JAARVERSLAG KUNSTMUSEA Hoofdstuk 2 Beheer van de collectie de vier basisfuncties van de museumwerking

JAARVERSLAG KUNSTMUSEA 2008 Hoofdstuk 1 Missie en doelstellingen van de Kunstmusea Antwerpen De beleidsnota 2009-2014, opgemaakt in 2007, formuleert een aantal algemene principes en beleidsvisies die ook van toepassing zijn op onderstaand werkingsverslag van het jaar 2008.

Hoofdstuk 2 Beheer van de collectie – de vier basisfuncties van de museumwerking AFDELING 1. VERWERVEN VAN DE COLLECTIE A. Rubenshuis De collectie van het Rubenshuis is klein in vergelijking met die van andere musea, maar bevat absolute topstukken. Bij de uitbreiding van de verzameling richt het museum zich vooral op de invulling van een aantal lacunes. Daarbij wordt gestreefd naar de verwerving van representatieve en karakteristieke schilderijen en andere kunstvoorwerpen van meesters die niet of ondermaats in de collectie zijn vertegenwoordigd of die een belangrijke kunst- of cultuurhistorische aanvulling betekenen. In het verslagjaar kon met de steun van velen een belangrijk werk voor de verzameling worden aangekocht: •

Onbekende kunstenaar, Antwerpse school, 17de eeuw, naar Maarten van Cleve, bijgewerkt door Peter Paul Rubens, Het feest van Sint Maarten, Paneel, 76 x 106 cm Verworven met de steun van De Vlaamse Gemeenschap, De Stad Antwerpen, De Vrienden van het Rubenshuis vzw, Ackermans & van Haaren nv, BASF Antwerpen nv, KBC Bank nv, TOTAL, Umicore nv, Polytra nv

Het feest van Sint Maarten is een vroeg-zeventiende-eeuwse kopie naar een compositie van Maarten van Cleve (1527-1581), waarvan verschillende versies bekend zijn. Het bijzondere van het schilderij is dat het uitgebreid door Rubens werd overschilderd. Het bijwerken of retoucheren van schilderijen die door assistenten naar zijn ontwerpen waren uitgevoerd, behoorde tot de vaste werkprocédés van Rubens. Recent onderzoek heeft echter aangetoond dat Rubens ook de gewoonte had om tekeningen en schilderijen van andere meesters, die niet in zijn atelier waren ontstaan, voor zijn plezier en ter lering te bewerken. In vele gevallen behoorden deze werken tot zijn eigen verzameling. Wellicht moeten de ‘creatieve ingrepen’ van Rubens in de eerste plaats worden begrepen in het licht van de kunsttheoretische begrippen imitatio en aemulatio, het zich meten met de verwezenlijkingen van collega’s en deze proberen te overtreffen. Volgens de renaissancistische kunsttheorie bewees een kunstenaar immers zijn vaardigheid in vergelijking met anderen. Daarnaast wordt echter aangenomen dat Rubens het werk van (oudere) collega’s ook om didactische redenen bijwerkte. Waarschijnlijk werden de geretoucheerde bladen en schilderijen in het atelier gebruikt om leerlingen en medewerkers te instrueren. In deze werken kan men duidelijk zien hoe Rubens zijn eigen ideeën over compositie, modelé, gebruik van licht en schaduw overbracht op het werk van een andere kunstenaar. Tegenover de relatieve overdaad aan geretoucheerde tekeningen steekt het geringe aantal schilderijen schril af: de bewaard 1

gebleven exemplaren zijn op de vingers van één hand te tellen. Met de aankoop van Het Feest van Sint Maarten is een van de weinige overgebleven schilderijen die door Rubens werden geretoucheerd voor het eerst in Vlaams openbaar kunstbezit vertegenwoordigd. Sinds enkele jaren wordt een actief beleid gevoerd om de vaste presentatie te versterken met bruiklenen uit particuliere en openbare collecties in binnen- en buitenland. In het verslagjaar ontving het museum zes nieuwe bruiklenen uit particuliere en openbare verzamelingen: • • • • • •

Antoon van Dyck en atelier, Johannes de Evangelist, Paneel, 77 x 60 cm In bruikleen van een particulier, Italië Onbekende kunstenaar, Antwerpse school, 17de eeuw, naar Peter Paul Rubens en Jan I Brueghel, De Amazonenslag, Doek, 145 x 108 cm In bruikleen van een particulier, Engeland Jan I Brueghel (1568-1625), toegeschreven aan, Rivierlandschap, Koper, 39 x 60 cm In bruikleen van het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Antwerpen Onbekende kunstenaar, Antwerpse school, 17de eeuw, Albrecht Dürer, Doek, 35 x 30 cm In bruikleen van een particulier, België Pieter Soutman (1593/1601-1657), toegeschreven aan, Portret van een onbekende man, Doek, 136,2 x 102,2 cm In bruikleen van de National Gallery, Londen Gonzales Coques (1614/18-1684), Portret van een vrouw als de heilige Agnes, Zilver, 18,3 x 14,4 cm In bruikleen van de National Gallery, London

Het bruikleen van schilderijen van het Groninger Museum, het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Antwerpen, de Kunstsammlung der Universität Göttingen en van particuliere verzamelingen, waarover eerder verslag is gedaan, werd gecontinueerd. B. Mayer van den Bergh Bij Ministerieel Besluit van 24 september 2007 werd de Topstukkenlijst van de Vlaamse Gemeenschap aangevuld met de volgende werken van het museum: - Tweeluik Antwerpen-Baltimore, ca. 1400, Inv. nr. 1, cat.374. - Juan de Flandes, De wraak van Herodias, 1496-1499, Inv . nr. 9, cat. nr. 124. - Antoine de Lonhy, Geboorte van Christus, ca. 1460-470, Inv. nr. 163, cat. 127. - Torenretabel, ca.1400, Inv. nr. 2, cat. 359. - Vrancke van der Stockt, Bewening van Christus, Inv. nr.3, cat. 351. C. Smidt van Gelder Niet van toepassing AFDELING 2. BEWAREN VAN DE COLLECTIE – BEHOUD EN BEHEERSFUNCTIE 1. Conservering 1.1 Passieve conservering De restaurateurs van de centrale dienst Collectiebeleid/Behoud & Beheer voeren regelmatige controles uit van de collecties.

2

A. Rubenshuis • de portiek en de noordelijke gevel van het Atelier werden bijkomend voorzien van duivenwering. • de nieuwe aanwinst, Portret van een vrouw als de heilige Agnes, Gonzales Coques van de National Gallery (zie HFDST II, A1) werd in een vitrine geplaatst. B. Mayer van den Bergh Niet van toepassing C. Smidt van Gelder De collectie is nog steeds grotendeels opgeslagen in het Centraal Museum Depot Luchtbal. De bewaringsomstandigheden zijn optimaal. D. Rubenianum Het project ter verbetering van de bewaringstoestand van de foto’s in de fotodocumentatie van het Burchardarchief werd verder uitgevoerd. Losse foto’s werden opgeborgen in doorzichtige, beschermende fotozakjes (polyester ‘sleeves’). Schadelijke (vb. roestige nietjes en paperclips) en verouderde materialen (vb. plastik mapjes) worden verwijderd en vervangen door nietschadelijke materialen. 1.1.1. Gebouwen en voorzieningen A. Rubenshuis Restauratie Portiek, Pergola en Tuinpaviljoen Het doel van dit project is de restauratie (2008-2012) van de portiek, het tuinpaviljoen en de pergola die tot de meest markante onderdelen van het Rubenshuis behoren. In 1610 kocht Rubens een huis met grond aan de Wapper in Antwerpen dat hij daaropvolgende jaren liet uitbreiden met een overkoepelde, halfronde beeldengalerij, een atelier, een triomfpoortachtige portiek en een tuinpaviljoen waarvan de gevel als een serliana was vormgegeven. Met de verbouwing van zijn huis leverde Rubens een nauwelijks te onderschatten bijdrage aan de architectuur van de Nederlanden. Hoewel de omvang van de nieuw gebouwde delen relatief bescheiden was, gaven ze op perfecte manier gestalte aan het ideaal van het klassieke, op Romeinse leest geschoeide bouwen zoals dat in het begin van de zeventiende eeuw in de Nederlanden werd geïntroduceerd. Van het zeventiende-eeuwse complex zijn vandaag slechts twee onderdelen vrijwel intact bewaard gebleven: de portiek die de imposante doorgang naar de tuin vormt, en het tuinpaviljoen dat door de centrale boog als een visueel ankerpunt fungeert. Zowel de portiek en het tuinpaviljoen, als de pergola (een twintigste-eeuwse reconstructie) verkeren in zorgwekkende toestand die, zeker wat betreft de portiek, in aanzienlijke mate werd veroorzaakt door waterinfiltratie. Daarnaast hangt de huidige toestand ook samen met de restauratiegeschiedenis van het monument. In het verslagjaar zijn de werkgroepen samengesteld die de restauraties zullen begeleiden (voor de samenstelling, zie onderaan deze paragraaf). Op respectievelijk 2 en 17 oktober kwamen de groepen voor het eerst bijeen in het museum. In de daaropvolgende maanden werden de bestaande materiaal-technische vooronderzoeken van de portiek (1991 en 1997) kritisch geëvalueerd. Op basis hiervan konden bijkomende bouwhistorische en materiaaltechnische onderzoeksvragen worden geformuleerd. Wat de pergola betreft, werd een begin gemaakt met het materiaal-technisch onderzoek.

3

Tevens is gestart met het onderzoek van het Van Averbeke-archief. Emile Van Averbeke was de stadsarchitect onder wiens begeleiding de restauratie (1939-1946) werd uitgevoerd. Werkgroep Portiek en Tuinpaviljoen • Dr. Hilde De Clercq, Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium, Brussel • Petra Elst, consulent architectuur Patrimoniumonderhoud Stad Antwerpen • Prof. ir. arch. Piet Lombaerde, Hoger Architectuurinstituut Henry Van de Velde, Associatie Universiteiten & Hogescholen Antwerpen • Madeleine Manderyck, Agentschap Ruimtelijke Ordening Vlaanderen, Onroerend Erfgoed • Prof. ir. Rob van Hees, Technische Universiteit Delft • Dr. Marie-Thérèse van Thoor, Technische Universiteit Delft • Georges Delcart, registrator/Behoud en Beheer Rubenshuis • Ben van Beneden, conservator collectie en tentoonstellingen Rubenshuis – projectleider Werkgroep Pergola • Charles Indekeu, docent studio hout/polychromie, Artesis Hogeschool, Associatie Universiteiten & Hogescholen Antwerpen • Kristof Haneca, dendrochronoloog, Vlaams Instituut voor het Onroerend Erfgoed • Thomas Van Driessche, historicus, Vlaams Instituut voor het Onroerend Erfgoed • Herman van den Bossche, erfgoedonderzoeker, Vlaams Instituut voor het Onroerend Erfgoed • Georges Delcart, registrator/Behoud en Beheer, Rubenshuis • Ben van Beneden, conservator collectie en tentoonstellingen Rubenshuis – projectleider B. Mayer van den Bergh Niet van toepassing C. Smidt van Gelder Enkele deelcollecties kregen hun definitieve plaats (textiel, tekeningen & prenten en brons). Zodoende kwam er in de uitpak- & transitzone ruimte vrij om andere kisten uit te pakken. 1.1.2. Andere A. Rubenshuis B. Mayer van den Bergh C. Smidt van Gelder De voorwerpen die in bruikleen zijn van lange duur (Rubenshuis, Vleeshuis en Kasteel van Gaasbeek) werden ter plaatse gecontroleerd. De bewaaromstandigheden en de toestand der voorwerpen is bevredigend. 1.2. Actieve conservering In de Kunstmusea werden werken uit de verschillende deelcollecties actief geconserveerd. Het restauratieatelier stad Antwerpen behandelde een aantal dossiers. Een aantal restauraties werden uitbesteed aan privé-restaurateurs. Voor een gedetailleerde opgave zie bijlage. A. Rubenshuis De aandacht werd toegespitst op de beeldencollectie van het Rubenshuis

4

Door Kim Raymakers, privé-restauratrice beeldhouwwerk, werden volgende beelden schoongemaakt en waar nodig gerestaureerd: • Het Bacchus beeld ( inv. nr. RH.PR1.3) in het Prieel werd schoongemaakt, de verloren en aangetaste delen vervangen en gerestaureerd en het volledige beeld werd geschilderd in een monochrome grijstint. • De Seneca buste (inv.nr. RH.B.037) werd schoongemaakt, enkele retouches werden aangebracht. • Hercules wurgt de leeuw van Nemea (inv.nr. RH.B.056) werd schoongemaakt en geretoucheerd. Het werk ‘De Kunstkamer van Cornelis Van der Geest’ van Willem van Haecht en de grote kunstkast met schilderijen naar compositie van Rubens staat op de lijst van het Topstukkendecreet. Aan de bevoegde commissies werd toelating gevraagd en gekregen om deze kunstwerken in 2009 te restaureren B. Mayer van den Bergh 1. Gefinancierd door Stad Antwerpen: Gerestaureerd door Catherine Van Herck: - Meester van de Magdalenalegende, Maria met Kind met H. Catharina en H. Barbara, inv. 22 - Cornelis Mahu, stilleven met bekerschroef, inv. 118 - Pieter Pourbus, Portret van François van der Straten, inv. 44 - Hans Memling, Maria Lactans, inv. 7 - conservatie voor twee toortsen, inv. 408 Gerestaureerd door Kim Raymakers Frankrijk (?), Ile-de-France (?), 2de helft 12de eeuw, Kapiteel uit een blindnis (PR) Frankrijk, Ile-de-France, Drie kapitelen uit Saint-Germain des Prés (?) (PR) Maasland, 12de eeuw, Twee kapitelen uit blindnissen (PR) Zuid-Nederland (?), 2de helft 14de eeuw, Johannes evangelist (PR) Zuid-Nederland, Antwerpen, 2de kwart 17de eeuw, Wapenschild van een ridder (PR) Gerestaureerd door Joost Caen - Glasraampje met spelende kinderen (inv. 633) Gerestaureerd door Anton Venhuizen - Diverse restauratieopdrachten aan een deur, lambrisering, trapleuning en ladenkastje Gerestaureerd door Hacom 16de eeuw, Siersmeedwerk 16de eeuw, Springslot 2. Gefinancierd door de VZW Museum Mayer van den Bergh: a) Schilderijlijsten door firma Paalman - Bij de firma Paalman te Brussel werden nieuwe lijsten aangekocht voor de schilderijen van de Meester van Amiens, de “Vismarkt te Antwerpen’, en voor

5

de Van Ostade.; de lijst van de Meester van 1518 werd door deze firma gerestaureerd. Restauraties door Behoud en Beheer - Maken en terug monteren van tekeningen in passe-partouts door papierrestaurateurs - Schilderijen achter glas gemonteerd door Marc Leenaerts, restaurateur schilderijen - Restauratie Jan Gossaert door Marc Leenaert C. Smidt van Gelder Bij Hacom werden twee klokken in restauratie gegeven. 2. Beveiligings –en risicoplan A. Rubenshuis De jaarlijkse brandevacuatieoefening vond plaats in december. Het resultaat was redelijk, maar de oefening zal in het voorjaar worden hernomen. B. Mayer van den Bergh Niet van toepassing C. Smidt van Gelder Voor wat betreft de collectie, ressorteert Smidt van Gelder grotendeels onder de dienst Collectiebeleid Behoud&Beheer. De bruiklenen van lange duur ressorteren vanzelfsprekend onder de verantwoordelijkheid van de buikleennemer (Rubenshuis, Vleeshuis en Kasteel van Gaasbeek). Het personeel ressorteert onder het Rubenianum. AFDELING 3. ONDERZOEKEN VAN DE COLLECTIE – WETENSCHAPPELIJKE FUNCTIE 1. Wetenschappelijk onderzoek A. Rubenshuis Onderzoek voor toekomstige tentoonstellingen. In het verslagjaar werd gewerkt aan de voorbereidingen van toekomstige tentoonstellingen. ‘Willem van Haecht en de Antwerpse kunstkamers uit de 17de eeuw’ (werktitel), 2009 In de vroege zeventiende eeuw ontstond in Antwerpen een uniek genre in de schilderkunst: de kunstkamervoorstelling. Deze schilderijen tonen interieurs waarin bestaande of denkbeeldige collecties schilderijen, beeldhouwwerken en andere kostbare kunstvoorwerpen bijeen zijn gebracht, en waarin kunstliefhebbers, kunstenaars en andere voorname personages met elkaar converseren. Een van de belangrijkste grondleggers van het genre was Willem van Haecht (1593-1637) die als conservator in dienst was van Cornelis van der Geest, een vermaarde Antwerpse mecenas en promotor van Rubens. Zijn geschilderde oeuvre bestaat uit een drietal ‘kunstkamers’, waarin vooral schilderijen uit de collectie Van der Geest te zien zijn. Daarnaast bevatten zijn

6

‘kunstkamers’ ook talloze verhalende elementen die verwijzen naar het artistieke en culturele leven in het Antwerpen van zijn tijd. De drie bekende kunstkamervoorstellingen van Van Haecht bevinden zich in het Rubenshuis, het Mauritshuis en een particuliere verzameling. Voor het eerst zullen ze samen worden getoond. Ze vormen het hart van een tentoonstelling over de productie, functie en betekenis van dit exclusief Antwerpse genre, waarin tevens de fascinerende kunstwereld van Antwerpen in de eerste helft van de 17de eeuw tot leven wordt gebracht. De tentoonstelling is een samenwerking tussen het Rubenshuis en het Mauritshuis en zal in beide musea te zien zijn. Naar aanleiding van de expositie verschijnt een wetenschappelijke catalogus. Rubens en de architectuur (werktitel), 2011 Rubens gold in zijn tijd niet alleen als de belangrijkste schilder van Europa, maar ook als kenner van de antieke en eigentijdse Italiaanse architectuur. Zijn belangrijkste bijdrage aan de architectuur van de Nederlanden was de uitgave van een collectie opmetingen van gevels, doorsneden en plattegronden van 16de -en vroeg- 17de-eeuwse paleizen uit Genua, de Palazzi di Genova, uitgegeven in twee delen in 1622 en 1626. Daarnaast was hij ook daadwerkelijk bij enkele bouwprojecten betrokken. Zijn meest ambitieuze onderneming als architect was ongetwijfeld het ontwerp van zijn eigen huis in Antwerpen, al ging het daarbij meer om een ingrijpende verbouwing. Voor het eerst zullen Rubens’ bemoeienissen met architectuur in een internationale tentoonstelling worden belicht. Daarbij wordt vooral aandacht besteed aan de architectuur van het Rubenshuis. Naar aanleiding van de tentoonstelling verschijnt een wetenschappelijke catalogus. Naast tentoonstellingen vormden ook acquisities aanleiding voor onderzoek: Onbekende kunstenaar, Antwerpse school, 17de eeuw, naar Peter Paul Rubens en Jan I Brueghel, De Amazonenslag (zie hierboven, 2.1.A.). Recent is het Rubenshuis een vroeg-zeventiende-eeuwse kopie op het spoor gekomen van de Amazonenslag van Rubens en Jan I Brueghel. Dit schilderij, dat nu wordt bewaard in Postdam, behoort tot de uiterst kleine groep van bewaard gebleven werken uit de periode vóór Rubens’ reis naar Italië in 1600. Een tweede versie bevindt zich in een Antwerpse particuliere verzameling. De ontdekking van de kopie kan nieuw licht werpen op Rubens’ vroegste atelierpraktijk en receptie. In het verslagjaar werd het schilderij materiaal-technisch onderzocht en vergeleken met het origineel in Potsdam. Dit onderzoek gebeurde in samenwerking met de National Gallery in Londen. De onderzoeksresultaten zullen in 2009 worden gepubliceerd. Onbekende kunstenaar, Antwerpse school, 17de eeuw, Gezicht op het Rubenshuis In het Buckinghamshire County Museum in Aylesbury (UK) is zeer onlangs een voorstelling opgedoken van de binnenplaats en de tuin van het Rubenshuis. De ontdekking van dit schilderij is buitengewoon belangrijk al was het maar omdat het de oudst bewaarde geschilderde afbeelding van de binnenplaats van het Rubenshuis betreft. Vóór deze vondst beschikte men uitsluitend over twee burijngravures van Jacob Harrewijn (ca. 1640- na 1732) naar tekeningen van Jacques van Croes (werkzaam 1675-1699). Tot op heden vormden deze prenten van respectievelijk 1684 en 1692 de oudste en meest volledige visuele bron voor het zeventiende-eeuwse uitzicht van het Rubenshuis. Tijdens het verslagjaar werd het schilderij onderzocht in samenwerking met het National Inventory Research Project en de National Gallery, Londen. De onderzoeksresultaten zullen in 2009 worden gepubliceerd.

7

Publicaties medewerkers • Ben van Beneden, [catalogusnotities] Voorbeeldige busten. Het borstbeeld in de Nederlanden 1600-1800 / Heads on Shoulders. Portrait Busts in the Low Countries 16001800, onder leiding van Valérie Herremans, [tent.cat.] Antwerpen, Koninklijk Museum voor Schone Kunsten, 2008 Lezingen medewerkers: • Ben van Beneden: ‘Rubens and Inigo Jones’, Tate Research Seminar: The Ceiling Decoration of the Banqueting Hall, Tate Britain, Londen, 17 mei 2008 B. Mayer van den Bergh Het museum ontving het bezoek van vorsers van diverse universiteiten en musea die er de dossiers van de kunstvoorwerpen kwamen raadplegen: Bijzondere bezoeken en delegaties + verlenen wetenschappelijk advies -Angel Navarro, professor Te Buenos Aires en specialist van oude tekeningen, werd uitgenodigd om de collectie tekeningen te onderzoeken in verband met nieuwe mogelijke toeschrijvingen. -Rector en professoren van de Miami University European Campus in Luxemburg. - Vadim Sadkov , hoofdconservator Poushkin Museum in Moskou. - 8 jan; bezoek van Judit Faludy, Research Institute for Art History of the Hungarian Academy of Sciences and Judish Museum, Budapest - Pierre-Yves Le Pogam, Conservator beeldhouwkunst, Louvre, in verband met een nieuwe aanwinst van beeldhouwwerk door Walter Pompe. - onderzoek van emails uit de collectie door Veerle Van der Linden, Unversiteit Antwerpen - Peter Jezler, direktor Historisches Museum Bern - Prof. Dr F. Galante, Spanje, universiteit La Laguna, voor tentoonstellingsprojecten en adviezen. - Colin Eisler, professor New York University, wetenschappelijk advies in verband met het torenretabel - Drssa. Maria Gracia Vaccari, directeur, en Marina Ginanni, conservator, van het Museo di Bargello te Firenze. - Joost Caen, advies in verband met de uitgave van het Corpus van middeleeuws glasschilderkunst. - 7 juli: Franse delegatie over historische huizen met schepen Philip Heylen - 13 november: Hans bezoek aan tentoonstelling: ‘Les bronzes français de la coronne’. Dit leidde tot de toeschrijving van een bronzen Diana uit onze collectie. Op de vele vragen van onderzoekers die per brief, mail of telefoon in verband met de collectie werden gesteld werd steeds een gepast antwoord gegeven. In enkele gevallen werd er doorverwezen naar een specialist. Bijwonen colloquia, studiedagen Hans Nieuwdorp: Nam deel aan het Codart Congres te Gent van 9 tot 11 maart. Ondernam in juli een studiereis naar Seu d’Urgell, Catalonië, in verband met presentatie van handschriften.

8

Van 6 tot 11 september was hij op dienstreis in Moskou. Hij was daar op vraag van de heer Vadim Sadkov, conservator van het Nationaal Pushkin Museum voor Schone Kunsten om advies te geven bij de voorbereiding van een tentoonstelling over Westerse beeldhouwkunst, voornamelijk uit de Middeleeuwen. Voor deze soort kunstwerken is er ter plaatse geen expertise aanwezig. Hij bezocht in november de musea van Genève en het Louvre in Parijs in verband met de voorbereiding en medewerking aan tentoonstellingen. Onderzoek email collectie In april - mei werden 43 voorwerpen in email uit de collectie onderworpen aan een wetenschappelijk onderzoek met fysische analyse door Veerle Van der Linden van de Universiteit Antwerpen. Het onderzoek kadert in een groter project waarbij de samenstelling van het email in verschillende technieken en perioden wordt geanalyseerd. Studie van de 14de-eeuwse schilderkunst in de Zuidelijke Nederlanden: Hans Nieuwdorp woonde de verschillende vergaderingen bij en bezorgde gegevens met het oog op de samenstelling van een Corpus van deze schilderkunst, te publiceren in 2009. J. Gossaert, Maria Magdalena: Onderzoek (IR-opnamen en Röntgen-opnamen) in samenwerking met het KIK; en restauratie in eigen beheer, met het oog op een bruikleen voor een Gossaert-tentoonstelling in het Metropolitan Museum of Art, New York. Onderzoek voor toekomstige tentoonstellingen In voorbereiding van de tentoonstelling van het Miraflores-altaarstuk van Juan de Flandes werd de studie van dit werk en de kunstenaar gedocumenteerd (zie onder tentoonstellingen) Eigen bijdragen: artikels, catalogusnota’s: Voor de tentoonstellingen ‘Het meesterlijk atelier’ (Brussel) en ‘Alpi da Scoprire’ (Susa) werden bijdragen bezorgd en gegevens verzameld door Hans Nieuwdorp over respectievelijk het ivoor uit de 8ste eeuw (inv. 432) en de grafplaat in messing van Philippe de Mézières, 14de eeuw (inv.461). C. Smidt van Gelder Bij het uitpakken en herschikken van de bibliotheek werd het oorspronkelijke boekenbezit van de verzamelaar in de mate van het mogelijke terug bij mekaar gebracht. Het initiatief rendeerde onmiddellijk. We legden de hand op een merkwaardig en tot dan toe volledig onbekend gebleven boek: ‘Le Château de Malagny’, Genève, Société Atar, 1924, 65 p., van de hand van Guillaume FATIO, président de la Société des Arts de Genève. Het boek werd gedrukt op speciaal voor de gelegenheid vervaardigd ‘papier Hollande van Gelder’ en er verschenen slechts 75 genummerde exemplaren. Ons exemplaar is N°2 en het draagt de volgende handgeschreven opdracht: ‘Offert à mon fils Pierre en Souvenir de Malagny - Malagny Octobre 1924, Smidt van Gelder’. Pieter IV Smidt van Gelder (1851-1931), vader van onze verzamelaar, kocht dit aan het meer van Genève gelegen kasteel in 1920. Hij restaureerde het gebouw volledig en liet het bemeubelen met een uitgelezen collectie antiek. Na zijn overlijden werd het kasteel verkocht en de collecties werden, verdeeld over een viertal veilingen, in 1933 verkocht door de Galerij Moos te Genève. Deze vondst wordt ongetwijfeld de aanzet tot een nieuw hoofdstuk bij de studie van het leven van Pieter V Smidt van Gelder (1878-1956), zijn smaak en interesses en vooral zijn

9

verzamelactiviteit. Het leidt immers geen twijfel dat hij veel tijd heeft doorgebracht in het kasteel van Malagny. Hij heeft zich bovendien ook persoonlijk bemoeit met de verschillende verkopen. Een en ander kan natuurlijk niet los gezien worden van de aankoop in 1937, dus nauwelijks vier jaar later, van het Hotel Thijs in Antwerpen en van de inrichting en evolutie van zijn privé-museum aldaar. Smidt zou later blijven zaken doen met de Galerij Moos in Genève. In de collectie bleven bovendien verschillende voorwerpen bewaard die nog steeds het loodje dragen van de Zwitserse douane. D. Rubenianum Niet van toepassing 2. Samenwerking A. Rubenshuis Het Rubenshuis beschikt met De kunstkamer van Cornelis van der Geest van Willem van Haecht over een ‘kunstkamer’ die wordt beschouwd als een van de hoogtepunten van het genre. Rondom dit meesterwerk zal in 2009 een selectie van de belangrijkste en mooiste kunstkamers worden bijeengebracht uit binnen- en buitenlandse collecties (zie hierboven 3.1.A.). Het is de eerste keer dat een tentoonstelling exclusief aan dit onderwerp wordt gewijd. De expositie ‘Willem van Haecht en de Antwerpse kunstkamers uit de zeventiende eeuw’ wordt georganiseerd in samenwerking met het Mauritshuis in Den Haag. In het verslagjaar zijn het concept en de selectie voor de tentoonstelling definitief vastgesteld en zijn alle schilderijen aangevraagd. Tegelijkertijd werd begonnen met het materiaal-technisch onderzoek van het werk van Van Haecht. Al in 2007 werd begonnen met de voorbereiding van de tentoonstelling ‘Rubens en de architectuur’, waarvoor wordt samengewerkt met internationale onderzoekers en prof. ir. arch. Piet Lombaerde van de Associatie Universiteiten & Hogescholen Antwerpen Voor specifieke onderdelen van het onderzoek van De Amazonenslag van een Onbekende kunstenaar (zie hierboven, 3.1.A.) is samengewerkt met de National Gallery in Londen, en voor het onderzoek van Gezicht op het Rubenshuis (zie hierboven, 3.1.A.) met het National Inventory Research Project (UK) en de Londense National Gallery. Deze samenwerking wordt de komende jaren voortgezet. Met het oog op de restauratie van de portiek, het tuinpaviljoen en de pergola van het Rubenshuis (zie hierboven, 2.1.1.1.A.) is in het verslagjaar een internationale werkgroep samengesteld die de restauraties zal begeleiden. Daartoe wordt onder meer samengewerkt met het Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium in Brussel, de Technische Universiteit Delft, de Associatie Universiteiten & Hogescholen Antwerpen en het Agentschap Ruimtelijke Ordening Vlaanderen, Onroerend Erfgoed. Ook dit samenwerkingsverband wordt de komende jaren voortgezet. B. Mayer van den Bergh - Universiteit Antwerpen: Met het oog op een onderzoek naar de analyse van de samenstelling van email werden 42 voorwerpen ter beschikking gesteld aan de Universiteit Antwerpen (Veerle Van der Linden).

10

- Prof. Angel Navarro, Universiteit van Buenos Aires, Agentinië, onderzocht de collectie tekeningen in functie van een aantal nieuwe identificaties. - Op aanvraag van het Musée du Louvre, Parijs, werden identificerende gegevens bezorgd van een nieuwe aanwinst van een beeldhouwwerk van Walter Pompe (Antwerpen 18de eeuw). - Het museum verleende zijn medewerking aan de Inventaris van glasramen in de Provincie Antwerpen, uitgegeven in de reeks ‘Corpus Vitrearum Belgium’. De gegevens van het museum voor heel de collectie zijn nu beschikbaar en gepubliceerd. ( C.J.BERSERIK en J.M.A.CAEN, ‘Silver-Stained Roundels and Unipartite Panels before the French Revolution. Flanders, Vol. I. The Province of Antwerp’ (Corpus Vitrearum. ‘Checklist’ Series), Turnhout, Brepols, 2007, pp. 14 – 35 en 257-258.) - Aan Prof Colin Eisler, New York University, werden gegevens beschikbaar gesteld over het Torenretabel uit de 14de eeuw (inv. 2). C. Smidt van Gelder Clara Vanderhenst is lid van de adviesraad van het Kasteel van Hingene. D. Rubenianum Centrum voor de Vlaamse Kunst van de 16de en 17de eeuw. Medewerking aan de uitgave van de beredeneerde oeuvrecatalogus van het volledige werk van Peter Paul Rubens, het Corpus Rubenianum Ludwig Burchard, behoort tot de kerntaken van het Rubenianum. Dit jaar werd ondersteuning verleend voor de redactie van Copies and Adaptations from Renaissance and later Artists, dat in twee delen gepubliceerd wordt in de lente en de herfst van 2009. Overleg Kunstbibliotheken Vlaanderen OKBV Henk Vanstappen was begin 2008 bestuurslid van dit overleg met collega-instellingen. Deze vertegenwoordiging werd overgenomen door de vervangend adjunct-bibliothecaris, Ute Staes. Samenwerking met musea Samenwerkingsovereenkomst tussen Rubenianum en het KMSKA Het KMSKA startte, met de steun van The Getty Foundation, het onderzoeksproject ‘Rubens doorgelicht’ op, waarbij de verzameling schilderijen, olieverfschetsen en prenten van Peter Paul Rubens uitvoerig worden doorgelicht. Aangezien voor dit project de onuitputtelijke informatie over Rubens in het Rubenianum onontbeerlijk is, werd tussen het Rubenianum en het KMSKA een samenwerkingsovereenkomst afgesloten. Door de samenwerkingsovereenkomst wordt de informatie en documentatie uit de bibliotheken van de beide instellingen, de documentatie over de Rubenscollectie van het KMSKA en de documentatie van Ludwig Burchard van het Rubenianum toegankelijk gemaakt voor de medewerkers uit de beide instellingen. Voorbereidend werk met oog op samenwerking Musea, bewaarbibliotheken en erfgoed (MBE) Antwerpen in kader van PAF400: “Museumbibliotheken en toegang tot de bibliotheekcollecties”. 3. Documentatie A. Rubenshuis Er werden een vijftiental boeken gratis verworven door bruiklenen of copyrights en er werden een 50 tal fotoaanvragen beantwoord.

11

B. Mayer van den Bergh Abonnementen: De abonnementen op 2 tijdschriften werden verlengd. Verwerving boeken door aankoop, gratis ontvangen voor copyright of bruikleen: Er werden 23 boeken verworven, waarvan 4 door aankoop en 19 gratis voor copyright of bruikleen. Fotoaanvragen: Er werden 33 fotoaanvragen beantwoord. C. Smidt van Gelder De lopende abonnementen werden verlengd. D. Rubenianum Er zijn 552 aanwinsten te noteren voor de bibliotheek en het documentatiecentrum. 531 daarvan werden verworven door de stad Antwerpen, dit zowel door aankoop, als door schenkingen door nationale en internationale instellingen. 21 publicaties werden verworven door het Centrum voor de Vlaamse Kunst van de 16de en 17de eeuw. De abonnementen op meer dan 90 lopende tijdschriften en de catalogi van 65 veilinghuizen en verschillende kunsthandels werden voortgezet. 4. REGISTRATIE A. Rubenshuis B. Mayer van den Bergh C. Smidt van Gelder Het optrekken van het registratieniveau van het minimumniveau naar het niveau van de andere stedelijke musea wordt verder gezet. D. Rubenianum AFDELING FUNCTIE

4. PRESENTEREN

EN INFORMEREN OVER DE COLLECTIE

– PUBLIEKSGERICHTE

1. Diensten voor het publiek A. Rubenshuis In de prijs van een bezoek aan het Rubenshuis is het gebruik van een audioguide of gallery guide inbegrepen. De bezoeker maakt aan de balie een keuze voor één van de twee producten. In februari werd de vernieuwde signalisatie voor de audioguide en de gallery guide aangebracht in het museum. Het ontwerp hiervoor werd gemaakt door Jan Vandewiele. In november kreeg het Rubenshuis 5 nieuwe werken in langdurig bruikleen. Een aantal van deze werken werden opgenomen in een herwerkte versie van de gallery guide. In totaal worden er nu 52 hoogtepunten uit het Rubenshuis besproken. De teksten werden vertaald in

12

het Engels, Frans en Duits. De nieuwe druk is beschikbaar in het museum vanaf eind januari 2009. In het kader van het toegankelijk maken van het Rubenshuis voor mensen met een handicap, werkte het Rubenshuis in 2008 samen met Toemeka. Deze organisatie herschreef de teksten van de audioguide en de galleryguide op basis van opmerkingen die ze kregen van testgroepen die het museum bezochten. Deze focusgroepen bestonden uit doven- en slechthorenden, mensen met een mentale handicap, studenten, anderstalige nieuwkomers en senioren. Het resultaat van deze hertaling is de brochure ‘Ontdek het Rubenshuis’. Het is de bedoeling dat deze laagdrempelige brochure gebruikt wordt door de niet-gespecialiseerde bezoekers van het Rubenshuis. In 2009 wordt er een mailing gedaan naar de verenigingen die met de verschillende doelgroep werken en die gebruik kunnen maken van de brochure tijdens een volgend bezoek aan het museum. B. Mayer van den Bergh Ontwerpbureau Bailleul ontwikkelde een wandelgids in F, E, D (vertaling zaalbladen). Deze wordt aangeboden aan anderstalige bezoekers. A. Smidt van Gelder Niet van toepassing 2. Presentatie van de collectie B. Rubenshuis De inrichting van de vaste collectie van het Rubenshuis is in de afgelopen twee jaar ingrijpend veranderd. De collectie werd grondig opgeschoond en tegelijkertijd heeft het museum een complete ‘make-over’ gekregen, waarbij een balans werd gezocht tussen stijlkamers en een eigentijdse museale presentatie. De laatste zaal die het verslagjaar een metamorfose onderging, is het Groot atelier. Waar mogelijk wordt de presentatie van de vaste collectie de komende jaren verder verfijnd. C. Mayer van den Bergh Patrick Storme maakte een plexi ondersteuning voor ‘Paternosterkraal’, Zuid-Nederland, 16de eeuw (inv. 481), wat zorgde voor een betere presentatie. Er werden nieuwe lijsten voorzien, geleverd door de firma Paelman (zie restauraties), voor: - Adriaen Van Ostade, Vechtend Boerengezelschap (inv. 146) - Anoniem Antwerps, ca; 1600: Vismarkt te Antwerpen, (inv. 62) - Meester van Amiens, Sterfbed van Maria (inv. 189) A. Smidt van Gelder Niet van toepassing 3. Bruikleenbeleid A. Rubenshuis

13

Bruiklenen aan tentoonstellingen: Stad

Bruikleennemer

Naam Expo

Amsterdam

De Nieuwe Kerk Amsterdam Museum Corps de Logis Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Antwerpen

Zwart verbeeld

Düsseldorf Antwerpen

Wunder und Wissenschaft Het borstbeeld in de Nederlanden 1600-1800

Begin Expo 01/07/08

Inv. nr.

Vervaardiger

Titel

RH.S.095

Jordaens, Jacob

Mozes en Zippora

17/08/08

RH.S.078

Italiaanse tuin

13/09/08

RH.B.037

Vrancx, Sebastiaan Anoniem

Seneca, buste van

Einde langdurige bruiklenen: In overeenkomst met het KMSKA werden twee langdurige bruiklenen terugbezorgd aan de gever: Stad Antwerpen Antwerpen

Bruikleengever KMSKA KMSKA

Inv. nr. 440 949

Vervaardiger Nieulandt, Willem van Anoniem

Titel Zicht op het Campo Romana Portret van P. P. Rubens

Nieuwe langdurige bruiklenen: Inv. nr.

Titel

Vervaardiger

ZNR.006

Albrecht Dürer

ZNR.007 ZNR.008 NG1011 NG5631

Amazoneslag Johannes Evangelist Portret van een dame verkleed als St. Agnes Portrait of a Man Courtyard of Rubens’s House

Vincidor, Tommaso Anoniem A. van Dyck Gonzales Coques Anoniem Anoniem

Eigenaar Particuliere verzameling, België Particuliere verzameling, Engeland Particuliere verzameling, Italië National Gallery National Gallery Buckinghamshire

B. Mayer van den Bergh - De bruikleenovereenkomst uit 2006 met het Rubenshuis en met het Vleeshuis – De Klank van de Stad, werden ongewijzigd verder gezet. - Een permanent bruikleen ‘Anoniem, Trajanus’, inv.712 aan het Rubenshuis werd in bruikleen gegeven aan het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten te Antwerpen voor de tentoonstelling Het borstbeeld in de Nederlanden van 13 september tot 13 december 2008. - Kunstschatten uit Wallonië van vroeger en nu, Paleis voor Schone Kunsten, Brussel, van 14 februari – 18 mei 2008 - Jan Gossaert, Maria Magdalena, inv. 42 - Jean de Liège, portretkop van Bonne de France, inv. 329 - La Scoperta della Alpi (The discovery of the Alps), Museum of Sacred Art, Torino, van 2 juli 2008 – 26 oktober 2008: - Philippe de Mezières, inv. 461 - Bedorven, geruïneerd ende affgebrant, Alden Biesen, Bilzen, van 10 oktober tot 14 december 2008: Geuzenpenning met afbeelding van Filips II C. Smidt van Gelder De collectie nam deel aan één manifestatie van korte duur, namelijk met 27 nummers in het kasteel van Gaasbeek. De bruiklenen van lange duur aan Rubenshuis, Vleeshuis en het kasteel van Hingene

14

worden verder gezet. 4. Tijdelijke tentoonstellingen A. Rubenshuis De exposities van de Kunstmusea vinden jaarlijks alternerend plaats in het Museum Mayer van den Bergh en het Rubenshuis. In 2008 werden in het Rubenshuis geen tijdelijke tentoonstellingen georganiseerd. B. Mayer van den Bergh “De Sprakeloosheid der Dinghen” Stillevens - Eric De Vree 27 september 2008 – 4 januari 2009 Eric De Vree is één van de opmerkelijke getalenteerde kunstenaars onder de hedendaagse stillevenschilders. Hij is in 1966 geboren in het Antwerpse Zandvliet en leerde het vak in het atelier van zijn vader, een landschapschilder en etser. Tijdens deze nauwgezette klassieke opleiding ontwikkelde de jonge De Vree een scherpe visie voor de toonwaarden, vormen en kleuren en maakte hij zich alle technieken eigen van de oude meesters. In het werk van Eric De Vree ontdek je vaak een evenwichtige speling van licht en donker, dat komt omdat hij nauwgezet het clair-obscur effect bestudeerde van Rembrandt. Ook een intense studie van de 17 de eeuwse meesters van bvb de Leidse fijnschilders heeft zijn schildersstijl beïnvloed. Hij ondergaat ook de impulsen van de “Nieuwe Antwerpse Klassieke School” in België en het “Noordelijk Realisme” uit Nederland. Hij werkte zich stilaan uit het keurslijf van trends en stijlen en laat niet onmiddellijk een etiket op zich plakken. Momenteel schildert hij alledaagse stillevens van oude soms versleten voorwerpen, zaken met een leven achter zich. Het is voor hem duidelijk een uitdaging om de materie in verf te vangen. Bij de kunstenaar gaat het niet echt om nauwgezet natekenen, of realistisch naschilderen van voorwerpen, maar wel waarom hij dit of dat object kiest, wat er zich als verhaal achter een object afspeelt, dat interesseert hem het meest. Hij wordt dus geboeid door de symboliek van de dingen en de achtergrond. Het kunnen schilderen van een werkelijkheidsweergave, op ambachtelijke wijze, wordt dan eerder bijkomstig. Het Museum Mayer van den Bergh organiseert van 27 september 2008 tot 4 januari 2009 een retrospectieve waar ongeveer een 30 tal werken van Eric De Vree te bewonderen zijn. Coordinatie en organisatie o.l.v. Freya Torfs Vormgeving : Hendrik De Leeuw in samenwerking met het Decoratelier van de stad Antwerpen Opbouw, transport en belichting : dienst collectiebeleid/Behoud en Beheer : Freddy Lansu, Astrid Hendrix, Marc Leenaerts, Fred Verbeeck, Marina Christiaens, Eddy Geeraerts. Publieksbegeleiding en gidsenwerking : o.l.v Lieve Loos : rondleidingen voor individuele bezoekers en rondleidingen voor groepsbezoekers. Geleid bezoek voor individuelen

15

7.10 om 14 uur / 19.10 om 10.15 uur / 13.11 om 14 uur / 23.11 om 10.15 uur / 2.12 om 14 uur / 14.12 om 10.15 uur. prijs: 7 euro, inclusief inkom 17/11: rondleiding voor collega’s MBE 25/8: gidseninfonamiddag met Fred Meijer RKD Merchandising : Brochure De Sprakeloosheid der Dinghen – Stillevens Eric De Vree Publicatie Reflecties Stillevens van Eric De Vree Dubbele Postkaarten 15 x 15 cm Dubbele Postkaarten 10 x 10 cm Communicatie en Promotie : Folder in vier talen : uitvoering Erik Desombere, bereik : Vlaanderen, Nederland : culturele instellingen : musea, culturele centra, bibliotheken en archieven plus internationale hotels. Affiche : uitvoering Erik Desombere, bereik Vlaanderen, culturele instellingen : musea, culturele centra, bibliotheken en archieven plus seniorenhomes. Website van het Museum Mayer van den Bergh Persconferentie op 28/9/08 Vernissage 28/9/08 2010 : JUAN DE FLANDES : 11 september 2010 tot 7 november 2010

Het wordt een tentoonstelling naar aanleiding van de herontdekking van een belangrijk paneel van het vijfdelig Miraflores altaarstuk uit de 15de eeuw van de schilder Juan De Flandes. Het Museum Mayer van den Bergh heeft zelf het paneel " Feestmaal van Herodes " in zijn bezit en het teruggevonden paneel ' Prediking van Johannes' in Belgrado wordt gerestaureerd in het KIK in 2009. Voor het eerst in de geschiedenis zou het retabel in zijn volledig geheel ( 5 luiken ) kunnen tentoongesteld worden als alle bruiklenen van de overige panelen in Madrid, Geneve en Cleveland toegestaan worden. Anders tonen we twee panelen en wordt het een dossiertentoonstelling met tekst en foto's en visualisatie met moderne media over de ontdekking, de boeiende historiek en vooral ook over de restauratie van de beide panelen. Aan een breed publiek wordt zo de mogelijkheid geboden om 'wetenschappelijk onderzoek' van een middeleeuws schilderij eens van dichtbij te kunnen volgen. Het wordt een samenwerking met de Stichting Cultuurinventarisatie Nederland, het KIK en het Nationaal Museum te Belgrado. Het is de bedoeling dat de resultaten van het project zullen worden gepubliceerd in een kunsthistorische en technische studie die als catalogus zal worden aangeboden tijdens de tentoonstelling. C. Smidt van Gelder Niet van toepassing

16

5. Pubieksbegeleiding – educatieve activiteiten A. Rubenshuis Volwassenen Parcours Passievolle lente Eve Demoen en Ann Kennis maakten in het kader van hun stage voor het vak Museumdidactiek aan de VUB een brochure over het Rubenshuis met als thema ‘Passievolle lente’. Het centrale thema was passie doorheen de collectie van het museum. De brochure werd uitgedeeld aan de bezoekers tijdens het weekend van 5 en 6 april. Erfgoeddag De Erfgoeddag ging in 2008 door op zondag 13 april. Het centrale thema van deze editie was ‘Toekomst’. Omdat dit thema niet aansluit bij de collectie van het Rubenshuis, nam het museum niet actief deel aan de Erfgoeddag. Het Rubenshuis was wel gratis open op 13 april ondanks het feit dat we niet in het programma opgenomen waren er 788 bezoekers Samenwerking met Royals en het Diamantmuseum Op vrijdag 25 april werd in het kader van de tentoonstelling ‘Diamond Diva’s’ uit het Diamantmuseum een dagprogramma uitgewerkt voor de lezers van het maandblad ‘Royals’. In de voormiddag stond er een geleid bezoek aan het Rubenshuis op het programma. In de namiddag ging de groep naar het Diamantmuseum. Aantal bezoekers: 20 Nederlandstaligen en 20 Franstaligen Museumnacht Op zaterdag 16 augustus ging van 19 tot 01 uur de Museumnacht door in de Antwerpse Musea. Het algemene thema van deze avond was ‘Ongekende schatten’. Speciaal voor deze gelegenheid werden enkele kunstwerken uit het depot van het Rubenshuis gehaald. Naast een aantal brieven van Rubens, waren ook twee tekeningen van de meester en een selectie antieke munten te zien. Als bijkomend programma speelde het ‘Euterpe Baroque Consort’ tijdens de Museumnacht vier concerten van 30 minuten. Dit ensemble bracht muziek uit Rubens’ tijd op historische barokinstrumenten. Aantal bezoekers: 3160 Gratis concert Cathedralsingers Op 10 augustus ging er een gratis concert door van de Cathedralsingers uit Oxford in het Groot atelier van het Rubenshuis. Kunst in Beeld Op zondag 28 september ging de eerste editie van ‘Kunst in Beeld’ door. Dit evenement werd georganiseerd door het Davidsfonds. Het centrale thema was ‘helden’. In het kader van dit thema werd er in het Rubenshuis een lezing gegeven door Dr. Joost Van der Auwera met als titel: ‘Rubens: held tegen wil en dank. Van de verkeerd begrepen heroïek in zijn oeuvre tot de nationalistische recuperatie van zijn leven en werk’. Aantal bezoekers: 30 Vrienden van het Rubenshuis Reeds één jaar na de oprichting van het Rubenshuis als museum (21 juli 1946) namen enkele vooraanstaande kunstliefhebbers het initiatief tot de oprichting van de vzw ‘De Vrienden van het Rubenshuis’. De afgelopen 62 jaar hebben aangetoond dat de werking van de vereniging

17

van grote betekenis is geweest voor het museum. Niet minder dan 50 topwerken konden dankzij bemiddeling of met steun van de vereniging worden verworven. Een hoogtepunt in 2008 is de medefinanciering door De Vrienden van een nieuwe aankoop Het feest van Sint-Maarten, naar Maarten van Cleve (1527-1581) die een privéverzamelaar, dankzij de bemiddeling van voorzitter Jan Huyghebaert, voor een uiterst redelijke prijs aanbood. Het gaat om een schilderij in Bruegeliaanse traditie dat in het bezit was van Arnold Lunden, zwager van Rubens en gehuwd met de zuster van Helena Fourment. Het werd door Rubens zelf hertoetst (zie HFDST II, A1). De Vrienden stelden zich garant om één vierde van de aankoopsom (100.000 van de gevraagde 400.000 euro) in te brengen, Stad Antwerpen zegde hetzelfde bedrag toe en de Vlaamse Gemeenschap betaalde 200.000 euro. Na de officiële toezegging van de Vlaamse Gemeenschap startte de vereniging de sponsorwerving, die afgerond was in het voorjaar van 2008. De vereniging kwam aan haar bijdrage dankzij de sponsoring van de bedrijven Ackermans & Van Haaren nv, BASF nv, KBC Bank en Verzekeringen nv, Polytra nv, Total nv, Umicore nv en één privé mecenas. De nieuwe aanwinst werd, naar goede traditie, kenbaar gemaakt op een gezamenlijke persconferentie, die plaatsvond op 8 mei 2008 in het Groot Atelier. Philip Heylen, schepen van Cultuur, verwelkomde de genodigden en de pers, waarna minister Bert Anciaux samen met de schepen het schilderij onthulde. Vriendenvoorzitter Jan Huyghebaert sprak namens de sponsors. Na de jaarlijkse algemene vergadering op 3 juli brachten de leden van De Vrienden van het Rubenshuis een bezoek aan de nieuwe aanwinst. In 2008 werd gestart met een boek over de geschiedenis van De Vrienden. Een huldeboek waarin de vele aanwinsten, schenkingen en bruiklenen die De Vrienden bewerkstelligden belicht worden. Het boek met als werktitel: Het Rubenshuis. De Vrienden en haar Collectie wordt verwacht maart 2009. De directie en De Vrienden bezochten samen de volgende tentoonstellingen in het Koninklijk Musea voor Schone Kunsten van België: • Rubens, een genie aan het werk, 13 januari 2008, Brussel • The British Royal Collection. Van Bruegel tot Rubens,14 september 2008, Brussel Op 21 december 2008 was er de presentatie van de vijf nieuwe schilderijen in langdurig bruikleen. Twee daarvan komen uit de National Gallery in Londen, de drie overige kunstwerken zijn afkomstig uit binnen- en buitenlandse particuliere verzamelingen (zie HFDST II, A). In het verslagjaar bezochten 469 Vrienden het Rubenshuis. De komende jaren zal de samenwerking met de Vrienden worden voorgezet. Kinderen en jongeren 1 euromuseum Vanaf 1 juli 2008 maakt het Rubenshuis deel uit van de 1 euro musea. Alle jongeren tussen 19 en 26 jaar kunnen vanaf die datum het museum bezoeken voor de prijs van 1 euro. Onder de 19 jaar is een bezoek aan het Rubenshuis gratis.

18

De 1 euro maatregel is een initiatief van de Vlaamse Gemeenschap. Paasatelier Samen met het Museum Mayer van den Bergh werd het paasatelier ‘Je lievelingsdier? Je droomdier!’ aangeboden. Het atelier was voor kinderen van het 4de tot het 6de leerjaar en vond plaats op 25 en 27 maart. Zomerateliers Samen met het Museum Mayer van den Bergh werden er 2 verschillende zomerateliers georganiseerd: 1. ‘Schilder het met bloemen’: voor kinderen van het 1ste tot het 6de leerjaar op 22 en 31 juli. 2. ‘Mama Mia’: voor kinderen van het 1ste tot het 6de leerjaar op 7 en 12 augustus. Kunst om 8: Op donderdag 25 september ging in het Rubenshuis ‘Kunst om 8: The Creative Factory’ door. ‘Kunst om 8’ bestaat uit een reeks avonden gericht naar jongeren met interesse voor kunst en cultuur. Het Rubenshuis werd voor één avond het trefpunt van verschillende kunstdisciplines. Op het programma stonden: - een optreden van Monky Pussy met als gastzanger Luc Tuymans - een live-fotoreportage in het barokke decor door Antwology - VJ’s Eyescream - DJ Monica Electronica. B. Mayer van den Bergh Erfgoeddag 13 april thema ‘Toekomst’. Aanbod: themarondleiding ‘Heiligen’ door gidsen uit onze gidsenpool 1 euromuseum Vanaf 1 juli 2008 maakt het Museum Mayer van den Bergh deel uit van de 1 euro musea. Alle jongeren tussen 19 en 26 jaar kunnen vanaf die datum het museum bezoeken voor de prijs van 1 euro. Onder de 19 jaar is het museumbezoek gratis. De 1 euro maatregel is een initiatief van de Vlaamse Gemeenschap. Museumnacht Op zaterdag 16 augustus ging van 19 tot 01 uur de Museumnacht door in de Antwerpse Musea. Het algemene thema van deze avond was ‘Ongekende schatten’. Aanbod: Monoloog ‘Dulle Gulle Griet’ door Guusje Van Tilborgh en permanente collectie Aantal bezoekers: 1631 Kunst in Beeld Op zondag 28 september ging de eerste editie van ‘Kunst in Beeld’ door. Dit evenement werd georganiseerd door het Davidsfonds. Het centrale thema was ‘helden’. Aanbod: themarondleiding ‘Heiligen’ door gidsen uit onze gidsenpool. Verjaardagsrondleidingen OCMW In samenwerking met Publieksbeleid Aanbod: rondleiding in tentoonstelling ‘De Sprakeloosheid der Dinghen. Stillevens. Eric De Vree’ en themarondleidingen: ‘Kerstvisite bij Henriëtte’ en ‘Heiligen’

19

1.

VAST AANBOD

Volwassenen (thema)rondleidingen Prijs? € 60,00 per groep Boeking? Toerisme, Gidsenwerking Kinderen Zoekbladen: Kijk- en doebladen voor gezinnen en (school)groepen ‘Land in zicht’ ‘Stille Nacht’ ‘ Pasen. Een nieuw begin’: nieuw Doelgroep? 8-12 jaar, gezinnen, (school)groepen Prijs? gratis museJA! actief doe-, denk- en leerspel Doelgroep? 6-14 jaar, gezinnen, (school)groepen Prijs? € 50,00 per groep; zonder gids: gratis Boeking? Prospekta vzw Atelier ‘Zeg het met bloemen’ Doelgroep? 8-3 jaar, (school)groepen Prijs? € 50,00 per groep Boeking? Prospekta vzw Jongeren Atelier ‘Dwepen met Madonna en Venus’ Doelgroep? 12-16 jaar, (school)groepen ASO Prijs, € 50,00 per groep Boeking? Prospekta vzw 2.

EXTRA EN TIJDELIJK AANBOD 2008

Kinderen Krokusvakantie: ‘Krokuskriebels’ Rondleiding gecombineerde doelgroep ‘Mijn lievelingsdier. Mijn droomdier’ In samenwerking met gezinsbond Om van dieren te genieten en ze in je fantasie te knuffelen hoef je niet altijd naar de Zoo te gaan. Neem jij je oma, opa, mama of papa graag een namiddag mee uit? Wil jij een dag om elkaar te verassen? Dan kan dat tijdens Krokuskriebels. Op 5, 6 en 7 februari van 14 tot 16 uur gaan we op ontdekkingstocht door het museum op zoek naar poesjes, roodborstjes, paarden, honden varkens, kippen en herten. Je komt ze allemaal tegen in het museum. Verwittig je (groot)ouders maar alvast dat niet stilzitten maar samen kijken de opdracht is. Data en uren:

dinsdag 5 februari, 14:00 → 16:00 woensdag 6 februari, 14:00 → 16:00 donderdag 7 februari, 14:00 -> 16:00

20

2 uur / Normaal tarief: € 7,50 per persoon, Gezinsbond: € 3,00 per persoon / (klein)kinderen (6-10 jaar) met (groot)ouders of andere begeleiders Paasatelier ‘Je lievelingsdier? Je droomdier! Om van dieren te genieten en ze in je fantasie te knuffelen hoef je niet altijd naar de Zoo te gaan. Poesjes, roodborstjes, paarden, honden, varkens, kippen en herten: je komt ze allemaal tegen in het museum. Zelfs dieren die je in je stoutste dromen niet kan bedenken, vind je terug op onze zoektocht. Op het einde knutselen we zelf ons lievelingsdier in elkaar. Natuurlijk mag je het daarna mee naar huis nemen. Dit atelier start in het Museum Mayer van den Bergh en eindigt in het Rubenshuis. Data: dinsdag 25 maart , 10.00->16.00 u donderdag 27 maart, 10.00 -> 16.00u (geannuleerd) 2 uur / € 15,00 / 10-12-jarigen oftewel 4de leerjaar – 1ste middelbaar Zomerateliers Atelier ‘Schilder het met bloemen’ Bloempjes in het wild vind je ook op een wapenschild … Roosjes rood, viooltjes blauw … dat wil zeggen ik hou van jou … Wil je weten hoe ze dat vroeger schilderden, kom dan ’s morgens mee op pad in het Museum Mayer van den Bergh en schilder ’s middags zelf op doek in de tuin van het Rubenshuis. Trek alvast een schort of een oud hemd aan! Data:

dinsdag 22 juli, 10.00 – 16.00 u donderdag 31 juli, 10.00 – 16.00 u

Atelier ‘Mama Mia’ Bijna 15 augustus. Mama Mia, hopelijk heb je al een cadeautje voor moederdag! Niet gepanikeerd als je er nog geen hebt! Kom een kijkje nemen in het museum van Fritz of Pieter Paul. Je vindt er allerlei mooie dingen terug die mama’s leuk vinden. Met al de inspiratie die we opgedaan hebben maken we een verrassing voor de allerliefste mama van de wereld! Ook als je al een cadeautje hebt, ben je natuurlijk welkom! Data:

donderdag 7 augustus, 10.00 – 16.00 u dinsdag 12 augustus, 10.00 – 16.00 u

2 uur / € 15,00 / 1e tot 6e leerjaar (6 tot 12 jaar) Herfstatelier ‘Heiligen’ Interactieve rondleiding rond Heiligen/Martelaren voor gecombineerde doelgroep:(klein)kinderen met (groot)ouders of andere begeleiders Wat hebben roodkapje en Barbara met elkaar te maken? Waarom gaat Agnes op wandel met een lam?

21

Wat heeft Sint-Maarten voor jullie meegebracht? Waarom liet de koning een wiel maken voor Catharina? Helpt Johannes bij hoofdpijn? Is het waar dat wanneer Margareta in haar bed plast, het 6 weken regent? Het antwoord op al deze en nog veel meer vragen vinden jullie in het Museum Mayer van den Bergh. Wanneer?

donderdag 30 oktober 10.15-11.45 u

Wie?

kinderen van 6 tot 12 jaar met ouder, grootouder, tante, oom, …

Aantal deelnemers? maximum 20 personen (kinderen en volwassenen samengeteld) Herfstatelier ‘Dwepen met Madonna en Venus’ Tom Boonen, Madonna, Kim Clijsters, … Wie is jouw favoriet? Allemaal hebben we wel een idool (of twee). We hangen hun poster op in onze kamer. We lezen alles wat we maar kunnen vinden over hun leven en prestaties. Hadden ze vroeger ook zulke idolen? In het museum Mayer van den Bergh gaan we op zoek naar de favorieten van vroeger. Waarom stonden ze bovenaan de poppolls van toen? Bestond er indertijd ook al zoiets als een poster of een button? Ja en nog eens ja! Dwepen is immers van alle tijden. Een voorbeeld: Rubens versierde de gevel van zijn atelier met zijn helden uit de klassieke mythologie. En hij was niet de enige. dinsdag 28 oktober 10.15-16 u: geannuleerd Volwassenen Paasrondleiding: ‘Als balsem op de wonde’ in reeks ‘Hoogdagen’ Heel wat schilderijen, beeldhouwwerken, glasramen en emails uit de collectie illustreren op treffende wijze het passieverhaal en vertellen meer over enkele bevoorrechte getuigen: Maria Magdalena, Johannes, Veronica… Ontdek enkele lievelingswerken van de verzamelaar en verbaas je mee over hun ontroerende schoonheid tijdens één van de paasrondleidingen. Wie? volwassenen, individuelen Wanneer? - Witte Donderdag 20 maart, 14-15.30 u - Goede Vrijdag 21 maart, 10.00-11.30 u - Stille Zaterdag 22 maart, 14.00-15.30 u - Pasen 23 maart, 10.00-11.30 u - Paasmaandag 24 maart, 14.00-15.30 u Prijs? 7 euro Themarondleiding ‘Meimaand..bloemenmaand’ in reeks ‘Hoogdagen’ Zelfs in het museum Mayer van den Bergh voelen we de lentekriebels. En statige tulp en een nederig viooltje vertellen een verhaal, rode rozen getuigen van liefde, een witte lelie van zuiverheid. Insecten in een ruiker staan voor de vergankelijkheid van ons bestaan. Kom mee genieten van de lente, zo kunnen we samen naar de bloemen luisteren Wie? Volwassenen individuelen Wanneer? - zondag 4 mei, 10.00-11.30 u

22

- dinsdag 6 mei, 14.00-15.30 u - donderdag 8 mei, 10.00-11.30u - zondag 11 mei, 10.00-11.30 u - maandag 12 mei, 14.00-15.30 u Prijs? 7 euro Rondleidingen in tentoonstelling ‘De Sprakeloosheid der Dinghen’ Stillevens – Eric De Vree 27 september 2008 tot 4 januari 2009 Voor volwassenen in groep en individueel Themarondleiding ‘Heiligen’, in reeks ‘Hoogdagen’ Patroonheiligen, beschermheiligen, noodheiligen, geneesheiligen… zijn de bemiddelaars tussen hemel en aarde. De gelovige vereert hen en roept hun hulp en bijstand in. Tijdens een Allerheiligenwandeling leert u de heiligen herkennen en verneemt u een soms bizar, dan weer triest maar steeds devoot levensverhaal. Wie? volwassenen Wanneer? Oktober – november 2008 - individuelen: Vrijdag 31 oktober, 10.15-11.45 uur: geannuleerd Dinsdag 4 november, 14.00-15.30 uur Zondag 9 november, 10.15-11.45 uur Prijs? 7 euro Themarondleiding ‘Portretten’ Fritz Mayer van den Bergh had een duidelijke voorkeur voor portretten. In de collectie vindt u dan ook een grote variëteit van dit genre terug. Kleding, gebaren en attributen informeren ons over de rijkdom, het beroep en de levensopvatting van de geportretteerde. Calvinistische families, Antwerpse kooplui en adellijke dames nodigen u uit voor een nadere kennismaking. Wie? Volwassenen, individueel Wanneer? - donderdag 11 september, 14.00-15.30 uur - dinsdag 16 september, 10.15-11.45 uur - zondag 21 september, 10.15-11.45 uur Prijs? 7 euro Zoekblad ‘Stille Nacht’ Waaraan denk jij als je het woord Kerstmis hoort? Aan een boom met lichtjes? Cadeautjes? Zwevende engeltjes? Een kerststal? In het Museum Mayer van den Bergh vertellen meer dan dertig kunstwerken een stukje van het kerstverhaal. Wil je dit met eigen ogen zien? Kom dan tijdens de kerstvakantie met je klas, met je ouders, grootouders, tantes, nonkels, het kerstverhaal ontdekken en vraag dan het gratis zoekblad aan de museumbalie en start je zoektocht. Wie? kinderen 8-12 jaar, met (groot)ouders, tantes, … en in schoolverband Wat? Kijk- en doeblad vol opdrachten en vragen voor de kinderen; voor de leerkracht, ouders, grootouders en begeleiders is er een blad met meer achtergrondinformatie Wanneer? december 2008 Prijs? Gratis

23

Kerstrondleiding ‘Kerstvisite bij Henriëtte’ in reeks ‘Hoogdagen’ Net voor Kerstmis 1904 zette Henriëtte Mayer van den Bergh de deur van haar nieuwe museum open voor de eerste bezoekers. Zijzelf noemde het niet ‘Museum Mayer van den Bergh’ maar sprak over ‘la Maison des Rois Mages’, het Huis van de Drie Koningen. Ontdek tijdens de eindejaarsperiode de geschiedenis van dit prachtige museum en beleef het kerstverhaal opnieuw aan de hand van de schitterende schilderijen, wandtapijten, glasramen en beeldhouwwerken. Wie? Volwassenen individueel Wanneer? December 2008 –Januari 2009 - vrijdag 19 december 2008, 10.15-11.45 uur - dinsdag 23 december, 14.00-15.30 uur - zondag 28 december, 10.15-11.45 uur - zondag 4 januari 2009, 10.15-11.45 uur Prijs? 7 euro In dezelfde periode werden de themarondleidingen ‘Als balsem op de wonde’, ‘Bloemen en landschappen’, ‘Portretten’, ‘Heiligen’ en ‘Kerstvisite bij Henriëtte’ ook geboekt voor groepen. C. Smidt van Gelder Niet van toepassing D. Kunstmusea Doorlopend permanent educatief aanbod: Atelier ‘Dwepen met Madonna en Venus’ (samenwerking MMB/RH) zie hierboven 6. Publiekswerving A. Rubenshuis Bezoekcijfers De bezoekcijfers voor 2008 bleven stabiel ten opzichte van 2007. Niettegenstaande er geen tentoonstelling was geprogrammeerd kwamen er 145.561 bezoekers in 2008 (144.283 in 2007 ). 45000 40000 35000 30000 25000 20000 15000 10000 5000 0

Gratis bez Bet bez Tot bez

Jan

Feb

Mrt

Apr

Mei

Jun

Jul

Aug

Sep

Okt

Nov

Dec

Cijfers 2008

24

B. Mayer van den Bergh In 2008 werden 20.887 bezoekers genoteerd, wat een daling van ongeveer 10% inhoudt, ten opzichte van vorig jaar. Januari Februari Maart April Mei Juni Juli Augustus September Oktober November December Totaal

3405 1186 1836 1306 1126 949 1188 3049 891 1865 1815 2271 20887

C. Smidt van Gelder Niet van toepassing D. Rubenianum Leeszaal Rubenianum In 2008 werd de leeszaal van het Rubenianum 1040 keer gefrequenteerd door zowel binnenals buitenlandse bezoekers, waarbij bibliotheek en fotodocumentatie intensief werden geraadpleegd. 2008 JANUARI FEBRUARI MAART APRIL MEI JUNI JULI AUGUSTUS SEPTEMBER OKTOBER NOVEMBER DECEMBER

TOTAAL

BEZOEKERS 84 81 199 105 76 68 41 42 96 97 98 53 1040

RAADPLEGINGEN

294 707 885 650 391 246 391 220 345 303 395 237 5064

Kolveniershof Op 26 september 2008, om 15u, gaf dr. Koen Brosens een lezing "Corpus Rubenianum: The Constantine Series. De historiek van de olieverfschetsen en het iconografisch programma herbezocht"

25

Brosens is docent aan de KUL en gespecialiseerd in de tapijtkunst van de 17de eeuw. Hij bereidt momenteel een publicatie voor over Rubens’ ontwerpen voor de zgn. Constantijnreeks die zal verschijnen in de reeks Corpus Rubenianum Ludwig Burchard. Op 24 oktober 2008 vond het Congres van het project Historische huizen “Sesam open U” plaats in de Burchardzaal. Op 15 november 2008 kwam de schuttersgilde de Nobele Orde van de Papegay voor de jaarlijkse investituur, waarbij een onderscheiding wordt toegekend aan personen die zich verdienstelijk maakten voor het schutters- en gildewezen. In de Burchardzaal vonden 32 middagconcerten plaats, met ongeveer 150 bezoekers per concert. Deze concerten gingen telkens door op een vrijdagmiddag, tussen 12u en 13u. Verschillende vergaderingen van verscheidene verenigingen, instellingen of overlegraden konden doorgaan op de zolder. Adviezen Het verstrekken van adviezen over schilderijen uit de 16e en 17e eeuw, een andere kernfunctie van het Rubenianum, gebeurde zowel schriftelijk (briefwisseling en e-mail) als mondeling (in leeszaal en telefonisch). 7. Publiekswerving, i.s.m. de dienst Publieksbeleid Musea stad Antwerpen A. Rubenshuis In juli en augustus werd de viertalige publieksfolder van het Rubenshuis verspreid via het toeristische netwerk van Aeolus Beurzen Het Rubenshuis werd door de dienst Publieksbeleid vertegenwoordigd op de volgende beurzen: • Flanders Travel Forum: maandag 25 februari • Cultuurnacht: 12 april • Seniorenbeurs: 24 tot 27 april • Cultuurmarkt voor onderwijs: woensdag 7 mei • Cultuurmarkt: zondag 31 augustus • Studay: donderdag 25 september Website In 2008 werd gestart met het inbrengen en testen van de nieuwe website van het Rubenshuis die in het voorjaar van 2009 operationeel moet zijn. Persconferentie nieuwe aankoop In aanwezigheid van Vlaams minster Bert Anciaux en Antwerpens schepen Philip Heylen presenteerde het Rubenshuis op 8 mei 2008 een nieuwe aanwinst. Het betrof het paneel ‘Het Feest van Sint-Maarten’ naar Maarten van Cleve. Het schilderij is op verschillende plaatsen bijgewerkt door Rubens en past daarom perfect in de collectie van het Rubenshuis. Het werk werd aangekocht door de Vlaamse Gemeenschap, De Vrienden van het Rubenshuis en de stad Antwerpen. 26

Persconferentie 5 nieuwe langdurige bruiklenen In november kreeg het Rubenshuis 5 werken in langdurige bruikleen. Twee daarvan komen uit de National Gallery in Londen, de drie overige kunstwerken zijn afkomstig uit binnen- en buitenlandse particuliere verzamelingen. De pers werd uitgenodigd op 20 november op de presentatie van deze vijf kunstwerken. Marketingplan De afdeling publieksbeleid startte met de voorbereiding voor een marketingplan voor het Rubenshuis, dat in 2009 zal worden gefinaliseerd. Media-aandacht De verschillende persconferenties en extra-activiteiten kregen veel media aandacht. Voor buitenlandse journalisten blijft het Rubenshuis een aantrekkingspunt. Als bijlage een gedetailleerd overzicht opgenomen. B. Mayer van den Bergh - Cultuurnacht Provinciehuis: 12 april - Erfgoeddag: 13 april - Onderwijsbeurs Prospekta: 7 mei - 50+ beurs: 26 en 27 april - Autoloze zondag op 21 september: museum gratis toegankelijk - Cultuurmarkt: 31 augustus C. Smidt van Gelder Niet van toepassing

Hoofdstuk 3 Beheer van het museum als bedrijf – de Bedrijftaken AFDELING 1. ORGANISATIE – HET BESTUUR VAN DE KUNSTMUSEA 1. Huisvesting van de Kunstmusea A. Rubenshuis Het onthaalpaviljoen voor het Rubenshuis blijft voor problemen zorgen. De in 2005 geïnstalleerde deuren blijken niet bestand tegen rukwinden. De hoofdingang van het ticketbalie is daardoor al 3 jaar afgesloten. Het glas van de toegangsdeur tot de museumshop sloeg 2 maal stuk tijdens de winterstormen. De vervanging van deze deuren is gepland voor 2009. Het gebouw begint erg te lijden onder het spaarzame onderhoud van de voorbije decennia: • de goten van de Italiaanse vleugel lekken, waardoor de onderliggende constructie wordt aangetast. De sierrozetten vallen naar beneden. • de upgrade van de sturing en de vervanging van de controllers van de Klima werden uitgesteld, gelukkig zonder nefaste gevolgen. • de vervanging van de deuren in het Paviljoen wordt verschoven naar 2009.

27

• •

het dak van de Educatieve Ruimte blijft lekken, de Gyproc-bekleding is naar beneden gevallen. de Vlaamse Vleugel met de kostbare werken op paneel in de Kunstkamer heeft nood aan een centrale klimaatbeheersing. De door het Hanwell systeem gegenereerde grafieken laten ontstellende pieken en dalen zien in RL% en temperatuur.

B. Mayer van den Bergh 22 jan.: herstelling dakgoot na lek in studio (solderen van een naad) 25 febr.: inspectie hechting vlaggenmast; stuk steen afgebroken maar geen verder gevaar; op termijn wel ingreep nodig tegen verdere verroesting. 2 april: inspectie voor vernieuwing ramen Salon en Studio C. Smidt van Gelder De collectie is ondergebracht in het Museumdepot Luchtbal. De conservator heeft haar bureau in het gebouw van het Rubenianum. 2. Personeel A.Rubenshuis/Rubenianum In dienst Administratief bediende Line Boven gaat eind juni 2008 met zwangerschapsverlof en neemt daarna ouderschapsverlof; zij wordt vervangen door contractueel administratief bediende, Veerle Allaert. Ute Staes, deskundige adjunct bibliothecaris, vervangingscontract, vanaf 1 oktober 2008. Suppoosten: • Gisella De Groodt vanuit AMVC op 5 februari 2008 • Marc Schnieders nieuw in dienst op 1 juni 2008 • Suzy De Schutter nieuw in op dienst 1 juni 2008 Stagiaires: • Lotte Godfroy, 2de jaars student Reinwaerdt Academie Amsterdam, stage van 5 november tot 31 januari 2008. • Eve Demoen en Ann Kennis, stage in het kader van Museumpraktijk voor het vak Museumldidactiek aan de VUB, stage van november 2007 tot april 2008 • Verton Madelon, laatste jaars K.U.Leuven, Masters Kunstwetenschappen, stage van 6 oktober tot 31 oktober 2008. • Marieke D’Hooghe, laatste jaars K.U.Leuven, Masters Kunstwetenschappen, stage van 6 oktober tot 31 oktober 2008. Vrijwilligers: • Nelly Verreydt, 2 dagen per week, werkt voor Rubenianum/bibliotheek vanaf 15 juni 2008. • Nicole Verbeken,1dag per week ondersteuning administratie vanaf 1 september 2008. Uit dienst Staf & Administratie: 28

•

Henk Vanstappen, deskundige adjunct bibliothecaris, langdurige loopbaanonderbreking vanaf 1 april 2008

Suppoosten: • Willy De Vreese naar Middelheimmuseum op 1 juli 2008 • Jarl Cleyberghs naar Vleeshuis op 5 februari 2008 Opleidingen en workshops: Staf en Administratie: • Line Boven volgde de cursus Klantgericht schrijven op 26 februari en 3 maart 2008 en op 10 maart, • Line Boven volgde de cursus Doelgericht schrijven op 14 april en 16 mei 2008 • Hilde Bogaerts volgde de opvolgingscursus EHBO op 11 februari 2008 • Hilde Bogaerts volgde de cursus CMS Redacteurs op 21 mei 2008 • Lisbeth Wouters studiereis ‘privé bruiklenen’ 21 en 22 januari 2008, London • Lisbeth Wouters congres CODART ELF: Dutch and Flemish art in Italy, 9-11 maart 2008, Gent • Lisbeth Wouters studiereis Historische Huizen,12 maart 2008 • Lisbeth Wouters Lustrumsymposium Bondgenoten of tegenpolen, 14 oktober 2008, Utrecht • Lisbeth Wouters Infosessies over het Cultureel erfgoeddecreet, 13 juni 2008, Brussel • Lisbeth Wouters bezoek Historische Huizen Muiderslot, 15 juli 2008, Nederland • Lisbeth Wouters studiereis Gillis Neyts, 22 juli 2008, Namen • Lisbeth Wouters studiereis Topstukken uit de Gouden Eeuw, 12 september 2008, Utrecht • Ben Van Beneden congres CODART ELF: Dutch and Flemish art in Italy, 9-11 maart, Gent • Ben Van Beneden Tate Research Seminar: The Ceiling Decoration of the Banqueting Hall, Tate Britain, Londen, 17 mei 2008 Suppoosten: • Julie Castelein Omgaan met publiek • Qandi Madadi Omgaan met publiek • Ramiz Gashi Omgaan met publiek • Rosalind Priest Adobe Photoshop • Rosalind Priest Nijverheidshelper • Svetlana Panjsheri Nijverheidshelper • Svetlana Panjsheri Klantgericht brievenschrijven • Qandi Madadi Klantgericht brievenschrijven • Dugagjin Madadi Klantgericht werken • Inge Van Den Brande Klantgericht werken • Svetlana Panjsheri Spellingwijzer B. Mayer van den Bergh Opleidingen en workshops Administratie en staf •

10/2: Ingrid Staes opleiding nijverheidshelper

29

• • • • • • • •

25/4: Rita Van Dooren en Lieve Loos workshop ‘Open sourcetools voor collectieontsluiting’ 7 en 15/5: Lieve Loos opleiding doeltreffend e-mails schrijven 16/5: Lieve Loos opleiding VIP 14 21/5 + 5/6: Lieve Loos opleiding CMS redacteurs 5/6: Ingrid Staes opleiding CMS redacteurs 19/9 + 26/9 + 3/10: Lieve Loos opleiding zelfbewuste communicatie 1/10: Lieve Loos opleiding rechtspositieregeling 25/11: Hans Nieuwdorp opleiding rechtspositieregeling

Toezichters

-

Greta Smedts Omgaan met publiek baliepersoneel (12, 24/4 - 19/5) – Opkomen voor jezelf ( 27/11 – 4, 11/12 ) Eric De Kok Instructieve teksten ( 21/5 – 4-6) Tatyana Galtseva Spelling wijzer ( 16/9 ) – Klantgericht werken ( 26/11 – 3, 17/12)

-

Jeannine Verwimp 6/5 vanuit Etnografisch museum 1/6 Lijun Zhang nieuw in dienst

-

In:

Uit: -

22/2 Claudino Gomes Semedo ontslag 1/7 Eric de Kok einde contract

Stagiair en vrijwilliger Stage 11 februari tot en met 28 maart: Ann – Sophie Snoeck Vrijwilliger: 4 tot en met 28 augustus: Ann – Sophie Snoeck Zij maakte de digitale inventaris van de collectie af, met name de aanvulling met afbeeldingen en de collectie numismatiek. D. Smidt van Gelder Clara Vanderhenst werd gedetacheerd naar de dienst Collectiebeleid / Behoud&Beheer

30

BIJLAGEN AANWINSTEN 1. Aankoop Zie 2.1.A A. Rubenianum Zie elders B. Mayer van den Bergh Niet van toepassing C. Smidt van Gelder Niet van toepassing 2. Schenkingen Niet van toepassing 3. Bruikleen van lange duur Zie 2.1.A. D. Smidt van Gelder Niet van toepassing RESTAURATIES 1. Restauratieatelier stad Antwerpen A. Rubenshuis In het verslagjaar zijn geen restauraties gebeurd. B. Mayer van den Bergh Zie hierboven C. Smidt van Gelder Geen 2. HACOM A. Rubenshuis Er werd in 2008 geen beroep gedaan op Hacom voor restauraties. B. Mayer van den Bergh Zie hierboven C. Smidt van Gelder Sm. 0620, ‘Ronde wandklok met drijfwerk van arabesken, bloemen en bladeren, het mechanisme van Johann Joseph DOLL te Grasz’, 1675-1700, verzilverd koper, verguld metaal, geschilderd metaal, mechanisme, 38,9x30,2 cm.

31

Sm. 1647, ‘Neoklassieke wandklok, het uurwerk gevat tussen twee ramskoppen en een krans van druiven en wijngaardbladeren, bekroond door een brandende cassolette, onderaan het hoofd van een nimf’, 1775-1850, 51x12.5x23.5 cm, ormolu, wijzerplaat in email gesigneerd ‘George Jamieson’s’ en ‘SF’, binnenbekleding in textiel en papier. 3. Privé – restaurateurs A. Rubenshuis Gerestaureerd door Kim Raymakers: • Onbekend, Bacchus beeld ( inv. nr. RH.PR1.3) • Onbekend, Seneca buste (inv.nr. RH.B.037) • Onbekend, Hercules wurgt de leeuw van Nemea (inv.nr. RH.B.056) B. Mayer van den Bergh Zie hierboven C. Smidt van Gelder Geen BRUIKLENEN A. Rubenshuis Schilderijen en beelden uitgeleend voor tentoonstellingen: Stad

Bruikleennemer

Naam Expo

Amsterdam

De Nieuwe Kerk Amsterdam Museum Corps de Logis KMSKA

Zwart verbeeld

Düsseldorf Antwerpen

Wunder und Wissenschaft Het borstbeeld in de Nederlanden 1600-1800

Begin Expo 01/07/08

Inv. nr.

Vervaardiger

Titel

RH.S.095

Jordaens, Jacob

Mozes en Zippora

17/08/08

RH.S.078

Italiaanse tuin

13/09/08

RH.B.037

Vrancx, Sebastiaan Anoniem

Seneca, buste van

B. Mayer van den Bergh Zie hierboven C. Smidt van Gelder KASTEEL VAN GAASBEEK, ‘Kerst op het kasteel : Het Oostenrijk van de Habsburgse Dubbelmonarchie en keizerin Sissi’, 13-14 december 2008. REUKFLESJES VAN BOHEEMS KRISTAL Sm.0606, ‘Plat, peervormig reukflesje in wit kristal met een montuur in verguld zilver’ Sm.1217, ‘Plat, sterk ingesneden reukflesje in wit kristal, met een montuur in verguld zilver’ Sm.1218, ‘Plat, spits toelopend reukflesje in wit kristal met een montuur in verguld zilver’ Sm.1219, ‘Plat, sterk ingesneden reukflesje in wit kristal, met een montuur in verguld zilver’ Sm.1419, ‘Plat, sterk ingesneden reukflesje in wit kristal met een montuur in zilver’ Sm.1424, ‘Rond, naar onder versmallend reukflesje inwit kristal, met een montuur in zilver’ Sm.1425, ‘Plat, sterk ingesneden reukflesje in wit kristal met een montuur in zilver’ Sm.1431, ‘Plat, naar onder versmallend reukflesje in wit kristal, met een montuur in zilver’ Sm.1433, ‘Plat, sterk ingesneden reukflesje in wit kristal, met een montuur in zilver’

32

Sm.1436, ‘Rond, naar onder versmallend reukflesje in wit kristal, met een montuur in zilver’ Sm.1807, ‘Rond, naar onder versmallend reukflesje in wit kristal, met een montuur in zilver’ Sm.1815, ‘Plat, sterk ingesneden reukflesje in wit kristal, met een montuur in zilver’ Sm.1818, ‘Plat, balustervormig reukflesje in wit kristal, met een montuur in zilver’ WEENS PORSELEIN Sm.0242/1-3, ‘Onderdelen van een servies met gele grond en uitsparingen in goud met natuurlijke bloemen’, bestaande uit een schaal met deksel, een plat bord en een grote bouillonkop met deksel en schotel. Sm.0299/1-2, ‘Jager en herderin’ in natuurlijke kleuren. Sm.0345, ‘Paartje dat zich opmaakt voor een gemaskerd bal’, natuurlijke kleuren. Sm.0409, ‘Tête-à-tête koffieservies met een gestreepte grond in wit, groen en goud en hierop natuurlijke bloemen’, bestaande uit een dienblad met de handvatten plastisch uitgewerkt als een knaap met een arend in wit en goud en verder, uit een koffiepot, een melkpot, een lepelbakje, een suikerschaaltje op voet en twee kopjes en schoteltjes. Sm.0436, ‘Bord met musicerende meisjes in een exotische tuin’, paarse boord met grote uitsparing op het plat, neorenaissancestijl. Sm.0443/1-3, ‘Koffiepot, theepot en melkkan met deksels uitgewerkt als een bloementak’, blauwe geschubde grond met uitsparingen in wit, en daarin natuurlijke bloemen. Sm.0444/1-2, ‘Paar kleine neoklassieke vazen’ in wit met een meanderboord en natuurlijke bloemen. Sm.0460/1-2, ‘Twee ronde zoutvaatjes op drie pootjes’, wit met gras en kleine bloemetjes in natuurlijke kleuren. Sm.0469, ‘Kom met deksel met een citroen als knop’, groen en goud geruite grond met uitsparingen in wit waarin natuurlijke bloemen. Sm.1194, ‘Kopje en schoteltje’, roze grond met een grote uitsparing waarin een romantisch paar, en met rondom schildvormige velden met grotesken in zilver. Sm.1195, Kopje en schoteltje’, roze grond met bloemen in goed en uitsparingen in wit met natuurlijke bloemen. Sm.1261/1-2, ‘Paar beeldjes van knobbelzwanen’, natuurlijke kleuren. Sm.1482, ‘Paartje op een bank’, natuurlijke kleuren. Sm.NN08/12, ‘Tafelversiering met de vier momenten van de dag’, schaal met geschubde boord in groen en goud, op het plat natuurlijke bloemen en op de hoeken vier kindjes met symbolische voorwerpen of dieren. IV. MEDIA AANDACHT A. Rubenshuis 1. Pers • Tour Hebdo, le magazine des professionels du tourisme (Thalys) • Telegraph Travel, ‘Where Belgian chic develops, 12.01.08 • OKV: Adam en Eva van Georg Petel, Rubens in ivoor. 12.03.08 • Gazet van Antwerpen, Schatten om te ontdekken, 25.03.08, pg 63 • Royals (nl), Treed in de voetsporen van de koninklijke diva’s van weleer tijdens een dagje ‘glitter en glamour’ in Antwerpen (Diamantmuseum + Rubenshuis), 01.04.08, pg 27 • Gazet van Antwerpen – K. Ginkels, Koffie, design en Rubens!, 24.05.08 pg 63 • De(n) Antwerpenaar, Geen zomer zonder A: Musea, 01.07.08 • Gazet van Antwerpen – B. Hulselmans, Koekenstad in vogelvlucht: Wandelen, 14.07.08, pg 52 • Gazet van Antwerpen, Cathedralsingers, 01.08.08, pg 39 33

• • •

Het Nieuwsblad, Rubenhuis trakteert, 04.08.08, pg 16 Gazet van Antwerpen, Gezinsuitstap, Rubenshuis, 17.10.08, pg 6 Nieuwsblad.be, Rubenshuis trakteert, 04.08.08

• • • • •

ATV: Lisbeth Wouters, interview 04.07.08 BBC: Ben van Beneden; documentaire Barokschilderkunst in RH, 24.07.08 Klara: Ben van Beneden; interview in programma Ramblas, 21.11.08 Klara: Ben van Beneden; interview in programma Kunstkaravaan, 22.11.08 ATV: Ben van Beneden; interview ‘Rubens als icoon’ in Wakker op Zondag, 30.11.08

Aankoop schilderij Maarten van Cleve (datum) • ATV Ben van Beneden: interview over Van Cleve, 09.05.08 • Belga, La Maison Rubens présente sa nouvelle acquisition, 08.05.08, pg 115 • Belga, Correction La Maison Rubens présente sa nouvelle acquisition, 08.05.08, pg 117 • Belga, Rubenhuis stelt nieuwe aanwinst voor, 08.05.08, pg 335 • Weekend. Knack. Focus - DWM, Rubenshuis stelt nieuwe aanwinst voor, 08.05.08 • De Morgen – Eric Rinckhout, Rubenshuis koopt door Rubens geretoucheerd schilderij aan, 09.05.08, pg 25 • De Tijd, de wijde wereld, 09.05.08, pg 36 • De Standaard – gvds, Rubenshuis verwerft sleutelwerk, 09.05.08, pg 35 • Gazet van Antwerpen – A. Stubbe, Rubens als meester-retoucheur in Rubenshuis, 09.05.08 • De Nieuwe Gazet - VDAA, Rubenshuis stelt nieuwe aanwinst voor, 09.05.08 • Antwerpen.be-nieuwsbrief, Nieuwe aanwinst voor het Rubenshuis, 09.05.08 • Nieuwsbrief Toerisme @ntwerpen, Nieuwe aanwinst Rubenshuis, Nr 4 zomer 2008 • Tertio (MC), Actualia, 04.06.08, pg 12 • Het Volk.be, Rubenshuis stelt nieuwe aanwinst voor, 08.05.08 • Gentenaar.be, Rubenshuis stelt nieuwe aanwinst voor, 08.05.08 • Zita.be (DWM), Rubenshuis stelt nieuwe aanwinst voor, 08.05.08 • De Redactie.be, Rubenshuis stelt nieuwe aanwinst voor, 08.05.08 • De Standaard online - avb, Rubenshuis stelt nieuwe aanwinst voor, 08.05.08 • NetOnline (DWM), Rubenshuis stelt nieuwe aanwinst voor, 08.05.08 • AdValvas.be (DWM), Rubenshuis stelt nieuwe aanwinst voor, 08.05.08 Kunst om 8 • Rif Raf (nl): Kunst om 8, 01.09.08, p. 4 • Weekend (Knack): Muziek in het museum, 10.09.08, p. 8 • Belga: Jongeren nemen ’s avonds twee Antwerpse musea in, 12.09.08, p. 336 • Antenneke: Nieuwe publicaties in STIP, 12.09.08, nummer 28 • Gazet van Antwerpen: Luc Tuymans rockt in het Rubenshuis, 13.09.08, p. 75 • Focus (Knack): Kunst om 8, 17.09.08 • Focus (Knack): Kunst om 8, 17.09.08, p. 8 • Focus (Knack): Party event, kunst om 8, 17.09.08, p. 30 • Focus (Knack): Luc Tuymans; ik heb nog nooit een plaat gekocht, 17.09.08, p. 79 • Metro (nl): Luc Tuymans zingt voor kunst om 8, 19.09.08, p. 13 • Zone 03: Electrobeats in het huis van de meester, 24.09.08, p. 11 • Zone 03: Kunst om 8 – The creative factory, 24.09.08, p. 78 34

• •

Gazet van Antwerpen: Luc Tuymans rockt mee in het Rubenshuis 26.09.08, p. 52 De Morgen: Barock-‘n-roll in Antwerpen, 27.09.08, p. 58

• •

Radio 2- Ochtendpost: Ben van Beneden; interview Kunst om 8, 24.09.08 Studio Brussel: interview Luc Tuymans, Kunst om 8, 23.09.08

• • •

antwerpen.be/eCache, Kunst om 8 in het Rubenshuis 18.09.08 (2x) users.telenet.be/denbrabo/artikels, 22.09.08 pietel.be, Kunst om 8,Rubenshuis, The Creative Factory, 22.09.08

Aanwinsten • ATV: Ben van Beneden; interview over de 5 aanwinsten, 28.11.08 • De Morgen – Eric Rinckhout, Vijf aanwinsten voor het Rubenshuis, 21.11.08 • Het Laatste Nieuws – VDAA, Vijf nieuwe aanwinsten voor het Rubenshuis, 21.11.08 Persbezoeken • Persbezoek Nederlandse magazine Margriet, 3-10 .01.08 • Nihon Television Japan, 07-12.01.08 • The Sunday Times travel magazine, 25-27.01.08 • Persbezoek: Finse krant Helsingin Sanomat, 29.01.08 • Duits Lifestyle magazine, 30.01 – 01.02.08 • Lannoo, 14.02.08 • Magazine Business Traveller (UK),16-19.02.08 • OKRA, 23-24.02.08 • NRC Handelsblad Nederland, 25.03.08 • Persbezoek Amerikaanse magazine Elle Decor, Andrew Ferren, 01-05.04.08 • Amerikaanse filmploeg Burt Wolf Productions programma Travel & Traditions, 08.04.08 • Spaanse krant: Feura de Serie, 09 – 12.04.08 • Pers Toeristisch programma Diamond Diva's: journalisten 3 nederlandstalig; 2 engelstalig; 7 franstalig, 10.04.08 • Chinese filmploeg van FOCUS MEDIA, 22 – 23.04.08 • Persbezoek Denemarken, 28.04.08 • Magazine Condé Nast Spanje, 30.04 - 04.05.08 • Persbezoek Spanje: magazine Lecturas, 08 – 10.05.08 • Persbezoek: USA – freelance Charles Runette, 09.05 tot 11.05.08 • Persbezoek: USA: fotograaf David Sanger, 13-14.05.08 • Reizen magazine NL, 12-14.05.08 • Cruise Europe News magazine, 14.05.08 • Persbezoek: UK, 16.05 - 17.05.08 • Persbezoek Finland (magazines: Bluewings, Matkaopas, Kotivinkk, 04-08.06.08 • Boston Herald USA, voor artikel, 05.06.08 • Stella magazine (wekelijkse bijlage Sunday Times), 06-08.06.08 • Punto Radio, programma LA BUENA VIDA, 12.06.08 • Open Comunicación (locale dagbladen Grupo Vocento), 12.06.08 • Gaceta de los Negocios, 12.06.08 • Historia 16, 12.06.08 • ABC Viajar y los sabados de abc, 12.06.08 35

• • • •

Caprizzio, 12.06.08 Toerisme Vlaanderen, 12.06.08 Reistijdschrift Trends Traveler (de Chinese versie van National Geographic) en de tour operator CYTS, 12.06.08 Persbezoek Daily News: David Handshuh, 12.06.08

2. Opnames • UK filmploeg - INDEPENDENT VODCASTS, 14.06.08 • Magazine MRS Japan, 15.06.08 • Russische TV-ploeg (RBC TV), 15.06- 16.06.08 • Opnames documentaire ‘Zwart Belicht in het Rubenshuis’, filmopnames rond tentoonstelling ‘Black is beautiful’ waarvoor onze Jordaens uitlenen. • Japanse TV-ploeg, 26.06.08 • Persbezoek Amerikaanse reisgids Fodors, 27-29.06.08 • Persbezoek UK persreis, 26 - 29.06.08 • Toerisme India, 27.06.08 • Buenos Aires Herald (Argentië), 29.06.08 • ATV komt ganse dag opnamen maken over het reilen en zeilen in het Rubenshuis, 04.07.08 • TV MINI Tsjechië, 17 – 18.07.08 • Tsjechische TV, 03.08.08 • Opnames voor nieuw culinair programma, Sandra Deakin, 08.08.08 • Persbezoek: Zweden, Jorgen Lind, 22 - 24.08.08 • Update van Italiaanse reisgids ‘Touring Club’, journalisten Rosanna Rando en Secondo Carpanetto • Channel 4: programma Coach Trip, 09.09.08 • Persbezoek: Britse filmploeg Channel 4, 09.09.08 • The Independent UK, 11.09.08 • GIOIA: 1 journalist Giovanni Rivolta, 18.09.08 • Duitse reisgids Reise Know How: Günther Schenk, 17 – 18.09.08 • Persbezoek: UK - Toerisme Vlaanderen Londen, 22.10.08 • HB BILDATLAS (D): fotograaf Rainer Kiedrowski, 23.10.08 • DK Eyewitnees Travel Guides (UK): journalist Adrian Mourby, 09.12 – 10.12.08 • Reisgids: “Dorling Kindersley travel guide, Dan Colwell, 04.012.08 • Persfotograaf Tom Van Cakenberghe, zuid-azië correspondent voor persagentschap Sipa Press Parijs en OnAsia Images Bangkok, 21.12.08 3. Speciaal bezoek • Smt. Meira Kumar, Minister for the Social Justice and Empowerment (India), delegatie, 07.03.08 • Bezoek Franse delegatie (historische huizen) 07.07.08 • Ambassadeur van Fidji, 13.09.08 • Bezoek van de koning van Lesotho op zondag 16.11.08 (geannuleerd)

36

B. Mayer van den Bergh Pers en Media : De Sprakeloosheid der Dinghen. Stillevens – Eric De Vree (27 september 2008 – 4 januari 2009) Datum GESCHREVEN PERS Aug – nov 2008

Medium

Artikel

Amuze nr.20

29.09.2008 29.09.2008 01.10.2008 04.10.2008

Steps City Magazine (ed.Antwerpen) Het Nieuwsblad (ed.Antwerpen) Okra Magazine Gazet van Antwerpen (ed.MetropoolNoord) Passe-Partout (ed.Antwerpen Centrum) Flanders today Het Nieuwsblad (ed.Antwerpen) Bode van Schoten

De Sprakeloosheid der Dinghen. Stillevens Eric De Vree Schitterende stillevens Eric De Vree De Sprakeloosheid der Dinghen. Museum Mayer van den Bergh stelt werk kunstenaar Eric De Vree tentoon Eric De Vree exposeert

22.10.2008 22.10.2008 22.10.2008 28.10.2008 31.10.2008 Nov 2008 Nov 2008 01.11.2008 14.11.2008 19.11.2008 Dec 2008 01.12.2008 01.12.2008 19.12.2008 02.01.2009 23.01.2009 Mrt 2009

Gazet van Antwerpen Omtrent (Davidsfonds) Omtrent (Davidsfonds) Plus Magazine (nl) Gazet van Antwerpen Passe-Partout (ed.Antwerpen Centrum) Amuze nr.21 Feeling Okra Magazine Gazet van Antwerpen Gazet van Antwerpen Gazet van Antwerpen (ed. MetropoolNoord) Atelier

Speeckless things speak for themselves Eric De Vree Museum Mayer van den Bergh – stillevens Eric De Vree Agenda Aankondiging Kunst/Tips : Sprakeloze stillevens Sprakeloze DINGHEN Agenda Stillevens in Mayer van den Bergh Agenda Schilderachtige inspiratie Aankondiging Agenda Agenda District plant expo over Eric De Vree en Nicasius De Keyser Interview met Eric De Vree

ON LINE Sept-okt 2008 24.10.2008 Nov-dec 2008 Nov-dec 2008

www.antwerpen.be Nieuwsbrief Toerisme@ntwerpen @ntenneke Nieuwsbrief Toerisme@ntwerpen Nieuwsbrief Toerisme@ntwerpen www.zone03.be www.zone03.be

Tentoonstelling: Stillevens Eric De Vree Agenda Nieuwe publicaties in STIP De Sprakeloosheid der Dinghen. Stillevens van Eric De Vree agenda Agenda-De sprakeloosheid der dinghen Reactie van een lezer

37

TV 06.10.2008 07.10.2008 23.10.2008

VRT Exqui TV opname ATV

TV journaal laatavond Dag TV

7/1: opname ATV vrouwenportretten 17/3: ATV dagTV interview mat Anne – Lise Lembrechts in verband met Paasrondleidingen 7/4: bloemen en landschapen den Antwerpenaar ATV 2/5: ATV dagTV interview met Martine Meyer in verband met bloemenrondleidingen 13/6: opname ATV achter de schermen 29/9: opname Japans Magazine 5/11: fotoshoot wintercampagne voor winterlandschap Bruegel 2/5: ATV dagTV interview met Martine Meyer in verband met bloemenrondleidingen

38