INTERVIEW. Helmut Gaus voorspelt het einde van extreem-rechts (maar niet van het Vlaams Blok)

Opgang en verval van extreem-rechts

INTERVIEW. Helmut Gaus voorspelt het einde van extreem-rechts (maar niet van het Vlaams Blok) Angst eet de zielen op

Het Vlaams Blok mag dan zijn opgang in de peilingen voortzetten, de Gentse politicoloog Helmut Gaus is er gerust op. In het kort is zijn analyse: extreemrechts komt en gaat, en is ook nu aan het wegebben. Dat heeft minder te maken met ideologie dan met massapsychologie. KINDERLIJK, zo omschrijft Helmut Gaus het politieke spektakel van de nazi's. Al twintig jaar intrigeert hem de vraag waarom een zo hoog ontwikkelde natie als de Duitse zoveel enthousiasme kon opbrengen voor het puberale politieke vertoon van het Derde Rijk. ,,En we weten waartoe dat heeft geleid. Dat is niet zomaar geschiedenis, het dreigt telkens weer opnieuw. Aan de basis daarvan liggen cycli van telkens weer terugkerende angst. Daar valt niets aan te doen. Maar aan de antipolitiek die ermee samengaat wel, om te vermijden dat het opnieuw zou gebeuren.'' Helmut Gaus, historicus en hoogleraar aan de Universiteit Gent, waar hij voorzitter is van de vakgroep Politieke Wetenschappen, verdiept zich al lang in de studie van de lange golven. Sinds het eind van de achttiende eeuw vertoont de geschiedenis op- en neergaande economische golven, de zogeheten Kondratieffs: telkens vijfentwintig jaar recessie, gevolgd door vijfentwintig jaar economische opgang. Niemand kan goed verklaren wat die golven met die regelmaat aan de gang houdt. Maar ze bestaan. Parallel daarmee vertoont het menselijke gedrag ook een golfbeweging. Recessie verhoogt de existentiële angst en stemt mensen pessimistisch en onzeker. In een opgaande fase gebeurt net het omgekeerde: mensen worden zelfverzekerd, voelen zich minder bedreigd, denken dat ze dingen onder controle hebt. Dat inzicht maakt het menselijke gedrag enigszins voorspelbaar. Zo deed Gaus onderzoek naar de kleurpreferenties in de mode. Angstige mensen, dus in een neergaande fase van de golf, kiezen voor donkere tinten. Zelfverzekerde mensen willen hun kleuren daarentegen licht en vrolijk. Die evoluties blijken ook op andere terreinen, in de kunst of de godsdienst. En in de politiek. ,,Geen wonder dat zwart de geprefereerde kleur van extreem-rechts is,'' zegt Gaus. Crisisgevoelens leiden tot onzekerheid, verminderen de tolerantie, verhogen de angst voor het onbekende -- met uitwassen naar het racisme -leiden tot een afkeer voor het vernieuwende en een voorkeur voor de traditie

Recensie – De Standaard 7/8 februari 2004 – door Marc Reynebeau

laten de rationaliteit aan belang verliezen ten voordele van het emotionele, doen het geloof in de democratie tanen en versterken de aantrekkingskracht van sterke, autoritaire leiders. Kortom, ze geven extreem-rechts de wind in de zeilen. Zeker wie in zijn karakter blijk geeft van het zogeheten 'autoritaire syndroom', is daar gevoelig voor. Zopas publiceerde Helmut Gaus een essay met de wat provocerende titel Opgang en verval van extreem-rechts . Daarin benadrukt hij vooral de sociaalpsychologische kant van het succes van extreem-rechts. En tegelijk voorspelt hij er ook de ondergang van. Want als de lange golf eenmaal weer in een opgaande fase komt, verliest extreem-rechts zijn psychologische onderstroom. Al blijft het uitkijken voor al te snelle conclusies. De lange golf bereikte al in 1990 zijn dieptepunt, terwijl het succes van extreem-rechtse partijen nog altijd een dagelijkse kopzorg voor de democratische politiek is. En ook: hoe extreemrechts is extreem-rechts nog? ,,Die theorie is niet geschikt voor prognoses op korte termijn'', zegt Gaus. ,,Ik kan zeggen dat extreem-rechts zal verdwijnen, maar niet of dat over drie weken het geval zal zijn. Tenslotte gaat het hier over cycli van vijftig jaar. Het geheel van de jaren negentig behoort tot de dalfase van de lange golf. De eerste prognose die ik heb gemaakt, is al uitgekomen: het verdwijnen van groen. Ik bedoel dan romantisch groen, de fundi's, niet de realo's. Fundamentalistisch groen en extreem-rechts groeien op dezelfde humus, de verregaande onzekerheid. Als die angst eenmaal weg begint te ebben, beginnen die twee te verdorren, het kan niet anders. De groenen hebben zich in Vlaanderen niet aan de opgaande lange golf kunnen aanpassen door een draai te nemen van romantisch groen naar een brede, linkse beweging.'' Kortom, de groenen moeten maar dat kartel met SP.A sluiten? ,,Dat zou inderdaad in het verlengde hebben gelegen van een evolutie naar een realistischer groene beweging. Veel tijd hebben ze niet meer om daar wat aan te doen, want ondertussen vervaagt hun imago en kan de SP.A ervan uitgaan dat ze de groene kiezers zo wel zal krijgen, zonder de groene partij in een kartel te moeten opnemen.'' U stopt dus groen in één zak met extreem-rechts? ,,Toch niet. De psychologische functie is wel dezelfde, het milderen van de angst, maar er kunnen totaal verschillende strategieën tegenover staan. Maar ook groen teert op de onzekerheid, want wie zijn alledaagse leven als zeer onzeker ervaart, kan daaruit wegvluchten in de natuur. Die toenemende belangstelling voor de natuur toont zich in elke neergaande fase. Een heel andere reactie is de ontwikkeling van het autoritaire syndroom: zwart-witdenken, leiderschap zoeken, racisme, antifeminisme, anti-intellectualisme, geweld, antidemocratisch streven, enzovoort.''


En toch lijkt niets te werken om extreem-rechts te bestrijden. ,,Partijvoorkeuren kan je niet alleen verklaren vanuit de ideologieën. Dat is maar de helft van het verhaal. Je moet er ook de sociaal-psychologische dimensies bij betrekken. De reden waarom een partij al dan niet succes heeft, is een massapsychologisch fenomeen. Er worden voortdurend ideologieën van allerlei aard gespuid, maar ze krijgen niet altijd evenveel gehoor en aanhang. Het is het gehoord worden dat moet worden verklaard. Politici kunnen nu wel intuïtief aanvoelen dat er veel angst in de samenleving heerst en dan bijvoorbeeld meer blauw op straat sturen. Maar over vijf of tien jaar zal de criminaliteit nog niet zijn gedaald, en als dan een politicus nog met het veiligheidsthema komt aandraven, zal hij amper nog de interesse van de publieke opinie kunnen wekken.'' U verbindt extreem-rechts met puerilisme, kinderlijk of puberaal gedrag. Dreigt u het daarmee niet te onderschatten? ,,Nee. Het beste historische experiment daarvoor is het Derde Rijk. In een van de meest ontwikkelde samenlevingen ter wereld van dat moment hebben toen zoveel mensen, in korte broek, met spaden over hun schouder opgemarcheerd en zich laten imponeren door vlaggen en lichtkathedralen. Dat vertoon in Nürnberg, dat soldaatje spelen, al die show. Welke mentaliteit moet je hebben om daarvan onder de indruk te zijn? Een tijdgenoot, de beroemde cultuurhistoricus Johan Huizinga, vond dat allemaal 'pueriel gedrag': kinderachtig. Dat strookt met Freuds theorie van de regressie: wie angstig is, kan terugvallen in een vorige ontwikkelingsfase, niet als bewuste beslissing, maar uit een verdedigingsreflex.'' ,,Regressie heb je niet alleen bij extreem-rechts. Het verschil ligt in de manier van denken. Je kunt grijs, genuanceerd denken zolang je zeker van jezelf bent en alles onder controle hebt. Als je het idee hebt dat er altijd iets kan gebeuren wat je niet de baas kan, ben je geen grijsdenker meer. Dan kies je voor wit of zwart. Wie denkt in een noodsituatie te verkeren, wil heldere, klare oplossingen. Dan zijn alle grijsdenkers slappelingen of zieke intellectuelen.'' Waar ligt de verleiding voor sommige mensen binnen de VLD of CD&V om een opening te zoeken naar het Vlaams Blok? ,,Tussen conservatisme en extreem-rechts is het verschil niet echt ideologisch. Het ligt veeleer in de manier waarop de boodschap wordt uitgedragen. Conservatieven blijven binnen het democratische kader, extreem-rechts kiest voor onwettelijke middelen als geweld en racisme. Het wil de democratie elimineren.'' ,,In een gewone samenleving heeft rechts een bestaansreden. Maar vandaag bestaan er geen conservatieve partijen. Het zijn allemaal centrumpartijen, centrum-links of centrum-rechts. In onze geschiedenis waren de conservatieve partijen altijd de confessionele partijen, die belang hechtten aan het verleden, de traditie gehoorzaamheid law and order Zulke partijen bestaan vandaag niet


meer. Al heb je in de VLD en CD&V vleugels die in die richting neigen, zoals andere vleugels naar de andere kant neigen. Partijvoorzitters moeten daartussen balanceren om ze beide bij de partij te houden, het duidelijkst bij de VLD, maar wellicht even sterk bij CD&V. Daar ligt een vacuüm, en het Vlaams Blok probeert dat in te nemen door zich te profileren als respectabele rechtse partij.'' Dienen discussies over het migrantenstemrecht of de hoofddoeken om dat braakliggende rechtse veld in te nemen? ,,Daar lijkt het op. Want waarover gaat het eigenlijk in die twee discussies? Het migrantenstemrecht gaat over migranten. De hoofddoekjes, dat gaat over xenofobie. Dat zijn zoete varianten van iets wat eigenlijk strafrechtelijk is verboden. Het klinkt te kras om te zeggen dat men tegen migranten is, maar men voert dan toch dezelfde discussie, en sourdine . Waarom maakt men zich zo druk over iets wat amper iets uitmaakt in ons maatschappelijke proces? Achter die twee discussies wordt dus een verborgen discussie gevoerd.'' Als centrumpartijen extreem-rechtse thema's overnemen, heet het wel eens dat het origineel beter is dan de kopie. ,,Natuurlijk. Veiligheid hoort in wezen thuis in het strafrecht. Maar het thema oversteeg dat niveau toen iedereen zich onveilig begon te voelen. Zo kwamen de politici voor de opdracht om het onzekerheidsgevoel weg te nemen. Ze deden dat door in te gaan op een van de symptomen daarvan. De politie hervormen, meer blauw op straat, dat is louter symptoombestrijding. Als de criminaliteit achteruit gaat, ligt dat niet aan het beleid, maar aan het feit dat de noodzaak tot crimineel gedrag, zeker voor inlanders, achteruit gaat, als gevolg van de opgaande economie.'' Volgens u bezondigen de media aan ,,een opzettelijke falsificatie'' van de criminaliteit, door die bewust te overdrijven. ,,Ook daarachter schuilt een systeemdwang. Als de massa zich in toenemende mate onzeker voelt, ontstaat een grote behoefte aan informatie over rampen, voedselcrisissen, misdaad. Informatie sust namelijk de angst. En omdat de media op de markt actief zijn, moeten zij daaraan tegemoet komen. Op de titelpagina van het Duitse weekblad Der Spiegel van de voorbije vijftig jaar duikt het woord angst op vanaf het midden van de jaren tachtig tot 1994, en daarna niet meer.'' U hebt het nu eigenlijk over het nieuwe modewoord perceptie. ,,Dat is toch lachwekkend? Vroeger sprak men over de realiteit, vandaag over de perceptie van de realiteit. Maar wat wij vroeger de realiteit noemden, was ook niets anders dan een perceptie van de realiteit. Je kunt het niet over iets anders hebben. Dat iemand in staat zou zijn om de realiteit waar te nemen zoals ze is, zonder perceptie, dat is larie.''


Is dat een nieuw inzicht dat we verworven hebben? ,,Ja, en wat nog interessanter is: die perceptie kan worden gestuurd door de taal die men aanbiedt. Het Hitlerregime heeft een compleet nieuw vocabularium gecreëerd om de dingen te benoemen. Het was nog altijd dezelfde aarde waarop de boer ploegde, maar toen was het 'Germaanse aarde', dat klinkt helemaal anders. Als de paus in een ver land arriveert en de aarde kust, wat kust hij dan? Chemische bestanddelen, humus, er is niets anders dan dat, overal ter wereld. Maar dat kussen is een symbolische daad, die aan de realiteit niets verandert, wel aan de perceptie ervan. Ook de politiek kent subjectieve waarden toe aan objectieve realiteiten, waardoor die realiteit een andere realiteit wordt.'' Hoe komt het dat vooral de aanhang van de oude arbeiderspartijen zo gevoelig bleek voor de extreem-rechtse lokroep? Daar moet toch een gevoeligheid voor solidariteit bestaan? ,,Vroeger verdedigden partijen specifieke belangen. Nu zitten alle politieke partijen in het centrum en verdedigen ze ongeveer alle belangen. Daardoor kunnen andere componenten sterker doorspelen. Men moet toch niet zo naïef zijn om te veronderstellen dat het autoritaire syndroom bij linkse arbeiders minder sterk aanwezig is dan bij rechtse partijen? Alleen vanwege de belangen koos men niet voor extreem-rechts. Dat is nu anders. Vroeger was 'de kapitalist' de herkenbare volksvijand, nu kiest men een andere.'' ,,Vandaar het probleem met die goedbedoelde campagnes voor tolerantie en solidariteit. Dat is het laatste wat angstige mensen kunnen verdragen. Angstige mensen hebben de neiging om zich op te sluiten in de cocon van het vertrouwde, terwijl die campagnes hen net opriepen om die cocon te verlaten. Dat willen ze niet. Ze hebben mensen met een autoritair syndroom in de linkse partijen met een schuldgevoel opgezadeld en daarvan konden ze zich bevrijden door precies te kiezen voor extreem-rechts. Die zogeheten remedie heeft de zaak nog verergerd.'' Straks komt het Vlaams Blok weer voor de rechter. U lijkt repressie door de overheid wel een efficiënt middel tegen extreem-rechts te vinden. ,,Voor zover ik weet, is er bij ons maar één proces tegen extreem-rechts geweest, in Nederland waren er dat een dozijn. Een veroordeling door de rechtbank betekent dat extreem-rechts, via gezaghebbende instanties, door de hele maatschappij wordt veroordeeld. En bange mensen willen niet buiten de maatschappij gezet worden.''


Al kan de repliek dan zijn: die rechters zijn vast politiek benoemd, zij dienen alleen de gevestigde elite. ,,Er zijn er ongetwijfeld mensen die zo denken, maar of ze ook grote groepen in een welvaartsmaatschappij als de onze daarvan kunnen overtuigen, is weinig waarschijnlijk. Men kan wel een politieke elite uitspuwen, maar de hele samenleving die daar omheen staat, dat is nog wat anders.'' In uw theorie is het alleen een zaak van geduld: nog even, en dan zit de lange golf volop in een opgaande fase, zijn de mensen niet meer angstig en is het liedje uit voor het Vlaams Blok. ,,Het Blok van 2004 is niet meer dat van 1999. Die partij evolueert voortdurend. Ik denk niet dat ze nu nog de bokshandschoen zou durven boven te halen. Geweld is nu massapsychologisch geen argument meer. Vandaag stapt Filip Dewinter samen met de Antwerpse burgemeester Patrick Janssens op in een betoging tegen het zinloos geweld.'' ,,Mijn prognose is dat een extreem-rechtse partij zal eindigen als een minipartijtje, en zulke partijtjes zijn er altijd geweest. Ofwel zal ze een 'gewone' rechtse partij proberen te worden. Het verschil ligt bij wat strafrechtelijk verboden is, het racisme, het fysieke geweld. En het Vlaams Blok doet nu al hard zijn best om die gewone conservatieve partij te worden. Dat wordt het einde van het Blok als een extreem-rechtse partij. Het is dus denkbaar dat het Blok verwatert tot een rechtse, conservatieve partij, terwijl daarnaast altijd wel een uiterst-rechtse franje kan bestaan, dat door het Blok zal worden uitgestoten. Terwijl het Blok zich inspant om zich van zijn extreem-rechtse kenmerken te ontdoen, hebben de andere partijen er electoraal baat bij om het Blok zoveel mogelijk extreem-rechtse kenmerken toe te dichten. En de partij vertoont nog altijd een extreem-rechts kenmerk: de interne antidemocratie. De leider wordt niet verkozen, maar aangeduid door zijn voorganger.'' ,,De vraag is: hoe geloofwaardig is dat manoeuvre van het Vlaams Blok? Hoe kan het zich laten percipiëren als een conservatieve partij als bijvoorbeeld dezelfde leiders als vroeger aan de macht blijven? Maar als het Blok eenmaal kan zeggen 'bij ons wordt de voorzitter voortaan verkozen, wie fysiek geweld pleegt, vliegt eruit en racisme, sorry, wij hebben betere betrekkingen met de joden dan jullie', dan komen de andere partijen wel voor een groot probleem te staan.'' •

Helmut Gaus, Opgang en verval van extreem-rechts , Academia Press, 7 euro.


INTERVIEW. Helmut Gaus voorspelt het einde van extreem-rechts (maar niet van het Vlaams Blok)

Recommend Documents