Ik zoek graag de weerstand op

32 interview

TEKST ASTRID SMIT FOTOGRAFIE MARCEL BAKKER

‘Ik zoek graag de weerstand op’ Tweehonderd optredens per jaar met zijn band The Scene weerhielden Eus van Someren er niet van een klinkende carrière in de neurowetenschappen op te bouwen. Slaap is zijn studieobject – ‘een machtig interessant onderwerp’.

CV

Eus van Someren Leeftijd: 48 jaar Woont: Voor één jaar in een oud pand in een oud deel van Amsterdam met Jamie, Jim, Willem en Alet.

Slaapt: Goed, zeven uur. Website: In 2009 de website van het Nationaal Slaap Register

Boek op nachtkastje: Den Tex, en iedereen moet lezen De buitensporige lotgevallen van Edgar Mint van Brady Udall.

Favoriete muziek: Er is erg veel muziek waar ik zielsgelukkig van kan worden.

Film: De laatste films waren Io no ho paura en Lantana

Land: Australië Kleding: Eh... ik kan wel eens voor mooie gepunte schoenen vallen.

Beste advies: Vernieuw je ‘beste’ lijfspreuken en adviezen vaak!

Z

warte puntschoenen, rafelige spijkerbroek, strak wit overhemd, en rossige haarlokken die hij nonchalant uit zijn gezicht veegt. Het is niet moeilijk je Eus van Someren voor te stellen als popmuzikant. Tot 2002 was hij gitarist bij The Scene, een Nederlandstalige rockband met Thé Lau als zanger, die in België en Nederland in de jaren negentig tienduizenden mensen op de been kreeg met nummers als ‘Rigoreus’ (‘en de klok zegt tik, tik...’) en ‘Iedereen is van de wereld’ (‘en de wereld is van iedereen’). In de hoogtijdagen trad hij zo’n tweehonderd keer per jaar op. Van Someren was en is ook wetenschapper bij het Nederlands Instituut voor Neurowetenschappen. En een die de laatste jaren doorbreekt. Na in 1997 cum laude te zijn gepromoveerd op het slaap- en waakritme van alzheimer- en parkinsonpatiënten, sleepte hij de een na de andere subsidie van de Nederlandse organisatie voor wetenschappelijk onderzoek (NWO) binnen. In 2004 een van 0,4 miljoen euro, en vorig jaar een van 0,8 miljoen. Beide voor onderzoek naar slaap. ‘Slaap is machtig interessant. Er is nog zoveel onbegrepen.’ Zijn ideaal: Eindelijk eens een oplossing vinden voor ernstige slapeloosheid, een aandoening waar ongeveer negen procent van de bevolking in stilte aan lijdt. Volgend jaar opent hij een slaapregister waar tienduizenden slechte en goede slapers hun slaapgewoonten beschikbaar kunnen stellen aan de wetenschap. ‘We beginnen weer helemaal opnieuw, ik denk dat de huidige definitie van goed en slecht slapen achterhaald is’, zegt Van Someren.

Meer dan honderd keer per jaar optreden als muzikant en tegelijkertijd carrière maken als onderzoeker. Hoe doe je dat? ‘Het was inderdaad erg druk. Op een gegeven moment ben ik met knikkende knieën naar mijn supervisor, Dick Swaab, gestapt en heb ik gezegd: “Ik moet stoppen”. Hij zei: “Neem de tijd. Schroef het aantal uren gewoon terug.’’ Dat vertrouwen was heel bijzonder. Ik ben twee dagen gaan werken, en later weer meer. Zo hoefde ik noch voor de muziek, noch voor de wetenschap te kiezen. Beide vind ik leuk. Als kind droomde ik van het podium, maar ik lag op zondag ook urenlang in mijn flanellen pyjama de Kijk te lezen.’ NRC Handelsblad omschreef je in 1990 als ‘een jonge hond die met zijn beweeglijke en extraverte podiumprestatie de show stal’. ‘Ik ben van nature best verlegen. Maar als ik gitaar speel, kom ik in een soort trance, verlies me in de muziek. Toen ik een jaar of vijftien was, kon ik urenlang loopjes spelen, tot diep in de nacht. Ik bedacht steeds wat erbij zou kunnen klinken. Op het podium speelde ik aanvankelijk met mijn ogen dicht, maar omdat we zoveel optraden, lukte het me op een gegeven moment uit mijn schulp te kruipen.’ Hebben muziek en wetenschap iets met elkaar gemeen? ‘Ik zoek graag de weerstand op, krabbel aan de randen van wat geaccepteerd is. Dat is spannend, levert nieuwe dingen op. Net als wetenschap is muziek maken een puzzel, vooral als je in een band speelt en zelf liedjes maakt. Wat gebeurt er als ik niet mee ga met de zanger en

w

WWW.INTERMEDIAIR.NL INTERMEDIAIR 34 21 AUGUSTUS 2008

‘Als kind droomde ik van het podium, maar ik lag op zondag ook urenlang in mijn flanellen pyjama de Kijk te lezen’

interview 33

interview 35

WWW.INTERMEDIAIR.NL INTERMEDIAIR 34 21 AUGUSTUS 2008

w

net een ander akkoord bij zijn melodielijn speel? Het is zoeken naar een minder voor de hand liggende “oplossing”. Soms is een nummer veelbelovend, maar nog zo vals als een kraai. Hetzelfde geldt in de wetenschap: je voelt dat er een verband is, maar dat het toch niet klopt met de gangbare ideeën. Als je dan de oplossing vindt, kom je in een soort hoera-stemming. Dat ervaar ik zowel in de muziek als in de wetenschap.’ Muziek associeer ik toch meer met emotie. Wetenschap met ratio. ‘Bij muziek is het gevoel meer geconcentreerd in anderhalf uur optreden. Bij wetenschap duurt het veel langer voordat je een emotioneel moment beleeft, dat is meer werk van de lange adem. Een soort marathonlopen. Ik ben blij dat ik de muziek ernaast heb gedaan, het was een goede uitlaatklep.’ Waarom ben je gestopt met het maken van muziek? ‘Toen The Scene in 2002 uit elkaar viel, wilde ik onmiddellijk een andere band zoeken. Omdat mijn vrouw zwanger was, heb ik dat even uitgesteld. Nadat mijn zoontje geboren was, ontdekte ik voor het eerst het burgermansbestaan. Geweldig om in het weekend wakker te worden met je zoon. Dat klinkt misschien truttig, maar ik leefde twaalf jaar erg veel buitenshuis. Op datzelfde moment begon het onderzoek te lopen, ik kreeg een team mensen om me heen. Het werd ook steeds moeilijker terug te gaan naar die onrust van het muzikantenleven. Ik ben geen nachtbraker. Na een optreden wilde ik om half twee naar huis. Voor de andere bandleden begon de dag dan pas.’ Het muzikantenleven heeft ook je belangstelling voor slaap gewekt? ‘Nee, door slaap werd ik al gegrepen tijdens mijn studie. Slaap is machtig interessant. We besteden er eenderde van onze tijd aan, maar tegelijkertijd liggen er nog zoveel vragen open. Het is überhaupt nog niet bekend waar slaap voor is. Waarom moet het brein in die toestand komen, zodat het de volgende dag is uitgerust?’ Waar ben je naar op zoek? ‘Wat me mateloos fascineert, is chronisch slecht slapen, insomnie. Negen procent van de bevolking lijdt eraan. Als je die mensen laat slapen en elektroden op hun hoofd zet, zie je weinig afwijkends. Sommige mensen rapporteren twee uur per nacht te slapen; je doet een registratie en ze slapen gewoon zeven uur, de zogenoemde sleep state misperceptie. Ik denk zelf dat de definitie van slaap – een bepaald kenmerkend golvenpatroon – zoals we die sinds 1960 gebruiken, achterhaald is. Misschien moeten we wel zestig elektroden op het hoofd plaatsen in plaats van twee, of naar heel andere maten kijken. Het is vergelijkbaar met iemand die met hartklachten naar de huisarts gaat en van de dokter te horen krijgt dat er niets aan de hand is omdat zijn polsslag gewoon normaal is. Het probleem ligt niet bij de misperceptie van de patiënt, maar bij de behandelaar.’ Met die kritiek zullen de artsen en slaapcentra in Nederland blij zijn. ‘Zij worstelen ook met deze

‘Het huidige classificatie-systeem voor slaapstoornissen is gebaseerd op lucht’ groep patiënten. Wij proberen te achterhalen wat er precies in het brein gebeurt bij mensen die slecht slapen. Een eerste indicatie hebben we al, doordat mijn collega’s hen overdag in een MRIscanner hebben gelegd en een aantal taakjes (onthouden van plaatjes, verzinnen van woorden) hebben gegeven. Wat blijkt? Chronisch slechte slapers presteren mentaal even goed als goede slapers, maar ze moeten alle zeilen bijzetten. Goede slapers activeren gebieden in het brein die goed zijn uitgerust voor de taak. Slechte slapers doen dit minder en zetten ter compensatie andere gebieden in. We vinden in het voorste, prefrontale deel van de hersenen minder grijze stof; een structurele verandering dus.’ Betekent dat dat chronisch slechte slapers een hersenafwijking hebben? ‘Zo zou ik het niet willen zeggen. Net zoals er korte en lange mensen bestaan, zijn er mensen met veel en weinig grijze stof in de prefrontale cortex. En mensen die slecht slapen behoren vaak tot de laatste groep. Dat kan twee dingen betekenen. Iemand die in dat kwabje weinig grijze stof heeft, evalueert zijn slaap slecht, of omgekeerd: slecht slapen leidt tot weinig grijze stof in dat deel van het brein. Dat hoeft niet definitief te zijn. Grijze stof lijkt enige plasticiteit te hebben en kan weer toenemen. Maar dat gaat niet heel snel. Daar moet je moeite voor doen.’ Waarom openen jullie in 2009 een nationaal

slaapregister? ‘Wij willen helemaal opnieuw beginnen en van tien- tot twintigduizend goede en slechte slapers gegevens verzamelen. Want bij ons eerdere onderzoek naar slecht slapen kreeg ik het idee dat het niet bij iedere slechte slaper om dezelfde problemen gaat. De een zegt niet te kunnen slapen doordat hij ligt te malen, de ander heeft helemaal geen last van malen, maar altijd koude voeten. Ik denk dat insomnie een verzamelbak is voor verschillende veranderingen in het brein met verschillende oorzaken.’ Slechte slapers worden nu toch ook al in categorieën ingedeeld? ‘Ja, maar het huidige classificatie-systeem is gebaseerd op lucht. Er is nog te weinig kennis om een goede diagnose te stellen. In het slaapregister gaan we op zoek naar mensen die dezelfde klachten hebben en vragen die mee te doen aan testen en metingen in het brein. Ik hoop dat we aan het einde van dit traject – zo’n vijf jaar – heel gerichte adviezen kunnen geven aan mensen met insomnie en in een veel later stadium wellicht ook specifieke medicatie kunnen ontwikkelen.’ Zijn er al niet genoeg slaapmiddelen op de markt? ‘Die noem ik liever “anti-waakmiddelen”. Ze brengen je buiten westen, maar het soort slaap dat ze teweegbrengen is niet dezelfde als de natuurlijke slaap. Met een slaaptherapie bereik je meer. Maar zo’n therapie wordt niet veel aangeboden. Ik denk omdat slecht slapen een verstopt probleem is.

w

CV

Leeftijd: 48 jaar Woont: Voor één jaar in een oud pand in een oud deel van Amsterdam met Jamie, Jim, Willem en Alet.

Slaapt: Goed, zeven uur. Website: In 2009 de website van het Nationaal Slaap Register

Boek op nachtkastje: Den Tex, en iedereen moet lezen De buitensporige lotgevallen van Edgar Mint van Brady Udall.

Favoriete muziek: Er is erg veel muziek waar ik zielsgelukkig van kan worden.

Film: De laatste films waren Io no ho paura en Lantana

Land: Australië Kleding: Eh... ik kan wel eens voor mooie gepunte schoenen vallen.

Beste advies: Vernieuw je ‘beste’ lijfspreuken en adviezen vaak!

werk 37

WWW.INTERMEDIAIR.NL INTERMEDIAIR 34 21 AUGUSTUS 2008

Nathalie (28) is ongekend ambitieus en oneindig commercieel. Klaar voor het grote werk. Maar alle begin is moeilijk. Wekelijks doet ze verslag van de belevenissen van een hipo.

‘Het ondernemersbloed stroomt’

w Mensen met insomnie blijven gewoon op hun werk komen. Je ziet weinig aan hen, maar ze lijden sterk en zijn minder productief.’ Je haalde de afgelopen jaren meer dan een miljoen aan subsidie van NWO binnen. Dankzij massage bij de subsidiegevers? ‘Eh nee, ik ben niet zo’n netwerker. Ik weet vooral van geen ophouden. Aan een voorstel gaan soms jaren denk- en schrijfwerk vooraf. Ik denk dat ik een op de vijf voorstellen binnenhaal. Dat is nog vrij veel.’

Nathalie: Assessment, deel 1 Nathalie: toverwoord

n

Ik heb als een dolle gewerkt deze week. Iedere avond tot een uur of tien, plus mijn vrije zaterdag en zondag. Maar het is af. De overdracht. Ik kan zo met een gerust hart de boel overlaten aan mijn opvolger.

Zonde van je tijd? ‘Soms is het fantastisch, soms bijzonder frustrerend. Reviewers kunnen zonder kennis van zaken een voorstel afmaken. Ook bij het aanbieden van artikelen aan wetenschappelijke bladen kom ik dat tegen, zeker vanuit de medische hoek. We hebben enorm moeten knokken om ons laatste onderzoek naar de effecten van lichttherapie op dementie te kunnen publiceren. We hadden fantastische resultaten – lichttherapie doet niet onder voor medicijnen – toch hebben we ermee moeten leuren. Een reviewer schreef: “U zegt dat u het onderzoek netjes volgens de spelregels van het medisch onderzoek heeft uitgevoerd, maar dat geloof ik niet”.’

Heb er lol in gehad deze week. Echt. Merk dat de MBA zijn vruchten begint af te werpen. Sustainable bedrijfsvoering was het toverwoord in Zuid-Afrika. Een bedrijfsvoering waarbij je niet alleen naar nu, maar ook naar later kijkt. Waarbij je de bronnen niet uitdroogt, maar zorgt dat je over een aantal jaar nog steeds genoeg te behappen hebt. Een bedrijfsvoering waarbij je niet alleen over het financiële resultaat waakt, maar ook over de mensen met wie je samenwerkt. Waar je goed mee doet in de omgeving waar je opereert.

Waarom zou de medische wetenschap je tegenwerken? ‘Het is meer een gebrek aan respect. Misschien omdat ik onderzoek doe naar “softe” oplossingen als lichttherapie of slaaptherapie. Medische onderzoekers hebben daar moeite mee, dat valt buiten hun denkraam.’

Walton had een noodplan nodig. Een keihard snoeiplan, om te zorgen dat het bedrijf een gezonde toekomst tegemoet gaat. Nu ik er op terug kijk, denk ik dat we er aardig in zijn geslaagd. Het verbaast me eigenlijk. Waar het in de heftigste weken meer leek op een niet volledig doordachte hakactie, staat er nu een framewerk waar we de komende jaren mee verder kunnen. Daar heb ik toch mooi mijn steentje aan bijgedragen. Mijn ZuidAfrikaanse professor mag trots op me zijn.

Waarom ben je nog geen hoogleraar? ‘Ik ben in gesprek met een aantal universiteiten. Ik zoek een leerstoel waar slaap voorop staat, geen bijzaak is.’

Wanneer ga je zelf weer spelen? ‘Gisteren zag ik een cellist en een accordeonist bij de bibliotheek in Amsterdam spelen, en kreeg ik ontzettende zin. Als ik het weer oppak, wil ik minstens elke dag die gitaar aanraken. Voorlopig zie ik daar geen kans toe, maar ik weet zeker dat ik vroeg of laat weer muziek maak.’ [email protected]

MARCEL BAKKER

Je hebt veel respect voor bezielde mensen, schrijf je op een website over The Scene. Waarom? ‘Ik bezocht laatst een concert van het Kronos Quartet. Dit Amerikaanse strijkkwartet speelde een stuk van een hedendaagse componist. Het ging over het verlies van zijn zoon. Het kwartet speelde het stuk met zoveel gevoel dat de koude rillingen over mijn rug liepen. Dat kan alleen als de muzikanten dat met bezieling, passie doen.’

Heb er meer van geleerd. De gedachtegang om iets neer te zetten waar je niet alleen zelf, maar

ook een ander beter van wordt, bevalt me. Het sluit aan bij mijn lichte vorm van schizofrenie: ik houd van keiharde resultaten en targets en wil tegelijkertijd goed doen. Al mijn vraagstukken over ‘waar doe ik het eigenlijk voor?’ blijken gewoon het ondernemen van de toekomst. Komt dat even mooi uit. Dank universiteit. Een mail van een studiegenoot. Alle MBA’ers zijn uitgenodigd voor een venture game. Iedereen die wil mag een businessplan presenteren aan een jury van ondernemers en investeerders. Het betere Dragons Den werk. Kernwoord: sustainable bedrijfsvoering. De winnaar gaat met startkapitaal naar huis. Of ik zin heb om mee te doen. Ja. Natuurlijk. Kan geen toeval zijn. Mijn hoofd draait op volle toeren. Wat zouden we kunnen doen? Moet ik het eigenlijk niet gewoon alleen doen? Kijken of ik het kan. Of ik het lef heb. Het ondernemersbloed stroomt al in mijn aderen, heb de juiste genen. Pa en ma deden het ook. Voel dat dit mijn kans is. Dat ik dit moet laten zien. Dat dit wellicht is waar ik het afgelopen jaar naar zocht met mijn baan en studie. Geen lastige bazen, geen producten verkopen waar ik niet achter sta. Gewoon alles doen waar ik zin in heb. Klop op de deur. Mijn opvolger. Of ik er al klaar voor ben? In zijn kielzog De Overhemdenman. Die ik niet meer had gezien of gehoord sinds het bankje in New York. Ook hem kan ik missen als kiespijn. [email protected]