Is er een groene bubbel?

UNIVERSITEIT GENT

FACULTEIT ECONOMIE EN BEDRIJFSKUNDE

ACADEMIEJAAR 2010 – 2011

Is er een groene bubbel? Masterproef voorgedragen tot het bekomen van de graad van Master in de bedrijfseconomie

Kaat Van de Waeter

onder leiding van

Prof. Johan Albrecht

 

UNIVERSITEIT GENT

FACULTEIT ECONOMIE EN BEDRIJFSKUNDE

ACADEMIEJAAR 2010 – 2011

Is er een groene bubbel? Masterproef voorgedragen tot het bekomen van de graad van Master in de bedrijfseconomie

Kaat Van de Waeter

onder leiding van

Prof. Johan Albrecht

 

Vertrouwelijkheidsclausule

 

 

  Ondergetekende  verklaart  dat  de  inhoud  van  deze  masterproef  mag  geraadpleegd  en/of   gereproduceerd  worden,  mits  bronvermelding.       Kaat  Van  de  Waeter

 

Dankwoord  

Het opzet van deze masterproef is het nagaan of er al dan niet sprake is van een ‘groene bubbel’. Het was voor mij een bijzonder leerrijke ervaring om mijn kennis met betrekking tot dit onderwerp uit te breiden. De uiteindelijke weergave van deze masterproef is slechts een resultaat van een lang proces van aftasten en opzoeken. Hierbij was de leiding van mijn promotor een enorme steun. Mijn bijzondere dank gaat bijgevolg voornamelijk uit naar Prof. J. Albrecht. Dit voor de kans die hij me geboden heeft me in dit onderwerp te verdiepen. Daarnaast gaat ook veel dank uit naar Ruben Laleman voor zijn verbeteringen, zijn kritische evaluatie en vooral zijn goede raad en tips die me op het juiste spoor brachten. Ten slotte, en zeker niet als minste, bedank ik mijn ouders voor de kans die ze me geboden hebben mijn opleiding als master in de bedrijfseconomie af te maken. Meer specifiek gaat bijzondere dank uit naar mijn vader voor zijn kritische blik die een meerwaarde bood bij het opstellen en nalezen van de thesis. Kaat Van de Waeter, 24 mei 2011

 

 

Inhoudsopgave

INLEIDING  .......................................................................................................................................................  2   1. EEN KREET OM HERNIEUWBARE ENERGIE  ..............................................................................  3   1.1  DE  CONTEXT  WAARIN  HERNIEUWBARE  ENERGIE  ZICH  VOORTBEWEEGT  ..........................................................  4   1.2 DE GREEN NEW DEAL  ...............................................................................................................................................  7   1.3.  INVLOED  VAN  RECENTE  GEBEURTENISSEN  ............................................................................................................  9   1.3.1  De  Arabische  lente  ...............................................................................................................................................  9   1.3.2  Fukushima  ...........................................................................................................................................................  10   2. DE BUBBEL ECONOMIE  .....................................................................................................................  12   2.1 WAT DE GESCHIEDENIS ONS LEERT  ..................................................................................................................  13   2.2 HOE EEN BUBBEL ONTSTAAT  .............................................................................................................................  18   2.3  DE  PSYCHOLOGIE  DIE  ACHTER  DE  BUBBEL  SCHUILGAAT  ...................................................................................  23   3. DE BUBBEL EN ZIJN KENMERKEN  ..............................................................................................  27   3.1 DE AFGELEIDE KENMERKEN  ...............................................................................................................................  28   3.2 SAMENVATTEND SCHEMA  ..................................................................................................................................  31   4. DE SUBSIDIEPOLITIEK VAN VERSCHILLENDE LANDEN EN REGIO’S VOOR GROENE TECHNOLOGIE  .......................................................................................................................  33   4.1  EEN  SPRONG  NAAR  HET  KEYNESIANISME  ............................................................................................................  35   4.2  DE  SUBSIDIEPOLITIEK  OVER  DE  VERSCHILLENDE  REGIO’S  HEEN  .....................................................................  37   4.2.1 Europa  ...................................................................................................................................................................  37   4.2.2 De Verenigde Staten  .........................................................................................................................................  44   5. FINANCIERING HERNIEUWBARE ENERGIESECTOR  ..........................................................  47   5.1 SCHULDFINANCIERING  .........................................................................................................................................  48   5.2 RISICOKAPITAAL  ....................................................................................................................................................  51   6. VOORBEELDEN UIT DE PRAKTIJK  ..............................................................................................  53   6.1  VESTAS  WIND  SYSTEMS  (DENEMARKEN)  ............................................................................................................  54   6.2 ENFINITY (BELGIË)  ................................................................................................................................................  58  

  I  

6.3 ENEL GREEN POWER (ITALIË)  ...........................................................................................................................  60   6.4 EDP RENOVAVEIS (PORTUGAL)  .......................................................................................................................  62   7. IS ER EEN GROENE BUBBEL?  .........................................................................................................  65   7.1 HET MINSKY-MODEL  ............................................................................................................................................  66   7.1.1 Stadium 1  ..............................................................................................................................................................  67   7.1.2 Stadium 2  ..............................................................................................................................................................  69   7.1.3 Stadium 3  ..............................................................................................................................................................  71   7.1.5 Stadium 5  ..............................................................................................................................................................  72   7.2  EEN  OVERZICHT:  SAMENVATTEND  SCHEMA  GEBASEERD  OP  HET  MODEL  VAN  MINSKY  ..............................  74   7.3 PREVENTIEMAATREGELEN  ..................................................................................................................................  76   7.3.1 De nood aan een stabiel investeringsklimaat  .......................................................................................  76   7.3.2  De  nood  aan  een  stabiel  beleid……………………………………………………………………………………77   7.3.3 Het streven naar winstbejag en economisch nut  ...................................................................................  77   8.  HET  ANTWOORD  .....................................................................................................................................  79   8.1  VERANTWOORDING  ..................................................................................................................................................  81   8.2  ALTERNATIEVEN?  .....................................................................................................................................................  82   9.  BESLUIT  ......................................................................................................................................................  85   10. LITERATUURLIJST  ............................................................................................................................  86  

  II  

Lijst met figuren

FIG.  2.1:  TOONT  DE  KOERSSTIJGING  VAN  DE  INTERNET-­‐  EN  TECHNOLOGIEAANDELEN  OVER  DE  PERIODE  1995-­‐ 2004  (DE  GRAUWE,  2006).  ..............................................................................................................................................  14  

  FIG.  2.2:  TOONT  HET  VERLOOP  VAN  DE  AANDEELKOERSEN  OVER  DE  PERIODE  1990-­‐2002  (DE  GRAUWE,   2006).  ....................................................................................................................................................................................  15  

  FIG.  2.3:  TOONT  DE  TOENAME  VAN  DE  VASTGOEDPRIJZEN  IN  DE  VERENIGDE  STATEN  TUSSEN  1987  EN  2009   (POWELL,  2010).  .................................................................................................................................................................  16  

  FIG.  4.1:  PLAATS  DE  BELANGRIJKSTE  KENMERKEN  VAN  EEN  REGULIERE  MARKT  TEGENOVER  DEZE  VAN  DE   HERNIEUWBARE  ENERGIESECTOREN  (OXFORD  RESEARCH,  2010).  ...........................................................................  34  

  FIG  4.2:  GEEFT  HET  STIJGEND  AANDEEL  AAN  UITGEGEVEN  GROENESTROOMCERTIFICATEN  IN  VLAANDEREN   WEER  (VREG,  2011).  .........................................................................................................................................................  41  

  FIG.  4.3:  TOONT  DE  STIJGENDE  ENERGIECONSUMPTIE  GEWONNEN  UIT  DUURZAME  ENERGIEBRONNEN  AAN   (BÖHME,  2010).  ...................................................................................................................................................................  43  

  FIG.5.1:  TOONT  DE  FREQUENTIE  VAN  DE  VERSCHILLENDE  FINANCIERINGSBRONNEN  AAN  DIE  BEDRIJVEN  IN  DE   HERNIEUWBARE  ENERGIESECTOR  AANWENDEN  IN  HET  BEGIN  VAN  HUN  OPSTARTCURVE  EN  VERDEROP  (EIM  EN  

OXFORD  RESEARCH,  2011).  ...............................................................................................................................................  48  

  FIG.5.2:  TOONT  DE  TOENAME  AAN  VAN  RISICOKAPITAAL  DAT  IN  EUROPA  WERD  GEÏNVESTEERD  IN  SCHONE   ENERGIE  (OXFORD  RESEARCH,  2011).  ............................................................................................................................  52  

  FIG.  6.1:  TOONT  DE  STIJGING  IN  WERKGELEGENHEID  AAN  BINNEN  DE  WINDTURBINEONDERNEMING  VESTAS  EN   DIT  OVER  HET  TIJDSINTERVAL  1986-­‐2008  (VESTAS,  2011).  ....................................................................................  55  

  FIG.  6.2:  TOONT  DE  STIJGING  IN  WERKGELEGENDHEID  MEER  SPECIFIEK  VOOR  DE  JAREN  2006-­‐2010  (VESTAS,   2010).  ....................................................................................................................................................................................  55  

    III  

FIG.6.3:  TOONT  DE  STIJGING  AAN  INKOMSTEN  AAN  BINNEN  DE  WINDTURBINEONDERNEMING  VESTAS  EN  DIT   OVER  HET  TIJDSINTERVAL  1986-­‐2008  (VESTAS,  2011).  ...........................................................................................  56  

  FIG  6.4:  GEEFT  EEN  OVERZICHT  VAN  DE  INKOMSTEN  EN  HET  EBIT  VAN  VESTES  OVER  DE  TIJDSPANNE  2006-­‐ 2010  (VESTAS,  2010)  ........................................................................................................................................................  57     FIG.  6.5  :  GEEFT  EEN  SAMENVATTING  VAN  DE  WERKING  VAN  ENEL  GREEN  POWER  MET  BETREKKING  TOT  DE   VERWORDEN  RESULTATEN  ……………………………………………………………………………………………………...…60  

  FIG.  6.6  :GEEFT  EEN  SAMENVATTING  VAN  DE  FINANCIËLE  SITUATIE  VAN  ENEL  GREEN  POWER…………………61  

  FIG.  6.7:    GEEFT  EEN  SAMENVATTING  VAN  DE  FINANCIËLE  SITUATIE  VAN  EDP  RENOVAVEIS  (EDP   RENOVAVEIS,  2010).  ...........................................................................................................................................................  63  

  FIG.  6.8:  GEEFT  ENKELE  SOCIALE  INDICATOREN  WEER  DIE  DE  GROEI  VAN  DE  ONDERNEMING  AANTONEN  (EDP   RENOVAVEIS,  2010).  ...........................................................................................................................................................  64  

  FIG.  7.1:  GEEFT  DE  HERNIEUWBARE  ENERGIEBEDRIJVEN  WEER  VOLGENS  HUN  OPRICHTINGSJAAR   (DEPARTEMENT  LEEFMILIEU,  NATUUR  EN  ENERGIE,  2010).  .....................................................................................  66  

  FIG.  7.2:    GEEFT  DE  VERWACHTINGEN  INZAKE  DE  TEWERKSTELLING  BINNEN  HERNIEUWBARE   ENERGIEBEDRIJVEN  OP  KORTE  TERMIJN  WEER  (DEPARTEMENT  LEEFMILIEU,  NATUUR  EN  ENERGIE,  2010)  ..  69  

  FIG.  7.3:  GEEFT  DE  VERWACHTINGEN  INZAKE  DE  TEWERKSTELLING  BINNEN  HERNIEUWBARE   ENERGIEBEDRIJVEN  OP  LANGTE  TERMIJN  WEER  (DEPARTEMENT  LEEFMILIEU,  NATUUR  EN  ENERGIE,  2010)  70  

  FIG.  7.4:    GEEFT  HET  INDICATIEVE  GROEIPAS  WEER  SPECIFIEK  VOOR  BELGIË  VOOR  HET  PERCENTAGE   HERNIEUWBARE  ENERGIE  IN  DE  ELEKTRICTEITSPRODUCTIE,  TRANSPORT  EN  DE  WARMTEPRODUCTIE  (OVED,  

2011)  .....................................................................................................................................................................................  71  

 

  IV  

Lijst met tabellen   TABEL.  1.1:  GEEFT  DE  STIJGING  VAN  DE  AANDELEN  WEER  VAN  EEN  AANTAL  GROTE  EUROPESE  BEDRIJVEN  DIE   ACTIEF  ZIJN  IN  BIOMASSA,  ZONNE-­‐  EN  WINDENERGIE  ACTIVITEITEN  SINDS  DE  TSUNAMI  IN  JAPAN  11  MAART  

2011(  SCHUCKINK  KOOL,  2011).  .....................................................................................................................................  10  

  TABEL  2.1:  TIEN  POTENTIËLE  BUBBELS  (POWELL,  2010).  .......................................................................................  17     TABEL  5.1:  GEEFT  DE  STIJGING  VAN  DE  AANDELEN  WEER  DIE  KBC-­‐BANK  TOEPASTE  OP  ZIJN  GROENE  LENINGEN   IN  2009  (SPAARGIDS,  2009)  ……………………………………………………………………………………………………..49  

               

   

  V  

Is  er  een  groene  bubbel?  

  1  

Inleiding De aandacht voor de groene energiesector is momenteel enorm groot. In het kielzog van de crisis wordt veel werkgelegenheid verwacht in de groene ecnonomie. De markt van de hernieuwbare energie heeft zich de laatste jaren dan ook sterk weten uit te breiden. Deze groeimarkt lokte veel investeerders en leveranciers. Maar is investeren in deze energievorm wel zinvol? Want duiden de bestaande hoogggespannen verwachtingen niet op een ‘groene bubbel’? Dit is was deze masterproef nagaat. Om na te gaan of er al dan niet sprake is van een een ‘groene bubbel’ wordt eerst de context gegeven waartegen de groene beweging zich afzet. Vervolgens wordt dieper ingegaan op bubbels uit verleden met hun typische kenmerken. Het zijn deze kenmerken en de psychologie die achter de bubbel schuilgaat die worden afgeleid om op te treden als dé typerende karakteristieken van een bubbel. Aansluitend worden deze kenmerken geplaats in het model van Minksy dat de levenscyclus van een bubbel weergeeft. Dit model doet uiteindelijk dienst als referentiekader bij het nagaan van het bestaan van een ‘groene bubbel’. Om dit model correct in te vullen is er nood aan een omschrijving van de financiering van de hernieuwbare energiesector. Bijgevolg komt de subsidiepolitiek, het systeem van schuldfinanciering en risicokapitaal aan bod. Daarnaast worden er om de bevindingen te staven enkele groene voorbeeldondernemingen onder de loep genomen. Tot slot vindt de eindelijke analyse door vergelijking van de huidige situatie met de afgeleide kenmerken van een bubbel plaats. Hieruit wordt geconcludeerd dat de huidige groene economie veel kenmerken heeft die wijzen op een groene bubbel. En het kan wel eens zijn dat deze groene bubbel binnenkort barst.

  2  

1. Een kreet om hernieuwbare energie Courant gebruikte Amerikaanse definitie van hernieuwbare energie (Criekemans, 2011, p. 10): “Energy sources that are naturally replenishing but flow limited. They are virtually inexhaustible in duration but limited in the amount of energy that is available per unit of time. Renewable energy sources include: biomass, hydro, geothermal, solar, wind, ocean thermal, wave action and tidal action.” Europese definitie hernieuwbare energie (Criekemans, 2011, p. 10): “All natural energy flows that are inexhaustible (i.e., renewable) from an anthropogenic point of view: solar radiation; hydropower; wind; geothermal; wave, and tidal energy; and biomass.” In de meeste delen van de wereld neemt de energievraag exponentieel toe als gevolg van de industrialisatie. Deze stijgende vraag naar energiebronnen gaat samen met de kreet om hernieuwbare energie, waarbij hernieuwbare energie de bron bij uitstek is, en in principe onuitputtelijk en CO2-neutraal (De Vits, 2008). Het begrip hernieuwbare energie is sterk tegengesteld aan de niet-hernieuwbare energiebronnen, zoals : aardolie, aardgas, steenkool enzovoort. Kenmerkend voor deze bronnen is dat de energie wordt opgewekt door verbranding. Dit is een niet-omkeerbaar proces, vandaar de benaming niet-hernieuwbare energiebronnen. Als gevolg van de verbranding worden de eindige bronnen uitgeput. De zoektocht naar een alternatieve, hernieuwbare manier van energie opwekken, is geopend. Onder hernieuwbare energiebronnen valt in principe elke drager van energie die niet uitgeput kan worden door gebruik (Criekemans, 2011). De voorbeelden van hernieuwbare energie en de zoektocht naar die energie zijn nu reeds talrijk. Begrippen als groene stroom, windmolens, zonnepanelen, stijgende olieprijzen, (groene)stroomcertificaten, C02-uitstoot en de Kyotonormen horen we tegenwoordig overal. De groene notie valt niet meer weg te denken, het klimaat- en energiedebat in Europa is ‘hot’ (De Vits, 2008).

  3  

1.1 De context waarin hernieuwbare energie zich voortbeweegt Momenteel is de industrie voor het grootste deel (nog) afhankelijk van fossiele brandstoffen. Meer en meer wordt de trend gevoed om extra aandacht te geven aan energiebronnen die ten dienste staan van minder olieafhankelijkheid. De zoektocht naar alternatieve energiebronnen die hetzelfde resultaat met zich kunnen teweegbrengen, is geopend. De reden die hierachter schuilt is de bezorgdheid om die olie. Olie is immers geen onuitputtelijke energiebron waardoor de vraag rijst hoe de industrie er zou kunnen uitzien als er geen olie meer beschikbaar is? Of wat als deze olie (onbetaalbaar) duur wordt? Deze vragen leven en zorgen ervoor dat er in hogere mate gedacht wordt in termen van 'cleantech' of duurzame energie (Huysmans en Desmet, 2009). De noodzaak van de ontwikkeling van energiebesparende of toch een energie-efficiënte economie leeft. De bedreigingen van klimaatveranderingen en de hoge olieprijs maakt dat zorgen omtrent energieverbruik nu ook meer en meer in het bewuste treden bij de bevolking. Waar voorheen eerder de overheid via allerhande media de consument poogde te bereiken, is de aandacht voor een groene, duurzame levenswijze nog nooit zo groot geweest onder de gewone consumenten (Lifset, 2009). Het is niet onwaarschijnlijk te stellen dat de economische crisis van 2008 heeft geleid naar dit andere type van wereldeconomie waarbij men meer gaat focussen op de ontwikkeling van duurzame, ecologische energie. We bewegen ons stilaan naar een groene economie toe. Hierbij dient de overheid als leidraad, dit door het opstellen van programma's die in dienst staan van de bescherming van de globale omgeving en de hernieuwbare energiesector promoot. Zo kan de overheid zorgen voor de promotie van (kleine) groene wagens, de bevolking bewust maken van de uitsterving van bedreigde diersoorten, eenieder er attent op maken dat men de afbraak van het regenwoud een halt dient toe te roepen enzovoort. Het is de financiële crisis van 2008 die het startsein heeft gegeven voor wat de hoofdproblematiek van deze eeuw zal worden, namelijk de zoektocht naar en de opbouw van een wereld gericht op het gebruik van hernieuwbare energie. Vanaf Wereldoorloog II tot 2008 is de productie van olie blijven stijgen, samengaand met eveneens een continue prijsstijging van de fossiele brandstoffen (Lane, 2010). Het jaar 2008 was het jaar van de oliebubbel. Ten gevolge van de oliebubbel van 2008 zijn de energiekosten nog sterker toegenomen wat zich eveneens vertaalde in een toename van de kostprijs van voedingswaren. Voor de consument werd het bijgevolg steeds moeilijker hun auto vol te tanken, hun huis te verwarmen en te

  4  

voorzien in de primaire basisbehoeften. De consequentie hiervan is dat vele consumenten hun gewoonten veranderden wat betreft energiegebruik. Deze ontwikkeling brengt met zich mee dat meer energiebevoorraders gaan zoeken naar nieuwe, goedkopere, duurzamere vormen van energie om aan die vraag te kunnen voldoen. Alternatieve energiebronnen treden steeds meer op de voorgrond (Tokic, 2010). Echter niet enkel de prijsstijging van de energie geleverd uit de winning van fossiele brandstoffen zorgt voor een veranderende mentaliteit. Ook de gevolgen die gepaard gaan met de winning van energie uit de verbranding van fossiele brandstoffen baren zorgen. De uitstoot van deze CO2-gassen zorgt voor de geleidelijke opwarming van de aarde. De mensheid blijkt met andere woorden te vervallen in een economie die gestoeld is op dure energie .En het is net die dure energie die op zijn beurt de oorzaak van de opwarming van de aarde. De enige manier om een alternatieve levenswijze te ontwikkelen, is door te bewegen naar een wereld waarin schoner energieverbruik gepropageerd wordt (Lane, 2010). Tegelijkertijd worden we door onze afhankelijkheid van olie steeds afhankelijker van dubieuze regimes die onze democratische westerse normen niet steeds hoog in acht nemen (Criekemans, 2011). Om deze verschillende redenen een halt toe te kunnen roepen, dienen alle economische sectoren de taak op zich te nemen om op een meer efficiënte manier om te springen met energiebronnen, grondstoffen en de natuurlijke omgeving in het algemeen (Albrecht, 2010). We worden dus geconfronteerd met een overbelasting van de natuur, die leidt tot een klimaatcrisis en een leegloop van fossiele energiebronnen. Deze crisissen kunnen beklaagd worden, maar eerder moeten ze worden gezien als een opportuniteit om onze economische en sociale systemen te transformeren naar een model dat een stabiele en houdbare toekomst nastreeft en zelfs aanbiedt. Zo’n systemen zijn gestoeld op groene, hernieuwbare energie. Van groene, duurzame energie bestaat geen rechtlijnige definitie, maar het houdt de sectoren in die gericht zijn op het efficiënt gebruik van energie, op de productie van hernieuwbare energie en te maken hebben met duurzaam transport of waterbevoorrading. Wat nu reeds duidelijk is, is dat het aandeel van groene economie steeds groter wordt. In Europa alleen al werken zo'n 3, 4 miljoen mensen binnen ecologische industrieën en over de hele wereld geven overheden fiscale voordelen uit om hun economieën te stimuleren, dit als antwoord op de economische en financiële crisis (O’Ferral, 2009). Enorme hoeveelheden geld worden over de hele wereld in de economie gepompt. Veel van dit geld wordt gebruikt om financiële instellingen uit de   5  

nood te helpen, maar ook groene investeringen worden momenteel beschouwd als een belangrijk onderdeel van de algemene economische stimuleringsmaatregelen. Zo blijkt uit onderzoek van de UNEP dat ruimschoots 33 procent van de stimuleringsmaatregelen wordt gealloceerd in groene investeringen. De wereld staat met andere woorden op een keerpunt weg van een inefficiënte economie naar een groene op efficiënte met energie omspringende economie. De transformatie die daarmee gepaard gaat, namelijk van ons huidige energieproductie en -opslagsysteem naar een meer ecologische industrie, is het belangrijke doel van de 'green new deal' (O’Ferral, 2009).

  6  

1.2 De green new deal De ‘green new deal’ doet denken aan de ‘new deal’ die zijn ontstaan vond tijdens de economische crisis van de jaren 30. Bij het maken van de referentie naar die specifieke periode is het noodzakelijk ook de hoofdfiguur erbij te betrekken. De Britse econoom John Maynard Keynes was de grote inspirator. Keynes pleitte voor overheidsinversteringen ter bestrijding van de economische recessie en ter stimulatie van de economische groei. Deze enorme uitgaven van de overheid zouden vervolgens, als de economie weer in volle bloei is, terug ongedaan worden gemaakt. Onder dit gedachtengoed van Keynes lanceerde Roosevelt in de Verenigde Staten een uitgavenprogramma van 5 miljard dollar om de koopkracht een duw in de rug te geven (Bos, 2009). De ‘green new deal’ omvat een resem aan projecten die de Amerikaanse economie na de crisis opnieuw een boost moesten geven. De hoofdpunten die dit plan aanhaalt zijn: 1) Een drastische verlaging van het energieverbruik nastreven door de invoer van bepaalde normen voor energieprestaties van gebouwen en activiteiten. 2) Stimuleringsmaatregelen ten aanzien van consumenten. 3) Een beleid dat de maarschappelijke- en milieukosten die gepaard gaan met de CO2 uitstoot doorrekent naar de consumenten. Deze redenering vindt tevens meer en meer ingang in Europa. De Engelsman Richard Murphy bijvoorbeeld, directeur van de Engelse N.G.O. ‘Finance for the Future’, wou via omvangrijke investeringen in het isoleren van gebouwen en het lokaal opwekken van energie, een veilige bestemming creëren voor de spaargelden, nieuwe werkgelegenheid creëren en een boost geven aan de economie. De bedoeling was om via de combinatie die meer groen, meer groei en meer banen nastreeft een antwoord te bieden op maar liefst drie crisissen die zich quasi ter gelijker tijd voordeden: een klimaatcrisis, de kredtietcrisis en de continue crisis waarbij olie een steeds schaarser wordende energiebron is (Groenlinks, 2009). Dat dit gedachtengoed degelijk ingeburgerd raakt onder de bevolking blijkt uit cijfergegevens.

  7  

Waar in 2009 slechts negen procent van onze verbruikte energie van hernieuwbare energiebronnen kwam, wil de Europese Unie dit aandeel doen stijgen tot ruim 20 procent in 2020. Op die manier wil men een halt toe roepen aan het steeds stijgende verbruik van fossiele brandstoffen en de uitstoot van CO2-gassen. Dit zou neerkomen op een reductie van het verbruik van fossiele brandstoffen tot meer dan 300 miljoen ton per jaar en een reductie van CO2-uitstoot tot meer dan 900 miljoen ton. Beide samen komen overeen met het equivalent van onder andere 450 miljoen auto’s die van de weg worden gehaald. Tevens zou deze ommekeer ongeveer 2 miljoen nieuwe werkplaatsen met zich meebrengen (O’Ferral, 2009). Naast al deze positieve ideëen moet er evenzeer rekening gehouden worden met enkele kritische punten. Vanuit linkse hoek wordt gewaarschuwd dat de green new deal sterk begint te lijken op een groene bubbel. Sterker nog, men deinst niet terug om de vergelijking te maken met een ecodictatuur. Van een ecodictatuur zou immers sprake zijn indien men zich enkel concentreert op klimaatmaatregelen, maar daarbij de achterliggende economische mechanismen (zoals er zijn: het winststreven, de nadruk op consumptie en werk) niet gaat veranderen. Het gevolg van dit alles is dat er zich een groene crisis kan gaan voordoen indien men niet oplet. Want financiële stimuleringsmaatregelen kunnen tot een bubbel leiden indien een al te ruim stimuleringspakket tot hoge inflatie leidt wanneer de economie zich herstelt (Groenlinks, 2009). De aandacht voor een groene levenswijze is desalniettemin nog nooit zo groot geweest. Maar kan deze rijzende aandacht voor ‘groene technologie’ wel overleven in een wereld die momenteel in een economische recessie zit (Lifset, 2009)?

  8  

1.3. Invloed van recente gebeurtenissen De oproer in de Arabische landen die de olieprijs de hoogte heeft ingeduwd en de ramp van 11 maart 2011, waarbij een tsunami Japan overspoelde met alle gevolgen vandien, hebben het debat over energievoorziening in de westerse economieën terug prominent op de politieke agenda geplaatst. De Duitse regering herbekijkt haar positie tegenover kernenergie; in de Verenigde Staten kondigde president Barack Obama een bijsturing van het heersende energiebeleid aan enzovoort. Hand in hand met deze gebeurtenissen wordt de ontwikkeling van hernieuwbare energiebronnen opnieuw sterk geaccentueerd (Michielsen, 2011).

1.3.1  De  Arabische  lente   De recente protesten in de Arabische wereld joegen de olieprijs immers sterk de hoogte in. We betaalden sinds juli 2008 nog nooit zoveel voor een vat ruwe olie en in dat kielzog volgen uiteraard ook de stookolie- en dieselprijzen. Het is omdat de prijs van een vat olie het spel van vraag en aanbod volgt dat deze prijs fluctueert met de macro-economische context. Libië is bijvoorbeeld voor bijna 2 procent verantwoordelijk voor de wereldwijze toevoer van olie, voor Europa is het zelf een van de belangrijkste energieleveranciers. De repressie in de Noord-Afrikaanse landen voeden de vrees dat de energiebevoorrading van het Westen in gedrang kan komen. Helaas blijft de vraag naar olie groot met alle gevolgen van dien: een hallucinant hoge olieprijs (Van den Abeele, 2011). De westerse reacties op de democratische opstanden in de Arabische wereld kunnen gemakkelijk verklaard worden met het begrip ‘de oliewereld’. Het westen dat zo afhankelijk is van de toevoer van olie geeft een dictator met veel olie die tevens een betrouwbare klant is de vrije hand (Chomsky, 2011). De beste oplossing lijkt de bemoeienissen uit te laten. De vrees voor een eventuele opschorting van de olietoevoer is immers te groot. Onze ongewenste afhankelijkheid van dubieuze regimes die onze westerse democratische normen niet te hoog in acht nemen en de daarmee gepaard gaande problemen blijft groot. De gebeurtenissen in de Noord-Afrikaanse landen betekende voor het Westen nogmaals een wake-up call om zich toe te leggen in de zoektocht naar alternatieve energiebronnen die een niet-afhankelijkheid prediken. Sterker nog, de Engelse activist Alexander Dunn omschrijft de Arabische lente als het einde

  9  

van het olietijdperk (Benhali, 2011).

1.3.2  Fukushima   Het is de tsunami van 11 maart 2011, met een direct gevolg voor de kerncentrale in Fukushima, die de discussie over veiligheid van de kernenergie heeft doenheroplaaien. Energie langer blijven opwekken in kerncentrales ligt politiek gevoeliger dan ooit. Tevens biedt het opwekken van energie uit conventionele bronnen (olie, gas en steenkolen) geen oplossing voor de langere termijn. De fossiele brandstoffen worden uitgeput en de CO2uitstoot moet wereldwijd een halt toegeroepen worden. De gebeurtenissen in Japan zijn aldus in het voordeel van de hernieuwbare energiesector, zo blijkt uit cijfergegevens. De aandelen van bedrijven gespecialiseerd in hernieuwbare energie zijn sinds de tsunamie en de aardbeving gestegen (Schuckink Kool, 2011). Aandeel

Marktkapitalisatie Stijging sinds 11 maart 2011

EDP Renovaveis (Portugal)

4,4 miljard euro

14,6 %

Enel Green Power (Italië)

9,8 miljard euro

13,8 %

Verbund AG (Oostenrijk)

10,8 miljard euro

24,6 %

Vestas Wind Systems (Denemarken) 6,1 miljard euro

27,8%

  TABEL.  1.1:  geeft  de  stijging  van  de  aandelen  weer  van  een  aantal  grote  Europese   bedrijven  die  actief  zijn  in  biomassa,  zonne-­‐  en  windenergie  activiteiten  sinds  de   tsunami  in  Japan  11  maart  2011(  Schuckink  Kool,  2011).   Voor velen worden de gebeurtenissen in Japan gezien als een aanleiding tot het nemen van beslissingen ter ondersteuning van propere, lokale en uitstootvrije hernieuwbare energie. Door   10  

te kiezen voor hernieuwbare energie kan een uitweg worden gevonden voor onze risicovolle afhankelijkheid van buitenlandse fossiele brandstoffen en nucleaire energie (Van Hamme, 2011). Er is geen weg meer terug. De stijgende energieprijzen ( en met de recente kernramp in het achterhoofd) leiden volgens sommigen onherroepelijk naar een belangrijke groei-impuls ten voordele van hernieuwbare energie (Corthouts, 2011).

  11  

2. De bubbel economie

“A bubble can be seen as an upward price movement over an extended range that then implodes” (Kindleberger, 1978, p. 16). “A bubble may be defined loosely as a sharp rise in the price of an asset or a range of assets in a continuous process, with the initial rise generating expectations of further rises and attracting new buyers – generaly speculators interests in profits from trading in the asset rather than its use or earnings capacity”(Eatwell et al.,1987, p. 281). “A speculative bubble exists when the price of something does not equal its market fundamentals for some period of time for reasons other than random shocks” (Rosser, 2000, p. 107). Naast deze definities wordt met betrekking tot de bubbeleconomie de vergelijking gemaakt met het verhaal van de krekel en de mier. In dit verhaal vertoont de mier kenmerken zoals: ordelijk en gedisciplineerd te werk kunnen gaan. Dit in tegenstelling tot de karakteristieken van de krekel, die leeft er maar op los, net alsof de goede tijden nooit zullen keren. De krekel stelt zich nooit de vraag wat de toekomst zou kunnen brengen. Tot op de dag dat de ellende begint (Bultnick, 2009). In wat volgt wordt het fenomeen van een bubbel economie aan de hand van verschillende voorbeelden nader toegelicht. Het ontstaan, de kenmerken en de psychologie die achter de economische bubbels schuilt worden aan de tand gevoeld.

  12  

2.1 Wat de geschiedenis ons leert Crisissen en bubbels zijn er altijd al geweest en zullen ook altijd blijven bestaan. De financiële economie is er dankzij de kredietverlening al meerdere malen in geslaagd een slabakkende economie uit de nood te helpen. Door de instroom van liquide middelen werden impulsen gegenereerd ten voordele van reformering van economische groei. Maar, het is net deze gang van zaken die gepaard gaat met het ontstaan van economische bubbels, ook wel zeepbellen genoemd. Reeds in de achttiende eeuw deed zich in Frankrijk al zo’n bubbel voor. John Law werd toen door de Franse regering gevraagd de financiële sector in Parijs uit te bouwen. Wat Frankrijk toen nog niet zag, was dat John Law door aan die vraag te voldoen een bubbel in gang zette die de Franse spaarder niet zo snel meer zou vergeten. Via John Law investeerden de mensen hun spaargelden in de Franse kolonie genaamd ‘Louisiana’. Echter, toen die kolonie onvruchtbaar leek, spatte de bubbel uit elkaar (Mouton, 2008). In de jaren ’90 was er sprake van een ‘internet- en technologieaandelen bubbel’. Het Internet was toen, en zoals nu opnieuw blijkt uit de hoge waardering van de sociale netwerksites, een ideale voedingsbodem voor rages. Waarbij het begrip ‘rage’ staat voor een situatie waarin vele mensen een bepaalde technologie gaan adopteren met overdreven ijver (Walden en Browne, 2006). De sector van het internet en technologie ontwikkelde zich in de jaren ’90 flagrant sneller dan de rest van de aandelen markten. Het gevolg was dat in enkele jaren tijd de technologieaandelen in waarde vertienvoudigden. Het geloof onder de mensen leefde dat de beste manier om je geld te investeren via de aandelenmarkt van de technologie was en iedereen wou wel van dat succes meegenieten. Niemand wou toegevan dat deze hoge aandeelprijzen eerder een teken waren van waanzin van van natuurlijke met de markt meegaande groei. Dit geloof bleef zich manifesteren tot in 2001 toen aan dit mooie liedje abrupt een einde kwam. Het gevolg was dat de internet- en technologieaandelen die tot eind 2000 op hun hoogepunt stonden, sterk daardelen en in 2002 zelf terug gedrongen waren tot hun niveau van voor 1998 (De Grauwe, 2006 & Walden en Browne, 2006). Figuur 2 toont deze aanvankelijke koersstijging en de daarop volgende koersdaling van de technologie- en internetaandelen, startend in 1995 tot midden 2004.

  13  

  FIG.  2.1:  toont  de  koersstijging  van  de  internet-­‐  en  technologieaandelen  over  de   periode  1995-­‐2004  (De  Grauwe,  2006).   Dit fenomeen doet zich niet enkel voor binnen de aandelenmarkt. Ook andere markten kunnen hiervan het slachtoffer worden. De wisselmarkt, bijvoorbeeld, maakte in de jaren ’90 hetzelfde mee met de dollarbubbel als gevolg. Door tal van gelanceerde theorieën, die de mensen moesten doen geloven dat de Verenigde Staten enkel één stap verwijderd stond om een tijdperk van supereconomische mogelijkheden in te treden, leek de ‘American dream’ werkelijkheid te worden. Euforie onder de bevolking, door sommigen zelf massahysterie genoemd, vierde zege. Met andere woorden: ‘la vie en rose’ werd geleefd! Tot rond de periode 2001-2002 het steeds duidelijker werd dat de welverspreide theorieën eerder opgeblazen sprookjes waren dan dat het ging om een correcte economische assumptie. De dollarbubbel spatte uit elkaar… Figuur 2.2 toont hoe de dollarbubbel groeide om uiteindelijk abrupt tot zijn einde te komen. (De Grauwe, 2006).

  14  

FIG.  2.2:  toont  het  verloop  van  de  aandeelkoersen  over  de  periode  1990-­‐2002  (De   Grauwe,  2006).   Naast deze bekende dollarbubbel en internet- en technologiebubbel in de Verenigde Staten bracht ook de meer recente vastgoedbubbel heel wat opschudding. Op minder dan één jaar tijd steeg de waarde van de huizen in de strook tussen Boston en Washington met meer dan 15 procent (Peter, 2005). Deze stijging bleek in combinatie met de lage hypotheekrentes, die ingevoerd werden na de economische recessie van 2001, falikant te zijn. Ze leidden immers tot de expansie van de kredieten en een steeds groter wordende toestroom aan liquiditeiten (De Grauwe, 2008). Deze fenomenen vormden de voedingsbodem voor een bubbel. Tevens doet dit fenomeen denken aan het verschijnsel ‘irrationele exuberantie’. Dit verschijnsel manifesteerde zich in de gedachten van de koper. Deze dacht per slot van rekening dat zijn inkomen door de aankoop van vastgoed ging blijven stijgen. Helaas viel de werkelijkheid een stuk minder rooskleurig uit (Peter, 2005). De lange periode van lage intrest creëerde de barsten die later hebben geleid tot de ineenstorting van de vastgoedmarkt (De Grauwe, 2008). Allen Fishbein van de consumentenfederatie van Amerika vergelijkt deze situatie met een stoelendans waarbij bepaalde kopers immers vreemd gaan opkijken als ze straks geen stoel meer vinden. Met deze vergelijking wijst hij op het feit dat vele kopers waarschijnlijk niet   15  

zullen terugkrijgen wat zij oorspronkelijk voor de aankoop van hun vastgoed hebben opgebracht (Peter, 2005).

FIG.  2.3:  toont  de  toename  van  de  vastgoedprijzen  in  de  Verenigde  Staten  tussen   1987  en  2009  (Powell,  2010).   Bubbels en het uiteenspatten ervan maken deel uit van het natuurlijke selectieproces van een dynamische economie. Zoals de voorgaande voorbeelden aangeven volgen bubbels elkaar met regelmaat op. Dit bewijst de volgende samenvattende tabel:

  16  

TABEL  2.1:  Tien  potentiële  bubbels  (Powell,  2010).   Maar bubbels hoeven niet per se een negatieve connotatie te krijgen. Het is beter een markt te hebben die zich bezighoudt met een constante zoektocht naar vernieuwing en verbetering, dan een markt te hebben die stil blijft staan. Wel is elke crash pijnlijk, maar zoals de geschiedenis leert, leren we uit onze fouten en ook dat draagt positief bij aan ons adaptief vermogen (Albrecht, 2010).

  17  

2.2 Hoe een bubbel ontstaat Markten bewegen zich voort, maar de richting waarin ze dat doen, kan zowel opwaarts, neerwaarts als zijwaarts zijn. Een trend is bijgevolg bijna nooit een rechte lijn, ze wordt eerder bepaald door de golfbewegingen die de markt maakt (van der Putten, 2005). Indien de markt zich wel zou bewegen in rechte lijn dan zou er sprake zijn van een stabiele vraagcurve waarbij een bepaald aanbod tegen een bepaalde prijs wordt verhandeld. Deze situatie blijft constant indien er zich geen veranderingen voordoen. Zo’n stabiele situatie doet zich echter niet voor op onze markten. De studie van die verandering, namelijk van het ene evenwicht naar het andere, is volgens economen van de Oostenrijkse school1 belangrijker dan de studie van een tijdelijk evenwicht. De overgang van de ene economische bubbel naar de andere kan in deze context gezien worden als een dergelijke niet-stabiele situatie. De huidige economie is volgens Van Broekhoven (2009) immers het resultaat van de opeenvolging van bubbels die zich voordoen. Hoe een bubbel zich nu vormt, komt in dit punt aan bod. De waarschijnlijk meest belangrijke factor die het economische evenwicht kan verstoren, is het overaanbod van liquiditeiten. De blijvende uitbreiding van het kredietvolume leidt tot het onstaan van een nieuwe bubbel (Van Overtveldt, 2010). Overheden pompen geld in de economie om recessies of depressies te vermijden. Dit overaanbod aan geld zorgt ervoor dat de waarde van het geld daalt. De geldprijs komt onder druk te staan en dit resulteert in lage rentevoeten. Het is deze gang van zaken die de basis vormt voor de vorming van bubbels. En wie bubbel zegt, moet tegelijkertijd ook inzien dat elke bubbel barst, gepaard gaande met een verlies van welvaart (AM., 2010). Het feit dat overheden vaak miljarden in de economie pompen, is zodoende niet steeds goed nieuws. Want door deze grote nieuwe toestroom aan geld zou wel eens een bubbel kunnen ontstaan. Het gedachtengoed dat achter deze geldstroom schuilt is de volgende: (1) Ten eerste zou door meer geld in omloop de rente op leningen moeten dalen. (2) Ten tweede zou de geldstroom de aandelenkoersen moeten doen stijgen wat als gevolg zou moeten hebben dat de beleggers wat meer gaan uitgeven.                                                                                                                 1  De  Oostenrijkse  school  is  een  stroming  in  de  economische  wetenschap  die  als   uitgangspunt  gebruik  maakt  van  het  menselijk  handelen     18  

(3) En ten derde zou de waarde van het geld moeten doen dalen, wat de export moet bevorderen. De vraag is of deze geldstroom niet eerder pokeren is dan dat men effectief de economie stimuleert? Want wat men eigenlijk doet is de gevolgen van de voorgaande bubbel opvangen en wegwerken door de creatie van een nieuwe bubbel. Zoals men in Europa de overheidsdeficieten delgt door schulden aan te gaan. Het is dus maar de kwestie of dit eerder voor een nieuwe, gezonde economische groei kan zorgen dan dat men een nieuwe bubbel creëert die op zijn beurt weer kan uiteenspatten (Pironet, 2010). Naast het overaanbod aan liquiditeiten ziet Van Overtveldt (2010) het ontstaan van een bubbel als gevolg van het samenspel van vier negatieve elementen. Deze vier negatieve elementen zijn de volgende: (1) De aanwezigheid van te lage rentevoeten (2) De daarmee gepaard gaande slechte regulering (3) Het maken van misstappen in de financiële sector (4) De ontsporing van de menselijke psyche Andere onderzoekers assumeren dat de prijzen die activa dragen evenzeer kunnen zorgen voor de vorming van een economische bubbel. Theoretisch is de gemiddelde prijs van een activa gelijk aan de huidige waarde van de verwachte toekomstige cash flows die dat activa in de toekomst met zich teweeg zou brengen. Het zijn met andere woorden de verwachte toekomstige cash flows die de huidige waarde van een active bepalen. Indien marktprijzen enkel gedreven worden via dit idealistische en fundamentele waardeprincipe dan weerspiegelen veranderingen in prijzen enkel de veranderingen die verwacht worden ten aanzien van de toekomstige cash flows die met die activa gepaard zullen gaan. Maar de vraag die hierbij rijst, is of de veranderingen in activaprijzen nu echt een reflectie zijn van hun toekomstige verwachte waarde? Economische bubbels hebben immers al altijd bestaan en bestaan nog steeds. Om van zo’n bubbel te kunnen spreken moet er een implicatie bestaan dat ofwel de verwachtingen van de toekomstige cashflows ofwel de ratio die gebruikt wordt om deze cash flows te verdisconteren niet rationeel zijn. Bijgevolg kan in vraag worden gesteld of   19  

de toekomstige cash flows niet eerder het resultaat zijn van zichzelf voorspellende verwachtingen (selffulfilling prophecy) van investeerders die bereid zijn meer te betalen voor bepaalde activa dan dat hun effectieve waarde is vandaag, juist omdat ze verwachten dat ze het aan een veel hogere prijs in de toekomst opnieuw zullen kunnen verkopen (Siegel, 2003., Sornette & Malevergne 2008 en Yuksel, Akdeniz & Altay-Salih, 2010)? Daarnaast zegt Van Broekhoven (2009) dat bubbels het symptoom zijn van een slecht geleide staat waarbij de centrale banken quasi gratis geld in de economie pompen. Dit geld wordt vervolgens ingezet ten voordele van onder meer leningen. Het systeem van schuldfinanciering doet met andere woorden zijn intrede. Met het geleende geld kunnen de beleggers dan activa kopen, waarbij de aangekochte activa en een bepaalde hoeveelheid cash als onderpand dienen voor de leningen. Een eerste gevolg is dat investeerders veel meer kopen dan wat normaal het geval is, wat op zijn beurt de koersen ophoog stuwt (galbraith, 2009). Een tweede gevolg is dat de banken dan te veel leningen hebben openstaan waardoor ze wel heel veel geld moeten verdienen om hun kapitaalpositie te kunnen rechttrekken. Als deze rechttrekking via winst- en verliesrekening moet gebeuren, dan zouden de banken wel heel veel winst moeten maken. Hierdoor krijgen de beleggers slechts een minimale vergoeding en hebben de investeerders het gevoel dat ze opgelicht worden (Van Broekhoven, 2009). Door deze sterke betrokkenheid van de bancaire en de financiële sector verspreidde de onzekerheid zich snel. De consumenten trokken zich terug, zeker als het gaat over investeren in duurzame consumptiegoederen, bedrijven verminderden sterk hun investeringsplannen en banken riepen hun kredietverleningen een halt toe door ze te beperken tot het minimum. Scherpe recessies, werkloosheid, faillissementen, bijkomende verliezen voor de financiële sector, verdere kredietcontractie enzovoort zijn de onvermijdelijke gevolgen hiervan (Van Overtveldt, 2010). Een ander signaal dat op een bubbel kan wijzen, is de situatie waarbij de uitgaven van de consument de helft lager liggen dan de toename van de de productie. Zo'n situatie kan resulteren in prijsdalingen. Die prijsdalingen kunnen vervolgens zorgen voor een stijging van faillissementen en het aantal leningen dat niet wordt terugbetaald (CHEJU, bloomberg, reuters, 2004). Naast deze factoren noemen Yao en Luo (2009) een aantal karakteristieken die tevens bijdragen tot de ontwikkeling van een economische bubbel. Ze citeren wat hierna volgt:   20  

- De prijzen van de aandelen stijgen continu en zeer snel gedurende een bepaalde periode. - De verhouding prijs/inkomsten (price to earnings ratio) van ondernemingen zijn ongewoon hoog. - Eens het hoogtepunt van de aandeelprijzen is bereikt, vindt een snelle daling (een correctie) plaats. - De kloof tussen het hoogtepunt en het dieptepunt is zeer groot (minimum 50 procent verschil). - De tijd tussen het hoogtepunt en het dieptepunt is relatief kort (minder dan een jaar). - Eens de bubbel barsten vertoont, dan kan de bestaande markt index nog lager gaan dan de normale waarden. - Het duurt lang vooraleer de economie zich opnieuw herstelt (meer dan 2 jaar). Hieruit afgeleid ziet het verloop van een economische bubbel er als volgt uit. In de eerste plaats is er sprake van een plotselinge snelle groei die abrupt eindigt met de uiteenspatting van de bubbel. Of zoals Bultinck (2009) stelt: ‘abrupt is het einde van de meeste tijdperken’. Tijdens de bubbel doet zich derhalve eerst een sterke groei voor. Deze groei kan zich niet blijven voorzetten, maar zal geleidelijk aan terug vallen, om dan abrupt te eindigen. Zowel de groei als dit abrupte einde spelen een belangrijke rol in de economie en hebben hun gevolgen voor de consumenten. De meest waargenomen veranderingen die zich voordoen tijdens en na de bubbel bevinden zich op het vlak van industriële structuren, werkgelegenheid en urbanisatie. Veranderingen binnen deze gebieden kunnen zich voordoen zowel tijdens als na de bubbel. Verder verschilt de structuur van de periode voor de bubbel van deze van de periode na de bubbel. Het is een misvatting te stellen dat de marktsituatie na de bubbel gelijkend is op deze van voor de bubbel. In de periode na de bubbel is er sprake van een economische recessie, een economische vertraging ( Kobayashi, 2004 en Shimizu & Nishimura, 2007). Siegel (2003) wijst in zijn betoog op een belangrijke voorwaarde om van een economische bubbel te kunnen spreken. Hij stelt dat men een voldoende groot tijdsinterval voor ogen moet houden. De periode waarover men spreekt van het begin van de bubbel tot het einde van de bubbel moet niet te kort, maar ook niet te lang genomen worden. Als men dan na deze periode kan aantonen dat de gerealiseerde waarde van de bepaalde active of de cash return meer dan twee standaarddeviaties verschilt van de verwachte return, dan pas kan men spreken van een   21  

bubbel. Zijn definitie maakt duidelijk dat het virtueel onmogelijk is te spreken van een bubbel na één enkele plotse prijsdaling. Maar na de bubbel blijft er niet enkel verval over. Dit is een te negatief beeld dat onder de mensen leeft als men denkt aan de post-bubbel periode. Wat blijkt is dat de depressie voorbijtrekt, maar dat bepaalde zaken zullen behouden blijven. De wereld zal er niet meer hetzelfde uitzien (Bultinck, 2009). En dit kan zowel een positief als een negatief effect hebben.

  22  

2.3 De psychologie die achter de bubbel schuilgaat Er kan worden gesteld dat een goede synoniem voor een bubbel een overgewaardeerde markt is. Maar hoe kan het dat mensen niet inzien dat een bepaalde markt overgewaardeerd is? Misschien valt het economische gedrag van de mensen eerder af te leiden uit emotie dan uit zuiver rationeel denken. De psychologische wetenschap kan hiervoor een verklaring bieden. Binnen de psychologie wordt, met economische bubbelvorming in het achterhoofd, vaak gedacht aan het verschijnsel waarbij mensen enkel zien wat ze willen zien. Dit weerhoudt hen doorheen bepaalde barrières te kijken. De term die dit verschijnsel omschrijft, is ‘cognitieve dissonantie’. We steken liever ons hoofd in het zand dan dat we slecht nieuws onder ogen willen zien. Beleggers, per slot ook mensen, ageren op dezelfde manier. Ze zijn constant op zoek naar bevestiging en zullen bijgevolg zoeken naar informatie die hun beslissingen ondersteunen. En zoals het spreekwoord luidt: ‘wie zoekt, die vindt’. Informatie die daarentegen het tegendeel beweert, wordt liever genegeerd dan onder de loep genomen (Wolters, 2005). Men kleurt de wereld aldus rooskleuriger dan dat ze in werkelijkheid is. Dit overdreven optimisme (door Huylenbroeck (2004) zelfs naïef optimisme genoemd) en zelfvertrouwen liggen aan de basis van een economische bubbel. Want door de neiging om enkel naar de positieve kanten te kijken, wordt een hypegevoel gecreëerd. Men gaat investeren in wat goed gaat en zich terugtrekken in wat slecht gaat. Echter, dit alles gebeurt zonder dat er rekening wordt gehouden met het feit dat alles gaat en staat met vallen en opstaan (Huysmans en Desmet, 2009). Volgens econonoom, Robert Shiller, zijn economische crisissen als gevolg van een barst in een bubbel te wijten aan dit ongebreidelde geloof van de mensen in blijvende stijgende aandeelkoersen. Dit sterke geloof zorgt ervoor dat men meer gaat investeren enkel en alleen door de verwachting dat men daar winst uit zal kunnen halen (Mouton, 2008). De gedachte rijk te worden zonder te moeten werken, trekt mensen aan (Galbraith, 2009). Dit Winstbejag is voor investeerders een van de hoofdredenen om geld in een bepaald project of onderneming te beleggen. Yao en Luo (2009) geven dit fenomeen de titel ‘hebzucht’. Daarnaast wijzen zij op nog twee belangrijke economische psychologische factoren die een verklaring bieden voor het ontstaan van economische bubbels. ‘Afgunst’ is er daar één van. Investeerders zullen als

  23  

aasgieren op hun prooi afgaan. Indien er zich een opportuniteit om snel geld te verdienen voordoet, zullen investeerders er alles aan doen om die mogelijkheid naar de realiteit om te zetten. De tweede factor die Yao en Luo (2009) aanhalen is ‘speculatie’. Speculatie wijst op het feit dat mensen gaan gissen wat de meeste opbrengst zal leveren zonder steeds de juiste argumenten hiervoor te hebben. Op die manier kan het zijn dat bepaalde markten sterk overgewaardeerd worden louter doordat men denkt dat men er ooit voordeel uit zal kunnen halen. Mensen zijn geneigd om reeksen als trends te gaan beschouwen. Als een bepaald aandeel het in de ene maand goed doet, gaat men er vaak onmiddellijk vanuit dat dit de volgende maand ook zo zal zijn. Het gevolg hiervan is dat men dat aandeel zal behouden of gaat kopen. Inderdaad doet dat aandeel het vervolgens de komende maand niet slecht, de trend wordt bevestigd (De Brouwer, 2001). Op die manier ontstaan bubbels door te hoge verwachtingen die leven ten aanzien van de waarde van bepaalde aandelen. Dit fenomeen kan verklaard worden aan de hand van de feedback theorie waarbij men ervan uitgaat dat succes de aandacht van het grote publiek bereikt door mond op mond reclame en groot enthousiasme. Hoge verwachtingen naar de toekomst nemen toe, overoptimisme viert zege! Maar dezelfde feedback theorie kan evenzeer de crash van de bubbel verklaren. Pessimistische mond op mond reclame kan de consumptie doen terugvallen, waardoor de prijzen plots naar beneden zakken (Yao en Luo, 2009). Een andere benaming voor deze irrationale daden van de mensen is het ‘hot hand’ –fenomeen. Met ‘hot hand’ wordt gewezen op de situatie waarbij mensen ongebreideld geloven dat eens een de waarde van hun investering stijgt, dit ook zal blijven stijgen. Als bijvoorbeeld één bepaalde basketbalspeler de kunde heeft vaak de scorende shots uit te voeren, dan worden de andere teamspelers aangewezen om steeds naar de winnende man te passen. Ook al kan men niet met zekerheid zeggen dat hij steeds opnieuw zal scoren. Mensen vinden dus causale verbanden uit. Dit terwijl analyse uitwijst dat het voordoen van de specfieke gewenste situatie enkel en alleen het gevolg is van toeval. Het gevolg is dat er zich fouten kunnen voordoen binnen de redering wat kan leiden tot verval (Walden en Browne, 2006). Walden en Browne (2006) zien ook een verklaring voor het ontstaan van een bubbel in de ‘network externality behavior’ theorie. Deze theorie stelt dat rages het gevolg zijn van investeerders die sterk positieve verwachtingen hebben van een bepaalde technologie. Deze   24  

positieve verwachtingen zijn niet empirisch te bewijzen, maar zijn louter afgeleid uit het gedrag van andere investeerders. Investeerders dreigen dus meer te kiezen voor de meest populaire technologie, ook als het daarbij niet om de meest gavanceerde technologie gaat. De grootte van een bepaald network heeft bijgevolg prioriteit op de moderniteit. De mens is dus een kuddedier die zijn mening en gedrag maar al te graag conformeert met dat van anderen. Indien men ziet dat velen gaan investeren in een bepaald aandeel, dan stapt men daar vaak massaal in mee. Hoe meer mensen voor hetzelfde kiezen, hoe groter de kans dat ook de andere die weg zullen prefereren. Kort gezegd, kijkt men af en gaat na-apen (De Brouwer, 2001). Een belangrijke reden waarom mensen zich toeleggen op het na-apen van het gedrag van anderen is het bestaan van investeringsonzekerheid. De meeste individuen zijn niet zeker over de grootte van het terugverdieneffect die hun investeringen met zich mee kunnen brengen. Net om deze reden van onzekerheid gaat men kijken naar het gedrag en de verwachtingen die anderen hebben ten opzichte van een bepaalde investeringsmogelijkheid (Walden en Browne, 2006). Op die manier ontstaan trends die niets te maken hebben met de fundamentele gegevens in verband met die bepaalde onderneming, die bepaalde sector of die bepaalde markt. Indien zich vervolgens toch negatieve informatie verspreidt, in verband met die bepaalde investering, dan zal deze informatie in de eerste plaats geminimaliseerd worden of zelfs weggedrongen worden. Dit is nu net wat de cognitieve dissonantie theorie bevestigt. Deze situatie houdt stand tot op het moment dat de bubbel te groot wordt, een aantal personen uit het aandeel stappen en het tij keert. Dan slaat de hele situatie om (De Brouwer, 2001). Naast de irrationele overdaad wijzen Miller, Weller en Zhang (2001) op het fenomeen ‘meta moral hazard’. Het idee hierbij is dat investeerders verwachten dat de overheid resoluut indien nodig in actie zou schieten ter preventie van het ineenstorten van de markt. De overheid beschikt dus volgens de investeerders over de de gave die de markt weerhoudt tot in puin vallen. De overheid wordt met andere woorden door de investeerders aanzien als ‘verzekering’ tegen een mogelijke marktcrash. Het gaat hierbij om een assumptie die leeft onder de investeerders, maar helaas blijkt de realiteit eerder een bubbel te zijn, want bij het in werking treden van de assumptie blijkt deze niet in staat de situatie te optimaliseren. Samengevat kan gezegd worden dat de psyche kan zorgen voor een vertekend marktbeeld. Voordat investeerders hun geld beleggen, kijken ze naar de grote winnaars, voornamelijk naar zij die meerdere keren goed presteerden, om hun gedrag als kuddedieren na te bootsen.   25  

Hiervoor hebben ze geen harde argumenten of bewijzen nodig. Het gaat eerder om irrationele factoren. Deze factoren zijn het gevolg van te hoge verwachtingen en kunnen vervolgens leiden tot de vorming van een economische bubbel (Wolters, 2005). Kortom, zoals Keynes het zo mooi verwoordt: ‘What average opinion expects, average opinion to be’ (Flood & Hodrick, 1990).

  26  

3. De bubbel en zijn kenmerken Welke de factoren zijn die de vorming van een economische bubbel bepalen, worden hierna toegelicht. Deze kenmerken zullen naderhand gebruikt worden bij de uiteindelijke analyse van de huidige groene economie. De analyse heeft als finaliteit uitsluitsel te kunnen geven of de huidige groene economie afstevent op een economische bubbel of niet. De afgeleide kenmerken zullen derhalve dienst doen als argumenten bij de verklaring waarom er momenteel al dan niet sprake is van (de vorming van) een groene bubbel.

  27  

3.1 De afgeleide kenmerken Een bubbel ontstaat door een combinatie van meerdere factoren in samenspel met bijzondere contextgegevens. Het is precies de interactie tussen deze verschillende factoren die de bubbel een bestaan toekent. Afgeleid uit de gegevens te vinden in 2.2 ('Hoe een bubbel ontstaat') en 2.3 ('De psychologie die achter de bubbel schuilt') oefenen de volgende factoren een invloed uit op de vorming van een economische bubbel. In de eerste plaats speelt het overaanbod aan liquiditeiten en de daarmee gepaard gaande lage rentevoeten een voorname rol bij de bubbelvorming. Dit overaanbod aan liquiditeiten wordt vaak gelinkt aan het bestaan van een slecht geleide staat. Een staat waarbij de banken van de overheid praktisch gratis geld krijgen toegespeeld, of waarbij de overheid veel te gemakkelijk subsidies toereikt. Zo zijn de liquiditeiten die in de economie worden gepompt over de periode 1998-2008 van 8 tot 19 procent van het wereld-bbp toegenomen. Deze beweging werd even onderbroeken door de financiële crisis die de wereld in 2008 trof, maar sinds meer dan een jaar wordt de wereld terug voorzien van een instroom aan liquiditeiten. Sommigen zijn zelf van mening dat er sprake is van een overaanbod van geld. Het is dit overaanbod aan geld die de prijs van het geld onder druk doet staan wat zich resulteert in het bestaan van (zeer) lage rentevoeten. Deze situatie, namelijk rentevoeten die structureel lager zijn dan de groeivoeten van de economie kunnen leiden tot een pathologische schuldopbouw en een speculatieve bubbel, aldus Artus en Virard (2010). Tevens biedt het 'meta moral hazard' - verschijnsel een goede verklaring voor het ontstaan van een economische bubbel. Investeerders gaan er maar al te vaak van uit dat de overheid, indien nodig, resoluut in actie zal treden om het ineenstorten van een bepaalde markt te voorkomen. Op die manier wordt de overheid door de investeerder gezien als een soort van verzekering tegen rampspoed. Een tweede, meer individuele factor die een belangrijke rol speelt is de psyche van de investeerders. Meer bepaald de ontsporing van de menselijke psyche. Investeerders gaan er maar al te vaak van uit dat investeren in een bepaalde activa hen financieel voordeel zal opleveren. De situatie doet zich voor dat investeringen plaats vinden met het oog op zuiver

  28  

winstbejag. Jammer genoeg gaat het maken van zulke beslissingen niet steeds samen met het aanwenden van rationele argumenten. Maar al te vaak gaat men zijn gedrag informeren, en zelfs conformeren, met dat van anderen ongeacht of er concrete argumenten zijn die nabootsing van dat gedrag aanmoedigen. Op deze manier kan een overwaardering van een bepaalde markt plaats vinden. De bubbel wordt geboren… Volgend uit de ontsporing van de menselijke psyche komt een derde bepalende factor voor bubbelvorming op de voorgrond. Dit is de aanwezigheid van een sterk groeipatroon binnen een zeker markt. En het is aan die sterke groei dat een abrupt einde verbonden is. Een einde dat gepaard gaat met economische recessie. Bij deze verschijningsvorm van een bubbel, namelijk een sterk stijgende groei die een plots einde kent, kent Siegel (2003) een voorwaarde toe. Hij stelt dat er, om van een bubbel te kunnen spreken, sprake moet zijn van meer dan één enkele prijsdaling. Ten vierde moet er rekening gehouden worden met het feit dat zich zowel tijdens als na de economische bubbel veranderingen kunnen voordoen op vlak van industriële structuren, werkgelegenheid en urbanisatie. De (markt)situatie na de bubbel is aldus verschillend van deze die voor de bubbel plaatsvond. Naast deze factoren kan het Minsky-model dienst doen als een considerabele leidraad bij het begrijpen van de levenscyclus van een economische bubbel. Het Minsky-model werd tot leven geblazen door de Amerikaanse economoon Hyman Minksy (1919-1996). Met dit model verklaarde hij de verschillende stadia die een bubbel in zijn levenscyclus onderging. De levenscyclus van een bubbel bestaat volgens Minksy uit vijf verschillende stadia. Stadium 1: wordt gekenmerkt door een verschuiving in het bestaand evenwicht van een markt. Deze verschuiving kan veroorzaakt zijn door goedkopere productieprocessen, duurdere grondstoffen (of onzekerheid met betrekking tot de bevoorrading van de grondstoffen) of door een innovatie. Stadium 2: omvat de ‘booming business’ waarbij steeds meer markpartijen de trend volgen door equivalente of afgeleide producten te ontwikkelen. Stadium 3: wordt de euforiefase genoemd. Deze fase wordt gekenmerkt door ongefundeerde   29  

waardebepalingen, irrationele verwachtingen en het nemen van steeds grotere risico’s. Stadium 4: in dit stadium vindt het eerste teken van een naderende ommekeer plaats. Een klein aantal partijen trekken zich plotseling terug uit de nieuw markt. Een reden hiervoor kan zijn het verzilveren van hun winsten. Maar door hun uittreden wordt het startsein gegeven naar meerdere partijen zich conform te gaan gedragen. Stadium 5: Grote partijen trekken zich terug uit de nieuwe markt. Er ontstaat paniek en de omwenteling is een feit. De bubbel spat uit zijn voegen. (Kindleberger, 2010).

  30  

3.2 Samenvattend schema

Stadia

Risicofactoren

(in de

(welke factoren doen de kans toenemen dat een economische bubbel

levenscyclus van

wordt gevormd).

de bubbel) Stadium 1

- verschuiving in het bestaand evenwicht van een bepaalde markt door innovatie, duurdere grondstoffen (onzekerheid met betrekking tot de bevoorrading van die gronsdstoffen) of goedkopere productieprocessen - Verandering vindt plaats van de bestaande industriële stucturen - Toename van werkgelegenheid in een bepaalde sector - Verandering in de urbanisatiegraad

- Booming business doordat steeds meer marktpartijen de trend gaan Stadium 2

volgen - Sterke groei - Overaanbod aan liquiditeiten - Lage rentevoeten

Stadium 3

- Euforiefase wordt gekenmerkt door ongefundeerde waardebepalingen, irrationeel verwachtingspatroon en het nemen van steeds grotere risico’s - Ontsporing van de menselijke psyche

  31  

- Meta moral hazard (het geloof dat de overheid wel zal tussenkomen indien het slechter dreigt te gaan, leeft onder de investeerders) - Gedragsconformatie (kuddegedrag)

- Sterke groei

Stadium 4

- Een eerste aantal kleine partijen trekken zich terug uit de business - Startsein wordt gegeven naar meerdere partijen om zich ook te geen terugtrekken - Groeicurve daalt voor het eerst - Dalende vraag - Prijsdalingen

Stadium 5

- Grotere en steeds meer partijen trekken zich terug uit de business - Er heerst paniek - Uiteindelijk spat de bubbel uit zijn voegen - Economische recessie vindt plaats

  32  

4. De subsidiepolitiek van verschillende landen en regio’s voor groene technologie In geval van een economische bubbel denkt men onvermijdelijk aan de toestroom van een massa liquiditeiten. Deze geldstroom maakt dat de activa waar deze liduiqiditeiten in geïnvesteerd worden drastisch in waarde stijgen. De context doet zich voor dat deze geldstroom binnen de hernieuwbare energiesector vaak gegenereerd wordt door nationale overheden. De reden hiervoor is dat de overheden een van de belangrijkste aandrijvers zijn in de zoektocht naar innovatieve, duurzame energiebronnen. De rol van de overheid bestaat er aldus in om investeringen in hernieuwbare energie te stimuleren. De bestaande financieringsmoeilijkheden weerhouden immers het uitvoeren van investeringen in nieuwe houdbare economische projecten, onder andere projecten gericht op de productie van hernieuwbare energie. Tevens kan de ‘credit crunch’ (dit is het verschijnsel waarbij de banken geen mogelijkheden meer zien om krediet te verschaffen) zorgen voor een grote afname in innovatieve investeringen. Dit vooruitzicht op falen van de markt en het klimaatvraagstuk vragen om tussenkomst van de overheid (Criekemans, 2011). Het grootste drijfveer voor de hernieuwbare energiesector is bijgevolg gebaseerd op macroeconomische en politieke beslissingsmechanismen. Dit integenstelling tot reguliere markten waar de grootste aandrijfkracht de markt zelf is.

  33  

FIG.  4.1:  plaats  de  belangrijkste  kenmerken  van  een  reguliere  markt  tegenover  deze   van  de  hernieuwbare  energiesectoren  (Oxford  Research,  2010).   Uit figuur 1 blijkt dat naast de vragende rol van de overheid ook kapitaalintensiviteit en de lange inloopduur kenmerkend zijn voor de sector van de hernieuwbare energie. Het zijn net deze extra karakteristieken die maken dat stimuleringsmaatregelen van de overheden niet weg te denken zijn bij het opdrijven van het aandeel van hernieuwbare energie. Alsdusdanig wordt in dit punt de rol die de overheden in verschillende landen en regio’s spelen bij de vorming van een economische bubbel toegelicht. In de eerste plaats wordt er dieper ingegaan op de algemene rol van overheidsinvesteringen met hun wet- en regelgeving.

  34  

4.1 Een sprong naar het Keynesianisme Keynes en zijn volgelingen zetten zich af tegen de liberale benadering van de economie. Binnen de liberale benadering was er geen plaats voor overheidsingrijpen in de economie. Het voorvallen van een economische crisis was bijgevolg een situatie waarin niet moest tussengekomen worden: de economische markt is zelfregulerend. In tegenstelling tot deze benadering richtte Keynes zich vooral op de mogelijkheid van de staat om wel tussen te komen in geval van economische crisis. Overheidsinvesteringen in tijden van economische recessie en depressie werden door de Keynesianisten bepleit om het herstel van de economie op te drijven. De intentie was de economie te herstellen door de koopkracht te laten toenemen (Bos, 2009). Het is nu, te midden van de globale financiële crisis, dat de ontwikkeling van een goed beleid ter bevordering van de hernieuwbare energie sector essentieel is. Federale stimuleringsmaatregelen blijven belangrijk om de sector een duw in de rug te geven (Barnes, Haynes, Heinemann, Lips en Zidek-Vanega, 2009). Dit is nodig om de afhankekelijkheid van traditionele eindige energiebronnen te verminderen. De doelstelling is om tegen 2050 zo’n 80 procent van de elektriciteitsproductie te halen uit hernieuwbare energiebronnen. Om deze doelstelling te bereiken worden er wereldwijs massale inspanningen vereist. Het Internationaal Energieagentschap berekende dat zo’n 1000 miljard dollar nodig is om de doelstelling nog maar te kunnen nastreven. Elk land heeft dus de taak subsidies toe te kennen die dienen als stimulans voor de hernieuwbare energiesector. Dit is nodig omdat hernieuwbare energie voorlopig nog duurder is dan traditionele energiebronnen zoals aardgas, olie en kernenergie (Van Hamme, 2010). Dit is met andere woorden een verklaring ten gunste van ‘Keyniaans geïnspireerd’ overheidsoptreden. Niettemin blijft de vraag of een politiek die gericht is op de stimulatie van de vraag een economische crisis kan oplossen of voorkomen? Want het pompen van voldoende geld in de economie (met als doel de koopkrachtige vraag te verhogen) leidt niet vanzelfsprekend tot een opleving van de economie. Opleving van de economie gebeurt immers pas indien de kapitaalbezitters zelf terug besluiten hun persoonlijk kapitaal in de economie te investeren, wanneer nieuwe ondernemingen het daglicht zien en bestaande bedrijven hun capaciteit vergrootten (Bos, 2009).

  35  

Met deze visie in het achterhoofd wordt in dit deel de subsidiepolitiek van de verschillende landen en regio’s voor groene technologie besproken.

  36  

4.2 De subsidiepolitiek over de verschillende regio’s heen 4.2.1 Europa De eerste doelstellingen met betrekking tot het gebruik van hernieuwbare energie vonden hun oorsprong op behoorlijk recente datum. De vroegste wortels zijn te vinden in 1997: zie de politieke publicatie van de Europese Commissie, getiteld ‘Community Strategy and Action Plan for Renewable energy’. Vervolgens accepteerde de Europese Unie het ‘Directive on the Promotion on Electricity form Renewable Energy Sources’ in 2001 (Criekemans, 2011). En zo ging de bal aan het rollen. De richtlijn 2009/28/EG van het Europees Parlement en de Raad van 23 april 2009 is de richtlijn bij uitstek die momenteel het gebruik van energie uit hernieuwbare bronnen moet bevorderen (Publicatieblad Europese Unie, 2009). Deze richtlijn is de voedingsbodem bij uitstek voor de groene beweging. Onder de vorm van het nationale hernieuwbare energie actie plan (the national renewable energy action plan) tracht men de richtlijn waarde te geven. Dit plan op zich is de kern van de verplichtingen die vermeld staan in het EU Renewable Energy Directive. Concreet komt dit neer op de verplichting van de EU landen om een nationaal hernieuwbaar energie actieplan op te stellen waarin expansie strategieën ten aanzien van hun aandeel hernieuwbare energie in opgenomen worden (Bundesministerium für Umwelt, Naturschutz und Reaktorsicherheit - BMU, 2010). Dit plan is niet alleen nodig ter bevordering van het welzijn van het milieu dat lijdt onder het overtollige gebruik van fossiele brandstoffen, maar ook om de externe afhankelijkheid van fossiele brandstoffen een halt toe te roepen. Indien er niet ingegrepen zou worden, zou de Europese Unie immers in 2030 zo’n 50 procent tot 70 procent afhankelijk zijn van energiebronnen die enkel via import kan verkregen worden (Martinez, Diaz & Martinez, 2007). De hoofddoelstelling die de EU nastreeft is de ’20-20-20- doelstelling’ waarbij men ernaar streeft tegen 2020 20 procent van de totale energie wil opgewekt hebben uit hernieuwbare energiebronnen, een daling van 20 procent van de broeikasgassen wil tegen 2020 en een daling van het primair energiegebruik met 20 procent wil bewerkstellingen. Deze doelstelling tracht men te bereiken met behulp van het strategisch energietechnologie plan (SET-plan). Dit plan dient om de ontwikkeling en kostenefficiëntie toepassing van nieuwe milieuvriendelijke technologieën te versnellen (Mondt, 2010).   37  

Het voorstel van de Europese commissie ter bevordering van de implementatie van hernieuwbare energiebronnen steunt op het TGC-schema. Waarbij de afkorting ‘TGC’ respectievelijk staat voor ‘tradable green certificate’, ofwel de groene stroom certificaten (Jacobsson, 2009). De overheid levert de certificaten aan producenten van energie uit herineuwbare energiebronnen, gerelateerd aan de hoeveelheid groene stroom die wordt geproduceerd. Het zijn dus de eindproducten van duurzaam opgewekte energie die de groenestroomcertificaten beschikbaar maken. Zo’n groene stroom certificaat is immaterieel en kan worden overgedragen/verkocht. Via dit systeem worden energieleveranciers verplicht om jaarlijks een bepaald percentage van de door hen verkochte energie te dekken met de groene stroom certificaten. In geval van het niet naleven van dit systeem wordt een boete opgelegd (Geldhof & Hommez, 2004). Zoals de traditionele quotas houdt het groenestroomcertificaten mechanisme in dat bepaalde partijen verplicht zijn een zeker aandeel te hebben in de productie of het verbruik van hernieuwbare energie binnen een zeker tijdsinterval (meestal wordt dit gehouden op een jaar) te situeren is. Bij de groenestroomcertificaten wordt de feitelijke consumptie van energie gescheiden van de noodzaak om aan de quota verplichtingen te voldoen. Het doel hiervan is dat de productie van groene energie kan worden gemeten om certificaten toe te kunnen kennen (Ringel, 2006). De groene stroom certificaten, zoals hierboven vermeld, zijn reeds in gebruik genomen in Vlaanderen, Zweden en het Verenigd Koninkrijk. Ze bezitten de volgende twee belangrijke kenmerken (Jacobsson, 2009): (1) De productenten van groene stroom krijgen groenestroomcertificaten die overeenstemmen met de hoeveelheid groene stroom. (2) Er bestaat een quotumverplichting voor elektriciteitsleveranciers waarbij ze verplicht zijn een bepaald aantal groenestroomcertificaten uit te geven. Naast het bestaan van de groenestroomcertificaten ter stimulatie van de hernieuwbare energiesector, wordt in Europa ook gebruik gemaakt van het feed-in tarief model, ontsproten uit het brein van Scheer Hermann (die ook wel de Europese Al Gore wordt genoemd) Dit revolutionaire model waarborgt directe steun aan de hand van een gewaarborgde prijs per eenheid groene stroom. Het model bepaalt dat hernieuwbare energie als eerste toegang krijgt   38  

tot het net. Indien er op een bepaald moment een overproductie is van energie, dan krijgen de conventionele energieproducenten als eerste de opdracht hun productie te minderen. De duurzame energie producent krijgt met andere woorden een garantie dat de door hun opgewekte energie geconsumeerd zal worden en bijgevolg zal opbrengen. Bovendien worden de ‘gewone’ elektriciteitsmaatschappijen verplicht de alternatief opgewekte energie op te kopen tegen een hogere prijs dan de marktprijs voor energie (Renson, 2009). Deze steun is wel afhankelijk van de technologie waarmee de energie wordt geproduceerd, zoals wind, hydro, zon enzovoort. Deze tarieven dekken de meerkost die gepaard gaat met het winnen van energie uit hernieuwbare energiebronnen (Ringel, 2006). Door de invoer van een groenere energiebelasting wil de Europese Commissie de bevolking bewuster maken van de vervuiling die gepaard gaat met het gebruik van fossiele brandstoffen. De invoer van de groenere energiebelasting komt de hernieuwbare energie ten goede. Via deze belastingsvorm wordt een nieuwe manier om brandstof te belasten toegepast. Brandstoftarieven worden afhankelijk gemaakt van de energie-efficiëntie en de CO2-uistoot (Van Haver, 2011). Binnen de Europese Unie wordt het beleid van Vlaanderen en Duitsland als koploper in de hernieuwbare energiesector, verder onder de loep genomen.

4.2.1.1 Vlaanderen

Het aandeel van de hernieuwbare energiesector in Vlaanderen steeg de laatste jaren sterk. Zo nam het gebruik van groene stroom met zo’n 4,8 procent toe over een periode van 7 jaar, met name van 2002 tot in 2009 (Departement Leefmilieu, Natuur en Energie, 2010). Maar Vlaanderen heeft zich tot doel gesteld dit aandeel tegen 2020 te doen oplopen tot 13 procent (Michielsen, 2011). Om de productie van hernieuwbare energie te stimuleren, bestaan er in Vlaanderen meerdere incentieve maartregelen: onder meer, (1) De groene lening: ondernemers kunnen voor de financiering bij de bank ten rade gaan. Zij kunnen vervolgens aan particulieren groene kredieten toekennen, waarbij tegen   39  

voordelige tarieven geld geleend kan worden. Dit geld laat vervolgens een investering in groene energie toe. Deze groene kredieten zijn wel enkel van toepassing voor particulieren. Ondernemingen dienen eerder beroep te doen op het investeringskrediet dat wordt toegekend voor de financiering van grote investeringen binnen de onderneming. Daarnaast kunnen ondernemingen kunnen net zo min aanspraak maken op de door de federale overheid toegekende extra intrestkorting (Hoe financiert u uw zonnepanelen, 2010). (2) Warmtekrachtcertificaten (WKC): elke elektriciteitsleverancier in Vlaanderen is verplicht om jaarlijks warmtekrachtcertificaten voor te leggen bij de VREG ( de Vlaamse reguleringsinstantie voor elektriciteits- en gasmarkt). Deze certificaten worden toegewezen aan energieproducenten die gebruik maken van warmtekrachtinstallaties (VREG, 2011). (3) Groenestroomcertificaten: Vlaanderen geeft groenestroomcertificaten, geen subsidies. Meer bepaald gaat het om 330 euro per geproduceerde MWh voor ingebruik genomen installaties en dit over een periode van 20 jaar. Deze groenestroomcertificaten kunnen vervolgens door de producenten van de groene stroom verkocht worden (Palmers, 2011).

  40  

FIG  4.2:  geeft  het  stijgend  aandeel  aan  uitgegeven  groenestroomcertificaten  in   Vlaanderen  weer  (VREG,  2011).  

(4) REG-actieplan: REG staat voor rationeel energieverbruik. Met dit actieplan wil men zoveel mogelijk energieverspilling tegengaan, maar dit met behoud van de huidige prestatie, veiligheid en comfort (Voka, z.d). De Vlaamse overheid legt die plan op aan de distributienetbeheerders. Deze moeten er vervolgens voor zorgen dat hun klanten de nodige maatregelen nemen om hun energieverbruik te doen afnemen. Het totaal aan energiebesparing die daarvan het resultaat zijn, moeten een vast percentage uit maken van de verlaging van het energieverbruik die de netwerkbeheerders opgelegd krijgen. Het REG-actieplan voorziet investeringssteun die als doel heeft de genomen maatregelen van klanten te subsidiëren die ten dienste staan van energiebesparing. De sleutelfactor die de grootte van de subsidiëring bepaalt is de terugverdientijd van de genomen maatregelen. Het bedrag van de investeringssteun neemt lineair en naar verhouding van de evolutie van de terugverdientijd toe. Dus hoe langer de terugverdientijd des te meer inversteringssteun verkregen wordt (Elia, 2011).

  41  

(5) Premies van gemeenten of provincies: een aantal gemeentes en provincies geven premies uit om specifiek de installatie van zonnepanelen te stimuleren. Maar ook premies ten aanzien van andere investeringen die leiden tot een meer ‘groene’ samenleving vinden steeds meer hun ingang. De subsidies op het plaatsen van groendaken is er daar een van (Vlaamse Overheid, 2011). (6) Belastingsvermindering van de federale overheid: de federale overheid geeft 40% van uw factuur terug voor de plaatsing van zonnepanelen beperkt tot een maximumbedrag dat jaarlijks mag geïndexeerd worden (Vlaamse Overheid, 2011).

4.2.1.2 Duitsland In 2009 stonden hernieuwbare energiebronnen in voor meer dan 10 proent van de totale verwarming, elektriciteit en brandstof consumptie in Duitsland. Deze bevindingen staan genoteerd in het verslag van de Working group on Renewable Energies – Statistics (AGEEStat). Uit dit rapport blijkt dat de hernieuwbare energiesector niet alleen de economische crisis heeft overleeft, de sector vergrootte evenzeer zijn aandeel wat betreft de energiebevoorrading in Duitsland. Zo’n 17, 7 biljoen euro werd in de sector geïnvesteerd. Dit alles in tegenstelling tot een daling van het verbruik van traditionele energiebronnen. Daarnaast was het resultaat van deze groeiende investeringen in duurzame energie tevens een toename van de werkgelegenheid binnen deze sector. Meer bepaald werkten meer dan 300 000 mensen in de hernieuwbare energie sector in 2009. Concreet gezien is dit zo’n 8 procent meer dan het jaar voordien. Minister Röttgen concludeerde daaruit dat de hernieuwbare energiesector sterk staat tegen economische crisissen (Bundesministerium für Umwelt, Naturschutz und Reaktorsicherheit - BMU, 2010). Ook onderging de sector ook in 2010 een exponentiële groei. Dit blijkt niet alleen uit cijfers van het hernieuwbare energieverbruik, maar ook de groeiende werkgelegendheid in die sector wijst op dezelfde vaststelling (Bundesministerium für Umwelt, Naturschutz und Reaktorsicherheit - BMU, 2011). Het aandeel van hernieuwbare energie in Duitsland neemt met andere woorden in stijgende lijn toe.

  42  

FIG.  4.3:  toont  de  stijgende  energieconsumptie  gewonnen  uit  duurzame   energiebronnen  aan  (Böhme,  2010).   De stimulansen voor deze toename komen vanuit verschillende hoeken: (1) EEG: De belangrijkste factor die geleid heeft tot deze succesvolle expansie van hernieuwbare energie in Duitsland is de ‘Erneubare Energien Gesetz’, kortweg de EEG genoemd. Dit is (net als in Vlaanderen) een stimuleringsregeling, geen subsidieregeling, die de productie van duurzame energie een boost geeft. De EEG bestaat uit een verankerde wetgeving die de voorrang van duurzame energie op energie verkregen door het verbruik van fossiele brandstoffen zekerstelt; daarnaast voorziet de EEG een vergoeding voor de geleverde duurzame energie (Siderea, 2011). (2) Feed-in tarief is het tarief dat ervoor heeft gezorgd dat Duitsland een van de koplopers is ter wereld wat betreft zijn aandeel in de winning van energie uit duurzame energiebronnen. Het meerendeel van de Europese landen heeft dit feed-in tarief overgenomen, en het beleid is zich nog meer aan het spreiden overal ter wereld. Het   43  

voordeel van deze feed-in tarieven is dat ze veel zekerheid verschaffen aan de investeerders. (Rickerson, Bennhold en Bradbury, 2008). (3) Duitsland introduceerde een energieheffing die als objectief het verminderen van het algemene energieverbruik nastreeft en biedt tevens gesubsidieerde leningen voor investeringen in energie-efficiëntie (Peters, 2006). Aan de groene hype blijkt in Duitsland nog niet direct een einde te komen. Hoogstwaarschijnlijk wordt Winfried Kretschmann binnenkort de eerste groene minsterpresident ooit. Dit vooruitzicht heeft momenteel reeds gezorgd voor een stijging van de aandelen van Vestas (+4,9%) en Solarworld (+8,4% (Mediafin, 2011). De groene gedachte bevindt zich niet enkel in de economie, maar vindt ook zijn weg naar de politiek. Zo lang dit zich blijft voorzetten, lijkt de groene economie niet onmiddellijk op zijn einde af te stevenen.

4.2.2 De Verenigde Staten De afgelopen jaren genereerde de Verenigde staten een snelle uitbreiding van de capaciteit van hernieuwbare energie. In 2007 groeiden de fotovoltaïsche installaties met circa 47 procent en de windcapactiteit met 46 procent, wat resulteerde in een geschatte 9 miljard dollar aan investeringen. Het jaar daarop groeide de fotovoltaïsche sector nog eens met 81 procent en het windvermogen steeg met 50 procent, dit ondersteunt door 17 miljard dollar aan investeringen. De financiële crisis van 2008 heeft het vervolg van de ontwikkeling vertraagd, maar daar komt nu terug verandering in (Schwabe, Cory en Newcomb, 2009). De elektriciteitsindustrie in de Verenigde Staten heeft daarbij recent een nieuwe ontwikkeling gekend: de markt is geëvolueerd van een gereguleerd monopolie naar een open markt. Het is met andere woorden niet langer de verantwoordelijkheid van de staat om prijzen toe te wijzen aan de elektriciteitsconsumptie en -productie. De prijzen hiervoor worden van nu af aan geregeld aan de hand van een onderlinge concurrentiestrijd. Het is deze deregulatie van de elektriciteitsindustrie die ruimte heeft gemaakt voor een stijging van het aandeel van de hernieuwbare energiesector. De reden voor de toename is dat de consumenten nu de keuze hebben welke energiebron ze aanspreken. De consumenten kunnen kiezen over te schakelen   44  

naar vormen van hernieuwbare energie of te blijven bij de traditionele energiebronnen (Beattie, 2005). Wel vereist de hernieuwbare energiesector nog steeds stimuleringsmaatregelen. De federale regering in de Verenigde Staten heeft overtuigend actie ondernomen om de financiële crisis van 2008 een positieve wending te geven, meer bepaald in de richting van positieve wending naar ‘’hernieuwbare energiesector. Het zijn met name de ‘Energy Improvement Recovery and Extension Act (2008)’ en de ‘American Recovery and Reinvestment Act (2009)’ die de verantwoordelijkheid dragen een gunstige impact uit te oefenen op de sector. Het kernidee van deze twee wetten wordt vertaald in het ‘Investment Tax Credit’ (ICT). Naast deze acten maakt de federale regering tevens 1 biljoen dollar vrij om in hernieuwbare energie projecten te investeren. Voor de financiering van deze projecten wordt er gebruik gemaakt van de PACE-financiering. Voluit het ‘Property-Assessed Clean Energy Financing Authorization’ genoemd. Via allerhande PACE-programma’s bieden lokale regeringen leningen met lage intrestevoeten aan aan zij die willen investeren in hernieuwbare energiebronnen (Barnes, Haynes, Heinemann, Lips en Zidek-Vanega, 2009). In de Verenigde Staten zijn er drie belangrijke stimuleringsmaatregelen van kracht ter promotie van de hernieuwbare energiebronnen (Beattie, 2005): 1) Fiscale voordelen: onder deze stimuleringsmaatregelen vallen federale belastingsvoordelen en kortingen aan bedrijven en huiseigenaren die investeren in hernieuwbare energiesystemen, leningsprogramma’s (vergelijkbaar met onze groene leningen) en het geven van subsidies voor een investering in hernieuwbare energie. De subsidies die gegeven worden, zijn afhankelijk van het soort aangewende hernieuwbare energiebron. De installatie van zonnepanelen wordt bijvoorbeeld tot 30 procent terugbetaald, daar staat slechts 10 procent tegenover de installatie van warmtepompen. Daarnaast zou het wegwerken van subsidies voor fossiele en nucleaire energie eveneens een stimulans betekenen voor de hernieuwbare energiesector. 2) Allerhande kennismakingsprogramma’s worden ingezet. Het doel van deze programma’s is de bevolking kennis te laten maken met alternatieve energiebronnen   45  

om de stap om over te schakelen van traditionele energiebronnen naar hernieuwbare energiebronnen te faciliteren. Tevens worden tijdens deze programma’s gratis installatieplannen aangeboden. 3) Het bestaande beleid met zijn regelgeving staat in voor de regularisering van de hernieuwbare energiesector. Het staat in voor de verwezenlijking van de wet op zonne-energie (die energieleveranciers verplicht om een beperkt, maar verplicht aandeel energie uit zonne-energie op te wekken) en de ‘renewable portfolio standards’ (RPS). Dit ‘renewable portfolio standards’ –beleid is een marktgedreven beleid dat de hernieuwbare energiesector ondersteunt. Het RPS stelt als eis op dat een bepaald percentage van de totale opgewekte energie afkomstig moet zijn van hernieuwbare energiebronnen. Door het vooropstellen van een dergelijke norm, die zelf een stijging zal ondergaan in de tijd, wordt de groei en het concurrentievermogen van de hernieuwabre energiemarkten gestimuleerd (Azom, 2006). Deze 3 belangrijke stimuleringsmaatregelen worden aangevuld door het feed-in tarief plan dat werd afgekeken van Europa. De introductie van het feed-in tarief kwam er door de congressist Jay Inslee. Hij introduceerde de nationale feed-in tarief bill. Dit ontwerp is congruent met het beleid dat in Europa wordt gevoerd (Rickerson, Bennhold en Bradbury, 2008).

  46  

5. Financiering hernieuwbare energiesector De door de overheden getroffen maatregelen én de private financiering van de ondernemingen zijn logischerwijze niet voldoende om een booming business in hernieuwbare energie te kunnen financieren. In dit punt worden alternatieve financieringsmogelijkheden voor de hernieuwbare energiesector ter discussie gebracht.

  47  

5.1 Schuldfinanciering Schuldfinanciering kan vergeleken worsen met 'carry traden' waarbij investeerders geld lenen aan een lage tot zeer lage interestvoet om activa met hogere opbrengsten aan te kopen. Maar daar ligt het gevaar nu net, carry traden hebben een geschiedenis waarin ze plots verschijnen maar even snel ook terug verdwijnen. Een Goldman Sachs analyse argumenteert dat eens de rush naar die lage intrestvoeten gaat liggen en de ondernemingen hun investeringen gaan herzien, dat de groei van die bepaalde investeringen ook sterk kan dalen (Smick, 2010). Tijdens een onderzoek uitgevoerd aan de EIM en Oxford Research naar de financiering van eco-innovaties is geconstateerd dat de financiering van hernieuwbare energiesectoren zich vooral richt op het gebruik van schuldfinanciering. Meer dan de helft van de onderzochte bedrijven maakten gebruik van een vorm van schuldfinanciering. Met name de kapitaalintensieve ondernemingen maken hiervan gebruik, maar tevens geldt dit ook voor start-ups en jonge bedrijven (EIM en Oxford Research, 2011).

  FIG.5.1:  toont  de  frequentie  van  de  verschillende  financieringsbronnen  aan  die   bedrijven  in  de  hernieuwbare  energiesector  aanwenden  in  het  begin  van  hun   opstartcurve  en  verderop  (EIM  en  Oxford  Research,  2011).  

  48  

De meest voorkomende en gebruikte vorm van schuldfinanciering is afkomstig uit de banksector. Ook al heeft de financiêle crisis de toegang tot financiering bemoeilijkt en gezorgd voor striktere leningsvoorwaarden toonde het recent onderzoek uitgevoerd door de EIM en Oxford Research aan dat 80% van de KMO’s die een aanvraag deden voor het verkrijgen van een lening, er een positief vervolg aan konden binden. Dit fenomeen valt te te verklaren als volgt: overheden (in bepaalde landen) na de financiële crisis hebben de banken opgeroepen om de ontwikkeling van de groene economie een duw in de rug te geven door het aanbieden van voordelige leningen (Oxford Research, 2011). Ter illustratie geldt de volgende tabel die de rentedaling weergeeft die KBC-bank sinds 2009 heeft ingevoerd op zijn groene leningen.

TABEL 5.1: geeft de rentedaling weer die KBC-bank toepaste op zijn groene leningen in 2009 (Spaargids, 2009). In de ondernemingen bevindt zich aldus een groot aandeel van vreemd vermogen in de totaal financiering. Er is sprake van een hoge debt-to-equity ratio.   49  

Tevens zijn aan het hoge percentage schuldfinanciering in de hernieuwbare energiesector heel wat risico’s verbonden. In de eerste plaats stijgt naarmate de schuldfinanciering toeneemt, ook het risico dat de onderneming in geval van tegenvallende resultaten niet meer in staat zal zijn haar betalingsverplichtingen na te komen. Ten tweede kan het zijn dat de operationele vennootschap er niet in slaagt de contractueel overeengekomen intrest te betalen (Limburg Wind CVBA, 2010). Bij het toekennen van een lening neemt de bank, algemeen beschouwd, verschillende criteria in beschouwing:

-

De balans van de onderneming

-

Activa: borgstellingcapaciteit

-

Frequentie van betalingen

-

Aan de markt gerelateerd risico

-

Aan het product of dienst verbonden risico

-

De mogelijkheid tot nakomen van de afbetaling

-

Het team dat achter het idee en de uitvoering van het businessplan staat

Maar bij deze criteria komt een extra punt dat in acht moet genomen worden binnen de hernieuwbare energiesector, namelijk het feit of hetgeen waarvoor de financiering nodig is voldoet aan de duurzaamheidscriteria (Oxford Research, 2011).

  50  

5.2 Risicokapitaal Tegengesteld aan het eigen vermogen staat het risicokapitaal afkomstig van investeerders. Dit is kapitaal van investeerders die zich buiten de onderneming bevinden en zich bijgevolg niet rechtstreeks bezighouden met het reilen en zeilen binnen de onderneming. Dit kapitaal wordt dan bijgehouden in een professioneel beheerd fonds (Oxford Research, 2011). Risicokapitaalverschaffers verschaffen financiële middelen aan de betreffende onderneming aan de hand van aandelenparticipatie of een (converteerbare) obligatielening. Deze toename van financiële middelen kan als gevolg hebben dat de onderneming nu wel toegang tot een banklening krijgt. Voor de bank daalt immers door de toename van financiële middelen het risico op wanbetaling. De risicokapitaalverschaffers zelf zijn mede blootgesteld aan het risico van de onderneming. Om minder risico te lopen gaan de investeerders enkel kapitaal verschaffen aan die ondernemingen waarvan zij denken dat ze in de toekomst sterk zullen groeien en een hogere gemiddelde rendabiliteit zullen realiseren ter compensatie van het risico dat ze lopen. Om risicokapitaalverschaffers te kunnen aantrekken, moeten de ondernemingen wel aan een aantal voorwaarden voldoen: -

De onderneming haar activiteiten dienen potentieel te hebben. Het moet bijgevolg gaan over een product of dienst die in de bestaande markt groeipotentieel heeft.

-

De onderneming moet beschikken over een goed managementteam.

-

De onderneming heeft een duidelijke organisatiestructuur die de vertegenwoordiging van risicokapitaalverschaffers toelaat.

-

De onderneming moet de risicokapitaalverschaffer voldoende rendement kunnen opbrengen.

-

Er moet een klaar en duidelijk business plan ter verschikking zijn die de risicokapitaalverschaffer een duidelijk beeld geeft van de na te streven doelstellingen en de manier waarop deze zullen worden bereikt.

(Agentschap Ondernemen, 2009).

  51  

FIG.5.2:  toont  de  toename  aan  van  risicokapitaal  dat  in  Europa  werd  geïnvesteerd   in  schone  energie  (Oxford  Research,  2011).   De figuur duidt een duidelijk verschil aan tussen de periode 2004 – 2009 waar respectievelijk slechts 0,4 billjoen USD werd geïnvesteerd in 144 projecten en 1,6 biljoen USD werd geïnvesteerd in 221 projecten.

  52  

6. Voorbeelden uit de praktijk

  53  

6.1 Vestas wind systems (Denemarken) In 1971 begon Vestas, toen als voormalig bouwbedrijf, onderzoek uit de voeren naar de mogelijkheden om zich te voorzien van energie aan de hand van windturbines. Met de naderende oliecrisis was dit geen overbodige luxe. Het onderzoek wierp uiteindelijk zijn vruchten af in 1979; in dat jaar werd de eerste windturbine geproduceerd en gebruiksklaar gemaakt. Na enkele tegenslagen wist Vestas, nu als gespecialiseerde windturbineproductent, in 1981 uit te breiden. Het aantal werknemers nam toe van 200 tot 870. Gedurende de volgende jaren fabriceerde Vestas steeds meer en meer innovatieve windturbines. Hard werk loont, want in het jaar 2000 kreeg Vestas zijn grootste vraag naar windturbines, namelijk 1800 windturbines voor de Spaanse energiegigant Gamesa Eolica S.A. . In dezelfde periode biedt Vestas aandelen aan zijn werknemers. Ruim 80 procent van de werknemers gaat in op het aanbod. En waarom niet? De globale markt voor windenergie kent een grote toename en de toekomst ziet er rooskleurig uit, aldus Vestas. In 2004 fuseren Vestes en NEG Micon waardoor de twee Deense windenergiegiganten globaal de hoofdrol spelen in de windenergiesector, met zo’n 32 procent marktaandeel in de sector. Daarna volgde het jaar 2008 dat door de onderneming een recordjaar genoemd mag worden. In dat jaar maakte Vestas zo’n 668 miljoen euro winst en werd er plaats gemaakt voor 5 524 nieuwe werkplaatsen, wat tegerlijkertijd de positieve verwachtingen van de onderneming bevestigt. Ondanks het feit dat de alternatieve energie slechts 2 procent behelst van de totale globale energieproductie gelooft Vestas zijn bestaand marktaandeel tegen 2020 nog met zo’n 10 procent te zien stijgen (Vestas, 2011). Ter illustratie van de groei van de onderneming volgen enkele figuren.

  54  

  FIG.  6.1:  toont  de  stijging  in  werkgelegenheid  aan  binnen  de   windturbineonderneming  Vestas  en  dit  over  het  tijdsinterval  1986-­‐2008  (Vestas,   2011).   Opvallend is dat de sterkste stijging plaatsvindt in 2008. Dit wordt tevens duidelijk uit de volgende figuur. Waar het aantal werknemers in 2008 op één jaar tijd met gemiddeld 4000 plaaten toeneemt.

FIG.  6.2:  toont  de  stijging  in  werkgelegendheid  meer  specifiek  voor  de  jaren  2006-­‐ 2010  (Vestas,  2010).    

  55  

  FIG.6.3:  toont  de  stijging  aan  inkomsten  aan  binnen  de  windturbineonderneming   Vestas  en  dit  over  het  tijdsinterval  1986-­‐2008  (Vestas,  2011).  

  56  

FIG  6.4:  geeft  een  overzicht  van  de  inkomsten  en  het  EBIT  van  Vestes  over  de   tijdspanne  2006-­‐2010  (Vestas,  2010)  

  57  

6.2 Enfinity (België) Enfinity, gevestigd in Waregem, werd in het leven geroepen in 2005. Enfinity is internationaal actief in hernieuwbare energie. Reeds vandaag is de onderneming werkzaam in 12 landen, waaronder: België, Italië, Spanje, Griekenland, Duitsland, Frankrijk, Verenigde Staten en Canada. Sinds zijn ontstaan heeft de onderneming een sterke groei gekend, meer bepaald evolueerde de omzet van 200 000 euro in 2006 tot 83 miljoen euro in 2008. De tewerkstelling binnen de onderneming onderging dezelfde trend. Het aantal werkkrachten liep op tot 110 in 2008 (Enfinity, 2009). Ook de laatste jaren kende Enfinity in Vlaanderen een sterke groei wat betreft het plaatsen van zonnepanelen, zowel aan bedrijven als aan particulieren. De onderneming haalde in 2010 een omzet van 227 miljoen euro en boodt aan ruim 270 mensen werkgelegenheid. Tevens stelt de onderneming vast dat de vraag naar zonnepanelen de laatste jaren nog steeds toeneemt. Zelf in die mate dat het moeilijk wordt de vraag bij te houden (Corthouts, 2011). Zijn voortreffelijke omzet realiseert Enfinity voornamelijk door de installatie van zonnestroomprojecten zowel nationaal als internationaal op daken van andere ondernemingen, tevens ook residentiële daken. Naast hun focus op zonne-energie wil Enfinity nu ook gebruik maken van windenergie als hernieuwbare energiebron (Enfinity, 2009). Voor de financiering van zijn projecten werkt Enfinity samen met afzonderlijke fondsen. Deze afzonderlijke fondsen zijn op hun beurt samengesteld uit financiële middelen van investeerders en bankfinanciering. Dat Enfinity een parel in de Belgische economie kan worden, heeft de onderneming vooral te danken aan de inbreng van geld van verschillende topondernemers. Zo investeerden Omega Pharma en Bekaert ruim 8 miljoen euro vers kapitaal in de onderneming. Waterland Private Equity investeerde, na een eerste kapitaalsverhoging van 50 miljoen, nog eens 11 miljoen euro in Enfinity (Mediafin, 2010). En Enfinity wil een nieuwe kapitaalronde ondergaan en is daarbij op zoek naar 50 tot 100 miljoen euro nieuw kapitaal. Om deze operatie tot een goed einde te brengen zou de onderneming de Royal Bank of Scotland en de Deutsche Bank hebben gemandateerd.

  58  

Anderen beweren dat Enfinity op zoek is naar investeerders die geïnteresseerd zijn om de hele onderneming over te nemen (De Tijd, 2011). De financiering zou nodig zijn om de expansieplannen die de onderneming heeft te kunnen uitvoeren. Want na Canada en de Verenigde Staten richt Enfinity nu ook zijn aandacht om Zuid-Amerika. De doelstelling is om tegen 2010 zowel in de Verenigde Staten, als in Canada, als in Zuid-Amerika projecten op te starten met een bereik van 150 megawatt per jaar (Verstraete, 2010). De reden waarom Enfinity andere oorden opzoekt, is omdat de zonneenergiesector in Vlaanderen onder druk komt te staan door de naderende afname van de subsidies.

  59  

6.3 Enel Green Power (Italië) Enel Green Power, opgericht in december 2008, is de Enel groep onderneming die zich internationaal bezighoudt met het ontwikkelen en beheren van energieproductie uit hernieuwbare energiebronnen. Enel Green Power is actief in Europa en op het Amerikaanse continent. In zijn vakgebied is Enel Green Power wereldleider. Met zijn windturbines, zonnepanelen en biomassa-energie voorziet het ruim 8 miljoen families van elektriciteit, waarbij het een uitstoot van CO2 van 16 miljoen per jaar verhindert.

FIG.  6.5:  geeft  een  samenvatting  van  de  werking  van  Enel  Green  Power  met   betrekking  tot  de  verworven  resultaten  (Enel  Green  Power,  2010) De totale opbrengsten van Enel Green Power bedroeg in 2010 2 271miljoen euro. Dit is een stijging van 19,8 procent in vergelijking met het jaar voordien. Deze stijging in inkomsten is voornamelijk het gevolg van international groei. Het EBITDA (Earnings Before Interest,

Taxes, Depreciation and Amortization) onderging van 2009 tot 2010 dezelfde invloed. Het EBITDA nam namelijk met 8,8 procent toe gedurende dat ene jaar (Enel Green Power, 2010).

  60  

FIG.  6.6:  geeft  een  samenvatting  van  de  financiële  situatie  van  Enel  Green  Power   (Enel  Green  Power,  2010). Het geïnvesteerde kapitaal bedroeg 31 december 2010 10 436 miljoen euro. Dit bedrag is toegenomen met 2 527 miljoen euro ten opzichte van het jaar voordien. De schulden van Enel Green Power zijn datzelfde jaar met 2 253 miljoen euro afgenomen. De verklaring voor deze afname van de schulden vindt zich in de herkapitalisatie van de moederondernem, Enel SpA (Enel Green Power, 2010).

  61  

6.4 EDP Renovaveis (Portugal) EDP Renovaveis vond zijn ontstaan als individuele onderneming in 2008. Sinds korte tijd mag de onderneming zich rekenen als de derde grootste windenergiedistributeur ter wereld. Sinds hun ontstaan heeft de onderneming zich sterk ontwikkeld. Dit tekent zich zowel op vlak van groei binnen de onderneming zelf, als op vlak van waardecreatie voor de aandeelhouders en de investeerders. Zij profiteren immers mee van de winst die de onderneming de laatste jaren maakt. De groei die de onderneming de laatste jaren ondervindt, is het resultaat van hun capaciteiten om buitengewoon grote projecten uit te voeren, en de succesvolle overnamejacht gerealiseerd vanaf 2005. EDP – groep is de grootaandeelhouder van EDP Renovaveis. De EDP – groep is de grootste industriële moederonderneming van Portugal en is een van de belangrijkste onderneminge in Europa (EDP Renovaveis, 2010). De volgende figuren dienen als illustratie om de bloei aan te tonen die de onderneming EDP Renovavies de laatste jaren meemaakt:

  62  

FIG.  6.7:    geeft  een  samenvatting  van  de  financiële  situatie  van  EDP  Renovaveis   (EDP  Renovaveis,  2010).   Zoals de figuur aantoont maakt de onderneming tussen 2009 en 2010 winst. De opbrengsten van de onderneming ondergingen in die periode een stijging van 223 miljoen euro. Het EBITDA volgt hetzelfde verhaal en maakt een stijging mee van 31 procent gedurende dezelfde periode.

  63  

FIG.  6.8:  geeft  enkele  sociale  indicatoren  weer  die  de  groei  van  de  onderneming   aantonen  (EDP  Renovaveis,  2010).   Op een jaar tijd (2009-2010) werft de onderneming bijna 100 bijkomende werknemers aan. Deze stijging in werknemersaantal kan alleen verklaard worden aan de hand van de groei die de onderneming gedurende die periode meemaakt. Des te meer werk er is, des te meer werknemers er nodig zijn om de verschillende projecten op kwalitatieve wijze uit te kunnen voeren.

  64  

7. Is er een groene bubbel?

Uit alle voorgaande gegevens kan nu worden afgeleid of er al dan niet sprake is van een groene bubbel. Aan de hand van de kenmerken van het bubbeleconomieconcept en het Minsky-model (gegeven in punt 2.5) wordt nu een analyse gemaakt van de huidige context waarin de hernieuwbare energiesector zich voorbeweegt.

  65  

7.1 Het Minsky-model Het Minsky-model gaat uit van verschillende stadia die een bubbel doorloopt tijdens zijn levenscyclus. Het is door invulling van deze stadia met relevante gegevens dat de huidige groene sector getoetst wordt om na te gaan of ze voldoet aan de voorwaarden die wijzen op het bestaan van een groene bubbel.

7.1.1 Stadium 1

FIG.  7.1:  Geeft  de  hernieuwbare  energiebedrijven  weer  volgens  hun  oprichtingsjaar   (Departement  Leefmilieu,  Natuur  en  Energie,  2010).  

De figuur toont aan dat de zoektocht naar hernieuwbare energietechnologieën reeds van start ging voor 1985 (daar in het kader van deze analyse de ondernemingen die zich voor 1985 propageerden als gespecialiseerd in de hernieuwbare energiesector niet worden meegerekend. Dit omdat deze ondernemingen zich maar deels bezig hielden met de ontwikkeling van hernieuwbare energietechnologie. Meestal ging het hier om bedrijven die naast specialisatie in een bepaald vakgebeid ook ietwat aandacht hadden voor de hernieuwbare energiesector. Het is pas vanaf 1985 dat er echt gesproken kan worden van bedrijven die zich volledig inzetten in het onderzoek en de ontwikkeling van hernieuwbare energietechnologieën). In dit eerste stadium kan geconcludeerd worden dat de eerste bedrijven gespecialiseerd in hernieuwbare energietechnologie hun ontstaan vonden vanaf 1985. De jaren die daarop volgden   66  

weerspiegelen tevens een toename in de aandacht voor de sector. De macro-economische context van toen speelde mee als faciliterende factor in de ontwikkeling van de sector. Reeds in de jaren ‘80 werd de ontwikkeling van hernieuwbare energiebronnen, toen voornamelijk de zoektocht naar milieuvriendelijke biobrandstoffen, door de Europese gemeenschap gestimuleerd. De richtlijn 85/536/EEG van de Raad van 5 december 1985 heeft daarbij als hoofddoelstelling het gebruik van ruwe olie te doen afnemen. Hierbij wordt aan de biobrandstoffen een prominente rol toegekend voor de bestrijding van de afhankelijkheid van andere landen voor de invoer van olie (Eur-lex, 2011). Deze ongewenste afhankelijkheid van andere landen voor de invoer van olie blijft tot op de dag van vandaag een belangrijk argument om te zoeken naar alternatieve, hernieuwbare energiebronnen. Met de Arabische lente in het achterhoofd, die de bevoorrading van grondstoffen niet in de hand werkt, wordt de angst voor een verandering in het westerse bestaande marktevenwicht reëel. Deze factor samengaand met de steeds grotere bewustwording van de nadelige effecten die uitputting van de natuur met zich teweegbrengt, vormden (en vormen nog steeds) de hoofdmotieven om de zoektocht naar alternatieve, hernieuwbare energiebronnen op te drijven.

7.1.2 Stadium 2 De hernieuwbare energiesector wordt gekenmerkt door een sterke groei. Dit blijkt uit cijfers van verscheidene uitgevoerde onderzoeken betreffende de omzet en de werkgelegenheid voor bijvoorbeeld Vlaamse, in die sector actief, bedrijven. Zo schatte de Sociaal-Economische raad in 2004 de totale omzet voor de Vlaamse hernieuwbare energiebedrijven op zo’n 280 miljoen euro en de werkgelegenheid op zo’n 1230 voltijdse equivalenten. In opdracht van Generaties2 werd door 3E en Agoria een schatting gemaakt van bedrijven die gericht zijn op het produceren van hernieuwbare energie. Hun schatting met betrekking op de werkgelegendheid kwam tot 2 500 directe jobs in 2007.                                                                                                                 2  Generaties is een technologieplatform dat een groepering maakt van de Vlaamse ondernemingen die actief zijn in hernieuwbare energietechnologie     67  

In 2010 maakte Agoria opnieuw een inschatting van de bedrijven die actief zijn in het toeleveren van goederen en diensten met betrekking tot hernieuwbare energie. Dit onderzoek raamde de werkgelegendheid tot zo’n 4 500 directe jobs in Vlaanderen in 2009. Echter tijdens hun onderzoek maakten ze gebruik van een enge afbakening, waardoor kleine installateurs niet in de studie werden opgenomen. Bijgevolg kan het aantal directe jobs door het wel opnemen van deze personen nog leiden tot een toename. Dit onderzoek gevoerd door Agoria werd door 3E dit jaar overgedaan op basis van nieuwe gegevens. Hieruit bleek dat de schatting directe jobs in de hernieuwbare energiesector momenteel geraamd wordt op zo’n 7 500 jobs in 2009 (Departement Leefmilieu, Natuur en Energie, 2010). Uit figuur 6.1 en 6.8 blijkt een sterke groei werkelijkheid te worden vanaf 2005. Het is dan ook in die periode dat een aantal koplopers van ondernemingen gespecialiseerd in hernieuwbare energie hun ontstaan vonden. Enfinity als Belgische met oprichtingsjaar 2005 onderneming is daar een mooi voorbeeld van. Het succes van de koplopers leidde tot het onstaan van volgers. Enel Green Power en EDP Renoveis kunnen beschouwd worden als zo’n volgers. Zij speelden immers in op het heersende succes van de ‘oudere’ ondernemingen. Deze sterke groei in de hernieuwbare energiesector is het gevolg van de van de door de overheid genomen stimuleringsmaatregelen. Wat de stimulatie van de sector betreft, is men aldus in het opzet geslaagd. Zoals uit punt 4 (De subsidiepolitiek van de verschillende landen en regio’s voor groene technologie) blijkt, zijn er meerdere subsidiëringsmaatregelen ter bevordering van de hernieuwbare energiesector in omloop. Zo zijn fiscale voordelen, het toekennen van groenestroomcertificaten en het gebruik van het feed-in tariefplan en de uitgegeven subsidies niet onbekend bij ondernemers en particulieren. Tevens kan men gebruik maken van groene leningen om een investering in hernieuwbare energie aan te gaan. Deze leningen maken gebruik van voordelige tarieven en worden door velen aangewend. Onder de ondernemingen in hernieuwbare energie bevindt zich aldus een groot aandeel vreemd vermogen in het totaal van de financiering. Daarnaast wordt er stellig gebruik gemaakt van risicokapitaal bij de financiering van nieuwe ondernemingen. Enfinity als Belgische onderneming die recent op zoek was naar 50 tot 100 miljoen euro nieuw kapitaal is daar een flagrant voorbeeld van. De aanwezigheid van steeds meer marktpartijen die de trend volgen door te investeren in hernieuwbare energie, de toespeling van subsidies en groene leningen met lage rentevoeten,   68  

en de sterke aanwezigheid van risicokapitaal kenmerken dit tweede stadium uit het model van Minsky.

7.1.3 Stadium 3 Uit een socio-economisch onderzoek van het Departement Leefmilieu, Natuur en Energie (2010) blijkt uit peiling van verscheidene Vlaamse bedrijven die zij in hun steekproef hadden opgenomen dat de meerderheid van de bedrijven een stijging van de tewerkstelling in hun bedrijf verwacht. Dit gaat uiteraard gepaard met een verwachte groei binnen de bedrijven.

FIG.  7.2:    geeft  de  verwachtingen  inzake  de  tewerkstelling  binnen  hernieuwbare   energiebedrijven  op  korte  termijn  weer  (Departement  Leefmilieu,  Natuur  en   Energie,  2010)  

  69  

FIG.  7.3:  geeft  de  verwachtingen  inzake  de  tewerkstelling  binnen  hernieuwbare   energiebedrijven  op  langte  termijn  weer  (Departement  Leefmilieu,  Natuur  en   Energie,  2010)   Wat de verwachtingen betreft, kan een licht verschil tussen de verwachtingen op korte termijn en de toekomstverwachtingen op middel tot lange termijn worden vastgesteld. Op korte termijn zijn er iets meer respondenten die niet onmiddellijk een wijziging in hun tewerkstelling vermoeden. Dit in tegenstelling tot de toekomstverwachtingen op lange termijn. Op lange termijn zijn er geen twijfelaars. Men vermoedt op gebied van de omzet enkel groei. Maar over het algemeen blijft de tendens van groeiverwachting in beide gevallen dominant (Departement Leefmilieu, Natuur en Energie, 2010). Het verwachtingspatroon van de investeerders blijkt ‘positief’ te zijn. Investeringen in de hernieuwbare energiesectoren lijken voor hen in de toekomst meer een normaliteit dan een formaliteit te worden. Daarbij komt dat het hoofdmotief voor potentiële investeerders om geld te pompen in de hernieuwbare energiesector de grote verwachte financiële returns zijn. Ook al spelen morele affecten met betrekking tot het behoud van de natuur en de druk van de overheid om te investeren in groene energie voor sommige investeerders eveneens een rol, toch blijft het inhalen van financiële returns de belangrijkste reden om te investeren (Oxford Research, 2011).

  70  

FIG.  7.4:    geeft  het  indicatieve  groeipas  weer  specifiek  voor  België  voor  het   percentage  hernieuwbare  energie  in  de  elektricteitsproductie,  transport  en  de   warmteproductie  (OVED,  2011)   Ook voor België lijkt de tendens van groeiverwachtingen dominant. En dit zowel wat betreft de elektriciteitsproductie, transport als warmteproductie. 7.1.4  Stadium  4 Aan deze rooskleurige situatie, waarbij steeds meer nieuwe ondernemingen ontstonden en bestaande ondernemingen zich toelegden op de productie van hernieuwbare energie, kwam een einde in het derde kwartaal van 2008. De hernieuwbare energiesector stortte die periode snel in elkaar als gevolg van de financieel-economische crisis. Het resultaat hiervan waren de opdroging van de financiering van nieuwe projecten en lagere energieprijzen die maakten dat een investeringen in hernieuwbare energie plots minder interessant leek. Producenten van windturbines bijvoorbeeld kregen te kampen met een sterke daling van hun productie. Zowel in de Verenigde Staten als in Europa slabbakte vroeger dan verwacht. Het gevolg was dat vele beleggers zich terugtrokken uit de groene revolutie. Aanleidingen hiertoe zijn de afkeuring van projecten. In Engeland en Schotland bijvoorbeeld zijn de helft van de plannen om windparken op te stellen afgekeurd. Daarnaast ondervond het Deense Vestas, een van de grootste windturbinefabrikant in de wereld, ook de weerklank van deze gebeurtenissen. Zij maakten in de nasleep van de financieel-economische crisis bekend dat ze ongeveer 3000 van de 23 000 lopende banen zullen schrappen (Vanbrussel, 2010). Daarnaast vielen in 2009 de   71  

wereldwijde clean technology -investeringen van risicokapitaalverschaffers terug op tot 735 miljoen euro, terwijl dit 3 maanden voordien nog ruim 1, 25 miljard behaalde. En dat was al een derde minder dan het record van in 2008. Samengevat vielen de bedragen tussen oktober 2008 en april 2009 met zo'n 60 procent. Deze verschuiving vertaalde zich naar de ondernemingen. De Franse windparkuitbater Thedia bekende dat het te kampen heeft met een ernstige kans op faillissement. Het groene-energie bedrijf EuroTrust uit Denemarken zocht bescherming tegen zijn schuldeisers. En in België moest de Antwerpse biomassaspecialist Thenergo (een dochterbedrijf van het Franse Thedia) een verlies bekopen van 63 miljoen. Alsook kreeg het Belgische C-power het een pak moeilijke voor de financiering van de tweede fase van het Thornton windturbinepark. Samengevat kregen vele bedrijven binnen clean technology sector te kampen met een dalende vraag. Maar deze dalende vraag is eerder te wijten aan een uitstel van de geplande projecten, dan aan afstel ervan (Huysmans en Desmet, 2009) In tijden van deze economische recessie zagen sommige politici de mogelijkheid op te komen met een nieuw financieel systeem dat de mogelijkheid om een groener pad te bewandelen ten goede komt. De bedoeling was om investeringen in hernieuwbare energie en groene infrastructuur te stimuleren met de bedoeling de economie een duw in de rug te geven en nieuwe werkgelegenheid te creëren (Lifset, 2009). Het is dus na 2009 dat de toename aan stimulus pakketten, die door diverse overheden goedkeuring genoten, een ommekeer in de afnemende interesse in de hernieuwbare energiesector mogelijk maakte. Deze pakketten hebben hun impact niet gemist, een relevante stijging van investeringen in hernieuwbare energietechnologie vonden terug hun ingang. En zowel nieuwe beleggingen in kansrijke bedrijven als risicokapitaal kwamen geleidelijk aan terug naar de hernieuwbare energiesector (Criekemans, 2011).

7.1.5 Stadium 5

De grote kredietbanken houden de kraan dicht sinds de kredietcrisis. Voordat leningen worden toegekend aan projecten in de hernieuwbare energie wordt twee keer negedacht. Tevens maken de nog steeds wankele staatsfinanciën een toekomstige stijgende vraag naar nieuwe projecten eerder een utopie dan een realiteit, zo blijkt (Vanbrussel, 2010). Want de subsdies die de overheden toekennen aan projecten in hernieuwbare energie kosten handenvol

  72  

geld. Geld dat niet direct voor handen is. Dit is bijgevolg een risicovolle manier van werken aangezien de sector nog niet duurzaam is vanuit economisch perspectief en zich bijgevolg zeer gevoelig opstelt ten aanzien van de uitgeschreven subsidies. Indien men deze subsidies doet wegvallen, dan dreigt een groot deel van de hernieuwbare energiesector in elkaar te vallen (Albrecht, 2010). En het is deze situatie die op komst is, daar momenteel een sterke reductie van de gegeven vergoedingen voor de productie van hernieuwbare energie ingevoerd wordt (Federal Ministry for the Environment, Nature Conservation and Nuclear Safe, 2011).

  73  

7.2 Een overzicht: samenvattend schema gebaseerd op het model van Minsky

Stadia

Risicofactoren

(in de levenscyclus (welke factoren doen de kans toenemen dat een economische bubbel van de bubbel) Stadium 1

wordt gevormd). - Er vindt een verschuiving in de bestaande energiewinning. Plaats. Steeds meer aandacht wordt gegeven aan de mogelijkheden van de hernieuwbare energiesector. - Sinds 1985 vinden verschillende ondernemingen met als specialisatie hernieuwbare energie hun ingang in de markt.

- De hernieuwbare energiesector ondergaat een sterke groei, dit zowel Stadium 2

op vlak van omzet, werkgelegenheid als het uit de grond stampen van nieuwe ondernemingen. - Belangrijk is het jaar 2005 dat gekenmerkt wordt door sterke groei. Enkele koplopers in de sector vinden hun ingang (bijvoorbeeld de Belgische onderneming Enfinity). - Vele nieuwe ondernemingen vinden hun ontstaan. Hun komst kan verklaard worden doordat deze onderneming een antwoord boden op het stijgende succes van de koplopers. - Voor de financiering van de sector wordt er gretig gebruikt gemaakt van schuldfinanciering en risicokapitaal.

Stadium 3

- De meeste ondernemingen en investeerders verwachten naar de toekomst toe enkel groei. De groeiverwachting is aldus dominant met

  74  

betrekking tot de hernieuwbare energiesector. - De voornaamste reden voor deze verwachte toename in investeringen is eveneens de verwachting dat de hernieuwbare energiesector in de toekomst grote financiële returns zal kunnen bewerkstellingen.

Stadium 4

- Na de financieel- economische crisis komen meerdere ondernemingen in de moeilijkheden te zitten. - De vraag naar hernieuwbare energieprojecten neemt gestaag af. - Er vindt een tussenkomst van de overheden plaats. Een nieuw financieel systeem, gestoeld op subsidies, moet de groene economie terug de hoogte in duwen.

Stadium 5

- Het blijkt moeilijk de grote kredietbanken te overtuigen om te investeren in hernieuwbare energietechnologie. - De subsidiepolitiek ondergaat veranderingen. De subsidies worden verlaagd, als reactie op het overdonderende succes. - Er heerst onduidelijkheid over de toekomst van de hernieuwbare energiesector.

  75  

7.3 Preventiemaatregelen Op het eerste zicht lijkt de hernieuwbare energiesector nog (!) niet te vervallen in een economische bubbel. Maar uit toepassing van het Minsky-model blijkt dat er wel enkele punten van overeenkomst zijn met de bubbeleconomie. Het is belangrijk dat deze zwakke schakels de kans niet krijgen te kunnen zegevieren. In dit punt komen de zwakke schakels binnen de hernieuwbare energiesector aan bod. Het zou de bedoeling moeten zijn om deze zwakke schakels onder controle te houden, wil men de sector weerhouden van bubbelvorming.

7.3.1 De nood aan een stabiel investeringsklimaat Uit de grote aandacht die gegeven wordt aan stadium 2 binnen het Minsky-model valt af te leiden dat de hernieuwbare energiesector sterk afhankelijk is van getroffen stimulatiemaatregelen en het opendraaien van de subsidiekraan. Vallen deze ondersteunende maatregelen weg dan kan de hernieuwbare energiesector vervallen in een economische bubbel. Dat Europa het goed doet in hernieuwbare energie, is vooral te danken aan het feit dat men een succesvolle strategie heeft vooropgesteld ten voordele van de hernieuwbare energiesector. En deze strategie is men tot op heden blijven volgen. Een belangrijk objectief dat de Europese Unie voor ogen heeft, is om tegen 2020 meer dan 20% van alle opgewekte energie afkomstig te maken van hernieuwbare energiebronnen. Echter de situatie doet zich voor dat dit objectief bijna is behaald waardoor de ambitie een halt wordt toegeroepen. De Europese Unie heeft immers geen plannen meer staan na 2020 met betrekking tot de stimulering van de hernieuwbare energie. Het wegvallen van dit wettelijke kader zou wel eens nefaste gevolgen kunnen hebben voor de hernieuwbare energiesector. Want zonder wettelijk kader hebben de investeerders geen zekerheid meer dat investeren in een hernieuwbare energievorm wel een veilige investering is. Dit tafereel kan dan leiden tot het verval van de zekerheid over de leidinggevende positie die Europa draagt op vlak van technologie met betrekking tot hernieuwbare energie. Tevens brengt dit de werkzekerheid van duizenden mensen in het gedrang (Van Hamme, 2011).

  76  

De hernieuwbare energiesector vraagt om bindende doelstellingen. Doelstellingen die ervoor moeten zorgen dat de interesse in hernieuwbare energie blijft bestaan en verder wordt aanmoedigd. De sector dreigt in een gat te vallen door het niet-bestaan van doelstellingen na 2020 (JCS, 2011). Bijgevolg luidt de conclusie als volgt: het is duidelijk dat ter preventie van een groene bubbel er moet gezorgd worden voor een stabiel investeringsklimaat. De succesvolle strategie die Europa hanteert, moet een vervolg krijgen. Investeerders vragen immers zekerheid. Zekerheid die hen in staat moet stellen de juiste keuze te maken voor de juiste investering (Van Hamme, 2011). 7.3.2 De nood aan een stabiel beleid De trend doet zich voor dat de komende jaren de stimuleringsmaatregelen een forse daling zullen ondergaan. Of dit een goede zaak is of niet, moet nog blijken. Tot in 2010 zorgde de overheidssteun ervoor dat investeren in nieuwe projecten in duurzame energie rendabel was. Maar dit dreigt niet meer op te gaan voor alle projecten in 2011. Kleine nieuwe installaties zullen onhaalbaar worden door de inkrimping van het tarief voor de groenestroomcertificaten (Palmers, 2011). Momenteel doet er zich een sterke reductie voor van de gegeven vergoeding voor de productie van duurzame energie. Deze maatregel wordt genomen om in te spelen op het (te) snel stijgende aandeel van de hernieuwbare energiesector binnen de energiemarkt. In Duitsland is het succes van de fotovoltaïsche panelen het bewijs dat de stimuleringsmaatregelen werken. De andere kant van de medaille is dat dit succes een duur kostenplaatje met zich meebrengt (Federal Ministry for the Environment, Nature Conservation and Nuclear Safe, 2011). Ter illustratie: de Duitse belastingsbetaler betaalde tussen 2000 en 2010 voor de installatie van zonne- en windenergiecentrales ruim 74 miljard euro. Daarnaast koste elke arbeidsplaats, aangelegd binnen de hernieuwbare energiesector, de Duitse belastingsbetaler nog eens een totaal van 175 000 euro aan subsidies (Express, 2010). Een vermindering van de stimuleringsmaatregelen doet zich ook voor in de Verenigde Staten. Daar bestaat de vrees dat de belastingsvermindering voor investeerders in hernieuwbare energie verminderd tot   77  

afgeschaft zal worden. Bovendien evolueert het beleid in de Verenigde Staten van een beleid dat subsidies toestopt ter bevordering van de aankoop van hernieuwbare energiebronnen, naar en beleid dat pas subsidies zal toespelen aan investeringen die gebaseerd zijn op de performantie van de investering (Barnes, Haynes, Heinemann, Lips en Zidek-Vanega, 2009). Ook in Vlaanderen zette de gulle subsidiëring vele ondernemingen en particulieren aan te investeren in zonnepanelen. Maar ook aan dit succesverhaal dreigt een einde te komen. Op voorstel van minister Van den Bossche gaat de overheidssteun voor zonne-energie de komende jaren teruggeschroefd worden (Corthouts, 2011). Het gevolg van de lonkende vermindering van de stimuleringsmaatregelen was een toename van de vraag naar investeringsmogelijkheden in hernieuwbare energie op korte termijn, maar dit effect is voorbij (Adriaen, 2011). In tegenstelling tot die korte rush zou een degressieve afname van de stimuleringsmaatregelen wel eens levensgevaarlijk kunnen zijn. Want door de degressie wordt de jaarlijkse afname van de vergoedingen voor nieuwe installaties met een bepaald percentage teruggedrongen (Siderea, 20110). En juist omdat de moderne hernieuwbare energiebronnen te afhankelijk blijven van hoge subsidies wordt het behalen van een groter aandeel hernieuwbare energie bemoeilijkt door de afname van de stimuleringsmaatregelen. Waar in 2010 het aandeel moderne hernieuwbare energie slechts 1 procent bedroeg binnen het totale energiesysteem, lijkt dit niet meteen te veranderen (Albrecht, 2011). De argumentatie voor de degressieve afname van de stimuleringsmaatregelen komt uit twee verschillende hoeken. Ten eerste kan de subsidiepolitiek niet worden losgekoppeld van een duur kostenplaatje. Dat dit zich voordoet ten tijde van enorme begrotingstekorten speelt niet direct in het voordeel. Ten tweede wordt verwacht dat duurzame energie in de toekomst steeds goedkoper zal worden. Dit door verdere innovatie en kostenbesparingen die verwezenlijkt zal worden door de toenemende massaproductie van bijvoorbeeld zonnepanelen. De vraag blijft of gegarandeerd kan worden dat technieken om hernieuwbare energie op te wekken in de toekomst goedkoper zullen worden? Het gaat hier eerder om een wenselijk beeld dan de realiteit. Wat wel vaststaat is dat indien de wens niet uitkomt, de   78  

winstgevendheid onvoldoende zal zijn om verdere investeringen te rechtvaardigen. Op die manier wordt de kans groot dat het hele systeem in een negatieve spiraal terecht komt die uiteindelijk de groei binnen de hernieuwbare energiesector lam zal leggen (Siderea, 2011). Bovendien blijkt uit onderzoek van het economisch studiebureau RWI dat elke aangemaakte arbeidsplaats in de hernieuwbare energiesector reddeloos verloren zou gaan indien de overheid haar stimulatiemaatregelen- en subsidiekraan dichtdraait (Dendooven, 2008). Investeerders, zowel particulieren als bedrijven, hebben nood aan een beleid dat voor minstens 10 jaar geen drastische wijzigingen ondergaat. Pas als dit het geval is, zijn er op langere termijn betrouwbare returnberekeningen mogelijk, wat zich vervolgens weerspiegelt in het gedrag van investeerders die vertrouwen op een veilig investeringsklimaat (Palmers, 2011). Regelgeving kan dus kansen bieden aan ondernemingen die investeren in hernieuwbare energie, maar het vormt tevens een potentieel risico als de rendabiliteit van deze investeringen afhankelijk wordt gemaakt van een (niet consistente) regelgeving (EIM en Oxford research, 2011).

7.3.3 Het streven naar winstbejag en economisch nut Een belangrijke reden waarom de hernieuwbare energiesector een bloei kent, is het verlangen naar het maken van winst. Zowel voor particulieren als voor ondernemingen lijkt het investeren in hernieuwbare energie een goede keuze, want zo’n investering zou na enkele jaren wel eens kunnen renderen (hoe financiert u zonnepanelen, 2010). Zolang dit de hoofdzakelijke reden is dat er wordt geïnvesteerd in hernieuwbare energiebronnen, is de kans groot dat indien een nieuwe investeringsopportuniteit zich voordoet die meer rendabiliteit belooft, de hernieuwbare energiesector in elkaar zakt. Daarnaast is de mens uit op het praktiseren van steeds meer economisch nut. Hierbij wordt er echter geen rekening gehouden met het gegeven dat hernieuwbare energiebronnen een beperking bezitten. Ze zijn namelijk gelimiteerd door de geldende natuurwetten. De hernieuwbare energiesector wordt met andere woorden geconfronteerd met limieten aan wat technisch haalbaar is (Siderea, 2011). Bijgevolg bestaat de mogelijkheid dat er aan de zoektocht naar nieuwe, verbeterde technologieën een eindpunt is verbonden.

  79  

Tevens is de hernieuwbare energiesector afhankelijk van de natuur. Meestal wordt de toekomstige rendabiliteit van een investering onderzocht aan de hand van opgestelde statistische studies met een probaliteit van 50%. Het resultaat van deze studies zou bijgevolg op lange termijn realistisch moeten zijn. Maar het risico blijft bestaan dat de rendabiliteit minder is dan verwacht omdat er bijvoorbeeld gedurende de levenscyclus van de installaties minder zon of wind is (Limburg Wind CVBA, 2010).

  80  

8.  Het  antwoord   Uit de analyse van de macro-economische omgeving waarbinnen de groei van de hernieuwbare energiesector zich voordoet, blijkt dat de sector voor een groot deel de kenmerken vertoont die wijzen op een bubbel. Zo werd de hele sector in leven geblazen door een verschuiving die plaats vond op de energiemarkt. Enkele minder en meer recente gebeurtenissen gaven aanleiding tot de toename aan aandacht voor de hernieuwbare energiesector. Aan de mogelijkheden die hernieuwbare energiebronnen met zich meebrengen wordt een steeds belangrijkere rol toegekend. De hernieuwbare energiesector wordt reeds vanaf 1985 gekenmerkt door sterke groei met een instroom van nieuwe ondernemingen als gevolg. Deze groei kende wel even een onderbreking tijdens de opkomst van de financiële crisis. Maar dankzij de getroffen beleidsmaatregelen kwam de sector er terug bovenop. Het is die gewezen sterke groei die maakt dat de verwachtingen naar de toekomst toe enkel en alleen positief zijn. Meer groei wordt verwacht en aan het zich voordoen van eventuele rampscenario’s wordt tot nu toe bijna geen aandacht gegeven. Daarnaast gebeurt de financiering van de hernieuwbare energiesector grotendeels aan de hand van schuldfinanciering, risicokapitaal en de uitgifte van subsidies. De hele sector is met andere woorden gestoeld op financiering van buitenaf. En het is net deze karakteristiek die van de probaliteit van het bestaan van een groene bubbel werkelijkheid maakt. Want vallen deze bronnen aan inkomsten weg, dan dreigt de hele sector in elkaar te tuimelen. De bubbel barst…

  81  

8.1  Verantwoording   Kan er op basis van deze punten van overeenkomst gesproken worden over een groene bubbel, hetzij in de maak? JA! Er kan immers niet van een economisch mirakel worden gesproken indien de sector zo afhankelijk wordt gesteld van de uitgifte van subsidies en andere stimuleringsmaatregelen (Express, 2010). Door de rente kunstmatig laag en de subsidiëring ten aanzien van de hernieuwbare energiesector bijzonder hoog te houden, wordt naar het uiteenspatten van de bubbel toegewerkt. Het feit is dat hernieuwbare energiebronnen een financieel product zijn geworden als gevolg van de door de overheden aangeboden stimuleringsmaatregelen. Deze stimuleringsmaatregelen zorgden voor de ‘gold rush’ waarbij vele ondernemingen gericht op hernieuwbare energieproductie het daglicht zagen en de ambitie hadden zoveel mogelijk winst na te streven. Bij het opstarten en onderhouden van deze ondernemingen werd gretig gebruik gemaakt van massieve schuldfinanciering (Dendooven, 2008). En zoals de geschiedenis ons getoond heeft, heeft de massale schuldfinanciering (in de Verenigde Staten) bij bedrijven reeds een bubbel doen uiteenspatten, met massale werkloosheid als onlosmakelijk gevolg (Simoens, 2010). Het is dus voornamelijk de hoge schuldgraad die zorgwekkend is. Vele ondernemingen in de hernieuwbare energiesector vinden hun ontstaan in grote mate op krediet met lage rentestanden (zie figuur 5.1 p. 54). Maar dit is geeft een vertekend beeld, de lage rente is immers gecorreleerd met een lage inflatie. Als die inflatie niet herleeft en deflatie alsnog zegeviert dan kan de investeerder geen gebruik maken van een prijsstijging die hem moet voorzien in de terugbetaling van de schulden (Reweghs, 2002). Daarnaast zitten de ondernemers en investeerders vervat in wat met wordt genoemd ‘de cyclus van het vertrouwen’, waarbij ondervonden of gezien succes leidt tot te veel vertrouwen en zelfingenomenheid. Dit vormt samen met de verwachting dat de rente op de schuldfinanciering laag zal blijven de ideale voedingsbodem voor het onstaan van een bubbel.

  82  

Kan het wel zo verder? Het hele zakenmodel van de hernieuwbare energiesector is immers gebaseerd op het uitmelken van de overheden. Dit brengt enkele vragen met zich mee. Enfinity, bijvoorbeeld, haalt een indrukwekkende bruto-kasstroommarge van zo’n 25 procent te danken aan de gulheid van de overheid (Dendooven, 2010). Kan het dus nog zo verder? Blijkbaar niet. Want momenteel doet de situatie zich voor dat de subsidiepolitiek een versnelde afbouw van de subsidies beoogt. Duitsland en Italië waren al aan de beurt voor het verlagen van de steun. Door het verminderen van die steun was er aanvankelijk sprake van een korte rush op de hernieuwbare energiemarkt, maar aan dat effect kwam al snel een einde (Adriaen, 2011). Ook in Vlaanderen verlaagt men de subsidies, hetzij voor de zonne-energiesector. Deze daling brengt de rendabiliteit van de investeringen in het gedrang aangezien de subsidies sneller zullen dalen dan de prijs van de investeringen. Vandaag kunnen investeerders immers rekenen op een rendement van 10 procent, maar vanaf volgend jaar zal dit rendement zienderogen dalen tot ruim onder de 7 procent. Dit zal waarschijnlijk een vermindering van de vraag naar nieuwe projecten als gevolg hebben. Wat op zijn beurt slecht nieuws is voor de meer dan 800 bedrijven met zijn 10 000 werknemers in de sector. Want als e subsidies sneller dalen dan de prijs van de hernieuwbare energiesector komt de rendabiliteit van de investeringen in het gedrang. De vraag is of de economie sterk genoeg is om bij het stijgen van de rente en de afname van de subsidies de hernieuwbare energiesector op peil te houden? Waarschijnlijk niet. De hernieuwbare energiesector is momenteel nog te duur om te kunnen overleven zonder subsidies. Op die manier kan de sector niet concurreren met de klassieke stroomproducenten en lijkt de sector gedoemd onleefbaar te worden (Corthouts, 2011). De aanpassing binnen de subsidiëringspolitiek ondervindt kritiek die stelt dat de aanpassing geen geleidelijke aanpassing meer is. Velen vrezen dat de bijstelling wel eens de volledige zonne-energiesector in Vlaanderen van de kaart zou kunnen vegen (PSE, 2010). Om opnieuw het voorbeeld van Enfinity aan te halen, lijkt de kans groot dat door het terugvallen van de subsidies, de onderneming eerlang onleefbaar wordt, of op zijn minst gezegd op zoek zal moeten naar andere kapitaalverschaffers. En als de onderneming dan toch niet zou crashen, dan is dit voor een groot deel te danken aan investeringsgroepen van buitenaf die snel en fors durven ingrijpen. Zo is de investeringsgroep Waterland voor Enfinity een van zijn grootste kapitaalverstrekkers (Dendooven, 2010).   83  

Maar, en misschien een geluk voor de sector, onze toekomst is groen. Dus al vindt een implosie van de sector plaats, de sector zal blijven bestaan en zich (misschien) nog sterker ontwikkelen dan nu het geval is. De situatie na de bubbel is immers anders dan deze voorheen bubbel. Dit heeft de internetbubbel ons laten zien. Waar in de jaren ’90 de internet- en technologieaandelen overgewaardeerd waren, wat later resulteerde in de uiteenspatting van de bubbel, is het internet momenteel niet meer weg te denken uit ons dagelijkse leven. Op die manier zal het waarschijnlijk ook vergaan met de hernieuwbare energiesector. Niettegenstaande zal de crash pijnlijk zijn, zeker daar waar de overinvestering het grootst is. Maar zoals Albrecht (2010, p.12) stelt: “elke crash is pijnlijk, maar het voedt ons aanpassingsvermogen en dus ook onze darwinistische survival”.

  84  

8.2  Alternatieven?   Er zijn alternatieven die de groene bubbel kunnen tegenhouden… In de eerste plaats zou het denkkader waarbinnen de subsidies en stimuleringsmaatregelen ten aanzien van de hernieuwbare energiesector moeten herbekeken worden. En wel op een zodanige wijze dat deze sector de concurrentie met de traditionele energiebronnen op een correct manier kan aangaan. Het is immers beter om de markt zelf te laten oordelen wat het beste systeem is. Een systeem moet marktconform zijn als het wil blijven overleven op de markt, zonder dat subsidies moeten worden aangeboden (Express, 2010 en 2011). Deze adaptatie lijkt geschikt. Maar doordat het winnen van hernieuwbare energie momenteel nog te duur is, zou deze zonder subsidies niet kunnen concurreren. De traditionele energiebronnen zouden de onverbiddelijke winnaars zijn op de vrije markt. Verwacht wordt wel dat de hernieuwbare energiebronnen de komende jaren goedkoper en meer efficiënt zullen worden. Wat de rendabiliteit ten goede zal komen (Adriaen, 2011). Uit deze redenering volgt de tweede aanpassing die zou moeten worden ingevoerd. In plaats van de subsidies drastisch te gaan verminderen, wat momenteel het geval is, zou deze omschakeling op een minder ingrijpende wijze moeten plaats vinden, meegaand met de verwachte prijsdalingen van de hernieuwbare energiebronnen. Daarbij moet wel rekening gehouden worden met het feit dat de subsidiewijzigingen ook niet te beperkt mogen zijn om een speculatieve bubbel te vermijden (Vanlinthout, 2005).

  85  

9.  Besluit   Uit analyse van de hernieuwbare energiesector met zijn veelal aanwezig subsidiepolitiek blijkt dat we stilaan afstevenen op een groene bubbel. Er kan immers niet van een economisch mirakel worden gesproken indien de sector zo afhankelijk wordt gesteld van de uitgifte van subsidies en andere stimuleringsmaatregelen. Indien deze stimulansen wegvallen, dan hangt de dreiging ons boven het hoofd dat de hele sector wel eens van de kaart geveegd zou worden. En dit is nu net de situatie die zich presenteert. De overheid heeft de beslissing genomen de vele stimuleringsmaatregelen ferm terug te dringen. Dit brengt uiteraard de hernieuwbare energiesector in gevaar. De kans is met andere woorden grood dat de bubbel op ontploffen staat. Maar het is een misvatting te stellen dat de situatie na de bubbel congrueert met deze van voor de bubbel. Dus zelf al barst de bubbel de hernieuwbare energie zal aanwezig blijven, er zal enkel geen sprake meer zijn van overinvestering en overwaardering van de sector. Onze toekomst is immers groen, bijgevolg zal van hernieuwbare energie steeds sprake zijn.

  86  

10. Literatuurlijst

Adriaen, D. (2011, 26 maart). Crédit Agricole stapt in Ikaros Solar. De Tijd, p. 6. Agentschap Ondernemen (2009). Risicokapitaal. Overzicht van de risicokapitaalverschaffers actief in Vlaanderen. In: Brochure Agentschap Ondernemen Albrecht, J. (2010, 3 november). Opinie. Groene bubbels. De Standaard, p. 12. Albrecht, J. (2011, 23 maart). Groene stroom valt niet uit bomen. De Standaard, p. 56. AM. (2010, 6 mei). De perverse zeepbellen. Trends, p. 106 Artus, P. en Virard, M.P. (2010). La liquidité incontrollable. Qui va maitriser la monnaie mondiale? Pearson. Azom (2006). Renewable Portfolio Standards Help Wind Industry to Sail. Geraadpleegd op 20 april 2011, op <  http://www.azom.com/news.aspx?newsID=5055> Barnes, J., Haynes, R., Heinemann, A., Lips, B. en Zidek-Vanega, A. (2009). State incentives & policy trends. In: 2009 Updates and Trends, p. 1-8. Beattie, K. M. (2005). Renewable energy in the United States: policy effectiveness and economic issues. In: Interdisciplinary Engineering and Management, Honors Program, Clarkson University, NY. Benhali, A. (2011, 6 mei). Hopen op een Arabische zomer. De Standaard, p. 6. Böhme, D. (2010). Development of Renewable Energy Sources in Germany 2009. Graphics and Tables. In: General und Fundamental Issues relating to Renewable Energies (KI III 1). Bos, W. (2009). De green new deal I: de crisis, Keynes en het klimaat. Geraadpleegd op 29 maart 2011, Bultinck, B. (2009, 8 april). Na de bubbleverslaving: de coldturkey. De Morgen, p. 16.

  87  

Bundesministerium für Umwelt, Naturschutz und Reaktorsicherheit – BMU. (2010). Renewable energies are standing firm in the economic crisis. In: BMU-Pressedienst, 041 (10). Bundesministerium für Umwelt, Naturschutz und Reaktorsicherheit - BMU, (2010). Minister Röttgen: Renewables' share of almost 20 percent can be achieved by 2020. In: BMUPressedienst, 118 (10). Bundesministerium für Umwelt, Naturschutz und Reaktorsicherheit – BMU. (2011). Renewables’ contribution to energy supply in Germany continued to rise in 2010. In: BMUPressedienst, 039 (11). Camerer, C. (1989). Bubbles and fads in asset prices. In:Journal of Economic Surveys, 3 (1), p. 3-41. CHEJU, bloomberg, reuters. (2004, 17 mei). China verwacht zachte landing. De Standaard, p. 64. Chomsky, N. (2011, 9 april). Zo gaat dat in de wereld van olie. De Morgen, p. 9. Corthouts, J. (2011, 6 april). Zonne-energie is geen goudmijn. De Morgen, p. 21. Criekemans, D. (2011). Geopolitiek van de hernieuwbare energie van 2010 tot 2020: uitdagingen en opportuniteiten voor Vlaanderen. Deel I – Onderzoeksrapport. David,A. (2010, 16 november). Een bloedbad van vijf keer Opel'l Sector zonnepanelen vreest einde na aanpassing subsidiesysteem. De Tijd, p. 4. De Brouwer, P. (2001). Behavioral Finance of de Psychologie van de Belegger. In: Vector, p. 14-16. De  Grauwe,  P.  (2006).  Waar  gaat  het  naartoe  met  onze  economie?  Tielt:  Lannoo Dendooven, P. (2008, 21 mei). Wildgroei in zone-energie. De Tijd, p. 4. Dendooven, P. (2010, 19 juli). Een nieuwe Lernout en Hauspie? De Standaard, p. 23. De Grauwe, P. (2008). The Risk of Being Chairman in the Age of Turbulence. In: International Finance, p. 1-8. Departement Leefmilieu, Natuur en Energie (2010). De hernieuwbare energiesector. Een   88  

Vlaamse socio-economische analyse. De Tijd (2011). Enfinity zoekt 50 à 100 miljoen vers kapitaal. De Tijd. De Vits, M. (2008, 14 februari). Energiek regeren. Trends, p.103 Eatwell, J., Milgate, M. en Newman, P. (1987). The New Palgrave: a Dictionary of Economics. New York: Stockton. EDP Renovaveis (2010). Annual Report 2010. Elia (2011). REG-actieplan:investeringssteun om primaire energie te besparen in Vlaanderen. Geraadpleegd op 3 april 2011, Enel Green Power (2010). Annual Report 2010. Enfinity (2009, 2 maart). Zonnestroombedrijf Enfinity versterkt zijn internationale positie met een investering van 50 mio Euro door investeringsmaatschappij Waterland. EIM en Oxford Research (2011). Financiering van eco-innovaties in het Europese MKB. Geraadpleegd op 7 mei, 2011 Express (2010). Groene jobs: economisch mirakel of zoveelste perverse politieke fabel? Geraadpleegd op 29 maart 2011, Express (2011). Verstoort de subsidiewildgroei de markt voor E-auto’s? Geraadpleegd op 29 maart 2011, Federal Ministry for the Environment, Nature Conservation and Nuclear Safety (BMU). (2010). Renewable Energy Sources in Figures. National and International Development. Federal Ministry for the Environment, Nature Conservation and Nuclear Safe (2011). Federal Cabinet confirms adaptation concerning solar support and green electricity privilege. Geraadpleegd op 29 maart 2011,   89  

http://www.bundesumweltministerium.de/english/current_press_releases/pm/47055.php Flood, R.P. en Hodrick, R.J. (1990). On Testing for Speculative Bubbles. In: Journal of economic perspectives, 4 (2), p. 85-101 Galbraith, J. (2009, 24 oktober). Er zijn sterke gelijkenissen tussen deze crisis en de crash van 1929’. Economoon James Galbraith over de tachtigste verjaardag van de Grote Crash die zijn vereeuwigde in een klassieker. De Tijd, p. 44. Geldhof, W. en Hommez, D. (2004). Handel in schone en vuile lucht: groenestroomcertificaten en verhandelbare emissierachten vanuit kikvorsperspectief. In: Rechtsleer Doctrine, p. 824-837. Groenlinks (2009). De Groene Weg Terug: Green New Deal of Groene Bubble? Geraadpleegd op 16 februari 2011, Hoe financiert u uw zonnepanelen? (2010, 13 april). De Tijd Huysmans, L. en Desmet, L. (2009, 28 mei). Niet alle gras is even groen. Trends, p. 64. Huylenbroeck, P. (2004, 17 november). Zeepbellen spelen hoofdrol in de wereldeconomie. De tijd, p. 22. Jacobsson, S. et al. (2009). EU Renewable Energy Support Policy: Faith or Facts? In: Energy Policy, 37, p. 2143-2146. JCS (2011, 16 maart). Hernieuwbare energie in trek bij beleggers. De Morgen, p. 21. Kindleberger, C. P. en Aliber, R. Z. (1978). Manias, Panics and Crashes. A History of Financial Crises. New Jersey: John Wiley & Sons, Inc. Kindleberger, C.P. (2010). Anatomy of a typical crisis. Geraadpleegd op 22 april, Kobayashi, N. (2004). Industrial Structure and Manufacturing Growth During Japan's Bubble and Post-Bubble Economies. In: Regional Studies, 38 (4), p. 429-444. Lane, J. E. ( 2010). The Crisis from the Point of View of Evolutionary Economics. In: International Journal of Social Economics, 37 (6), p. 466-471.   90  

Lifset, R. (2009). Beyond the green bubble. In: Journal of Industrial Ecology, 13 (1), p. 1-3. Limbuurg Wind CVBA (2010). PROSPECTUS voor de openbare aanbieding van aandelen, 26 oktober 2010. Martinez, I., Diaz, P. en Martinez, I. (2007). European Union’s Renewable Energy Sources And Energy Efficiency Policy Review: The Spanish Perspective. In: Renewable and Sustainable Energy Reviews, 13, p. 100-114. Mediafin, (2010, 9 juli). Vlaamse topondernemers pompen vers geld in Enfinity. De Morgen, p. 23. Mediafin, (2011, 29 maart). Groene aandelen op rozen dankzij Duitse politieke omwenteling. De Tijd, p. 17. Michielsen, S. (2011, 31 maart). Slimme subsidiëring. De Standaard, p. 2. Miller, M., Weller P. en Zhang, L. (2001). Moral Hazard and the Us Stock Market: Analysing the ‘Greenspan Put’. In: CSGR Working Paper, 83 (01). Mondt, W. (2010). Een eco-efficiënt milieubeleid: een geïntegreegde aanpak. In: Power Point presentatie Ecorem. Mouton, A. (2008, 4 september). Financiële crisis is een kwestie van psychologie. Trends, p. 87. Mouton, A. (2008, 13 november). Bubbels zijn van alle tijden. Trends, p. 106. O'Ferral, R. M. (2009). A Green New Deal. Mapping Europe's Path to the Green Economy. Geraadpleegd op 20 maart, OVED (2011). Nationaal actieplan ingediend. Geraadpleegd op 23 april 2011, http://www.oved.be/nationaal-actieplan-ingediend Oxford Research (2011). Financing Eco-innovation. Final Report. EIM and Oxford. Palmers, G. (2011, 13 april). Is investeren in zonnepanelen nog zinvol? De Tijd. Peter (2005, 25 juni). Amerikanen zien de bubbel in huizenmarkt niet. De Tijd, p. 25.   91  

Peters, R. (2006). Financieringsbronnen en –mechanismen voor de hernieuwbare energie energie-efficiëntie. Pironet, E. ( 2010, 10 november). Nieuwe zeepbellen en putten. De Knack, p. 45. Powell, O. (2010). Essays on experimental bubble markets. PSE. (2010, 15 november). Nieuwe economische sector van de kaart geveegd. De Standaard, p. 60. Publicatieblad Europese Unie (2009). Richtlijnen. Geraadpleegd op 23 april, 2011, Renson, I. (2009, 10 oktober). De dagen van de conventionele energie zijn geteld. De Tijd, p. Research for the European Commission, DG environment. Reweghs, D. (2002, 19 september). De laatste ‘bubble’? Trends, p. 31. Rickerson, W., Bennhold, F. en Bradbury, J. (2008). Feed-in tariffs and renewable energy in the USA – a policy update. Ringel, M. (2006). Fostering the use of renewable energies in the European Union: the race between feed-in tariffs and green certificates. In: Renewable Energy, 31, p. 1-17. Rosser, J. B. (2000). From Catastrophe to Chaos: a General Theory of Economic Discontinuities. Kluwer Academic. Schuckink Kool, R. (2011). Inspelen op de versnelde groei duurzame energie. Geraadpleegd op 2 mei, 2011, Schwabe, B., Cory, K. en Newcomb, J. (2009). Renewable energy project: financing impacts of the financial crisis and federa legislation. In: Technical Report, Shimizu, C. en Nishimura, K. G. (2007). Pricing Structure in Tokyo Metropolitan Land Markets and its Structural Changes: Pre-bubble, Bubble and Post-Bubble Periods. In: The Journal of Real Estate Finance and Economics, 35, p. 475-496.

  92  

Siderea (2011). Das Erneubare Energiengesetz (EEG). Het duitse model ter stimulering van duurzame energie. Geraadpleegd op 2 april 2011, http://www.siderea.nl/artikelen/EEG/artikel_EEG.html Siegel, J. J. (2003) What Is an Asset Price Bubble? An Operational Definition. In: European Financial Management, 9 (1), p. 11-24. Smick, D. M. (2010). A Never-Ending Economic Crisis? In: Commentary Magazine, p. 29-34 Sornette, D. en Malevergne, Y. (2008). From Rational Bubbles to crashes. In: Physica Astatistical Mechanics and Its Applications – Physica A., 299 (1-2), p. 40-59. Spaargids (2009). KBC verlaagt rentevoeten groene-energielening. Geraadpleegd op 2 mei, op <  http://www.spaargids.be/sparen/kbc-bank-verlaagt-rentevoeten-leningen.html> Terwee, S. (2005). Beter Beleggen in 2005. In: Beter Beleggen, 1, p. 8-9. Tokic, D. (2010) The 2008 Oil Bubble: Causes and Consequences. In: Energy Policy, 38, p. 6009-6015. Simoens, K. (2010, 28 oktober). 1 op 3 kmo’s draait met verlies. Het nieuwsblad, p. 20. Van der Putten, J. (2005). Technische Analyse. In: Beter Beleggen, 1, p. 7-8. Van Broekhoven, E. (2006, 27 februari). Personal Finance. Bubbel of een blijver? De Standaard, p. 36. Van Broekhoven, E. (2009, 24 augustus). Personal Finance. Geen evenwicht. De Standaard, p. 23. Vanbrussel, E. (2010, 29 oktober). De groene bubbel barst. De Morgen, p. 15. Van den Abeele, F. (2011, 24 februari). Kadhafi’s koortsdromen kosten u geld. De Standaard, p. 46. Van Hamme, F. (2010, 15 december). Vlaams geld gaat best naar groene pioniers-projecten. De Tijd, p. 12. Van Hamme, F. (2011, 17 maart). Energiesector vraagt ook na 2020 zekerheid. De Tijd, p. 14.

  93  

Van Haver, K. (2011, 14 arpril). Europa herschikt energiebelasting. De Tijd, p. 9. Vanlinthout, G. (2005, 19 februari). Beleggers hebben te weinig oog voor risico’s. De Tijd, p. 27. Van Overtveldt, J. (2010, 11 maart). De nieuwe onzekerheid. Trends, p. 45. Verstraete, K. (2010, 18 februari). Enfinity zet in op Amerikaanse markt. De Tijd, p. 4. Vestas (2010). Annual Report 2010. Vestas (2011). The will to win. Geraadpleegd op 7 april 2011, Vestas (2011). About Vestas. History. Geraadpleegd op 7 april 2011, Vlaamse Overheid. Steun voor zonnepanelen – premies, belastingsvermindering en groenstroomcertificaten. Geraadpleegd op 23 april, 2011, Voka. (z.d.). R.E.G.: rationeel energieverbruik, p. 1-37. VREG (2011). Aantal uitgereikte groenestroomcertificaten. Geraadpleegd op 3 april, 2011, VREG (2011). Energiemarkt – Wie doet wat? – Het systeem van warmtekrachtcertificaten (WKC). Geraadpleegd op 3 april, 2011, Walden, E. en Browne, G. J. (2006). Rational Fads in Investor Reactions to Electronic Commerce Announcements: An Explanation of the Internet Bubble. In: Electronic Commerce Research and Applications, 7, p. 44-54. Wolters, M. (2005). De Koning te Rijk. Psychologie van het Beleggersgedrag. Hoe de Zeepbel Uiteenspatte. In: Beter Beleggen, 1, p. 12-13. Yao, S. en Luo, D. (2009). The Economic Psychology of Stock Market Bubbles in China. In:   94  

The World Economy, 2009, p. 667-691. Yuksel, A., Akdeniz, L. en Altay-Salih, A. (2010). On the Performance of West's Bubble Test: A Simulation Approach. In: Applied Mathematics and Computation, 217, p. 3236-3247

  95