1
INLEIDING OVER HET BOEK WIJSHEID VOOR DE BPS OP 7 SEPTEMBER 2012 Bij deze inleiding hebben wij vooral gebruik gemaakt van het commentaar op het boek Wijsheid van de hand van J.Lindez en E.Eynikel in het Internationale Bijbelcommentaar (IBC) en van de noten in de NBV Studiebijbel. Voordat we nader ingaan op het boek Wijsheid eerst een verkenning van het onderscheid tussen joods en Grieks denken aan de hand van een deel van een lezing gehouden door Prof. Patrick Chatelion Counet op de Dag van de Christelijke Traditie. (Katholiek Netwerk 2008) Het citaat uit zijn lezing – die nog op de BPS site zal worden geplaatst – is lichtelijk aangepast en hieronder vet afgedrukt: Een van de belangrijkste vondsten op het gebied van joods, bijbels erfgoed zijn de 200.000 manuscripten die eind negentiende eeuw gevonden werden op de zolder van een Geniza in Caïro. Tal van teksten, waaronder veel bijbelteksten maar ook Koranteksten, die men respectvol bewaarde, om ze ooit, wanneer de zolder van de synagoge echt geen plaats meer bood, niet te verbranden of te vernietigen, maar te begraven. Teksten bewaar je tot in de eeuwigheid. Want je weet maar nooit wat je er op den duur nog aan kunt hebben. Dit is een joodse vorm van handelen, denken – of meer algemeen: omgaan met de wereld – die we op de eerste pagina’s van de bijbel al ontwaren. Zie Gen 1 en Gen 2. Vergelijk 1 en 2 Samuël met 1 en 2 Koningen. Zie de opeenstapeling van de geschriften van Jesaja, de verdriedubbeling van Zacharia, zie de overeenkomsten tussen de profeten. Men doet nooit iets van de hand. Men bewaart en breidt uit. Joods denken gaat ervan uit dat geen enkele gedachte, geen enkele theorie, zonder betekenis is. Zelfs niet de achterhaalde en weerlegde theorieën. Wie de Mischna, de Tosefta of de Talmoed openslaat, raakt verbijsterd over de vele elkaar tegensprekende wetten, voorschriften en waarheden. Oude theorieën worden niet verworpen, maar hooguit even naar achteren in de kast geschoven, totdat ze wellicht opnieuw hun waarde bewijzen. Een gedachte of theorie bevat immers meer lagen dan die ene die door de nieuwe theorie wordt aangevallen en misschien zelfs weerlegd. Denken over wat een goede wereld is, is een oneindig proces waarbij je nooit mag vergeten hoe er ooit eerder gedacht werd. Wie vergeet hoe er ooit eerder gedacht werd, vergeet ook hoe opnieuw fout en opnieuw abject men in de toekomst kan gaan denken. Want wie vergeet, valt in herhalingen. Het joodse denken tracht traditiebreuk en traditiemoord te vermijden.
2
De zolder van de synagoge (geniza) te Caïro. (eind 19e eeuw) Zo niet het Griekse denken. De tegenstelling tussen Grieks en joods denken ontleen ik aan de filosofie van Jacques Derrida en Jean-Francois Lyotard die deze tendensen onderscheiden als sjablonen voor het hedendaagse filosofische en wetenschappelijke denken. Grieks denken verafschuwt de chaos en probeert eenheid te stichten. Het richt zich op één waarheid. Logocentrisch. Die zucht naar orde is het dominante gegeven in de huidige wetenschappen. Water is niet de zee, de rivier of de oceaan. Water is ook niet het element waar Jezus op wandelde of dat Mozes uit de rots sloeg. Het is niet het huis van de dolfijnen, niet het graf van zeelieden, van veerponten
3
en oceaanstomers. Water is geen primaire levensbehoefte. Dat is het, wetenschappelijk gezien althans, allemaal niet. Water is H2O. Dat kun je meten en meer hoef je er wetenschappelijk niet over te weten. Alles wat in het verleden ooit over water is gezegd en wetenschappelijke pretentie had – water vormt met vuur, aarde en lucht de vier elementen waaruit het heelal is opgebouwd – wordt gevoeglijk naar de prullenbak verwezen. Literair en filosofisch mag het verleden interessant zijn, wetenschappelijk is het onzin. Dit vormt een belangrijk onderdeel van de definitie van wetenschap. Het moet praktisch hanteerbaar zijn. Weten is meten, jazeker. Maar weten is ook manipuleren. Als je door wetenschap de werkelijkheid niet kunt manipuleren, ten goede of ten kwade – dat is wetenschappelijk neutraal –, is het niet wetenschappelijk. Albert Einstein, meer Griek dan Jood, heeft de Talmoed in één formule samengevat: E = MC2. Het verschil tussen Einsteins formule en de Talmoed is dat de één wetenschap is, en de ander wijsheid. Met E = MC2 kun je waterstofbommen maken en naar Mars vliegen, de Talmoed houdt je met twee benen op de grond. Bovenstaand onderscheid tussen joods en Grieks denken is toepasbaar op de gehele Bijbel en op een aantal Bijbelboeken in het bijzonder waarin sprake is van een hervertelling van bepaalde verhaaltradities. (bijvoorbeeld Genesis Hfst 1 en Hfts 2) Het verhaal wordt opnieuw maar nu vanuit een nieuwe invalshoek verteld waarbij de oude elementen gewoon blijven meespelen. Het bijbelboek Wijsheid is niet alleen een voorbeeld van een integratie van joods en Grieks denken maar vooral ook een voorbeeld van joods blijven denken,schrijven en geloven met gebruikmaking van elementen uit het Grieks denken en met name de Griekse filosofie. Dat andere/nieuwe denken wordt echter opgenomen in het al bestaande joodse denken met haar verhalen. De oude verhalen, met name het Exodus-verhaal, worden opnieuw verteld. Dit gebeurt echter zonder de namen van de bekende hoofdrolspelers te noemen om zo aan te sluiten bij een in het hellenisme ( Griekse cultuur verspreid over het gehele Middellandse zeegebied) geliefde vertelwijze.
STOEL I : Vrouwe Wijsheid leest een typerende passage uit het eerste deel voor: Onvruchtbaarheid en vruchtbaarheid en gezegende kinderloosheid: Wijsheid hfst. 3 vers 13 tm. hfst 4, vers 6. Inleiding Broeder Wim over het boek Wijsheid in het algemeen:
Het boek Wijsheid oftewel Wijsheid van Salomo is in het Grieks geschreven in de tijd van keizer Augustus. ( 30 voor Christus tot 14 na Christus) De schrijver
4
was dus een tijdgenoot van Jezus. Hij schreef het boek voor de Egyptische joodse gemeenschap waarschijnlijk in Alexandrië. Hij wilde zijn lezers die net als hijzelf sterk beïnvloed waren door het joods-hellenistisch denken bemoedigen in het aloude joodse geloof. In Wijsheid laat de schrijver zien dat bekend is met de Griekse filosofie, met name ook met de Stoïcijnse en Platoonse stromingen daarin – maar dat de joodse wijsheid in niets onder doet voor het Griekse denken. Zodoende is het onnodige om oude joodse tradities in te ruilen voor moderne Griekse is de moraal van zijn verhaal. Het boek Wijsheid valt uiteen in drie delen: een eerste deel over de strijd tussen goddelozen en rechtvaardigen, een tweede deel met een loflied op de wijsheid en een derde deel over de rol van de wijsheid in de geschiedenis van Israël, met name in de uittocht uit Egypte. Het is mogelijk dat de schrijvers van het Nieuwe Testament over de tekst van het boek Wijsheid beschikten. In elk geval zijn er een aantal duidelijke relaties tussen gedeelten uit de evangeliën en de brieven van Paulus en het boek Wijsheid. (bijvoorbeeld 1 Kor. hfst 1 vers 26-31) Voor de katholieke kerk heeft het boek Wijsheid een hogere status dan voor de joden en protestanten. De RK-kerk beschouwt het boek als deuterocanoniek (maar dus behorende bij de canon van Bijbelboeken) de joden en protestanten als apocrief. Inleiding door Br. Wim over het eerste deel van het boek Wijsheid Hfst. 1 tm. hfst 6 vers 21. Het eerste deel van het boek Wijsheid valt in de volgende gedeelten uiteen: 1) Inleiding: Hfts. 1 vers 1-15. Drie begrippen zijn belangrijk in het hele boek Wijsheid: gerechtigheid, wijsheid en heilige geest. Deze drie voeren tot onsterfelijkheid maar worden ze veronachtzaamd dan wacht de mens de dood. Volgens de schrijver is de wijsheid een geest die de mensen liefheeft. (Hfts. 1 vers 6) 2) De persoonlijke ontmoeting tussen goddeloze en rechtvaardige: hfst. 1 tm. hfst. 2,24: De gedachtewerelden van rechtvaardigen en goddelozen worden tegenover elkaar gezet en vooral de materialistische gedachten van de goddelozen uitgebreid beschreven. Met die goddelozen worden vooral joden bedoeld die de Thora hebben ingeruild voor heidense denkbeelden. In de verzen hfts. 2 vers 17-20 wordt de rechtvaardige “Zoon van God” genoemd; ze kunnen heel gemakkelijk op Jezus betrokken worden. 3) De tegenstelling tussen rechtvaardigen en goddelozen wat betreft onsterfelijkheid, onvruchtbaarheid in vroegtijdige dood: hfst 3 en 4: In deze hoofdstukken worden twee belangrijke klassiek joodse gedachten gecorrigeerd. Het is niet meer vanzelfsprekend dat een lang leven een beloning van God is. Die beloning kan namelijk ook in het leven na de dood worden ontvangen. Ook hoeft kinderloosheid niet persé een straf
5
van God te zijn. Er bestaat ook een vruchtbare onvruchtbaarheid en je kunt beter kinderloos maar deugdzaam leven dan goddeloos met een rijk nageslacht. In deze hoofdstukken wordt de tragische dood van de goddelozen tegenover de dood van de rechtvaardige gezet: zelfs al sterft deze voor zijn tijd dan nog is God genadig. Bovendien berust aanzien niet op een lang leven maar op inzicht en rechtvaardigheid. 4) De rol van de rechtvaardige in het oordeel: hfts.5 vers 1-23: Juist in het oordeel bij de dood blijkt dat de goddelozen met lege handen staan. De rechtvaardigen en zelfs de natuurkrachten nemen deel aan het oordeel. Ook hier kan het eerste deel van hfst 5 heel goed op Jezus lijden en sterven worden betrokken. 5) Aansporing tot de heersers: hfts 6 vers 1-21: Het eerste deel van het boek Wijsheid sluit af met een aansporing tot de heersers. De schrijver doet zich voor als koning Salomo die zijn collega’s toespreekt. In de verzen 17 tm. 20 staat een typische Griekse kettingredenering.
Inleiding van Peter Dullaert over het tweede en derde deel van het boek Wijsheid. Het tweede deel van het boek Wijsheid is het zogenaamde LOFLIED OP DE WIJSHEID in hoofdstuk 6 vers 22 tot en met hoofdstuk 9 vers 18. STOEL II : Vrouwe Wijsheid leest uit het tweede deel hfst. 7 vers 22b tm hfst. 8 vers 1. Het Loflied op de Wijsheid vormt het tweede deel van het boek Wijsheid dat het centrale deel is en ook de naamgever van het boek Wijsheid. Het grootste deel van dit tweede boek is in de IK-vorm geschreven. (hfst. 6 vers 22 tot hfts. 8 vers 2) Hoewel de naam van koning Salomo nergens genoemd wordt, is wel duidelijk dat de schrijver met die in de Ik-vorm sprekende mens Salomo bedoeld. Er wordt duidelijk naar Salomo verwezen bijvoorbeeld in hfst. 7 vers 7 ( Dus bad ik om inzicht en het werd mij gegeven) en in hfst 7 vers 11 (Tegelijk met haar ontving ik alle andere goede dingen, ze schonk mij onmetelijke rijkdom). De redevoering die Salomo in dit tweede gedeelte van het boek Wijsheid houdt valt uiteen in acht delen.
1) Inleiding: hfst. 6 vers 22 tot 25: Inleiding waarin de schrijver belooft naar waarheid alles wat hij over wijsheid weet te vertellen zonder iets te verbergen. Dat laatste is in de hellenistische wereld heel bijzonder omdat een aantal populaire mysteriegodsdiensten het hele verhaal juist niet in de openbaarheid brachten. Alleen ingewijden die een eed van
6
2)
3)
4)
5)
geheimhouding moesten zweren mochten alles weten. Deze inleiding maakt wat er komen gaat voor de lezer extra interessant. De wijsheid is binnen ieders bereik: Hfst. 7 vers 1 tm. 6: In deze verzen wordt de geboorte van Salomo als een gewoon sterfelijk mens beschreven. De moraal is: iedereen kan wijsheid ontvangen; je hoeft daarvoor geen bovennatuurlijke gaven te bezitten. Wijsheid is superieur aan alle goed: Hfst. 7 vers 7-12: Hier wordt duidelijk gemaakt dat wijsheid boven alle rijkdom gaat en dat je haar kunt verkrijgen door erom te bidden. Een en ander wordt in de verleden tijd verteld omdat het terugwijst naar 1 Koningen hfst. 3 vers 4-15 waarin God Salomo wijsheid én rijkdom geeft. Wijsheid is superieur aan het intellectuele en culturele goed: Hfst. 7 vers 13 tm. 22a: Nogmaals wordt benadrukt dat de wijsheid niet verborgen gehouden wordt. Verder volgt een opsomming van allerlei Griekse takken van wetenschap waarin Salomo door de wijsheid is onderricht. Moraal: Salomo kan met iedere Griekse filosoof of wetenschapper wedijveren. De aard en de eigenschappen van de wijsheid: Hfst.7 vers 22b tm. hfst 8 vers 1: Dit is het centrale deel van het boek Wijsheid waarin 21 eigenschappen van de geest van wijsheid (pneuma) worden opgesomd. Het gaat hier om drie reeksen van 7 eigenschappen. (getallensymboliek) – die op hellenistische wijze worden opgesomd. De auteur verbindt het joodse begrip van de wijsheid Gods (chokma) met het begrip pneuma in de Stoicijnse filosofie, waarmee een ziel van goddelijke oorsprong die alles doordringt werd aangeduid. De manier waarop hier over de wijsheid wordt gesproken heeft duidelijke invloed op de schrijfstijl van de Paulusbrieven gehad. (bijvoorbeeld Hebreeën hfst. 1 vers 3 waarin ook sprake is van “de afstraling van Gods glorie”) In dit centrale deel van het boek Wijsheid is hfts 7 vers 27 weer het centrale vers: Ze (de Wijsheid) is één maar kan alles, ze is onveranderlijk maar vernieuwt alles. Ze gaat over op elk volgens geslacht van vrome mensen en maakt hen tot vrienden van God, en tot profeten”. (hiermee wordt ook weer terugverwezen naar het eerste deel van Wijsheid over de rechtvaardige en de goddelozen) De term: vrienden van God wordt later in het Johannes – evangelie gebruikt door Jezus (hfst. 15 vers 12-15) en is ook bekend in de Platoonse filisofie. Persoonlijk vind ik deze passage de mooiste uit het gehele boek Wijsheid.
6) De voortreffelijkheid van de wijsheid I : Zoals in veel andere paragrafen begint en eindigt een dergelijk gedeelte met eenzelfde term zodat een inclusio d.w.z. insluiting ontstaat. Hier wordt het Griekse woord “symbiosis” d.w.z. samenleven gebruikt. De relatie tussen de wijze en de wijsheid wordt als een ideale huwelijksrelatie voorgesteld.
7
7) De voortreffelijkheid van de wijsheid II: Hfst. 8 vs.10 tm. 16: In dit tekstgedeelte worden de toekomstige voordelen van het samenleven met de wijsheid opgesomd samengevat in “” raadgeving en troost”.
"Sophia de Wijsheid vanGod" 53x44 cm, tempera op hout met verguldsel
8) Wijsheid een zuivere gave Gods: Hfst. 8 vs.17-21: Dit gedeelte vat het voorgaande samen en onderstreept dat wijsheid tot onsterfelijkheid voert en is tegelijkertijd een inleiding op het hierop volgende gebed. Interessant is het vers waarin de gedachte van de pre-existentie van de ziel –eigenlijk een Platoonse gedachte – naar voren wordt gebracht: vers 19 “ Ik was een mooi kind en had een goede ziel ontvangen – of liever omdat ik goed was kreeg ik een rein lichaam”. Na de achtdelige redevoering van Salomo sluit het tweede gedeelte af met een gebed:
8
Het gebed om wijsheid: Hfst. 9 vers 1-18: Dit prachtige en nederige gebed om wijsheid is geïnspireerd p[ tekstgedeelten uit 1 Koningen hfts. 3 vers 6-9 en 2 Kronieken hfts. 1 vers 8-10. Wijsheid wordt door koning Salomo gevraagd voor hemzelf én voor Gods volk !! Opvallend is de passage waarin wordt gesteld dat het vergankelijk lichaam zwaar drukt op de ziel. Dit is weer een voorbeeld van het aanhaken bij een gedachte van Plato. (het lichaam is de kerker van de ziel) Het derde deel van het boek WIJSHEID is gewijd aan: HET REDDENDE OPTREDEN VAN GOD IN DE GESCHIEDENIS en beslaat de hoofdstukken 10 vers 1 tm. 19 vers 22. STOEL III : Vrouwe Wijsheid leest uit het derde deel voor hfst. 13 vers 1 tm. 3. Het derde deel van het boek Wijsheid heeft de vorm van een zogenaamde midrasj d.w.z. een vrij commentaar op de schrift. Opvallend is dat de namen van de Oud Testamentische hoofdrolspelers niet genoemd worden hetgeen aansluit bij een hellenistisch stijlmiddel het zogenaamd “raadselachtig spreken”. In een inleidend gedeelte op het derde deel namelijk hfst. 10 vers 1 tm. hfst. 11 vers 1 wordt de rol van de wijsheid in de heilsgeschiedenis samengevat aan de hand van 7 zogenaamde typen oftewel voorbeeldfiguren namelijk: Adam, Noach, Abraham, Lot, Jacob, Jozef en Mozes. Uit de omschrijvingen moet de lezer opmaken wanneer het over welk figuur gaat. Een belangrijk scharniervers in dit gedeelte is hfst 10 vers 15: “Zij (de wijsheid) was het die het vrome en onberispelijke volk redde uit een land waar het onderdrukt werd”. In dit vers wordt een link gelegd naar de onberispelijke Abraham en naar de rechtvaardige gelovige in het algemeen zoals die in het eerste deel van het boek naar voren komt. De drie hoofdrolspelers in alle hoofdstukken van Wijsheid die nu nog volgen zijn en blijven Israël, Egypte en God die gelijkgesteld wordt met de Wijsheid. In wat volgt in hfst 11,2 tm. 19 vers 22 staan zeven tweeluiken centraal waarin telkens de Israëlieten met de Egyptenaren worden vergeleken. (de klassieke methode van de synkrisis oftewel uitgewerkte vergelijking). Deze zeven vergelijkingen worden echter onderbroken door twee theologische uitweidingen een over Gods barmhartigheid en een over afgoderij. Na een korte inleiding waarin Mozes de heilige profeet wordt genoemd volgt de eerste vergelijking:
9
1) Eerste vergelijking: Water uit de rots en het bloederige water uit de Nijl: Hfst. 11 vers 6-14: God straft met mate en met gepaste middelen; zelf voor Egyptenaren is Hij niet meedogenloos. God straft met dezelfde middelen waarmee iemand zondigt. Zo worden de Egyptische dierenaanbidders – die reptielen aanbidden – voor straf bedolven onder de kikkers. Na deze eerste vergelijking volgen twee uitwijdingen van de auteur: Uitweiding I : Gods barmhartigheid: Hfst.11 vers 15 – hfts. 12 vers 27: Zoals God goed, rechtvaardig en meedogend is ten opzichte van Egyptenaren en Kanaänieten (ondanks hun afschuwelijke praktijken zoals kinderoffers zie hfst. 12 vers 19-27) zo moet ook de rechtvaardige zich verhouden tot zijn vijand. Gods menslievendheid wordt hier aangeduid met de term filantropos die ook een grote rol speelt bij de filosofische stroming van de STOA (stoïcijnen). Uitweiding II: Een kritiek op de afgoderij: Hfst. 13 vers 1 tm. hfts 15 vers 9: Dit onderdeel van het boek Wijsheid vormt met Baruch hfst. 6 de meest systematische kritiek op de afgoderij in het Oude Testament en valt uiteen in drie delen namelijk: a) De aanbidding van de natuurelementen Hfst 13 vers 1 tm 9, b) De aanbidding van afgodsbeelden Hfst. 13 vers 10 tm. hfst 15 vers 13 en c) De afgoderij van de Egyptenaren Hfst. 15 vers 14 tm 19. In de eerste paragraaf staat de gedachte dat de natuur een vertrekpunt is om echte kennis van God te krijgen centraal. Opvallend is dat God hier de Zijnde wordt genoemd zoals Griekse filosofen doen. In de tweede paragraaf worden niet de filosofen maar de massa die aan beeldenverering doet aangesproken en afgekraakt. Het derde deel gaat in op de dierenverering van de Egyptenaren volgens de schrijver de domste vorm van afgoderij die het zwaarst wordt veroordeeld. Na deze uitgebreide uitweiding over de afgoderij neemt in schrijver in hfst. 16 de draad weer op met een tweede vergelijking. 2) Tweede vergelijking: De plaag van het ongedierte en de kwartels: Hfst. 16, vers 1-4: In deze vergelijking wordt aangeduid hoe God hetzelfde instrument namelijk kleine dieren gebruikt om Israël te voeden (met kwartels) en Egypte te straffen (met hier niet uitdrukkelijk genoemde kikkers). 3) Derde vergelijking: De slangenbeten en de plaag van de insecten: Hfst.16 vers 5-14: Hier wordt de plaag van de insecten verbonden met het
10
verhaal over de bronzen slang. (Num. Hfst. 21 vers 4 tm 9) In een nogal vrije omgang met de oorspronkelijke verhalen wordt gesteld dat de slangen alleen een opvoedkundige functie hebben voor de Israëlieten en dat Gods woord hen onmiddellijk geneest terwijl de Egyptenaren de “beten” van sprinkhanen en vliegen niet te boven komen. 4) Vierde vergelijking: De plaag van de hagel en het manna uit de hemel: Hfst. 16,vers 25 tm 29. Ook hier worden weer twee verhalen die oorspronkelijk niets met elkaar te maken hadden op elkaar betrokken namelijk de plaag van de hagel en het verhaal over het manna. Het meest verrassende daarbij is dat die normaal “water en vuur” zijn voor elkaar nu elkaar versterken wat laat zien dat God ver boven de schepping staat. Tegenover de straffende natuurverschijnselen voor de Egyptenaren staat de engelenspijs voor het joodse volk waarvan zelfs de smaak wordt geroemd. In de Pentateuch staat hier niets over maar des te meer in buitenbijbelse rabbijnse bronnen. 5) Vijfde vergelijking: De plaag van de duisternis en de vuurzuil. Hfst.17 vers 1 tm. hfst. 18 vers 4: De plaag van de duisternis die we al kennen uit Exodus wordt hier gemengd met de angst en het kwaad zoals de stoïcijnen erover spreken. Tegenover een heel aantal verzen over het lot van de in duisternis gedompelde Egyptenaren staat een kort aantal verzen over de Israëlieten die wandelen in het stalende licht van de vuurzuil. De duisternis als symbool van gescheidenheid van God komt in het Nieuwe Testament terug bij beschrijvingen van het laatste oordeel. (o.a. Math. Hfst 8) 6) Zesde vergelijking: De dood van de eerstgeborenen van Egypte en de redding van de Israëlieten: Hfst. 18 vers 5 tm 25.: Deze vergelijking heeft twee delen en een ingewikkelde opbouw : a) In het eerste deel wordt de tiende plaag; de dood van de eerstgeborenen verbonden met de dood van de Egyptenaren in de achtervolging bij de Rietzee. Bovendien wordt de straf voltrokken door Gods almachtig woord dat van zijn troon in de hemel midden in het vervloekte land springt. (vers 15) b) In het tweede deel van de vergelijking wordt de dodelijke plaag waarmee de joden worden bestraft voor de opstand van Korach zonder de oorzaak; het morren van de Israëlieten te noemen – aangeduid. De macht van het kwaad wordt tegengehouden door een niet nader genoemde persoon – waarmee Aäron bedoeld wordt. (vier rijen edelstenen van de priesterlijke efod in vers 24) 7) Zevende vergelijking: De ondergang van Egypte in de Rode Zee ten voordele van Israël: Hfst. 19 vers 1 tm. 9: In de meest tragische
11
vergelijking van de zeven beweert de schrijver dat het gehele Egyptische volk ten onder gaat (vers 5) en dat dat komt door een drang die hen naar de dood leidde. ( een begrip uit de filosofie van Aristoteles) Voor de Israëlieten wordt de scheppingsorde omgevormd zodat water droog land wordt. Opvallend in alle zeven vergelijkingen is dat er zeer vrij met de oorspronkelijke verhaalgegevens wordt omgegaan en dat de Israëlieten gelijkgesteld worden met “rechtvaardigen” of zelfs “heiligen” terwijl in Exodus juist veeleer de zondigheid van het joodse volk wordt benadrukt. Slotbeschouwingen en hymne: Hfst. 19, 10-22: In deze terugblik worden elementen uit de eerdere vergelijkingen nog aangehaald maar een nieuw element is dat de vreemdelingenhaat van de Egyptenaren toch wel de voornaamste reden voor hun ondergang is. Tot slot wordt nog een keer aandacht besteed aan de verandering van de elementen die volgens de theorie van Pythagoras tot wonderen zou kunnen leiden. Juist dat is volgens de auteur in de uittochtgeschiedenis gebeurd. Een goede reden om af te sluiten met een dankzegging aan God ! PD, 5 sept.2012
