Iepen op Snein? Onderzoek zondagopenstelling winkels in Stiens
Leeuwarden/Ljouwert, december 2014
1
INHOUD
1
AANLEIDING EN ONDERZOEKSVRAAG
3
2
UITKOMSTEN VAN DE ENQUÊTE
4
3
CONCLUSIES
7
Bijlage I: Verantwoording en respons Bijlage II: Algemene argumenten voor en tegen zondagopenstelling
2
8 9
www.bureaubeleidsonderzoek.nl
[email protected] 06 46213983 postbus 2523, 8901 AA Zuidergrachtswal 18 Leeuwarden KvK: 01102046
1
AANLEIDING EN ONDERZOEKSVRAAG
De recent gewijzigde Winkeltijdenwet geeft gemeenten meer zeggenschap over wanneer winkels open zijn. Net als in andere gemeenten was dit in Leeuwarderadeel aanleiding om de oude winkeltijdenverordening (uit 1997) tegen het licht te houden. Begin september 2013 is, onder meer naar aanleiding van signalen van bedrijven, een zogenoemde ‘voor-opiniërende’ discussie in de Gemeenteraad gehouden. Daaruit bleek de wens om zo snel mogelijk aan te sluiten bij de regeling rond openstelling op zondag zoals die ook in de gemeente Leeuwarden (en het Bildt) geldt. Het argument was onder meer dat afwijking van de regeling in naburige gemeenten tot oneigenlijke concurrentie zou leiden, met name voor supermarkten. Ook het samengaan (per 1 januari 2018) van Leeuwarderadeel en Leeuwarden speelt daarbij een rol. In de Gemeenteraad bleek een ruime meerderheid vóór het op korte termijn overnemen van de regeling zoals die in Leeuwarden geldt. Daartoe is een nieuwe gemeentelijke verordening opgesteld en deze is in de vergadering van 17 oktober vastgesteld. De verordening houdt in grote lijnen in dat supermarkten en andere levensmiddelenwinkels alle zondagen van het jaar geopend mogen zijn van 12.00 tot 17.00 uur, en dat het daarnaast één keer in de maand (de tweede zondag) en in november en december alle zondagen koopzondag is. Dat de opening op zondag vanaf 12 uur is, heeft onder meer te maken met het niet verstoren van de kerkgang. De nieuwe regeling is vanaf 1 november 2013 in Leeuwarderadeel van kracht. Nu, na een jaar, wil de gemeente de zondagopenstelling evalueren. In het coalitieprogramma 2014-2018 is dat zo verwoord: “Het is de coalitie opgevallen dat er door ondernemers beperkt gebruik van wordt gemaakt. De coalitie is van mening dat ondernemers die om principiële en/of economische redenen hun winkel niet willen openen niet de dupe mogen worden van deze verordening. Aan de andere kant erkent het college dat er ondernemers zijn die wel behoefte hebben aan deze openstelling op zondag. Om de verordening goed te kunnen evalueren draagt de coalitie het college op een onderzoek in te stellen naar de zondagsopenstelling van winkels.” Doel onderzoek Doel van het onderzoek is het draagvlak onder winkeliers voor de zondagopenstelling te peilen en inzicht te krijgen in de ervaringen met en de gevolgen van de zondagopenstelling voor de winkeliers. Het onderzoek dient ervoor om een afgewogen en onderbouwd oordeel te vellen over de voor- en nadelen van de zondagsopenstelling in Leeuwarderadeel. Het onderzoek is niet gericht op consumenten/winkelend publiek. Onderzoeksvragen 1. In welke mate wordt er door welke winkels gebruik gemaakt van de zondagopenstelling? 2. Wat zijn de argumenten van de ondernemers voor het wel of niet openstellen? 3. In welke mate hebben winkels – zowel die open zijn als die dicht zijn op zondag economisch voordeel of nadeel van de zondagopenstelling? Bij deze vraag hoort een aantal specifieke vragen: a. Hebben de supermarkten voordeel in relatie tot de zondagopenstelling in Leeuwarden en het Bildt? b. wat zijn de gevolgen voor andere levensmiddelenzaken (bakker, slager)? c. hebben de winkels economisch voordeel door de openstelling op andere koopzondagen dan Leeuwarden en het Bildt? 4. In welke mate ervaren ondernemers die hun winkel op zondag opendoen knelpunten rond werkdruk en het inzetten van winkelpersoneel? 5. Wat is het verschil in effecten van en ervaring met de zondagopenstelling tussen de grotere (levensmiddelen) winkels en de kleine zelfstandigen? 6. Wat is het draagvlak onder winkeliers voor de zondagopenstelling?
3
2
UITKOMSTEN VAN DE ENQUÊTE
Steekproef en response1 Het onderzoek betrof een schriftelijke enquête onder winkeliers. De steekproef is gehouden onder de winkels in Stiens. Dat betreft een breed spectrum van winkels: supermarkten/levensmiddelenzaken, kledingwinkels, bloemenwinkels, drogisterijen, reisbureau, bouwmarkt, winkels voor woninginrichting enz. In totaal is de enquête naar 46 winkels verstuurd, en hebben er 28 gereageerd, wat neerkomt op een respons van 61%. Gegeven de goede spreiding over branches, winkelstraten en kleine/grote winkels mag de respons als representatief worden beschouwd. Resultaten Feitelijke openstelling op zondag Zes winkels geven aan op zondag open te zijn.2 Drie daarvan zijn (bijna) alle toegestane zondagen open: dat betreft drie van de vijf supermarkten.3 Daarnaast zijn drie (grotere) winkels een aantal zondagen open geweest. De zondagopenstelling is bij de meeste van deze winkels verspreid over het hele jaar. Dit beeld wordt bevestigd door een bezoek aan het winkelcentrum op een van de koopzondagen, waarbij van alle winkels (dus ook die niet meededen aan het onderzoek) alleen twee supermarkten open bleken.4 De winkels die aangeven open te zijn op zondag, zijn dat de hele middag (12-17 uur). Van de winkels die mee hebben gedaan in het onderzoek hebben drie aangegeven dat ze als locatiemanager niet zelfstandig mogen beslissen over zondagopenstelling.5 Het gaat daarbij om vestigingen van winkelketens. Bij alle andere winkels ligt de beslissingbevoegdheid over zondagopenstelling bij de manager van de lokale vestiging. Aangenomen mag worden dat het daarbij vaak om de eigenaar gaat. Motieven en ervaringen winkels met zondagopenstelling6 De winkels die op zondag open zijn, geven als redenen op: ‘grotere omzet’, ‘klanten vroegen er om’, ‘de concurrentie doet het ook’ en ‘service naar klanten’. Een grotere omzet en extra (tevreden) klanten worden het vaakst als voordelen van de zondagopenstelling genoemd. Er worden, buiten de extra kosten die voor het personeel worden gemaakt, geen knelpunten genoemd rond de openstelling. Motieven en ervaringen winkels zonder zondagopenstelling Aan de winkels die niet open zijn, is naar de reden daarvan gevraagd. De vaakst genoemde reden om niet op zondag open te zijn, betreft de extra kosten voor personeel.7 Ook grotere werkdruk en ‘het leidt niet tot grotere omzet’ worden relatief vaak genoemd.8 Ongeveer even vaak worden principiële redenen (zondagsrust) 1
Zie voor een uitgebreidere verantwoording en toelichting op de steekproef en de respons de bijlagen. Gerekend vanaf 1 november 2013. 3 Aldi en Lidl zijn, volgens opgave op hun website, op zondag altijd gesloten. 4 Dit beperkte veldonderzoek vond plaats aan het eind van de middag op 16 november. De C-1000 was dicht vanwege een verbouwing tot Jumbo supermarkt. 5 n=27. 6 De betreffende vragen zijn door 5 winkels ingevuld (n=5). 7 10x genoemd (bij n=21). 8 7x genoemd. 2
4
genoemd.9 Het principiële argument wordt juist ook genoemd door de levensmiddelenzaken die geen supermarkt zijn. Andere argumenten worden (iets) minder vaak genoemd. Wat zijn voor u de belangrijkste redenen om niet open te zijn op zondag? (aantal keren genoem d; n=21) Het leidt tot knelpunten rond het inplannen van personeel Het leidt tot extra kosten voor personeel Het leidt tot grotere w erkdruk Klanten vragen er niet om Principiële redenen (zondagsrust) Ik verw acht geen grotere omzet 0
2
4
6
8
10
Bij de open vragen of ruimte voor opmerkingen, valt op dat een aantal keren gesuggereerd wordt dat de reden om niet open te zijn vooral ook is dat andere winkels niet open zijn. Een paar keer wordt gesuggereerd dat als meer of ‘alle’ winkels open zouden zijn, men ook open zou gaan; (alleen) dan zou het zin hebben. Nu wordt het als ‘iets voor de supermarkten’ beschouwd. Bij de meeste winkels die niet open zijn op zondag, wordt aangegeven dat de openstelling van andere winkels geen invloed heeft op de eigen winkel.10 Bij zeven winkels is aangegeven dat er een kleinere omzet is.11 Tegelijkertijd wordt aangegeven dat dat niet of slechts in beperkte mate invloed heeft op de totale bedrijfsvoering. Door drie winkels is aangegeven dat zij ook last hebben van de openstelling in Leeuwarden of het Bildt. Bij drie (andere) winkels wordt juist een positieve invloed van de zondagopenstelling aangegeven in de vorm van een algemene positieve uitstraling. Oordeel over zondagopenstelling Een ruime meerderheid van de winkels (71%) geeft aan vóór handhaving van de zondagopenstelling te zijn.12 Bij de winkels die tegen de zondagopenstelling zijn (29%), speelt bij de meeste het principiële argument van zondagsrust een rol, naast ook wel andere argumenten.13
9
8x genoemd. 13x genoemd (bij n=21). 11 7x genoemd (bij n=13). Onder de winkels die aangeven minder omzet te hebben, zijn twee van drie levensmiddelenzaken buiten de supermarkten. Er is in dit onderzoek geen ‘boekenonderzoek’ gedaan naar veranderingen in omzet. 12 20x genoemd (bij n=28); 2 daarvan vinden dat de regeling wel (iets) aangepast dient te worden. 13 Bij 6 van de 8. Andersom geldt overigens ook dat niet alle winkels die principiële argumenten aangeven, tegen de zondagsopstelling zijn. 10
5
Bent u vóór voortzetting van de zondagopenstelling in Leeuwarderadeel? (n=28)
Ja 71% Nee 29%
Aan de winkeliers is ook een algemeen oordeel gevraagd over zondagopenstelling, dus niet betrekking hebbend op hun eigen winkel of eigen situatie. Ten aanzien van de zondagsrust is iets meer dan de helft van de winkeliers het eens met de stelling dat zondagsrust belangrijk is dat er daarom geen zondagsopenstelling zou moeten zijn. Er is dus een verschil tussen de algemene mening over zondagsrust – meer dan de helft vindt dat er vanwege zondagsrust in het algemeen geen zondagsopenstelling zou moeten zijn - en het specifieke oordeel over de zondagopenstelling in Stiens – bijna 30% is tegen voortzetting van de zondagopenstelling in Stiens. Een mogelijke verklaring voor dit verschil kan afgeleid worden uit antwoorden op de open vragen. Daarin is een aantal keren aangegeven dat men, ondanks dat men zelf tegen zondagopenstelling is of daaraan zelf niet meedoet, anderen wel de ruimte wil geven om open te zijn. Een deel van de winkeliers is dus weliswaar tegen zondagopenstelling in het algemeen, maar gunt in de specifieke situatie in Stiens anderen wel de ruimte om open te zijn. Een zeer grote meerderheid is van mening dat zondagopenstelling niet is op te brengen voor een kleine zelfstandige. Aangezien ook veruit de meeste winkeliers als ‘kleine zelfstandige’ zijn te beschouwen, is dat een niet onverwachte uitkomst. Een kleine meerderheid is van mening dat zondagopenstelling over het algemeen geen voordelen heeft en ook niet leidt tot meer omzet, behalve dan voor supermarkten. Een kleine meerderheid is van mening dat zondagopenstelling ‘goed is voor de klanten’. Mening over algemene aspecten van zondagopenstelling (n=27) Zondagrust is een groot goed en daarom zou er geen zondagopenstelling moeten zijn. Koopzondagen leiden tot meer omzet voor vooral supermarkten, maar niet voor andere winkels. Koopzondagen leiden niet of nauwelijks tot meer omzet. Koopzondagen zijn voor een kleine zelfstandige niet goed op te brengen. Koopzondagen leveren voor de meeste winkels weinig tot geen voordelen op. Koopzondagen zijn goed voor de klanten. 0% volledig mee eens
6
mee eens
mee oneens
25%
50%
volledig mee oneens
75%
100%
weet niet/ geen mening
3
CONCLUSIES
1. Er wordt zeer beperkt gebruik gemaakt van de zondagopenstelling; eigenlijk alleen door drie supermarkten, en af en toe door drie grotere winkels. 2. De motieven voor openstelling zijn vooral extra omzet en meer klanten. De vaakst genoemde redenen om niet op zondag open te zijn, betreft de extra kosten voor personeel, grotere werkdruk en ‘het leidt niet tot grotere omzet’. Ongeveer even vaak worden principiële redenen (zondagsrust) genoemd. 3. Winkels die open zijn op zondag noemen extra omzet en meer klanten als economisch voordeel. Winkels die niet open zijn, geven over het algemeen aan geen negatieve invloed te ondervinden. Een beperkt aantal ervaart wel (beperkte) negatieve invloed, met name een lagere omzet, maar die heeft niet of slechts een beperkte invloed op de totale bedrijfsvoering. Er is ook een beperkt aantal winkels dat juist een positieve invloed ervaart, vanwege de algemene positieve uitstraling die men verwacht van zondagopenstelling.14 4. Enkele winkels die open zijn op zondag noemen de extra kosten voor personeel als nadeel.15 Andere nadelen worden niet genoemd. 5. De supermarkten zijn de enige winkels die volledig gebruik maken van de zondagopenstelling en daar de voordelen van zien. De winkels die niet open zijn, betreffen grotendeels wat wel de kleine zelfstandige wordt genoemd. Een ruime meerderheid van deze winkels verwacht geen extra omzet en ziet vooral extra kosten en werkdruk als effect van zondagopenstelling. 6. Het draagvlak onder winkeliers vóór zondagopenstelling is redelijk groot: een meerderheid van 71% is voor handhaving. De voorstanders betreffen niet alleen de winkels die open zijn en daadwerkelijk voordeel hebben. Eigenlijk is het aantal voorstanders opvallend groot, aangezien de meeste winkeliers niet veel voordelen verwachten. Twee argumenten kunnen daarbij een rol spelen. Ten eerste ervaart een deel van de winkeliers de openstelling van andere winkels, met name de supermarkten, niet als een probleem, en vinden het kennelijk prima dat ‘anderen’ wel open zijn. Ten tweede is er een deel van de winkeliers dat eventueel wel open zou gaan als de zondagopenstelling meer samen met andere winkeliers wordt gedaan, en eventueel ook gecombineerd wordt met (gezamenlijke) activiteiten die publiek aantrekken. Tegenover de voorstanders staat een minderheid van 29% die tegen handhaving van de zondagsopenstelling is. Bij deze groep winkeliers speelt met name het principiële argument van zondagsrust een rol. Er is een verschil tussen de algemene mening over zondagsrust – meer dan de helft vindt dat er vanwege zondagsrust in het algemeen geen zondagsopenstelling zou moeten zijn - en het specifieke oordeel over de zondagopenstelling in Stiens (29% tegen). Mogelijk is een deel van de winkeliers weliswaar tegen zondagopenstelling in het algemeen, maar gunnen zij anderen wel de ruimte om open te zijn.
14
Over de zondagopenstelling in relatie tot die in Leeuwarden en het Bildt kan op basis van de uitkomsten van dit onderzoek geen conclusie worden getrokken. 15 In dit onderzoek is niet gekeken naar hoe groot het omzetvoordeel is ten opzichte van de extra kosten die voor de zondagopenstelling worden gemaakt
7
Bijlage 1: Verantwoording en respons
Vragenlijst De enquête betrof een schriftelijke vragenlijst met deels gesloten en deels open vragen. De vragenlijst is door de onderzoekers in overleg met de gemeente opgesteld. Onderwerpen van de vragenlijst waren: - branche en omvang winkel (personeel); - gebruik van zondagopenstelling; - argumenten voor of tegen gebruik; - economische voordelen (aantal klanten, omzet); - (ervaren) knelpunten; - oordeel van/draagvlak onder winkeliers. De vragen betreffen allemaal zogenoemde stated preference vragen. Het gaat steeds om de mening of de ervaring die de respondent heeft. Er is geen ‘boekenonderzoek’ gedaan naar bijvoorbeeld veranderingen in omzet. Steekproef De vragenlijst is begin november opgestuurd naar winkeliers in Stiens. Er is in de weken daarna op verschillende momenten nagebeld naar winkeliers die op dat moment nog niet gereageerd hadden. In zes gevallen is naar aanleiding van het telefonisch contact de enquête direct telefonisch ingevuld. Er is een extra nabelronde ingelast onder levensmiddelenzaken, omdat vooraf bekend was dat in het algemeen daar de zondagopenstelling een rol kan spelen. Twee van de vijf supermarkten deden niet mee aan de enquête vanwege bedrijfsbreed beleid. Tot en met begin december zijn ingevulde vragenlijsten geretourneerd. De steekproef betrof de winkels in Stiens. Dat omvat een breed spectrum van winkels: supermarkten/levensmiddelenzaken, kledingwinkels, bloemenwinkels, drogisterijen, reisbureau, bouwmarkt, winkels voor woninginrichting enz. Basis van het adressenbestand dat is gebruikt bij de verzending was een winkeloverzicht van de Ondernemersvereniging Leeuwarderadeel en een uitdraai uit het handelsregister van detailhandelzaken. Op enkele onderdelen is de lijst verbeterd op basis van lokale informatie. In totaal is de enquête naar 45 winkels verstuurd. Van één winkel die niet op de adreslijst stond, is later toch nog een ingevulde vragenlijst gekomen, waarmee de totale onderzoekspopulatie 46 winkels is. Respons Van 46 winkels hebben er 28 gereageerd, wat neerkomt op een respons van 61%. Het responspercentage is relatief hoog, vergeleken met de respons die veelal wordt gehaald onder ondernemers. De respons is goed gespreid over de verschillende typen winkels: kledingzaken, drogisterijen, bloemenwinkels, enz. In de respons zitten zowel de wat grotere winkels, waaronder winkels van ketens, als wat de ‘kleine zelfstandige’ kan worden genoemd. De acht supermarkten/levensmiddelenzaken hebben, buiten de twee die vanwege bedrijfsbreed beleid niet meededen, alle meegedaan. Er is ook een evenredige spreiding over de verschillende winkelstraten. Al met al mag de respons als representatief worden beschouwd.
8
Bijlage II: Algemene argumenten voor en tegen zondagopenstelling
Voor zondagopenstelling wordt in de literatuur een aantal argumenten gehanteerd, maar er zijn ook enkele (mogelijke) knelpunten te benoemen. Argumenten voor zondagopenstelling zijn (zie bijvoorbeeld CPB, Economische gevolgen beoogde aanpassing Winkeltijdenwet, 2009): - het gemak van de consument, vooral vanwege veranderingen in werk- en leefpatronen (denk aan tweeverdieners en eenoudergezinnen); - economische opbrengsten: stijging van de omzet en daardoor toename (of behoud) van werkgelegenheid; - dalende prijzen (of dit effect optreedt, is onzeker); - een meer principieel argument is dat de overheid zo min mogelijk zou moeten ingrijpen in het economisch verkeer en het vrije ondernemerschap niet mag remmen. Er is ook een aantal knelpunten en argumenten tegen te benoemen: - zondagsopenstelling is vooral voordelig voor grotere winkels; de kleine zelfstandige zal vooral extra werkdruk ervaren, terwijl de extra omzet voor hem/haar niet opweegt tegen de extra kosten van inhuur van personeel; - het leidt tot extra werkdruk op winkelpersoneel; - een principieel argument tegen zondagopenstelling is het behouden van zondagsrust; - zondagopenstelling kan leiden tot problemen rond leefbaarheid en openbare orde. In de Winkeltijdenwet wordt aandacht geschonken aan deze argumenten en knelpunten. De gemeente moet volgens de wet bij haar verordening de belangen afwegen van de lokale economische bedrijvigheid en de werkgelegenheid, waaronder ook het belang van winkeliers met weinig of geen personeel en van winkelpersoneel, de zondagsrust, en de leefbaarheid, veiligheid en openbare orde.
9
