren toen redelijk groen en hebben ons laten leiden door het advies van crowdaboutnow. En ik denk dat dat beter is. Het feit dat die mensen hun centen terugkrijgen en een rente als we het goed doen is een makkelijkere. We waren nog teveel in ontwikkeling, met nog te weinig resultaat, ik denk dat ze dan nog niet over de streep gekomen waren. Kijk er is nog niet bepaald wat er straks gebeurd na afloop van de drie jaar, gaan we ze allemaal tot op de laatste cent terugbetalen of gaan we ze proberen nog over de streep te trekken voor een nieuwe ronde. Dat hebben we nog niet bedacht. Interviewer En er zijn ook mensen die grotere bedragen boven de 1000 euro hebben gedoneerd, weet u wie dit zijn en of er hier nog een andere beloning tegenover staat Geinterviewde Dat waren eigenlijk mensen, die het nog niet zagen zitten om echt lid te worden middels 25000 euro als obligatiehouder maar wel het een sympathiek project vinden en op zich die rente ook wel aardig vinden. En daarom zitten zij op zo een soort bedrag. Op andere punten zien we wel dat een beloning extra mensen over de streep heeft getrokken. Met name de gratis overnachting, die hebben we gedurende de campagne er nog ingevoerd en heeft er toe geleid dat een aardig risicoloos bedrag, die 500 euro voor een grote groep mensen , en ik heb verschillende gesproken als gevolg van een de aanbieding van een gratis overnachting in de b&b die voor de 750 euro kozen waar je dat dus bij kreeg. Interviewer Heeft u een beeld over de reikwijdte van het project?
120
Geinterviewde Uiteindelijk 1/3 binnen een straal van 3km, 1/3 binnen een straal van 25km als gevolg van ons netwerk bijvoorbeeld, en de laatste derde van verder weg. Interviewer Waaronder ook familie, vrienden en kennissen? Geinterviewde Ja die zitten er wel, maar daar heb ik geen aparte analyse van, maar die zijn vooral in het begintraject van betekenis geweest. Wel interessant is dat je ook mensen hebt die bijna als hobby hebben om elke week op crowdaboutnow te kijken of er weer een nieuw project is. En ik betrap me er zel ook wel eens op dat ik dat doe. Ik heb nu zelf ook in twee andere crowdfundingprojecten wat gedaan. Interviewer En dat is ook crowdfunding in lening? Geinterviewde Nee dat was in tegenprestatie, in producten. Voor de productie van een boek en voor de productie van een cd. Interviewer Waar ziet u de kracht van crowdfunding ? Geinterviewde Ik vind het financiële aspect een belangrijke maar bijna is het promotionele aspect veel belangrijker. Het feit dat je een boodschap naar buiten draagt en verplicht bent veel publiciteit te genereren en verplicht bent middels die publiciteit contact met mensen te zoeken om die crowdfunders binnen te halen dat maakt het eigenlijk zakelijk waard. Want verhoudingsgewijs is het anders heel duur geld voor de tijd die je erin steekt. Dat is een heel intensief traject, ik denk dat we er misschien wel 15000 euro tijd in hebben gestoken, dus als je dat alleen maar voor de centen doet dan doe je het verkeerd . Dan is het heel duur geld, dan kan je denk ik bijna beter een persoonlijke lening afsluiten. Maar die promotionele waarde die moet je nadrukkelijk meecalculeren. En doordat je een realistische boodschap hebt is het meer dan adverteren en vertellen dat je er bent en vertellen dat je met iets mee bezig bent. Je hebt meer argumentatie om die promotie te doen. Interviewer Stel dat u nu kon kiezen, een banklening of een crowdfundingcampagne? Geinterviewde Ik denk dat ik ze allebei zou kiezen, hahah, maar ik kan niet met de wetenschap van nu terugkijken maar wat ik nu weet, dan denk ik dat ik het wel weer hetzelfde zou doen. Maar dat is afhankelijk van de omstandigheden, dus als er nu een goede gelegenheid is waarbij het weer opstarten en kans van slagen groot is dan doe ik het gewoon nog een keer. Ik vind het wat dat betreft een goed medium, maar meer voor een hefboomwerking om over een dood punt heen te komen en aanvullende voorwaarden. En hefboomwerking betreft dan financiën en marketing. Of voor net de laatste stap als er in de eindfase nog wat nodig is om alles rond te krijgen en een vliegende start te kunnen maken. Dus als ik niet rond kom dan zal ik weer kiezen voor de crowdfunding. Interviewer Dan nu een vraag over de luchtsingel, dit is een doorlopende campagne, ookal is het doel bereikt, waarom denkt u dat mensen toch blijven deelnemen? Geinterviewde Ik denk dat mensen de potentie van de doorgroei wel kunnen zien, en ze zien potentie is wat er nog te halen is. Dat zou ik natuurlijk ook graag bij de sodafabriek willen zien, haha.
121
Bijlage interview 2 traditioneel betrokken actor, Gemeente Schiedam Interviewer Kunt u wat vertellen over uw dagelijkse werkzaamheden voor de gemeente Schiedam? Geinterviewde Ik ben programmamanager Schiedamsdoen, dat doe ik sinds kort sinds 1 januari. En ik was daarvoor hoofd wijkontwikkeling, vooral de proceskant tussen gemeente en groepen mensen in de wijken en daar is financieen ook een belangrijk en ook boeiend item. Dus dat is wel leuk dat je hier zit met dit onderwerp, want Schiedam heeft vind ik een hele mooie en hele langdurige traditie in bewonersbudgetten en bewonersparticipatie. Wat iets anders is dan crowdfunding maar in die zin, in mijn beleving , soms wel hetzelfde effect heeft en dat is dat je met een beetje basisgeld een hele hoop activiteiten tot stand kan brengen. En die activiteiten tot stand brengen dat doen natuurlijk de mensen zelf, en dan zorg je vanuit een wijkbudget voor dat basisgeld. En het is hier zo dat het wijkbudget dat wordt ook door de wijken zelf besloten. Dus de gemeente is eigenlijk alleen maar administratiekantoor. En dat maakt ook dat de keuzes die gemaakt worden door wijken zelf, en dat in verschillende wijken ook verschillende keuzes gemaakt worden . Dus dat is een soort voorloper van crowdfunding zonder dat ze van alles hoeven te doen om geld van de gemeente te krijgen want geld komt vanuit de subsidie van de gemeente. . Maar het effect is wel een beetje vergelijkbaar. Dus vanuit die voorgeschiedenis ben ik Schiedamsdoen gaan doen . Schiedamsdoen is bedoeld om de samenwerking en de communicatie tussen de gemeente en burgers, ondernemers en organisaties in de stad te verbeteren. En we zijn gestart vorig jaar met gewoon aan de stad te vragen van goh waar hebben jullie nou plannen, ideeen, waarvan je vind dat dat opgepakt zou kunnen worden. Nu staan op de website van Schiedamsdoen 131 voorstellen, ik denk dat er uiteindelijk een stuk of 20 echt niet worden uitgevoerd. De anderen wel, en er is door de stad gestemd, ambtenaren mochten ook meestemmen en daar is een top 10 uitgekomen en in die top 10 is de Sodafabriek dan derde geworden dus dat is behoorlijk hoog. En dat is ook wel grappig want op 1 is het kennisnetwerk geeindigd , en 3 de Sodafabriek. En dat zijn natuurlijk allebei initiatieven die het moeten hebben van netwerken. Dus je ziet ook in zo een prijsvraag dat zij natuurlijk makkelijk hun steun kunnen genereren. Schiedamsdoen gaat verder vooral over houding en gedrag van ons ambtenaren. Dus het gaat erom resultaat te halen met de stad en mijn werk zit voor een vrij groot deel intern, om te zorgen dat wij allemaal gaan werken vanuit de gedachte “ja tenzij” en niet “nee want”. En dat is een stevige klus, dat doe ik natuurlijk ook niet alleen. Er wordt hier vanuit de directie heel erg op gestuurd. Er zijn veel activiteiten en trainingen en bijenkomsten om te zorgen dat we allemaal op die manier gaan werken. Het is natuurlijk een proces van jaren om te zorgen dat we dat echt gaan doen. En dat is hartstikke leuk. En omdat elk twee voorstellen in Schiedamsdoen onder een wethouder worden geplaatst loopt dat wat makkelijker. Want iedereen snapt wel, ook intern dat je daarin wel mee moet gaan. En dat je niet gewoon op je stoeltje kan blijven zitten en doen wat je altijd al deed. Interviewer En als een top 10 van initiatieven heeft gewonnen zit daar dan een subsidiebedrag aan gekoppeld? Geinterviewde Nee, Schiedamsdoen gaat niet over het geld. En ik heb ook heel bewust gezegd dat ik geen geld in Schiedamsdoen wil hebben. We hebben wel procesgeld, dus om bijeenkomsten te organiseren voor de koffie, ruimte en pr. Dus daar hebben we geld voor, maar geen geld voor projecten en initiatieven. Interviewer Dus het is meer vragen aan de stad wat gerealiseerd zou moeten worden? Geinterviewde Ja, een hele hoop dingen kunnen ze heel goed zelf. Behalve als er expertise nodig is of contacten moeten worden gelegd dan is daar een rol van de gemeente als facilitator. Het is per initiatief heel verschillend in welke mate ze de gemeente nodig hebben. Er is bijvoorbeeld een initiatief wifi in de binnenstad, dat kun je ook zonder gemeente doen, dat kunnen ook de ondernemers zelf. We pakken dat wel op en kijken hoe we dat als gemeente kunnen stimuleren dat dat sneller gaat, of dat het breder wordt of de juiste mensen bij elkaar komen. In het initiatief van de Sodafabriek daar willen ze graag een werkend leren toepassen door ouderen in de bouw te koppelen aan jongeren zonder werk. Interviewer Dus de samenwerking met de Sodafabriek is meer een sociale samenwerking? Geinterviewde Ja dat zit niet rechtstreeks in de crowdfunding van de sodafabriek maar de crowdfunding is voor hen natuurlijk wel de eerste toetsteen geweest om te kijk van zou dit wat kunnen worden. In de Sodafabriek zie je ook wel wat voor klus dat is. Nou scheelt het wel dat ze een klein en groot gebouw hebben, in fases aanpakken en een initiatiefnemer die architect is. Maar wel een grote klus. En wat grappig is dat ik voordat ik deze functie kreeg ook heb meegedaan aan de crowdfundingcampagne als privepersoon. En mijn baas vroeg, ja kan je dat dan niet terugtrekken, in het kader van belangenverstrengeling e.d. Ik zeg nee zo werkt dat niet in crowdfunding. Dus dat staat heel netjes in mijn dossier gemeld. Interviewer Maar dat zou dus eigenlijk niet mogen? Geinterviewde Nou ik ben nu eigenlijk beroepsmatig betrokken bij de Sodafabriek en dat kan leiden tot belangenverstrengeling. Het gaat helemaal nergens over, want ik heb 500 euro gecrowdfund, waar gaat het over. Maar we moeten het natuurlijk wel netjes doen, we zijn publieke mensen, dus dat moet gewoon goed zijn. Dus dat staat keurig in mijn dossier. Je wilt niet dat ooit is een keer gebruikt kan worden, van kijk dit is niet eerlijk gegaan dus dat werd een bijzondere wending voor mij. Interviewer Maar de relatie tussen Schiedamsdoen en de Sodafabriek gaat vooral in op sociaal vlak? Geinterviewde Ja en kijk voor de Sodafabriek als het nou gaat over strategie, het is natuurlijk slim dat ze Schiedamsdoen gebruiken en voor bekendheid, ze krijgen heel veel publiciteit. En ze zitten in die top 10, dus we hebben voorbeeld in juni een krachtmeeting georganiseerd met de gemeente en binnenlandse zaken, dat hebben we een van de bijeenkomsten zijn we met de bus naar de Sodafabriek gegaan, hebben we op zolder de meeting gehouden waar de bed & breakfast moet gaan komen. Dat is natuurlijk in
122
wat landelijke dingen komen daar publicaties van en in Schiedam natuurlijk is qua pr en bekend worden natuurlijk hartstikke slim. En ook sowieso om zeg maar een binding met de gemeente te hebben. Kijk het monument is voor een euro overgedragen aan de Sodafabriek. Kijk daarmee is er sowieso betrokkenheid vanuit de gemeente. En natuurlijk is het ook spannend voor iedereen, van he wat gaan ze doen, gaat het lukken , wat gaat het worden. Ze krijgen natuurlijk ook nog een behoorlijk vergunningentraject te doen. Zeg maar in een monument is het altijd al ingewikkeld maar in een bouwvallig met asbest zijn de dingen natuurlijk nog ingewikkelder. Dus dat is natuurlijk ook slim voor meer verbindingen met ons. Interviewer En wat zijn de criteria van Schiedamsdoen? Geinterviewde We hebben zeg maar voordat de stad erop kon stemmen is er een haalbaarheidscommissie samengesteld daar zijn mensen op persoonlijke titel voor gevraagd. Burgers en een aantal ambtenaren, ook om te kijken in de richting van wet en regelgeving en dat soort dingen. We hadden geen criteria op voorhand. Het mocht voor ons niet heel erg veel geld lijken te kosten. En het mocht niet net wegbezuinigd zijn door de raad. We hebben natuurlijk een pittige bezuinigingsperiode achter de rug dus ik noem maar wat schoolzwemmen voor kinderen is net door de raad wegbezuinigd, ja dat kan je dan niet in Schiedamsdoen ineens weer oppakken. Met die criteria is het aardig goed gelukt om te bepalen welke initiatieven in aanmerking komen. Daar waren er uiteindelijk een stuk of 70 van over. En bij degene die niet in de criteria pasten is gekeken of we er misschien wel buiten Schiedamsdoen wat mee kunnen. Interviewer En denkt u dat wanneer er een project een succesvolle crowdfundingcampagne achter de rug waarin veel Schiedammers hebben bijgedragen, is dat een reden om toch te gaan heroverwegen? Geinterviewde Dat hangt heel erg af van een project, kijk als een project past binnen de beleidsdoelstellingen en het doet een succesvolle crowdfundingcampagne dan zou dat best kunnen. Waar energie zit en waar dingen kansrijk zijn lukt het altijd wel om dingen te regelen. En dan hangt het in mijn beleving heel erg af van cultuur en klimaat bij een gemeente hoe makkelijk of hoe moeilijk dat is. Wij hebben nu op dit moment een cultuur waar dat wel zou kunnen. Dus als ik een initiatief zou zijn dan zou ik kijken of ik aan de voorkant met een gemeente zou kunnen afspreken wat wordt gerealiseerd of meegeholpen wanneer bedrag x behaald wordt met een crowdfundingcampagne. Want je kan dan aan de voorkant ook meedelen hoeveel de gemeente bereidt is bij te dragen aan de mensen die een bijdrage kunnen leveren. Dat is bij donaties ook altijd een mooie truc dat de overheid verdubbelt. He dan kan je het ook benutten aan de voorkant. He als iets kansrijk is waarom niet. We hebben bijvoorbeeld een van de moeilijke projecten zijn geluidschermen in Schiedam. Kijk als je daar iets met een crowdfunding campagne zou doen dan denk ik dat het zou lukken om daar van Rijkswaterstaat en de gemeente iets bij te krijgen, dat weet ik haast zeker. Interviewer Op welke manier denkt u dat los van de financieen een gemeente naar zou een crowdfunding campagne zou kunnen kijken? Geinterviewde Nou ja je zou aan de voorkant met elkaar af kunnen spreken dat als het lukt dat je ook echt als overheid inspant om het tot stand te brengen, dus ook de “ja tenzij” en niet de “nee want”. Dus neem even de Sodafabriek, dat je echt met elkaar zo creatief mogelijk kijkt hoe dingen wel kunnen. Dus dat je als je in eerste instantie kijkt, als je de letter van de regelgeving toepast is het antwoord nee zou zijn, dat je kijkt wat kan er wel. Een beetje vergelijkbaar met wat er een aantal jaren terug in de milieuregelgeving is gebeurd, er zijn experimenten geweest, ruimte en milieu waar de regelgeving blokerend leek te zijn voor oplossingen, en de insteek was zo creatief gebruik maken van de regelgeving en als het echt niet lukt mag je afwijken. En toen bleek dat in driekwart van de gevallen je binnen de regelgeving oplossingen kon vinden. Maar pas op het moment dat je je ervoor openzet. Dus dat zou je aan de voorkant kunnen doen. Dat je politiek je ook hard maar voor het te kunnen realiseren, in redelijkheid. En wat bij de Sodafabriek gebeurt dat je het eigenlijk het wijd verspreidt, publiciteit genereert en daarmee ook de maatschappelijke druk een rol gaat spelen. Interviewer Dus voor een gemeente speelt die publicitieit ook een rol. Geinterviewde Ja, enerzijds levert het een positieve imago op als een gemeente daarin meegaat, zowel in de relatie met het project als het imago van de stad. Dat zijn natuurlijk dingen die in je stad gebeuren door mensen zelf. En dat is sterker dan dat wij dat doen als gemeente. Interviewer En als je aan de voorkant afspraken maakt als gemeente, wat is de beweegreden van de gemeente om daaraan mee te doen? Geinterviewde Activiteiten in de stad, dat het bijdraagt waar je op uit bent in je beleid. Beleid is een beetje containerbegrip, maar wat je graag wilt. Gewoon het stimuleren van initiatieven en energie. Als gemeente kennen we veel problemen in het ruimtelijk domein en openbare ruimte, en daar zit vaak publiciteit op als het fout gaat. En er gaan natuurlijk heel snel dingen zoals mensen het niet willen, dus je hebt heel snel negatieve publiciteit. Dus het is mooi om bij te kunnen dragen aan de goeie dingen die gebeuren in je gemeente, Hetzelfde als met wijkbudgetten, dat heeft gewoon een positieve bijdrage aan hoe mensen hier wonen. Het heeft een goed effect, je kan het natuurlijk niet meten dat is altijd ingewikkeld maar ik ben er van overtuigd dat dat veel slimmer is dan prachtig mooi beleid en plannen maken in de gemeenteraad maar je bereikt maar 1% van alle Schiedammers. Het zorgt dus voor bottom-up ontwikkeling, een goed imago en dat je een leuke stad bent. Vroeger dachten we als gemeente dat we het centrum van de wereld waren, en we gaan veel meer naar een van de partijen in de stad. Mensen kunnen veel bereiken zonder financieele middelen van de gemeente. Je moet dat allemaal lekker laten gebeuren, en zelf gaan kijken van waar willen we wat meer mee, waar zouden we wat kunnen bijdragen en beleidsmatig wel een stuk ingewikkelder, we willen terug met zn allen naar met elkaar. Waar die grens ligt is even wat anders. En ik ben ervan overtuigd dat waar initiatiefnemers, mensen, zelf energie in stoppen dat dat de beste voedingsbodem is voor ontwikkelingen in je stad. Veel beter dan dat je dat specifiek gaat plannen. Je kan veel beter zorgen dat je inspeelt op wat er gebeurende is. Interviewer Maar in die zin kan een crowdfunding campagne onderzoek zijn naar wat de stad nou wil? Geinterviewde
123
Ja, je kan ook de prijsvraag die we hebben gedaan, dat ging dan niet over geld maar over steun, want het was toen de top 5. De top 5 zou sowieso uitgevoerd worden waar mogelijk en dat is nu de top 10 geworden door het nieuwe college. En dat is officieel weliswaar niet in geld maar wel in steun. En dat is voor sommige misschien wel zo belangrijk. Dus het feit dat de sodafabriek in de top 10 terecht is gekomen wil zeggen dat er gewoon aandacht is, dat er contact is, dat je samen na kan denken, hetgeen meer waard is dan euro’s. Interviewer Het gaat dan juist om het aantal mensen dat meedoet aan een project? Geinterviewde Ja het kan laten zien dat er specifiek ergens vraag naar is of sprake is van een sociale druk . En dat merk ik ook want ook initiatieven in Schiedamsdoen buiten de top 10. Sommige zitten heel weinig energie in, in de zin dat het niet uitgewerkt genoeg is, of er niet zoveel effort in wordt gestopt. Een succesvolle crowdfundingcampagne zou kunnen laten zien dat er sprake is van inzet, draagvlak, en welwillendheid. Bij crowdfunding moet je als initiatiefnemer natuurlijk behoorlijk wat doen voordat je een goede crowdfundingcampagne op kan zetten, dus dan heb je wel bewezen. En er waren in het begin natuurlijk wel crowdfundinginitiatieven waar niet zo goed over was nagedacht maar ik denk dat dat inmiddels wel beter is, want je kan nu zoveel informatie en projecten vinden dat alles steeds beter in elkaar moet zitten. We hebben twee jaar terug ook bekeken of we als gemeente voor allerlei buur en wijkprojecten niet crowdfunding moesten faciliteren . Maar toen waren er al genoeg platformen van een niet overheid. Dus dat was niet nodig. Interviewer Jullie nemen dus een faciliterende rol hierin in? Geinterviewde Ja, om mensen handvaten te kunnen bieden hoe ze dit aan zouden kunnen pakken. Dus in die zin is het voor de gemeente ook een heel sterk sociaal middel. Interviewer En denkt u dat een gemeente zelf een campagne zou kunnen opzetten? Geinterviewde Nee dat is weinig kansrijk, wie gaat er nou een overheid crowdfunden. Wat je natuurlijk wel zou kunnen doen is dat je met een bedrijf aspraken maakt en een positieve houding aanneemt. Cofinanciering is dan in dat geval wel mogelijk. Waar een gemeente natuurlijk behoefte aan heeft zijn mensen die ergens energie in stoppen. Interviewer En als middels crowdfunding vraag naar een functie aan het licht komt wat kan dat voor gemeente betekeken. Geinterviewde Kijk dat hangt van de wet- en regelgeving af. Je blijft je aan het beleid houden. Maar het kan een reden zijn om een situatie te heroverwegen. Je bent er natuurlijk voor om alle belangen te behartigen ook van de niet-crowdfunders. Wat als het goed is gebeurd is dat je opnieuw bekijkt hoe en waarom het bestemmingsplan zo in elkaar zit, en of er een reden moet zijn om dit te veranderen. Daar heb je uiteindelijk de gemeenteraad voor. Dus waar zou een crowdfundingcampagne uiteindelijk toe kan leiden is uiteindelijk een heroverweging. Kijk als er zo veel mensen voor zijn zit als het goed is de publieke tribune vol bij de gemeenteraad. Dan kan zo een grote groep mensen natuurlijk wel druk en vragen naar je toe. Daar heb je dan het politieke proces voor. Kijk een plan is statisch, maar de wereld is dynamisch. Dus als er argumenten zijn.
124
Bijlage interview 3 participant Sodafabriek (I) Interviewer Wanneer hoorde u voor het eerst van de campagne en door wie? Geinterviewde Ik hoorde van het project via crowdaboutnow, dat is die website waar de aangemeld hebben en dan krijg je altijd zo een melding van interessante projecten om in te stappen. Interviewer Okee, en u had al eerder aan een andere crowdfundingcampagne meegedaan? Geinterviewde Ja klopt Interviewer En wat voor soort projecten ? Geinterviewde Allemaal via crowdaboutnow, dus projecten waarbij je een lening verstrekt aan een initiatief. Interviewer En wat is voor u een belangrijk om de beslissing te maken of u ergens wel of niet in investeert? Geinterviewde Dat is een combinatie van dingen, niet echt 1 ding. Belangrijk is dat het interressant project is, maar ook haalbaar. Want soms zitter er projecten bij van waarvan je denkt dat is wel leuk maar dat is absoluut niet haalbaar. Dus interessant en realistisch. Interviewer En wat is voor u de reden geweest om te investeren in de Sodafabriek? Geinterviewde Ja die combinatie, het onderwerp sprak me wel aan het was wel realistisch en het is ook nuttig als zo een gebouw een andere bestemming krijgt. Dus in dit geval de combinatie realisme en goed dat dat behouden blijft. Interviewer En speelt in u investeringsbeslissing de rente ook mee? Geinterviewde Nee eigenlijk niet echt, die rente is natuurlijk wel aanspreken. Maar ik heb inmiddels een stuk of zes gesponsord maar nog niks gezien dus dat is niet perse een reden om mee te doen. Interviewer En heeft u misschien geprobeerd om anderen over te halen ook mee te doen met de campagne van de Sodafabriek? Geinterviewde Nee Interviewer En heeft u de Sodafabriek welleens bezocht? Geinterviewde Nee ook niet, ik woon zelf in het midden van het land bij Wageningen in de buurt. En dat is wat ver. Interviewer Dus dan is de locatie om te investeren in de projecten is dan wellicht wat minder relevant? Geinterviewde Ja mInder relevant, maar wel enigszins relevant..de projecten liggen wel allemaal ongeveer in de provincie Interviewer En wordt u graag op de hoogte gehouden van de vorderingen? Geinterviewde Nee dat vind ik niet zo erg, ik krijg wel een mail, maar ik ben geen commercieele belegger dus voor mij maakt dat niet zoveel uit. Interviewer Vind u het dan vooral leuk of interessant om aan deze projecten mee te doen? Geinterviewde Ja zondermeer, ik vind het wel grappig om hieraan mee te doen. Dat is een hele rare reden natuurlijk want het kost je geld maar in die zin is het wel mogelijk dat het je wat oplevert. Ik vind het fenomeen crowdsourcing interessant. Ik werk zelf bij de universiteit en ik vind het aansprekend dat je op een andere manier gewoon dingen financieert. Dat spreekt me sowieso aan, plus dat het mogelijk op de lange termijn wat oplevert. Maar dat is niet het primaire doel. Interviewer En mag ik vragen wat uw vakgebied is? Geinterviewde Geoinformatiekunde, dus GIS dat heeft enigszins raakvlak met sociologie en geografie. Het is mooi om te zien dat de massa informatie of investering levert, dus ja een interressant fenomeen.
125
Interviewer En heeft u misschien ook aan andere campagnes in andere vormen crowdfunding meegedaan? Geinterviewde Ja donaties wel, bijvoorbeeld de bootfietser en nog wat andere dingen. Om iemand te steunen om dingen te kunnen realiseren.
126
Bijlage interview 4 participant Sodafabriek (II) Interviewer Wanneer hoorde u voor het eerst van de campagne en door wie? Geinterviewde Ik ben daar geweest om te fotograveren in de Sodafabriek. We waren met een fotoclubje aan het fotograveren en toen hoorde we van het plan en dat waren heel enthousiaste mensen, heel gedreven en die vertelden dat ze ook aan crowdfunding deden en dat er geld nodig was om dit project tot een goed einde te brengen. Interviewer En wat is volgens u dan de reden om te investeren in het project? Geinterviewde Omdat ik het een heel erg mooi project vond, want ik denk dat het potentie heeft en met name omdat ik vond dat het mensen waren met zo een enorme passie hiermee bezig waren. En ik ze dus heel erg gun dat het lukt. Interviewer Heeft de rente enigszins meegespeeld? Geinterviewde Nee dat niet Interviewer En heeft u misschien al vaker meegedaan met een crowdfunding campagne? Geinterviewde Nou, een keertje een drummer op de wereld draait door die geld nodig had voor zijn opleiding in Amerika. Dat was maar een hele kleine bijdrage maar daar kende ik wel de term crowdfunding van zeg maar. Interviewer En heeft u het feit dat u met de campagne heeft meegedaan ook gedeeld met anderen of anderen geprobeerd over te halen? Geinterviewde Ja dat heb ik gedaan, in het begin toen mensen die in Schiedam woonden daar ook attent op gemaakt. Maar op kleine schaal. Interviewer En bent u welleens na afloop van de campagne op een van de evenementen geweest? Geinterviewde Nee, ik weet eigenlijk niet eens hoe het staat met het gebouw, dat is al zolang geleden. Kan je mij dat vertellen? Interviewer Ik ben er vorige maand geweest, er zijn nu testcomposities gemaakt van hoe een ruimte ingericht kan worden. Maar ze zijn nog heel druk bezig. Geinterviewde Okee, leuk, ja ik ben er nu een jaar niet geweest. Maar als dat straks wat aardig ontwikkeld is dan vind ik het wel leuk om weer eens te gaan kijken. Interviewer Maar word u wel graag op de hoogte gehouden van alle vorderingen? Via facebook of de nieuwsbrief. Geinterviewde Nou ik heb geen facebook maar de nieuwsbrief vind ik wel fijn. Interviewer En u komt zelf uit Rotterdam? Maakt dat iets uit in de keuze om te investeren. Geinterviewde Nee dat maakt niet uit. Interviewer En tot slot, wat vind u belangrijk aan een campagne waardoor u weer zou besluiten om mee te doen? Geinterviewde Ja, voor mij is het belangrijk te zien dat mensen heel gedreven zijn, een heel mooi plan hebben en dat niet gefinancieerd krijgen. Dat is voor mij eigenlijk belangrijker dan de werkelijke winstoogmerk. Het is meer dat ik ze dat dan gun dat dat van de grond komt. Interviewer Okee duidelijk, heel erg bedankt.
127
Bijlage interview 5 particpant Sodafabriek (III) Interviewer Wanneer hoorde u voor het eerst van het initiatief? Geinterviewde Geen idee eigenlijk, ik heb het denk ik in de Cobouw gelezen. Interviewer En op basis daarvan bent u geinteresseerd geraakt om te investeren? Geinterviewde Op basis daarvan heb ik gekeken naar hoe dat werkte en ik heb dat toen gegoogled en opgezocht, dus ja zo ben ik ermee in contact gekomen. Interviewer En wat is de reden dat u heeft gekozen om in dit project te investeren? Geinterviewde Omdat ik wel in microfinanciering geinteresseerd ben, kleinschalige financiering waar banken om een of andere malle reden hun vingers niet willen branden maar wel hele enthousiaste mensen achter zitten. Het gaat mij om een combinatie van banken willen het niet, enthousiaste mensen, leuk project. Interviewer Okee duidelijk, en speelt de rente enigszins nog mee in de afweging? Geinterviewde De rente, nee die speelt niet mee. Interviewer En u heeft waarschijnlijk vaker aan een crowdfunding campagne meegedaan denk ik? Geinterviewde Ik doe wel vaker het een en ander ja, maar veel vastgoed, dat komt niet vaak voor. Interviewer En wat is voor u een belangrijke factor om te beslissen of u wel of niet meedoet aan een project? Geinterviewde De mensen die het doen Interviewer En dan de achtergrond van de mensen of hun passie? Geinterviewde Ja duidelijk hun passie, je wilt die mensen toch graag helpen Interviewer En heeft u misschien het feit dat u heeft meegedaan aan de campagne van de Sodafabriek misschien gedeeld met anderen of anderen geprobeerd over te halen ook mee te doen? Geinterviewde Nee dat heb ik niet gedaan, het is iets van mijzelf. Interviewer En heeft u de Sodafabriek zelf ook eens bezocht? Geinterviewde Nee, maar ik wil wel graag uitgenodigd worden hoor. Interviewer En word u graag op de hoogte gehouden van alle vorderingen? Geinterviewde Jazeker, ik heb er immers aan bijgedragen Interviewer En u komt zelf niet uit de omgeving? Geinterviewde Nee Interviewer En dat maakt ook niet zoveel uit om te kiezen of u ergens wel of niet in investeert? Geinterviewde Nee dat maakt mij niet uit, het gaat echt om de mensen.
128
Bijlage interview 6 initiatiefnemer Hardbitten & The Others Interviewer Kunnen jullie vertellen hoe het initiatief is ontstaan? Geinterviewde Nou een vriend van ons kwam op het idee voor een skateshop en toen heeft hij ons erbij gevraagd. Wij waren eigenlijk al bezig met culturele dingen. Zodoende op dit pand hebben we een idee bedacht. Een vriend van ons wou een winkel openen en vroeg ons, ik heb design gestudeerd op het Rietveld en kim marketing en toen zijn we ervoor gaan zitten. En het voelde eerst als een studieproject, en probeerde ik het te integreren en op een gegeven moment moest ik echt een keuze gaan maken. En uiteindelijk hiervoor gekozen omdat het duidelijk werd dat er echt wat inzat. Interviewer Okee want het pand was zelf aangedragen door Corio? Geinterviewde Ja dit pand stond al twee jaar leeg, het is een vrij moeilijk pand zeiden ze toen. En wij dachten van nou dat valt wel mee, maar daar zijn we uiteindelijk om teruggekomen. Maar ja het idee komt eigenlijk voort uit het gemis van Almere maar ook dat er eigenlijk geen financieele middelen hadden. We zijn eigenlijk allemaal net student af. Interviewer En toen hebben jullie zelf het initiatief voorgesteld aan Corio? Geinterviewde Ja, eigenlijk zijn we in het begin uitgedaagd door Corio, kunnen jullie iets doen? Ze hebben ons gevraagd van kan je iets met dit pand? Het oorspronkelijke idee was eigenlijk een skatestore met een klein skatepark en een galerie, expositieruimte met een bar erin en shopinshop. Galerie hebben we wat sneller laten vallen en de nadruk ligt nu meer op de bar omdat met een galerie kan je natuurlijk niet echt je brood verdien. Dus toen hebben we eigenlijk het idee gepitcht. En ja Stephan van Harteveld waar we dus vanuit Corio mee te maken hadden was een soort van coach. Die vond dat zo te gek, die dacht van ja, ik ga dat echt voordragen aan de directie. Onderweg zijn we meer gaan pitchen, meer gaan onderzoeken , en op een gegeven momenten dachten we zelf ook van ja hier zit echt potentie in . Dit kunnen we ook daadwerkelijk gaan doen. En toen hebben we het aan de landelijke directie van Corio gepitcht en ja die zeiden ook van ja een go, ga er maar voor, onze zegen hebben jullie. Maar kom nu maar met een financieel haalbaar plan. En toen kwam het volgende probleem want er waren ook vanuit onszelf financiële middelen nodig. Interviewer En toen kozen jullie meteen voor een crowdfunding campagne? Geinterviewde We wilden eerst gewoon een lening bij de bank, we hadden sowieso vanuit Corio meegedeeld gekregen dat als we zoveel mensen achter ons plan zouden kunnen verzamelen. Dat ze dan ook graag financieel zouden samenwerken. Dus de huurprijs verlagen anders was het sowieso niet mogelijk. Maar wij dachten dus aan een lening bij de bank. En die waren in het begin wel enthousiast maar dat kwam nooit rond. En toen dachten van ja hoe zouden we het anders kunnen doen? En toen kwamen we bij crowdfunding. Interviewer Dus in eerste instantie was de noodzaak financiële middelen? Geinterviewde Ja natuurlijk, en we waren heel erg zeker van ons plan en dat het zou aanslaan. We stapten daar wel wat naief. We dachten van ons plan is zo goed en we zijn er zeker van dat het werkt, en het werkt ook dat zie je nu , maar omdat over te dragen aan een bank. We waren net student af, hadden geen onderpand , geen zekerheid. En voor een bank was dat voor zo een groot pand een te hoog risico. Terwijl met heel weinig te betalen we dit al voor elkaar konden krijgen, door zelf te klussen, en we hoefden de eerste drie maanden ook geen huur te betalen. Met die crowdfunding waren we ook heel zelfverzekerd, maar je hebt mensen echt enthousiast moeten maken. Interviewer En denk je dat de keuze om laten mee te laten investeren aan jullie plan. Geinterviewde Ja, zeker, kijk het voordeel van een crowdfunding campagne is dat je je plan ook kan toetsen. Als je het niet haalt dan weet je zeker dat je plan niet haalbaar is of niet 100% is. En als je wel haalt weet je wel van inderdaad er staan mensen achter en er is vraag naar. Als er mensen zijn die je steunen en je ook nog geld geven dan geeft dat je ook een schouderklopje zeg maar. Het is niet zo dat als je denkt van we hebben zo een goed plan, als we dat online zetten dan komt het vanzelf goed. Maar je moet natuurlijk wel echt campagne voeren, en hard ook. Niet alleen online maar ook offline. Want zeg maar je eerste vrienden die doen het wel en familie ook wel, maar daarna moet je er hard achteraan zitten. En wij dachten van het begint met een goed idee en dan komt het vanzelf wel rond. Interviewer Want hoeveel tijd zit er in een campagne? Geinterviewde Ja 24/7 aan een stuk door, het was niet alleen reclame en social media maar we waren op een gegeven moment ook lezingen aan het geven, presentaties, naar borrels. Je moet echt met iets op de proppen komen waar mensen in gaan geloven. En daardoor hebben ook andere instanties ons verder geholpen. Interviewer Wat voor instanties moet ik dan aan denken? Geinterviewde
129
De gemeente met het verstrekken van informatie, gedurende het hele traject. En dat is wel fijn, zodat je gemakkelijk aan informatie kan komen. Geinterviewde Je kan het bijna niet alleen, je bent nog jong en je wilt niet onderuit gaan. En er zijn veel mensen die ons hebben begeleid. Interviewer Waren er ook mensen die kritisch waren? Geinterviewde Ja gek genoeg ook familieleden, kijk het is natuurlijk ook een beetje een droom. En toen we ermee bezig waren was het nog steeds onwerkelijk. En dan in 1 keer is de opening en dan denk je hehe maar nee dan begint het pas. Interviewer En denk je dat na de campagne houdingen zijn veranderd? Geinterviewde Ja sowieso, mensen die in eerste instantie negatief tegenover stonden die zien nu wel de potentie ervan in. En ik denk met de investeerders eigenlijk echt een soort ambassadeurs zijn geworden en naar je evenementen komen of naar je winkel. Interviewer En merk je dat heel erg dat mensen die geïnvesteerd hebben, ook vaker de winkel bezoeken? Geinterviewde Ja dat denk ik wel, het ligt er natuurlijk ook een beetje aan want je hebt investeerders die zijn niet de doelgroep maar het steunen het wel en zijn gemotiveerd om de stad te helpen, maar je hebt ook mensen die doelgroep zijn en waar je vaak mee optrekt. Maar je merkt wel dat mensen contact met je hebben, ze zijn wel betrokken. Interviewer En is die betrokkenheid als winkel zijnde nu bruikbaar? Geinterviewde Het heeft positief gewerkt, we hadden wel heel erg te maken met een tijdsdruk. Corio wou graag dat het in september al zou opengaan dit is uiteindelijk maart geworden. Dus ook die crowdfunding liep best wel snel. Dus op een gegeven moment liepen wij meer achter het grote geld aan, maar ik denk dat als je wat langer de tijd neemt om die crowdfunding campagne goed op te zetten en langer door laat lopen dat dan het netwerk veel groter zou zijn geworden dan dat deze nu al is. Zodat je dan nu meer mensen van de doelgroep had in plaats van een combinatie van mensen die willen bijdragen aan de stad en een deel doelgroep. Maar die andere doelgroep die hadden we toen echt nodig. Voor die crowdfunding moet je gewoon veel tijd nemen, zodat je veel mensen uit je doelgroep aan je kan binden, en dat is heel handig want dan heb je ook draagvlak. Interviewer En denk je dat er nu bij een vervolgfinanciering een crowdfundingcampagne wederom succesvol zou zijn? Geinterviewde Ja ik denk het wel maar het hangt er vanaf. Aan de ene kant kan ik me voorstellen dat doelgroep denkt van we hebben toch al geinvesteerd, het is er toch al. Je moet nu ook op eigen benen kunnen staan. Dus het ligt er een beetje aan voor wat. Kijk een extra skateramp voegt niet veel toe, maar als een uitbreiding van de bar noodzakelijk zou zijn om de inkomsten te vergroten dan denk ik dat mensen daar wel aan mee zullen doen. Ik denk dat het weldegelijk zin kan hebben om nog een keer te crowdfunden maar je moet dat heel goed van te voren uitwerken en aanpakken. En wij dachten daar zelf heel makkelijk over. Omdat het bij ons zo snel moest, hebben we heel erg achter de feiten aan gelopen. Dan merk je echt hoe zwaar zo een campagne is. Terwijl als je het beter uitwerkt en er langer je tijd voor neemt dan gaat het echt veel meer toevoegen in de zin van je doelgroep aan je binden, een hechte gemeenschap te vormen en ja gewoon meer bekendheid en aanzien voor je concept. Interviewer En op het moment dat je exploitatie positief is uitgepakt, je mensen kan terugbetalen en je het concept verder zou willen uitbreiden. Op dat moment kom je in aanmerking voor een banklening. Ga je crowdfunden of lenen? Geinterviewde We zouden gewoon eerst weer gaan crowdfunden. Los van dat het zwaar is en heel veel tijd in moet stoppen brengt het minder risico met zich mee, omdat op het moment als het toch niet gaat kan je er langer over doen om uit te betalen. Het ligt er aan, nu weten we hoe we er mee om moeten gaan en de voordelen werken sterk. Tenzij er een tijdsdruk is, dan heb je geen tijd om een campagne op te zetten en is de keuze snel gemaakt. Maar zonder tijdsdruk dan zeker crowdfunding. Interviewer Heb je tijdens de crowdfundingcampagne meer bekendheid verkregen? Geinterviewde Ja je creert zoveel draagvlak van mensen die achter je staan. Je hebt daardoor al een hele grote groep klanten en een sterke bekendheid nog voordat je uberhaupt opent. En tijdens je evenementen heb je met je investeerders ook een soort vangnet waarop je terug kan vallen, ideeen mee kan delen. We hebben bijvoorbeeld ook een jongetje van 13, en we kenden hem helemaal niet hiervoor. Maar hij heeft zijn ouders , buren en vrienden overgehaald en hij heeft allemaal tekeningen gemaakt en is hier elke week. Dus dat is wel heel leuk, het zijn echt mensen die je leert kennen en waar je een band mee krijgt door die crowdfunding. We hebben hem haast geadopteerd, gewoon een jongetje die zich voor jou gaat inzet. Interviewer Geinterviewde Merken willen zich ook aan je binden, en doneren spullen. Alles gaat in samenwerking, we kopen niks in. Pioneer heeft bijvoorbeeld gesponsord en nog veel andere merken. Eigenlijk hebben we alles een beetje gehosseld en dat soort dingen krijg je ook allemaal voor elkaar doordat je die crowdfunding doet. En zo zie je dat ook bedrijven zich aan je concept en het identiteit van je concept willen binden.
130
Interviewer Hebben jullie een beeld van de waar de mensen vandaan komen? Geinterviewde Met name Almere, in het begin wel familie en vrienden maar verder met name mensen in Almere die achter het initiatief staan opdat er meer levendigheid wordt gecreëerd in Almere, door ons mensen zelf.
131
Bijlage interview 7 participant Hardbitten & The Others (I) (Darcy de Dekker) Interviewer U heeft dus 500 euro geinvesteerd in het project van Hardbitten, ik vroeg me af wanneer je daar voor het eerst van hoorde, en misschien door wie? Geinterviewde Nja, ik ken de eigenaren of initiatiefnemers van Hardbitten. Dus het was via social media maar ik wist ook wel dat het eraan zat te komen. Deels mond op mond en deels social media door. Op een gegeven moment komt het ook heel veel langs op social media dus ben er vrij vaak aan herinnerd. Maar ik had wel al vrij vroeg geinvesteerd. Interviewer Dus je kende de initiatiefnemer persoonlijk en dat was de reden om te gaan investeren? Geinterviewde Ja zeker Interviewer En speelde de rente daar enigszins in mee? Geinterviewde Nou ik vond hem laag in verhouding tot andere crowdfundingcampagnes maar dat komt omdat je de mensen dan kent en dan maakt die 5% ook niet zoveel uit. Ik zou het ook gewoon zo geven. Interviewer En dat komt dan omdat je de mensen vertrouwt? Geinterviewde Ja vertrouwt en de mensen wil steunen. Ik heb vertrouwen in Hardbitten maar je wil zo een persoon natuurlijk toch steunen. Kijk als het niet werkt zoals ze zouden willen dan wil je ze ook steunen, zeg maar, het is maar geld. Interviewer En heb je vaker een crowdfundingcampagne gesponsord of was dit de eerste keer? Geinterviewde Nee dit was de eerste keer, op zich daarna wel een beetje rondgekeken maar ja je weet hoe dat gaat, je knippert een keer met je ogen en dan is er weer een week voorbij. En dan denk je nou misschien is het wel leuk om een project wat je mooi vind te steunen, dan denk je van dat ga je een keertje doen maar dan vergeet je het weer. Op zich vind ik het wel een mooi medium hoor, helemaal lokaal, ik woon in Almere dan, dus je wilt Almere ook een beetje steunen naast dat je je vrienden wilt steunen. Maar ik kan me voorstellen dat als er andere projecten zijn in de buurt die je ook aanspreken dat het wel leukt is om te kunnen bijdragen. Wat hier een extra aspect was was dat je de mensen kent. Maar ik vind het wel een goeie tool. Interviewer En op welke aspecten zou je letten om je beslissing te maken een volgend project te steunen? Geinterviewde Ja dat moet voor mij lokaal zijn, lokaal kan ook Amsterdam zijn, ik bedoel Almere-Amsterdam dat is best wel dichtbij. Het moet een aansprekend project zijn, persoonlijk aansprekend, het rendementspercentage speelt wel mee, helemaal als je de mensen niet kent. Maar toch in mindere mate, ik vind het leuker dat je een leuk project steunt waar je zelf feeling bij hebt dan dat je daar 2 of 3% meer voor krijgt dan bij een ander project. Interviewer Heb je ook aan anderen door verteld dat je hebt geinvesteerd of andere mensen geprobeerd over te halen om ook mee te doen? Geinterviewde Ik heb niet tegen iedereen gezegd dat ik heb geinvesteerd, maar je hebt het er wel met je vrienden over. En aan vrienden gezegd van je kan ze steunen en dat kan al vanaf 25 euro en je krijgt je geld gewoon terug verpreidt over 3 of 5 jaar. Dus zodoende hebben ook meerdere vrienden van me geinvesteerd. Interviewer En hoe lang woon je al in Almere? Geinterviewde Ik kom uit Amsterdam, maar ik ben getogen in Almere, daar woon ik nu al 20 jaar ja zoiets. Interviewer Bezoek je de locatie welleens? Geinterviewde Ja wekelijks Interviewer Maar uit interesse, omdat het vrienden zijn of ook als winkeldoelgroep? Geinterviewde Ja beiden, het is een skatewinkel natuurlijk met een conceptstore. En ze hebben elke donderdagavond een borrel. Kleding is ook wel een reden geweest voor mij om te investeren, ik ben best wel veel bezig met kleding en dergelijke, ik kom er elke week om te kijken of er weer nieuwe dingen zijn. Telt wel mee dat je de mensen persoonlijk kent dus het is ook een beetje sociaal aspect, je komt er ook je vrienden opzoeken zegmaar. Dus het is een beetje tweeledig. Interviewer En ontmoet je tijdens zo een borrel of evenement ook andere mensen die hebben meegedaan die je voorhand niet kende?
132
Geinterviewde Ja, het zijn voornamelijk vrienden maar je merkt wel dat je veel mensen leert kennen buiten je vriendengroep die ook hebben meegedaan. En voor de vriendengroep is het natuurlijk mooi, want er is niet zoveel te doen hier op donderdagavond. Dus je merkt wel dat er verschillende mensen rondlopen. Er is dus wel een splitsing in investeerders enerzijds vrienden en de doelgroep en anderzijds ouders en ooms en tantes die ook hebben geinvesteerd in de jongere garde. Interviewer En denk je dat met de campagne van hardbitten is laten zien dat er vraag was naar deze functie? Geinterviewde Ja ik denk dat je wanneer je een grote crowdfunding campagne opzet je al een duidelijk signaal afgeeft van dit vinden wij belangrijk. Dus ik denk dat je wel een signaal afgeeft, maar het signaal is veel duidelijker als het naderhand gaat lopen. Interviewer Geinterviewde Ik ben best wel benieuwd naar de uitkomsten van je onderzoek, is er een mogelijkheid tot het nalezen? Interviewer Ik kan dat wel nasturen Geinterviewde Okee ja graag Interviewer Welke projecten onderzoek je nog meer? Geinterviewde Interviewer Geinterviewde Ik denk een stad als Rotterdam dat je wel mooi ziet wat er allemaal gaande is, Amsterdam is gebeurt natuurlijk ook veel leuks maar Rotterdam is wat dit soort initiatieven misschien wel wat verder.
133
Bijlage interview 8 participant Hardbitten & The Others (II) Interviewer Wanneer hoorde u voor het eerst van het project en hoe? Geinterviewde Ik weet dat eventjes niet helemaal zeker, ik dacht we al vroeg iets voorbij hadden zien komen, of dat nou facebook was of niet maar uiteindelijk zijn de mensen van Hardbitten ook bij ons op kantoor geweest en daarna naar aanleiding daarvan hebben we ook besloten om hun te sponsoren. Interviewer Okee, dus ze hebben eerst persoonlijk het plan bij jullie gepitcht? Geinterviewde Ja uiteindelijk wel Interviewer En jullie hebben dus alszijnde bedrijf gesponsord? Geinterviewde Ja Interviewer En wat is daar de reden voor geweest Geinterviewde Omdat wij het initiatief van deze mensen zeg maar, heel erg leuk vonden en dat we er zelf ook veel energie en enthousiasme van kregen. En dat soort mogelijkheden in Almere heel erg leuk vonden. Wij zagen daar wel heil in en zij waren zelf ook enorm enthousiast wat misschien ook aanstekelijk is geweest. Interviewer En speelt er nog mee dat daar een rentepercentage aan gekoppeld zit. Geinterviewde Nee, nee voor mij niet. Want ik had ook niet de indruk dat zoiets meteen wat aan terug zou verdienen. Zo voelde het ook niet. Dus als dat er niet aan gekoppeld was dan hadden we het net zo goed gesponsord. Interviewer Jullie hebben dan nog niet vaker een andere crowdfunding campagne gesponsord? Geinterviewde Nee volgens mij was dat de eerste keer Interviewer En u als persoon? Geinterviewde Nee ook niet, ik zie welleens wat interessants voorbijkomen. Nu je een keer hebt meegedaan krijg je ook steeds vaker een voorstel maar dat heb ik tot nu toe nog niet gedaan. Interviewer En wat zou u het meest belangrijke vinden om weer een campagne te steunen? Geinterviewde Dat vind ik heel wisselend, het ligt een beetje aan het plan, aan de mensen die het doen, maar de ene keer zou het mij niet zoveel uitmaken of het echt genoeg zou opleveren. Het kan ook zijn dat ik iemand zou steunen omdat ik die persoonlijk ken. Maar ik denk gewoon dat het plan me persoonlijk moet interesseren of dat nu het idee is of de persoon is . Interviewer En speelt daarin de locatie mee? Geinterviewde Ja een beetje, maar niet zo belangrijk? Interviewer Hebben jullie ook gedeeld dat jullie geinvesteerd hebben of andere mensen hebben overgehaald? Geinterviewde Nee Interviewer En heeft u na de campagne Hardbitten welleens bezocht? Geinterviewde Ja, mijn man en kinderen komen er regelmatig. Ik ben er laatst voor het eerst geweest, en met iemand staan praten maar we volgen het wel wat er gebeurd. En ik vind het wel leuk om op de hoogte te worden gehouden van alle ontwikkelinge.
134
Bijlage interview 9 participant Hardbitten & The Others (III) Interviewer Wanneer hoorde u voor het eerst van het initiatief? Geinterviewde Ja de initiatiefnemers zijn goede vrienden eigenlijk, ik hoorde voor het eerst van het initiatief zo een driekwart jaar voordat het allemaal begonnen was. Toen het nog in de ideenfase was zeg maar. Dus echt in het begin, ze waren in het begin nog wel even geheimzinnig, maar zodra ze dat konden vertellen hebben ze dat gedaan. Interviewer En speelt het feit dat er nu een tussenplatform zit mee in de beslissing om te investeren? Geinterviewde Het maakt het wel een stuk gemakkelijker natuurlijk, je weet dat je een investering maakt en stel dat het toch niet rond komt dat je het terugkrijgt. En ja het is gewoon gemakkelijk. Anders had ik het ook gegeven hoor daar niet van maar ik kan me heel goed voorstellen dat dat voor menigeen gewoon een stuk gemak is. Interviewer En speelt het feit dat er rente wordt verkegen mee in de investering? Geinterviewde Voor mij persoonlijk speelde dat eigenlijk totaal geen rol, ik geloofde in het concept en Peter en Kim natuurlijk. En de financieele baat valt voor mij eigenlijk wel heel erg mee. Interviewer En heeft u daarvoor of daarna nog aan een andere crowdfundingcampagne mee gedaan? Geinterviewde Eh, nee ik ben nu wel bezig met een eigen campagne opzetten. Misschien dat ook nog wel grappig is. Interviewer En wat voor project is dat? Geinterviewde We zijn een hotel aan het opzetten in Cambodja, eind dit jaar gaat daar ook een crowdfunding campagne voor van start. Maar ik heb voor de rest nog niks geinvesteerd. Interviewer En u komt zelf uit Almere? Geinterviewde Ja ik ben opgegroeid in Almere, woon nu in Amsterdam. Interviewer Nu kende je dan de initiatiefnemers maar draag het feit dat je uit Almere komt bij aan de beslissing om te investeren mocht je de initiatiefnemers niet gekend hebben? Geinterviewde Ja dat zou zeker bijdragen, als het voor de stad ook gewoon heel belangrijk is. Ja belangrijk project. Interviewer Waar moet volgens jou een goede campagne aan voldoen? Geinterviewde Nou de kernboodschap moet vooral heel goed zijn en moet duidelijk zijn dat het bijdraagt aan een groter geheel. Het moet denk ik niet financieele redenen van mensen triggeren maar echt een eigen waarde reflecteren. Dat denk ik, ik denk niet dat mensen eraan meedoen om echt geld te verdienen. Maar dat het puur draait om de indentiteit van jezelf als investeerder. Interviewer En wat is de reden voor het zelf kiezen van een crowdfundingcampagne? Geinterviewde We hebben een heel groot bedrag nodig, het dat gaat om giften geen investeringen. Interviewer Heeft u anderen ook overgehaald om ook mee te investeren in Hardbitten? Geinterviewde Ja ik heb daar mijn best voor gedaan en echt investeerders voor ze geregeld ook. Ja daar ben ik zelf wel actief mee bezig geweest. Interviewer Wordt u graag op de hoogte gehouden van de ontwikkelingen? Geinterviewde Ja maar dat is meer informeel want ik spreek hun regelmatig. Natuurlijk via de normale kanalen als facebook en dergelijke houden ze het gewone publiek op de hoogte. En ik bezoek de evenementen vaker.
135
Bijlage interview 10 traditioneel betrokken actor, Corio Interviewer Wat weet u van het project af en wanneer hoorde u er voor het eerst van? Geinterviewde Mijn collega Stephan Hartevel die liep tegen deze drie jongeren aan die met een idee rondliepen met name voor jongelui en zeg maar de branche waarin zij wilden beginnen niets was en ook geen ontmoetingsplek voor dat soort type jongeren zeg maar en dat kende Almere Centrum niet en ze hadden het idee om een ontmoetingsplek, skatescene en winkel bij elkaar te brengen op een ludieke manier. Zij hebben daar met ons over gesproken, ze waren gewoon heel bevlogen en dat was ook het mooie van de samenwerking die we zijn aangegaan, Gewoon bevlogenheid, overtuigingskracht en het beeld dat ze van zichzelf hebben van de jongeren, van de markt, de kansen die er liggen. En de manier waarop ze zeg maar die die wilden gaan invullen dat sprak ons gewoon enorm aan. Interviewer En draagt zo een initiatief bij aan het winkelcentrum? Geinterviewde Jazeker, want je brengt groepen in die wellicht anders zich niet zo snel in het centrum zouden ophouden dus je brengt wel een deel verjonging in het winkelcentrum. Interviewer En speelt daarin ook de crowdfunding campagne mee Geinterviewde Dat speelde in die zin niet meteen mee maar is wel typerend voor uiteindelijk de onderneming die het is. Social media is ook belangrijk om daar vindbaar en zichtbaar te zijn. En dit is heel goed om free publicity aan te trekken en op basis daarvan hebben ze ook het initiatief genomen voor crowdfunding. En eigenlijk ook om een soort community te creeren he, er doen nu allemaal mensen een stukje mee en dat heeft gewerkt. Ze hebben er een aardig bedrag mee opgehaald. Interviewer En het opgehaalde bedrag, laat voor jullie een vraag zien? Geinterviewde Ja het laat een vraag uit de markt zien, vroeger was het allemaal aanbod gedreven en dit is nu echt een vraaggedreven invulling die toch uit het hart van Almere zelf is gekomen en ook invulling heeft gekregen doormiddel van die crowdfunding. Dus ja de vraag stellen en vervolgens beantwoord krijgen toont aan dat er voor een doelgroep wordt benaderd die hele duidelijke behoeftes heeft. Interviewer En zijn er nog specifieke financieele afspraken gemaakt? Geinterviewde Kijk we hebben het initiatief toegejuicht. Het was een locatie die zich niet makkelijk liet verhuren, het is eigenlijk een enorme kelder. En op basis daarvan hebben wij ook met elkaar afspraken gemaakt om ze een kans te geven. En wij daar op de langere termijn een bedrijf kunnen exploiteren. Interviewer … Geinterviewde Het versterken van de aantrekkingskracht en daarmee ook de levendigheid en toch ook het invullen van leegstand. Ze zitten daar natuurlijk niet gratis, er is zit een haalbaar business model achter die ze hebben opgezet. Dat model daar geloven wij in en tot nu toe werkt het goed. Interviewer Geinterviewde Crowdfunding is ondernemen, het is typisch voor beginnende ondernemers. Het is initiatief nemen en naar de markt kijken, naar de bewegingen van jouw doelgroepen in jouw markt. Waar is behoefte en welke wijze ga je die behoefte invullen. En of er meer van dit soort initiatieven zouden plaatsvinden, ja ik denk het wel, maar dan moet je wel met een heel goed verhaal komen.
Interviewer Als er in een ander centrum weer een initiatief ontstaat, juichen jullie dat dan toe? Geinterviewde Elke situatie is natuurlijk anders maar als er iets ontstaat dan staan we daar natuurlijk open voor Interviewer Welke factoren aan een succesvolle campagne kunnen voor jullie van betekenis zijn? Geinterviewde In eerste instantie de reactie op social media an sich, hoe daarop wordt gereageerd. Kijk uiteindelijk hebben ze hun streefbedrag gehaald. Dat zijn vele kleine stukjes, dat vonden wij heel plezierig. Doordat die groep zo groot is wordt hun verhaal naar ons toe bevestigd als het gaat om de behoefte die er ligt. Op die manier was het achteraf een onderzoekstool. Interviewer Doet het wat met het imago van het winkelcentrum?
136
Geinterviewde Los van de crowdfunding, draagt de formule van Hardbitten bij aan de aantrekkingskracht van het winkelcentrum. Het dat komt voort uit een smeltkroes van hoe zij zich uiteindelijk hebben gevestigd en daar is de crowdfunding natuurlijk wel voor een deel een rol in, het is de hoeveelheid publicity die zij genereren, het is een grote doelgroep die voorheen geen plek had kunnen bedienen. Het heeft absoluut toegevoegde waarde voor het stadshart van Almere. Interviewer Waar ligt voor een vastgoedbelegger de potentie van crowdfunding? Geinterviewde Kijk crowdfunding zijn mooie goeie initiatieven, er hangt soms wat negativiteit soms omheen van joh ik participeer ergens is en daarna sterft het een langzame dood. Maar ik denk dat er best wel een aantal kansen liggen van jonge ondernemers om onderdeel te laten zijn van hun totale financiering. Hardbitten is voor ons nog het enige voorbeeld dat wij zelf in onze portfeulle hebben. Over het algemeen denk ik dat dit soort initiatieven levensvatbaar blijven ook als straks de markt weer aantrekt. Interviewer Geinterviewde Als ze een volgende stap willen maken, en die stap betekent ook voor mij als belegger een vooruitgang, al is het maar bezoekersaantallen, vergroting van de basket size, dan zou het een reden zijn om te financieren. Wat uiteindelijk moet gaan leiden tot een hogere huurprijs want ja uiteindelijk zijn we ook maar ondernemers met een winst en verliesrekening. Kijk de manier waarop dit stand was gekomen was voor ons ook nieuw maar nieuw betekent niet vreemd. Je moet weten wat er ook in die markt omgaat. De traditionele vastgoedbelegger zeg maar dat is het allang niet meer.
137
Bijlage interview 11 initiatiefnemer Luchtsingel, ZUS Architecten Interviewer Wat was de hoofdreden om te kiezen voor crowdfunding? Geinterviewde Ja de hoofdreden was financieel, we hebben dit project zelf geïnitieerd, ik moet natuurlijk wel opmerken dat het voorkomt uit een soort alliantiemodel dus uit de gedachten dat…Nederland heeft vrij sterke traditie in masterplanning, grootschalig in een keer. Vanuit de gedachte dat dat niet meer werkt en er in dit gebied een grote discrepantie is tussen ambitie en werkelijkheid. Er ligt een stedebouwkundig plan uit 2007 tot 2030 met 200 meter torens bij wijze van spreken. En iedereen zit daar een beetje op te wachten en in de tussentijd gebeurt er niks. En dat is de context waarin wij zijn beginnen te opereren, om duidelijk te maken van je kan wel wachten maar er zijn ook andere manieren zijn om de stadsopwikkeling op gang te houden. En de luchtsingel was daar instrumenteel in. Een testsite om allerlei nieuwe manieren van stadsontwikkeling te testen die veelal kleinschalig, tijdelijk meer stapsgewijs zijn dan masterplanning maar veel meer trial en error. Werkt het kan je uitbouwen, werkt het niet kan je iets anders bedenken, dus op die manier verder te bouwen aan de stad. En de luchtsingel is daar instrumenteel in omdat het een soort publieke drager is van al die interventies. De verbinding staat in het huidige stedebouwkundig plan voor 2030 als sluitstuk op de vastgoedontwikkeling. Dus eerst bouwen we hier torens en dan gaan we pas kijken naar de openbare ruimte en onze gedachte is de verbinding is een heel goed idee, daarmee maak je het gebied toegankelijk, je ontsluit het, je geeft het een beeld, zorgt dat mensen er heengaan, creëert bekendheid. En daarmee kunnen we die testcases, dus andere projecten, aanhaken en elkaar koppelen en creëer je een soort van basis omdat iedereen die erheen gaat weet dat er daar van alles gebeurt en in ontwikkeling is. Maar ook creëer je routing, flow van mensen door het gebied. Dus we wilden de logica eigenlijk omdraaien: investeer eerst in de publieke ruimte , dan kan je misschien beginnen met waardeontwikkeling en wordt het ook weer interessanter om vastgoed te gaan ontwikkelen of herontwikkelen. Dus het was ons initiatief maar het idee van de brug die bestond al bij de gemeente maar voor 2030. Dus we zijn gaan kijken hoe kunnen we het voor elkaar krijgen, want de gemeente heeft het geld in principe niet, ontwikkelaar hebben hier geen geld voor dus dan moet het op een andere manier en toen kwam crowdfunding bij ons op vooral om gelijk een begin te maken en gaande weg het af te maken. En in de crowdfundingcampagne hebben we eraan toegevoegd dat er ook iets tegenover staat. Je kan een plank sponseren, officieel is het geen kopen want je kan je plank niet terugnemen. Daar kan een naam of datum of iets anders persoonlijks op voor 25 euro ex. Btw. Dus de eerste motivatie was wel financieel, het heeft ook wel andere consequenties het zorgt dus ook voor betrokkenheid, merken we heel erg; mensen die hier, ook toen de brug nog niet af was zag je echt dat mensen er toch op kwamen, mensen die foto’s kwamen maken, soms ook wel toeristen en mensen die met scheve hoofden op zoek waren naar hun plankje. We krijgen ook een hoop mensen op kantoor over de vloer die vragen van he waar is mn plank? En uitleggen dat het een hele emotionele waarde heeft want hun familie komt uit Rotterdam of het was voor hun overleden opa. Dus ook wel allemaal van dat soort verhalen. Interviewer Dus participanten tonen ook wel een hele emotionele band? Geinterviewde Ja zeker, en dat was ook iets wat voor ons ook wel heel verassend was en waar misschien niet zo op gerekend was. Je merkt dat mensen daar heel enthousiast hun verhaal over vertellen of iets speciaals op hun plankje zouden willen en vragen of dat kan. Interviewer En merk je dat door deze emotionele binding het nieuws ook sneller verspreidt? Geinterviewde Ik weet niet of het zich sneller verspreidt maar ik denk wel dat de crowdfunding campagne zorgt voor een soort inbedding van het project. Wat het weer anders maakt dan een traditioneel kunstwerk is dat het niet van helemaal van te voren zo gepland is en ergens is neergezet maar hier heb je er zelf aan meegewerkt en mensen vinden het vaak leuk. En mensen zien het daardoor wel als hun brug. Interviewer En denk je dat crowdfunding aansluit bij deze wijze van kleinschalig ‘testend’ ontwikkelen? Geinterviewde Waar het natuurlijk bij aansluit is het kleinschalige karakter van de meeste, de brug is eigenlijk het grootste project dat we hier doen. Maar ik denk wel dat het makkelijker te crowdfunden dan bijvoorbeeld een heel gebouw als DeRotterdam. Interviewer En zijn jullie ook andere meerwaardes van crowdfunding die interessant zijn voor ruimtelijke interventies tegen gekomen? Geinterviewde De twee voornaamsten zijn toch wel financieel en de sociale betrokkenheid. Interviewer Denk je dat crowdfunding als instrument een manier is om ontwikkelingen op gang te helpen? Geinterviewde Ja dat formuleer je heel goed. Kijk maar naar de Luchtsingel, als je het over financiering hebt moet je natuurlijk ook over het stadsintiatief hebben. Wat de situatie was is dat we al begonnen waren met de voorbereiding en ook de crowdfunding voordat het stadsinitiatief van 2012 begon. Dat hebben we gewonnen waardoor er opeens veel meer geld was om het project sneller af te bouwen. Dus door de crowdfunding konden we wel meteen beginnen. De dag dat we gewonnen hadden werd daardoor het eerste brugdeel al ingehezen. Met het idee van je kan wel wachten totdat alles binnen is maar op het moment dat je een begin maakt dan zien mensen ook dat er echt iets gebeurd wat mensen weer kan motiveren om weer bij te gaan dragen. En dat is wel we hier nu merken, is dat dingen elkaar kunnen versterken. En andere partijen ook weer enthousiast worden zonder dat wij er per definitie ook bij betrokken zijn. En op het moment dat je hier begint het bouwen van die brug zien mensen en partijen dat er iets gebeurd en dat genereert op zich ook weer activititeit.
138
Daarnaast is in het stadsinitiatief ook vereist dat tegen elk bedrag dat zij uitkeren een eigen inbreng moet worden gedaan. En daar is die crowdfunding nu nog steeds essentieel in. Want anders krijgen we ook gewoon het geld niet. Dus ja om je vraag te beantwoorden het laat mensen zien dat er iets gaande is en daarnaast is het essentieel geweest om te kunnen beginnen. Interviewer En die crowdfunding campagne liep en toen begon de wedstrijd, en denk je dat de crowdfunding campagne meewerkt in de uitslag van het stadsinitiatief? Geinterviewde Ja zeker, zondermeer, het is moeilijk te meten. Maar ik heb dat gevoel zeer sterk. Alle samenwerkingen hebben ervoor gezorgd dat we een heel team hadden van mensen die ons wilden helpen met de campagne. En burgers die het een leuk idee vonden en zijn gaan flyeren en dergelijke. Daar hebben we ook middagen voor georganiseerd om dat in goede banen te leiden. Maar ik ben ervan overtuigd dat dat heeft meegedaan. Want op het moment dat we wedstrijd liep hadden we gewoon al een enorme voorsprong op de concurrentie omdat het toch al ingebed was in de stad. Uiteindelijk hebben we twee keer zoveel stemmen gehaald als de nummer twee. En ik denk echt dat dat te maken heeft met het feit dat er door de crowdfunding al zoveel mensen bij betrokken waren en enthousiast waren, en daar iets voor wilden doen. En dat gaat echt van individuen tot bedrijven waar we al mee samenwerkten. Niet dat we daar financieel door gesponsord zijn maar wel dat werd gekeken of ze iets voor ons konden betekenen. Interviewer In hoeverre zijn mensen die hebben bijgedragen aan de campagne actief met het aandragen van ideen, wellicht buiten de luchtsingel? Geinterviewde Het aantal is moeilijk te zeggen, meestal waren mensen al bij ons betrokken en vonden die het toen leuk om bij te dragen aan het project. Interessant is wel dat bijvoorbeeld Havensteder ook planken heeft gesponsord, en daar hebben we nu nog niet zo heel veel contact mee maar straks wel omdat we met het dak van de hofbogen aan de slag gaan. Dus op het moment dat dat gebeurd ga je ook de relatie krijgen met het zomerhofkwartier waar Havensteder ook erg actief is. Interviewer Het bijzondere aan dit crowdfunding project is het doorlopende karakter, normaal heb je een begin en eind aan een crowdfunding campagne en hier kan het doorgroeien. Waarom denk je dat mensen ondanks dat de brug er is basis al staat mensen toch graag mee willen blijven doen. Geinterviewde Ja op kickstarter kan dat geloof ik niet he daar moet je echt een einde hebben. Organische stedebouw is misschien een beetje een buzzwoord, we hebben een beetje een gevoel dat er altijd een soort van balans moet zijn tussen vastleggen en loslaten, dus wat plan je, wat teken je en wat laat je vrij. We zien wel degelijk een grote rol voor de overheid in stedelijke ontwikkeling om bepaalde structuren te waarborgen. We hebben wel gekeken wat is het lange termijndoel. Door het stadsinitiatief werden we wel gedwongen om plannen te concretiseren en een begroting af te bakenen. Terwijl we wel los van het stadsinitiatief wel dingen zijn gaan uitbouwen. En uiteindelijk hoop je dat je zover mogelijk kan doorbouwen en op de hofplijnlijn kan gaan aansluiten en over de snelweg heen kan. Maar dat zit in je achterhoofd. Dus we hebben wel bepaalde kaders gesteld maar er is wel ruimte voor aanpassing en improvisatie. Dus het groeit steeds verder en andere initiatieven en ideen kunnen erop aangehaakt worden. En dat we constant daar naar op zoek zijn want de stad is nooit af en dat gaat ook weer in op onze grotere visie. Het masterplan was sloop, nieuwbouw maar waarom alles weggooien wat er al is, niet alleen fysiek, maar ook sociale en economische structuren waarom niet stapsgewijs voortbouwen op wat er als is en misschien letterlijk dingen optoppen of pandgewijs interveneren. We denken dat je er een meer gelaagde stad van krijgt. Interviewer En waarom denk je dat mensen in dit stadium het toch leuk vinden om mee te doen en een plankje te kopen? Geinterviewde Het heeft denk ik ook te maken, mensen willen bijdragen aan een concreet project, maar mensen vinden het ook fijn te zien dat er iets gebeurd. Je kan nu concreet zien waar je je geld aan geeft, en dat speelt ook mee. En misschien naast het gezamenlijk willen bereiken van een doel speelt ook mee dat mensen een fysiek aandenken hebben. Je krijgt ook een certificaat mee dat je hebt bijgedragen wanneer je een plankje koopt. Het is fysieks, dat is denk ik wel een voordeel. En we merken dat elke keer als er publiciteit aan gegeven wordt de animo ook weer omhoog gaat en meewerkt aan de crowdfunding. De publiciteit creert aandacht voor de crowdfunding en tegelijkertijd creert de crowdfunding weer meer publiciteit dat is een wisselwerking. Interviewer En het tijdelijk testen van functies in de stad, is crowdfunding een manier om functies in de stad te testen? Geinterviewde Ik zou niet inzien waarom crowdfunding daar niet in zou werken. Ik lees dat het in de gameindustrie heel goed werk, hoe concreter het project hoe makkelijker het zou moeten zijn. Moet ik wel zeggen, we hebben het wel over permanente tijdelijkheid, een continue proces, de brug is tijdelijk maar kan ook verduurzaamt worden om veel langer te laten blijven staan. De brug moet een rol vervullen als aanjager in de gebiedsontwikkeling en we moeten kijken hoe lang het die rol kan blijven vervullen. Interviewer Zijn jullie niet bang dat wanneer de brug gaan moeten verdwijnen, dat mensen in opstand komen omdat ze daaraan hebben meegedaan? Geinterviewde Op zich hebben wel gecommuniceerd dat de brug tijdelijk is, de vergunning is voor vijf jaar met een eventuele verlenging van vijf jaar en misschien afhankelijk van wettelijke veranderingen 15 jaar maar ik kan het me goed voorstellen die kans is heel groot. Maar ik denk dat dat meer gericht zal zijn tegen de gemeente dan tegen ons. Dat hebben we als initiatiefnemer van het Schieblok ook gemerkt waar men ook in opstand kwam tegen de eigenaar. LSI was eerst de eigenaar en die heeft het nu in erfpacht van de gemeente. En LSI heeft nu een paar maanden geleden gezegd van we zetten het concept nu vijf tot tien jaar. LSI heeft dan ook de exploitatie overgenomen van ons en CODUM, wat wel interessant is want vijf jaar geleden vonden ze het eigenlijk maar niks. Interviewer En denk je dat doordat het gebied nu in ontwikkeling komt dat het voor LSI aantrekkelijker is geworden?
139
Geinterviewde Ja zeker, dat heeft hij ook wel toegegeven hoor, dat hij eigenlijk heel blij is met wat er allemaal gebeurd hier. Hij heeft nog steeds wat andere met name commerciële belangen die van andere orde zijn, maar hij ziet zeker wel de waarde van in. Interviewer En zouden jullie nu terugkijkend, in de toekomst weer voor een crowdfunding campagne kiezen? Geinterviewde (lacht), ja we hebben er nu wel een soort platform voor (I make Rotterdam) opgezet, dit is toch wel ingericht op een brede participatie. Dus ik denk dat het zeker een mogelijkheid is. Ik denk wel dat je moet kijken of het project zich ervoor leent. Ik denk ook wel dat er een soort verzadiging kan ontstaan dus dat je niet te pas of te onpas moet gaan roepen van he ik ga maar crowdfunden maar het is zeker een mogelijkheid. Maar het is niet iets wat we overal meteen zouden inzetten. De sociale binding en financiële behoefte zijn daarmee belangrijke punten aan zo een ontwikkeling. Die sociale binding wordt wel steeds belangrijker. In het begin van de jaren 90 was er veel meer geld, dan is het ook makkelijker te zeggen om we doen wat we willen, we bouwen lekker want er waren mogelijkheden om het uit de grond te stampen. Als die mogelijkheden er niet zijn dan is het essentieel om inbedding van je projecten te hebben anders komt het niet van de grond. Interviewer En over die verzadiging van het aantal projecten, denk je dat het moeilijker wordt om dan te gaan crowdfunden? Geinterviewde Ik moet eerlijk zeggen die verzadiging is maar een gevoel hoor, maar het lijkt me wel. We hadden nu het voordeel dat we de eerste of een van de eersten gecrowdfunde bouwprojecten waren, dat zorgt wel voor aandacht. Ik wel dat op het moment dat het veel gebruikelijker wordt dat het dan moeilijker wordt om het rond te krijgen. Dus ik denk dat dat wel meespeelt. Ik denk ook dat op een gegeven moment, mensen niet blijven betalen denk ik. Interviewer En hebben jullie een beeld van waar de mensen die hebben meegedaan aan de campagne vandaan komen? Geinterviewde Voor mijn gevoel is het wel redelijk Rotterdams, Rotterdam en omstreken zeg maar. In ieder geval de mensen die over de vloer komen bij ons op kantoor zijn echte Rotterdammers, die hele levensverhalen komen vertellen over vroeger. En ook veel Rotterdamse bedrijven, dus ik denk een groot deel vrij lokaal. Interviewer En welke schaallimiet zit er denken jullie aan een crowdfunding campagne? Geinterviewde (lacht), dat weet je pas als het doet denk ik. Het leent zich goed voor kleinschalige dingen omdat je dan makkelijker je doel kan bereiken, wil niet zeggen dat het alleen maar kleinschalig kan zijn. Als je een project hebt met nationale of internationale relevantie, waarom zou het dan niet kunnen. Dus wat reikwijdte betreft kan het globaal zijn, maar qua grootte is de conclusie als het maar voldoende relevant is voor een grote groep mensen dan kan het in theorie heel groot zijn.
140
Bijlage interview 12 traditioneel betrokken actor, Gemeente Rotterdam (1) Interviewer: kunt u vertellen wat u nu doet of misschien heeft gedaan? Geïnterviewde: ik ben nu voorzitter van de raad van advies van de bouw van de luchtsingel omdat dit een burgerinitiatief is en de gemeente die een subsidie geeft van 4 miljoen wil ook dichtbij zitten en toezicht houden . De vraag is wat gebeurt er met het geld, de gemeente moet ook de vergunningen afgeven . zij moet ook toezicht houden . dit heeft Rotterdam zelf gedaan, maar zij is ook belanghebber geworden vandaar een onafhankelijk orgaan.. De gemeente moet ook vergunningen verlenen. Een dubbele pet wil de gemeente niet, daarom iemand van buiten de gemeente maar die de gemeente goed kent. Ik ben namelijk gepensioneerd maar heb wel 38 jaar voor de gemeente gewerkt op verschillende vlakken Interviewer: is dat om de objectiviteit te kunnen waarborgen? Geïnterviewde: ja precies dat je niet zomaar weg glijd. De gemeente moet onpartijdig blijven en kan dat soms niet omdat zij het project misschien wel wilt. Iemand die op afstand is, maar weet hoe het ambtelijk aparaat werkt, hoe de mazen lopen kan dat beter beoordelen. Interviewer: in welk stadium is de raad van advies geboren? Geïnterviewde: vanaf het begin van de burgerinitiatieven. voor advies aan de gemeente Want als je vier miljoen geeft voor burgerinitiatief wil je wel weten wat men doet met het geld. Je kan niet denken dat het goed komt als je het aan de burgers overlaat. Voorheen deed de Gemeente Rotterdam dat zelf maar dat is lastig want ze zijn ook belanghebbend partij geworden. Vandaar de raad van advies. Iemand van het ministerie, van de gemeente Rotterdam en de aannemerij zitten erin. Het gaat om bouw,advies, of heeft iemand de juiste contracten, of niet. De aannemerij let op weke partij het project gaat uitvoeren. De Raad van Advies adviseert vanuit verschillende expertise en discipline van de deelnemers. Het is een soort cooperatie van de mensen die in de raad van advies zitting hebben Interviewer: denk u dat de crowdfunding campagne mbt tot de loopbrug heeft bijgedragen tot het succes van het project als stadsinitiatief? Geïnterviewde: Bij burgerinitiatieven moet je de burgers betrekken, De campagne crowdfunding heeft meer bijgedragen om de betrokkenheid te vergroten dan om het financieel probleem op te lossen . ( 10 % van het totaal stelt niks voor mbt de uitvoering) Maar door de mensen te betrekken maak je het project ook een ding van de mensen, het gaat bij wijze van niet om de 4 miljoen en de planken. mensen gaan het ook als hun ding zien en gaan er met familie naar kijken om te laten zien dat hun naam er staat In dit stadsinitiatief is geïntegreerd de tenaamstelling en de begeleiding, Het is dan ook iets anders dan ,tegen de mensen zeggen om 25 euro in de pot te gooien als financiering. Interviewer: crowdfundingcampagne als toetsing? Geïnterviewde: Er is maatschappelijk draagvlak voor crowdfunding. Je kan laten zien welke bijdrage mensen uit de omgeving hebben gedaan. Bij het stadsinitiatief gaat het niet alleen om de 4 ton en de planken, maar ook om de uren inzet. (planten ,schoffelen en schoonmaken als een soort netwerkburgerinitiatief . … Interviewer: denkt u dat crowdfunding gebruikt kan worden om burgerinitiatief te promoten? Geïnterviewde: Het hangt af van wat je gaat doen. Burgerinitiatieven zijn soms alleen maar ideeen,, maar wel goede ideeen. Crowdfunding of cofinanciering kan wel betekenen dat men het meent met het project. Welke tegenprestatie staat er tegenover Met financiering ,aandelen ,rente, tegen prestatie binnen gebiedsontwikkeling Is het project klein dan is er meer betrokkenheid. Kleine projecten doen het goed Onderzoek Erasmus naar de effecten van crowdfunding. Is wel veel te vroeg, je kan het effect nog niet meten. Effect op gebouw zie je wel. Moet verder nog bewezen worden. Je kan nog geen mkb maken Bij grote projecten als ontwikkeling van de Kop van Zuid richting Unilever kan bewezen worden. Moet wel een MKB Intervieuwer Ontwikkeling luchtsingel draagt bij aan de gebiedsontwikkeling Geintervieuwde Ja er zijn twee soorten winst: negatieve spiraal ombuigen is ook winst. Als je verloedering tegengaat dan heb je al winst geboekt. Trendombuiging is ook winst. vastgoed maakt geen winst, als zij kostendekkend zijn kunnen zij ook tevreden zijn. . Interviewer: denkt u dat crowdfunding in dit soort kleine ontwikkelingen kan bijdragen? Geïnterviewde: ja om de betrokkenheid te vergroten. het is iets herkenbaars . als het projectte groot is dan zall iedereen zeggen: bekijk het maar en doe je ding. Het moet voor de burger altijd herkenbaar blijven. Kijk naar Hotel New York dat ooit voor een gulden is weg gegeven, 25 jr later zie het rendement. Nu uitstraling en van nut voor hele ontwikkeling de uitstraling is fantastisch Interviewer: gemeente en crowdfunding draagt dit bij tot de imago van de stad? Geïnterviewde: iedereen kijkt ernaar en voor de stad is het goed. De PR is goed. ZUS doet het uitstekend. Voor de diensten is het ook goed want het is gebiedsontwikkeling nieuwe stijl en dit is de toekomst. De diensten worden door het bestuur gedwongen omm me te doen. Zij moeten nadenken over de gebiedsontwikkeling Nieuwe Stijl. Dit heeft de toekomst.
141
In ieder grote stad is er een WTC. Dat is fantastisch voor de stad daar zit de bovenkant van de stad. Projecten als burgerinitiatieven zit aan de onderkant van de markt Er is altijd een permanente vraag. Voor de Rotterdamse starters markt is het wel goed Het burgerinitiatief kan een permanente invulling zijn. Interviewer: denk u dat de gemeente crowdfunding zal gaan faciliteren? Geïnterviewde: Ja, dat denk ik wel. we gaan toch met burgers in gesprek om ontwikkeling op gang te brengen dan wel te financieren. Dit soort projecten omarmen want alles verandert. We moeten wel kijken of er geen gezeik is met de regels. Wel afwijkende dingen blijven doen steeds blijven voeden want dan draait de economie door. Gemeente Rottterdam gaat blijven nadenken over initiatieven. Zij wilt met de burger in gesprek blijven en dus ook faciliteren. Interviewer: in het buitenland bv Amerika doen publieke instanties zelf aan crowdfunding. Denkt u dat de gemeente hier crowdfunding zelf gaat doen? Geïnterviewde: nee dat moet de gemeente niet willen. Crowd Funding moet je niet op de gemeentelijke begroting zetten. Dat stelt nl niks voor. De Gemeente moet alleen faciliteren, entameren , mensen bewegen om het te doen. Interviewer: kan crowfunding andere dingen bewerkstelligen? Geïnterviewde: betrokkenheid en eigenaarschap is bijna net zo belangrijk als het financieel component. Interviewer: crowdfunding tot welke schaal en hoe groot kan zo een project worden? Geïnterviewde: Het succes van crowdfunding is in kleinschalige projecten., geen grootschalige projecten voorlopig op buurt en maximale wijk niveau. Anders is nog te ver weg. Interviewer: Kleinschaligheid is de succes, maar als je kijkt naar de luchtsingel is deze mega gegroeid. Hoe ver moet de reikwijdte zijn? Geïnterviewde: de reikwijdte is heel erg groot; top stedelijk niveau ook erg groot reikwijdte. Je moet echter geen criteria stellen. Een project kan groeien. Laat het op haar beloop. De luchtsingel kan een kleine reikwijdte hebben; bepaalde functies zijn niet voor de buurt.de luchtsingel heeft een grote reikwijdte gekregen; het is nl meer dan een brug. Interviewer: waarom denkt u moeten burgers mee doen aan crowdfunding? Geïnterviewde: ze hebben zelf behoefte aan dingen,voorzieningen en eigenaarschap. Of zij denken dat zij anders nog lang tegen de planken moeten kijken, dus moet er iets gebeuren. Interviewer: kun je stemmen met crowdfunding op een idee ? Geïnterviewde: men moet betrokkenheid zien. Geen verloedering met panden meer,continue geldstroom en contracten en meer vertrouwen. Er is toch vraag naar dus meer mensen blij en achter liggende gebied word gelijk op de kaart gezet. Als je naar de burger gaat om iets te doen, dan wil men wel als iets op te lossen is. Als iets is gefinancieerd, komt er ook rente . Lage huur is niet erg als het pand niet verloederd. Je levert zelf niets in, dan is het voldoende Je kan een periode aan koppelen om het te bezien. Met leegstaande panden kan je dat doen. Succesvol kan dit soort projecten worden als de vraag naar de soort leegstaande panden om het alzo in te vullen ook is. Dat maakt het gebied voor investeerdders ook interessant.
142
Bijlage interview 13 traditioneel betrokken actor, LSI Project invest Interviewer De eerste vraag: Dan was jullie betrokkenheid dus buiten Schieblok en of de Luchtsingel daar wellicht werking op heeft gehad. Geïnterviewde Wij zijn eigenaar van Schieblok, dus dat is onze betrokkenheid en de Luchtsingel is initiatief van één van onze huurders, bureau Zus. Bureau Zus is eigenlijk onze trekker achter het Schieblok. Dus dat wat er met het Schieblok ontstaan is, heeft een belangrijke mate te maken met de betrokkenheid van Zus. Dat Luchtsingel is initiatief van Bureau Zus, maar toen was het Schieblok eigenlijk bijna al helemaal verhuurd. Dus ik kan niet zeggen dat de Luchtsingel van invloed is geweest in die zin op het Schieblok, maar ik denk wel dat het Schieblok in de long run en dat geldt eigenlijk ook voor dat hele gebied, dat het wel profiteert van het ontstaan van die Luchtsingel. Interviewer En de gemeente was erfpachthouder? Geïnterviewde Nee, je moet het zo zien: de gemeente is eigenaar van het juridisch eigendom en wij zijn middels een erfpachtconstructie eigenaar van het economisch eigendom. Interviewer En jullie hebben nu de exploitatie? Geïnterviewde Ja, maar dat staat er los van. Want de economische rechten op het gebouw zijn van ons. Alleen wij hadden in het verleden het gebouw verhuurd met ZUS en Codem. En die situatie hebben we veranderd en dat zijn we nu in een andere samenwerking met Bureau Zus aan het doen en daar zitten er aan paar trapjes in. Interviewer En die fasering, als het ware, want dat is in 2007/2008 met Schieblok antikraak begonnen en dan is het nu daar besloten om echt de economische rechten over te nemen. Geïnterviewde Nee, die hadden we altijd al. Interviewer Maar denk je dat de ontwikkelingen die nu gaande zijn in het Schieblok en de Luchtsingel, het gebied op gang helpt? Geïnterviewde Ja, absoluut. In de periode van voor 2007 was dit eigenlijk aan verpauperd gebied met een hele slechte gevoelswaarde bij de mensen die in de stad woonden en werkten en dat is helemaal omgedraaid. Iedereen vindt het een leuk gebied. Dus dat betekent dat je ook weer nieuwe kantoren en woningen en een hotel makkelijker kunt realiseren als mensen het ook een leuke plek vinden. Daar zijn we elementair in geweest. Interviewer Is het daarom voor de belegger ook interessant geworden? Geïnterviewde Ja, niet in Schieblok, maar wel in de omgeving. Interviewer Zijn jullie naast het Schieblok ook actief in andere plannen? Geïnterviewde Ja, wij hebben op Hollywood en één ander pand na in principe het hele gebied in handen. Dus alles vanaf het station af, op een stukje grond van de gemeente na, is van ons tot aan het Schieblok. Daar staan dan wel een paar gebouwen tussen die niet van ons zijn. Interviewer Oké, en dat bezitten jullie al een langere tijd dan? Geïnterviewde Ja. Interviewer En zo een project als de Luchtsingel begint als een kleinschalig ontwikkeling, wat ik net al zei, die heeft wellicht het gebied op gang geholpen, en denkt u dat dit soort kleinschalige ontwikkelingen noodzakelijk zijn om zulke grote gebieden te … Geïnterviewde Ja, ik denk het eigenlijk wel. Het heeft in ieder geval een positieve bijdrage. Interviewer En past dat juist bij een nieuwe manier van ontwikkelen of zeg je juist, als dit alles voorbij is, dan gaan wij ontwikkelen? Geïnterviewde Ja, ik weet niet. Toen die eerste banken failliet ging in Amerika aan allerlei financiële constructies, dachten wij ‘jeetje dat zijn ontzettend nieuwe constructies, wat fantastisch slim bedacht’. Later bleek dat zij die constructies in 1840 ook al deden in Amerika met het financieren van het leggen van de rails. Dus wij denken allemaal dat het heel initiatief is en ik denk dat het gewoon iedere keer bewegingen zijn. Op het moment dat de markt zo wild is, dat alles dat je bouwt, verkocht wordt, ja, dan zijn dus de initiatieven veel minder van belang. Maar in de periode dat het moeilijker is, dan wordt de manier waarop je gebieden transformeert veel belangrijker. Ik heb niet het idee dat deze beweging die nu hier plaatsvindt in zichzelf heel uniek is. Je ziet dat in verschillende tijden, op verschillende plekken in de wereld iedere keer dingen ontstaan. Dus in deze fase is het heel elementair.
143
Interviewer Ja, het dus gewoon bij het nieuwe zeg maar? Geïnterviewde Ja, maar als over 10 jaar de bomen weer tot in de hemel groeien, ja, dan zullen dit soort initiatieven minder de ruimte krijgen. Ik denk overigens wel dat de stad er veel beter van geworden is. Want dit heeft heel veel ruimte geschapen op allerlei plekken en niet alleen hier voor nieuwe initiatieven. Dus je ziet heel veel straatjes die in het verleden leeg stonden, maar nu toch op straatniveau waarvan de eigenaar zegt ‘dan krijg ik er maar geen geld voor, maar dan zit er tenminste wel iemand in.’. Dus ik denk dat de stad in zijn totaliteit er ook heel erg van profiteert. Interviewer En zijn hierdoor plannen enigszins bijgesteld? Geïnterviewde Ja, we hebben onze planvolumes gehalveerd. Dus de schaal van ontwikkelen is veel kleiner geworden. Interviewer Kleinere stappen zeg maar? Geïnterviewde Ja. Interviewer En dan nu over crowdfunding, want ik weet niet of u daarmee bekend ben? Geïnterviewde Jawel. Interviewer Er zijn dus 4 vormen van crowdfunding; doneren, voorverkoop wat dan minder relevant in vastgoed, lenen of aandelen en de Luchtsingel is dus eigenlijk een combinatie van donatie en voorverkoop? Maar welke vorm van crowdfunding denkt u dat zich eventueel zou kunnen uitlenen voor toepassing van vastgoed? Geïnterviewde Lening, ja, daar kan ik me wel wat bij voorstellen. Interviewer Denkt u dan dat het bedrag dan genoeg is om iets te kunnen betekenen? Geïnterviewde Dat is natuurlijk het probleem. Ik ken geen succesvolle voorbeelden hiervan in het vastgoed, omdat de kapitaalbehoefte heel groot is. Ja, waarom zou iemand er dan geld in stoppen. Aan de andere kant heb je in de jaren 90 heel veel vastgoedmaatschappen gehad, waarbij mensen dus met een kapitaal van 10-20.000-30.000 euro heel veel mensen bij elkaar brachten om grote panden te kopen. Dat kan je wel zien als een vorm van crowdfunding. Dus, crowdfunding klinkt sexyer, maar als je kijkt naar de vastgoedmaatschappen heeft het wel iets … en dan is het in de vorm van eigendom meestal. Interviewer En denkt u dat, stel in een vorm specifieke functie dat een initiatiefnemer, ik noem maar een bedrag, 75.000 heeft opgehaald. Dat er daarmee voor een belegger wellicht interessant wordt om de rest te financieren? Omdat er dan al iets is opgehaald. Geïnterviewde Kijk, als een bank een gebouw financiert zit er altijd component vreemd vermogen en een component eigen vermogen in. En als jij geld ophaalt via crowdfunding, wat je kunt aanmerken als eigen vermogen, dan is niet alleen dat het helpt, dan is het verwaarloos om financiering van een bank te krijgen. Dus het antwoord is ja. Interviewer Mensen investeren in crowdfunding omdat ze een eigen belang hebben, ze hebben vraag naar die functie vaak of het product, zou dat een maatstaaf kunnen zijn voor een ontwikkelaar om te investeren? Geïnterviewde Je zou voor de grap eens moeten kijken. Er is ooit na de oorlog die groothandelsgebouw ontwikkeld. Eigenlijk is dat een vorm van crowdfunding in mijn gevoel. Zie je hoe weinig innovatief wij eigenlijk ook zijn. Interviewer Ja, nu hebben we ook het internet en dan kan het ook met internet. Geïnterviewde Dat is zo. Interviewer Maar ja, het groothandelsgebouw en het vrijheidsbeeld zijn de oudste vormen van crowdfunding. Maar denkt u dus dat je op die manier vraag naar specifieke functies in de stad zou kunnen aantonen? Of dat dat relevant kan zijn? Geïnterviewde Ik denk dat het best wel zou kunnen. Als je bijvoorbeeld dat depot van boymans dat ze nu nieuw bouwen. Dat wordt voor 15 of 20 miljoen gefund door een particuliere stichting, stichting de verder bergen. Maar ik denk bij mezelf van waarom zou dat niet met particulier geld kunnen met porties van 10 of 15.000. Alleen dan moet je wel een enorme vorm van maatschappelijke betrokkenheid hebben en ik denk dat crowdfunding al heel veel gebeurt. Alleen ja, de depo is dan geen crowdfunding, maar de verder bergen funding. Maar je ziet heel vaak particulieren die beetje geld bij elkaar vegen en dan iets doen. Het interessante bij crowdfunding, zoals je dat zegt, is dan dat het internet kent waarbij je dan heel veel mensen een beetje geld inleggen waardoor
144
het wel een soort van volume krijgt. Dat is iets wat de vastgoed, wat dan in de CV’s of vastgoedmaatschappen wel soort van bekend is, maar daar is eigenlijk nooit een soort maatschappelijke relevantie aan vast. Wat ik interessant vind aan crowdfunding, zoals dat nu ontstaat, dat het voor een deel ook bedacht is om de banken buiten spel te zetten en dat zie ik in de vastgoed niet zou gauw gebeuren omdat het bedrag zo groot is, maar ik zou het wel mooi vinden. Interviewer Ja, door de volume is het inderdaad wat lastiger. Maar zou je je wellicht kunnen voorstellen dat, in dit gebied bijvoorbeeld, stel er komt weer een initiatiefnemer als Zus, maar dan een wat commerciëler project, dus een crowdfunding in leningen, daar schaden mensen zich achter een bepaalde functie, hetzij een nachtclub of cafe, zou dat dan voor LSI om te investeren een interassante … los van het opgehaalde bedrag, maar juist die aangetoonde vraag. Geïnterviewde Tuurlijk. Interviewer Vanaf welk bedrag zou u dan een crowdfunding project serieus nemen? Geïnterviewde Dat is zo specifiek. Ja, als je een bepaald doel hebt dat je wil bereiken, als het daar dan in de buurt komt, dan wordt het de moeite waard denk ik. Als je opzoek bent naar 50.000 euro en je haalt 30.000 op via crowdfunding dan ben je toch best wel redelijk geslaagd. Maar als je 50 miljoen nodig hebt en haalt 30.000 euro op, schiet het niet op. Dus ik denk dat je het heel erg in relatie moet zien. Maar ik vind zelf dat de maatschappelijke impact dat dit ook heeft, dat vind ik eigenlijk het interessante component van crowdfunding. Want daar zit wel een soort van fuck you model naar de oude manier van werken en dan moet het dus eigenlijk maatschappelijk relevant zijn. Hetzij dat je een functie realiseert dat anders niet gerealiseerd zou krijgen, hetzij dat je zegt ik ben nu zo klaar met al die banken en al die andere partijen, ik ga het echt op een andere manier doen. Dat vind ik eigenlijk de twee interessante componenten van crowdfunding. Interviewer Ja, wat je ziet in Utrecht heb je dan vechtclub XL, ik weet niet of u dat pand kent? Geïnterviewde Nee. Interviewer Dat is dus eigenlijk een variant op het Schieblok. Ook een broedplaats van ondernemers, maar daar was eigenlijk gewoon een ondernemer die het pand wou kopen, een banklening aanvroeg en dat niet kreeg en toen is gaan crowdfunden. Middels crowdfunding heeft hij dus twee doelgroepen aangetrokken: de doelgroep die hij nodig had, maar ook mensen uit de omgeving. Want ja er moet wat met het pand gebeuren, het pand staat leeg en uiteindelijk na die crowdfunding zei de bank van oh wacht je hebt wel een interessante business case en is wel haalbaar. Geïnterviewde Ja, toen wilde ze het wel? Interviewer Ja, precies. Dus nu is dat het driedubbele zeg maar. Dus op die manier zou je het ook kunnen insteken. Geïnterviewde Ja, klopt. Interviewer Een ander voorbeeld is het winkelcentrum van Corio in Almere. Daar stond het pand ook al 2 jaar leeg en daar wouden jongeren een woonkamer/cake shop realiseren en toen zei Corio van kom maar met een idee dat wat commerciëler is en dan kunnen we jullie misschien helpen. Maar dan moesten ze wel aantonen dat er vraag was. Toen hebben ze dus een crowdfundingcampagne opgezet en daarmee Corio dus meegefinancierd. Dat zou een insteek kunnen zijn. Dan de laatste vraag: is de bekendheid van het project als vastgoedbelegger belangrijk? Geïnterviewde Ja, absoluut. Is gewoon van meerwaarde. Interviewer Zou de publiciteit die je met crowdfunding kan realiseren, zou dat kunnen werken? Geïnterviewde Absoluut. Interviewer En ik had het al aan Codum gevraagd. Ik vroeg aan CODUM van je hebt de 4 vormen van crowdfunding. Stel je zou dat weer kunnen toepassen op Schieblok, zou dat kunnen, ja of nee? En wat zou uw antwoord daarop zijn? Geïnterviewde Ja. Interviewer En stel je hebt een openbare functie is het Schieblok, dat gecrowdfund is, is dat dan een manier om huurders te binden? Geïnterviewde Ja, ik denk het wel. Interviewer Want in Schieblok zijn er natuurlijk startende ondernemers … dus die vertrekken ook weer.
145
Geïnterviewde Ja, maar ik denk dat er gewoon op een plek dingen gebeuren die heel erg relevant zijn en mensen aanspreken. En als dat zo is, dan denk ik dat het voor de directe omgeving altijd aantrekkelijker wordt. Dus ik denk het wel.
146
Bijlage 14 Over Codum en relatie met Schieblok Misscien handig om te weten dat ik er niet van het begin af aan bij ben geweest, ik ben er halverwege ingestroomd. En ik ben verhuurmanager bij CODUM samen met ZUS hebben we toen Schieblok BV opgezet om het Schieblok verhuurd te krijgen en nu hebben we ons daar teruggetrokken. Net als het Schieblok hebben we ook soortgelijke tijdelijke projecten op verschillende plaatsen. Ook nog andere projecten in Rotterdam? Nee wel buiten Rotterdam dan. Codum als ontwikkelaar en een dergelijk initiatief als de Luchtsingel..wat doet dat met de ontwikkeling van het Schieblok? Je merkt er natuurlijk wel wat van, je kan dat nooit echt helemaal meten maar ik heb wel het gevoel dat er meer aandacht is ontstaan voor het Schieblok. Wat hebben jullie zelf gemerkt als mede ontwikkelaar van het Schieblok toen het crowdfundinginitiatief van het Schieblok bezig was? Ja wat ik zei heel veel publiciteit en positieve reacties op het Schieblok, mensen komen graag even kijken. Wisten voorheen wat of waar het Schieblok was en nu dus wel. Merk je dat ook in de verhuur van het gebouw? Ja zeker weten! Het Schieblok is natuurlijk ooit begonnen als antikraak dat is meer adhoc natuurlijk. Bedrijfjes komen en gaan, zijn van de een op de andere dag weg. Voorzieningen zijn onzeker. Met zus hebben we daar dus een plan voor gemaakt om de tijdelijke invulling uit te trekken naar 5 of 10 jaar. En je merkte wel dat toen de crowdfunding van ZUS voor de luchtsingel liep dat we meer vragen kregen, en ook meer aanvragen. En nu is het pand helemaal gevuld. Moet ik er wel bij vertellen dat we als CODUM ons nu aan het terugtrekken zijn omdat we weg willen uit de tijdelijkheid, de markt trekt weer aan, dus ook voor ons is het tijd een nieuwe richting op te gaan. Okee en het pand is nu dan overgenomen door LSI? Ja, ja dat klopt. Het pand was al wel van LSI, wij huurden van het van hun. Maar de grond was erfpacht en dat hebben ze nu gekocht. Denk je dat die beslissing van LSI te maken heeft met de ontwikkelingen die nu in het gebied gaande zijn. Ja natuurlijk wel, je zag dat het pand eigenlijk niet meer aantrekkelijk was voor LSI maar nu, het is dan wel tijdelijk, maar het levert wel huurinkomsten op en het gebied is in ontwikkeling geraakt. Dus daar ziet u wel een waardeontwikkeling onstaan? Ja, ja dat heeft zeker plaatsgevonden en is nog aan het plaatsvinden. Het is nog wel onduidelijk wat er in de definitieve situatie met het Schieblok gaat gebeuren. Maar op dit moment wordt het voor dat soort partijen wel aantrekkelijker. Hebben jullie meer animo of publicititeit gemerkt nadat de Luchtsingel zich heeft ontwikkeld? Doorvraag LSI Hoe ziet CODUM als ontwikkelaar het instrument crowdfunding, zouden ze het willen of kunnen inzetten? O we hebben daar eigenlijk nog nooit zo over nagedacht, of het is eigenlijk niet in ons op gekomen. Maar in een project als het Schieblok zou het volgens u toepasbaar kunnen zijn ? Hmm, ik denk het niet eigenlijk omdat je toch te maken hebt met huurders, die ook weer vertrekken. Okee, en je hebt natuurlijk wel verschillende vormen van crowdfunding.. O echt waar?! Vertel. noemt vormen en toepassingen – O ja dan zou ik me heel goed voor kunnen stellen dat in lening of in aandelen wel kan werken omdat je dan een binding kan creeren, en je project bekender wordt, plus een netwerk van mensen wordt gevormd die zelf ook weer mensen kennen. Dit is wel erg interessant, daar zou ik graag meer over willen weten hoor. Zou CODUM crowdfunding kunnen gebruiken om functies uit te testen of een gebruikersgroep aan te trekken in een nieuw project? Ja ik kan me wel voorstellen dat misschien het hele schieblok niet gecrowdfund kan worden, omdat het niet niet een openbaar project is zeg maar. Terwijl een horecagelegenheid binnen het Schieblok crowdfunden misschien wel mensen naar het Schieblok kan trekken plus je eigen huurders vast te houden.
147
Bijlage interview 15 participant Luchtsingel (I) Interviewer Wanneer hoorde u voor het eerst van de campagne van de Luchtsingel? Geinterviewde Nou dat was het allereerste moment toen ze genomineerd waren voor het stadsinitiatief, toen heb je natuurlijk gestemd en familieleden ook laten stemmen en ik vond dat een leuk initiatief. Interviewer En u heeft dan ook meegedaan aan de crowdfunding campagne daarvoor? Geinterviewde Ja , ik heb zelf een plank genomen, en ik heb mijn plank aan mijn moeder gegeven die is 87. En mijn broer die had er eentje voor mijn vader genomen die is 90, ja mijn vader komt eigenlijk uit die buurt zo moet je maar zien, het hofpleingedeelte. Dus vandaar. Interviewer En bent u daar zelf ook opgegroeid? Geinterviewde Nee ik ben in het oude Noorden opgegroeid, dat is wel vlakbij in de buurt hoor. Maar ik ken die buurt ook wel goed. Want waar ze nou aan het bouwen zijn, bij de bogen bij het Hofplein, dat was vroeger ons uitgaansgebied. Daar ging je als je ’s avonds de stad in ging als jonge jongen nog bij waar nu de fietsdoorloop zit aan de andere kant ging je ’s nachts nog een broodje hamburger eten met de gebakken uien en alles. Wat de mensen nu bij wijze van spreken waarschijnlijk met een broodje shoarma doen deden wij toen met een hamburger. En dat was reuzegezellig daar altijd, dus vandaar. Interviewer En wat is eigenlijk de hoofdreden dat u ervoor heeft gekozen om mee te doen aan de campagne van de Luchtsingel Geinterviewde Nou de hoofdreden is gewoon omdat ik een Rotterdammer ben, klaar. Ik ben een Rotterdammer, ik woon nou in Hoek van Holland maar dat is een kans die mij gegeven is. Maar mijn kinderen zelf wonen nog in Rotterdam hoor en mijn ouders en mijn broer ook. Als Rotterdam ingegeven dat ik dat initiatief heel leuk vind. Ik wil dat gedeelte gewoon, ja leefbaar maken. Begrijp je? En als dan zo een idee komt ja dan vind ik het schitterend. Interviewer En heeft het feit dat u heeft meegedaan nog gedeeld met anderen of anderen geprobeerd over te halen om ook mee te doen? Geinterviewde Ja, tuurlijk. Ik geloof dat we met zijn allen 12 planken hebben. Ik, mijn broer en mijn kinderen. En de mensen waarvan ik dacht die dragen het ook een warm hart toe die ik aangesproken. Dus vandaar. Interviewer En bent u het plankje nog wezen opzoeken? Geinterviewde Ja, tuurlijk al diverse keren. Het is eigenlijk zonde dat de vorige opening beetje in het water viel, maar de echte opening moet nog komen. Interviewer En daar bent u ook bij? Geinterviewde Ja, daar ga ik zeker bij zijn, natuurlijk. Ja ik vind het zonde, dat het terrein wat dus onder de brug zit, daar hebben ze eerst diverse volkstuintjes gemaakt en ook een springkussen. Dat dat zo vaak gesloopt wordt dat vind ik zonde, kijk hou het mooi. Dat is hetzelfde met dat grafitti wat ze op die planken soms spuiten, denk ik ook van ja waar ben je mee bezig? Ik zie het dan maar een beetje als kunst. Interviewer En wat zou u ervan vinden als de brug over vijf jaar zou moeten verdwijnen? Geinterviewde Nou, dat zou ik niet leuk vinden. Kijk ik ben zelf timmerman geweest, onze zaak zat in Rotterdam, daar heel veel jaren gewerkt en ingezet voor Rotterdam. En ik ga ervan uit, dat die houten brug, van soort red ceder die is in feite tegen alle weeromstandigheden gemaakt en dat kan jaren mee. Dus dat hoeft niet binnen vijf jaar weg. Ik hoop toch zeker dat dat stand houd. En dat zeiden ze ook, dat als ze dadelijk een beetje klaar zijn dan gaan ze het ook onderhouden. Ze willen het ook we netjes houden. Dus je kan nog wel lang doorgaan natuurlijk. Interviewer Dus van u mag die zolang mogelijk blijven staan. Geinterviewde Ja hij moet zeker blijven, alleen ik vind wel er moet natuurlijk…kijk dat heb je met Rotterdam, Rotterdam die hebben gebouwd na de oorlog maar ze zijn vergeten dat er ook nog mensen wonen, begrijp je. Ja, er hoefde niet geleeft te worden. Ik roep al jaren als je daar ergens op de Maasboulevard een patatkraam neerzet komt er mens op af. Maar ja dat werd tegengehouden, als er een kunstenaar of muzikant voor het Stadhuis gaat staan wordt hij weggejaagd. Wat in Amsterdam honderd keer kan dat kan in Rotterdam niet. En dan komen er een paar mensen met zulke ideen, dat is hetzelfde als bij de haven bij de Louwerenskerk, met een wildwaterbaan midden in de stad. Mooier kan je niet hebben, maar dan zal je dadelijk weer een paar mensen hebben die dan gaan klagen dat ze teveel herrie maken. Dat is het nadeel altijd, van je maakt iets maar owee als het te gezellig wordt. En dat vind ik zonde, dat is zonde want hou het gezellig want je woont in de stad niet in een dorp, een stad moet gezelligheid hebben. Kijk ik ben hier in Hoek van Holland gaan wonen, ik kan moeilijk gaan klagen over de scheepvaart die er langs komt (lacht). En daar vind ik van dat net als zo een brug, of wildwaterbaan, zulke initiatieven die bereiken een boel gewoon, klaar. Dus Rotterdam heeft wel
148
wat in te halen, maar ze zijn er flink mee bezig nu hoor. Want op de Coolsingel komen dadelijk ook heel veel restaurantjes, want waarom kan het op de Ramblas wel en waarom zou het niet hier kunnen? En ik hoop zeker dat het blijft. Interviewer En heeft u al vaker aan een andere campagne meegedaan? Geinterviewde Nee nog niet Interviewer En wat zijn voor u de eisen aan zo een initiatief, opdat u zou zeggen van daar zou ik weer aan meedoen? Geinterviewde Nou het moet wat waarde hebben voor de bewoners die in dat gebied wonen. Ik geef maar als voorbeeld wat er nou met de Hef gebeurd. Die hebben 25 jaar laten verotten en nou wordt ie eindelijk weer opgeknapt. Maar dan denk ik bij mn eigen maak daar iets van. Zorg dat er licht daar boven is en maak daar een restaurant van. Want het is zo doelloos. Maar er schijnen nu zoveel kosten aan te zitten dat mensen daarvan terugschrikken. Maar ja subsidies van de gemeente lopen terug, maar zo een hef, natuurlijk kost dat geld, dat staat te veroesten, als dat nou was onderhouden. En als je iemand nu een leuk plan laat maken, ik weet zeker dat daar een topchef als Herman den Blijker die wil heus wel bovenin gaan zitten daar hoor, als Rotterdammer zijnde. Dus dat bedoel ik met zulke dingen, dat wordt altijd zo de grond ingeboord. Interviewer Dus een project zou moeten bijdragen aan de stad? Geinterviewde Ja dat vind ik sowieso en ik vind dat de gemeente daar dan ook naderhand aan moet bijdragen. Kijk de Markthal, ik ben daar nu diverse keren geweest en dan lees je dat de tweemiljoenste bezoeker al is geweest in een paar maandjes tijd, dus ik denk van nou. In feite was dat plein een dood plein en je stond er maar kou te vatten en nu is heel gezellig en alles eromheen wordt nu opeens herontdekt, dat staat er al 15 jaar! Je moet mensen ergens naar toe trekken doordat er wat te doen is, en zeker als gemeente moet je daar in investeren.
149
Bijlage interview 16 participant Luchtsingel (II) Interviewer Wanneer hoorde u voor het eerst van het initiatief en misschien via welk kanaal? Geinterviewde Dat is denk ik ergens begin dit jaar geweest, ik doe een opleiding om gids te worden en wij kregen te opdracht om met z’n vieren een rondleiding in Rotterdam te doen. En een van de anderen die had een beetje op internet gekeken en ontdekte zo het project Luchtsingel. Interviewer En wat was voor u de reden om mee te doen aan de campagne? Geinterviewde Ja, toen zijn we dus naar Rotterdam gegaan en hebben we Luchtsingel gezien en vonden het een leuk project en het was dus een eindopdracht van die opleiding en het was leuk als we die stadswandeling doen en dat die klasgenoten van ons onze planken ontdekken, dat zou ook wel grappig zijn. Dus ja we vonden het een heel leuk project. Interviewer En bent u uw eigen plankje nog wezen opzoeken? Geinterviewde Ja anderhalve week geleden ben ik mijn plankje gaan zoeken. Interviewer En heeft u misschien vaker aan een crowdfunding campagne meegedaan? Geinterviewde Even denken hoor, ja ik heb denk ik voor voordekunst welleens wat gedaan. Maar dat is heel incidenteel eigenlijk. Interviewer En wat is voor u een belangrijke factor om te bepalen of u aan een crowdfunding campagne mee zou doen? Geinterviewde Ja ik vind bijvoorbeeld culturele dingen wel leuk en steun wel goede doelen enzo. Ontwikkelingshulp of culturele projecten, onderzoek naar ziekten. Het ondersteunen van een goed doel. Of omdat ik van kunst hou misschien. Interviewer En heeft u het feit dat u heeft meegedaan met de campagne misschien nog gedeeld met anderen? Geinterviewde Ja ik heb het wel op facebook gezet die foto met de planken Interviewer En heeft u misschien ook aan anderen gevraagd om mee te doen? Geinterviewde Nee niet direct, maar ja het staat op facebook en er staat zoveel op facebook dus indirect doe je er misschien aan mee maar zelf niet dat ik weet. Interviewer Kent u misschien anderen die hebben meegedaan? Geinterviewde Nee Interviewer En houdt u de huidige vorderingen bij of wilt u graag op de hoogte gehouden worden van alle vorderingen Geinterviewde Nee ik kijk eens af en toe op die facebookpagina maar ik hoef daar niet perse van op de hoogte te worden gehouden Interviewer En heeft u welleens een van de evenementen bezocht? Of bent u van plan om naar de volgende officieele opening te komen? Geinterviewde Nee eigenlijk niet.
150
Bijlage interview 17 participant Luchtsingel (III) [ dit interview kan niet worden meegenomen in de resultaten van dit onderzoek ] Interviewer Wanneer hoorde u voor het eerst van de crowdfunding campagne? Geinterviewde In 2008 was er al een plan maar de campagne zelf begon in 2010, ik werkte toen bij ZUS vandaar en toen kwam het idee om de brug misschien te gaan crowdfunden. Interviewer Maar u werkte voor ZUS dus? Geinterviewde Ja ik heb voor ZUS gewerkt maar het is wel hun idee geweest. Ik heb wel veel ingezet voor het project omdat ik het ook prive een mooi plan vond. Officieel was ik geen onderdeel van het project. Interviewer En u heeft dus ook meegeholpen om campagne te voeren? Geinterviewde Ja ook Interviewer En heeft u vaker aan andere campagnes meegedaan? Geinterviewde Ik heb nog een ander project van een vriend gesponsord voor VoordeKunst, dat was een boek dat hij wou schrijven dat heb ik toen gedaan. Interviewer En u wou hem dus gewoon graag helpen? Geinterviewde Ja ik vond het idee leuk, maar ik wou hem graag steunen Interviewer En als u die mensen niet zou kennen wat is dan belangrijk om mee te doen? Geinterviewde Ik vind het belangrijk dat crowdfundingprojecten ook op een sociaal niveau iets toevoegt en niet dat alles te pas en onpas wordt gecrowdfund, ik vind vaak niet alles interessant wat online wordt gezet, je ziet soms projecten die niets toevoegen maar wel online worden gezet. Een project mag wel innovatief zijn maar voor mij moet het ook maatschappelijk iets doen.. En voor schaal van de luchtsingel is het belangrijk dat het iets aan de stad toevoegt. Interviewer En heeft u anderen overgehaald om mee te doen aan de luchtsingel Geinterviewde Jazeker, ik heb dat veel gedaan maar dat is wel als privepersoon. Ik deed dat spontaan, van he als je geen idee hebt wat je moet kopen voor je vriendin ofzo, kijk je kan dit kopen. Ik vond het heel leuk. Interviewer
151
152
