Identiteit en onderwijs Paul Verhaeghe, Houffalize, 16 oktober 2012 Voor meer info, ga naar: http://paulverhaeghe.psychoanalysis.be/
Nog nooit zoveel kinderen en jongeren met problemen als vandaag, van leerstoornissen tot obesitas. Algemene opvatting: die stoornissen zijn moderne ziektes, met een genetischneurobiologische basis, dus moeten we pillen geven. Mijn stelling staat daar lijnrecht tegenover: Die zogenaamde ziektes zijn niets anders dan uitvergrotingen van ONZE hedendaagse identiteit, die we bovendien zelf gemaakt hebben. Om dit te begrijpen, zal ik drie dingen bespreken 1) hoe ontstaat identiteit, en wat is de plaats daarin van normen en waarden? 2) hoe ziet onze huidige identiteit eruit, en waarom ziet die er zo uit? 3) wat is het aandeel van het onderwijs daarin, en hoe kunnen we dit ten goede keren?
IDENTITEIT & NORMEN EN WAARDEN -
Identiteit komt van BUITEN, is een constructie (en dus niet aangeboren) Identiteit bevat ten volle normen en waarden (en dus kunnen we die niet verliezen, ze kunnen enkel veranderen) Identiteit bestaat uit verhoudingen waarin die normen en waarden vorm krijgen
Voorbeeld: adoptie Onderliggende processen: - Identificatie, spiegeling met moeder, ouders, onmiddellijk vanaf geboorte; cfr LATIJN: identiteit, idem, gelijk zijn aan - Separatie: afstandname van die spiegeling, keuze voor iets anders: zie bepaalde leeftijdsperiode: koppigheidsfaze, puberteit, adolescentie = kiezen voor iets of iemand anders → DUS: enerzijds gelijk zijn aan de ander, anderzijds mogelijkheid tot afstandname en originaliteit Uitleg: - spiegeling letterlijk zichtbaar tss moeder en baby: moeder vertelt ons wat we voelen, waarom we dat voelen, hoe we daarmee moeten omgaan en later, hoe we met de ander moeten omgaan - Begint al voor de geboorte: actieve foetus: “er zit pit in, helemaal mijn grootvader, zal het ver brengen” of “nu al ambetante adhd’er, wat zal dat straks zijn”
1
-
-
belangrijk: normen en waarden inbegepen! Dit wordt vandaag al te vaak vergeten: identiteit heeft daar alles mee te maken → die spiegelboodschappen vertellen ons hoe we met ons lichaam moeten omgaan en met dat van de ander, hoe we ons moeten gedragen en zelfs hoe we moeten denken. Is zeer dwingend Spiegeling niet beperkt tot moeder, ook ruimer, gezin, dorp enzovoort - dit breidt zich steeds uit - groepsidentiteit bestaat maar waar leg je de grens (dorp, provincie, land, continent)? = het grote verhaal, het narratief, dat voor een cultuurgebonden gemeenschappelijke identiteit zorgt
In onze identiteit liggen niet alleen normen en waarden vervat, maar onmiddellijk daarbij aansluitend ook de typische verhoudingen tegenover de ander: - De ander van het andere geslacht: hoe verhoud je je als man tegenover een vrouw, hoe vul je wederzijds die identiteit in? - De ander van de autoriteit, dwz de ander van de andere generatie: hoe verhoud je je als jongere tegenover een ouder iemand? - De ander gelijke – hoe verhoud je je tegenover leeftijdsgenoten, tegenover collega’s? Cfr opnieuw adoptie: opgroeien in een ander groot verhaal = andere identiteit, andere normen en waarden, andere verhoudingen tov de ander.
EN WAT MET HET BIOLOGISCHE DETERMINISME ? “Wij zijn ons brein” – alles is neurobiologisch, alles is genetisch bepaald, er is geen keuzevrijheid. Dit klopt niet voor de psychologische identiteit, en is grotendeels onzin, zeker als je het toepast op psychologische en psychiatrische afwijkingen. Twee voorbeelden: - Genderidentiteit: biologisch geboren als man of vrouw; de invulling daarvan hangt af van de cultuur (moslim / westen) - Taalvermogen: genetisch bepaald; maar: geen gen voor Frans of chinees, volledig cultureel bepaald – en maakt nogal een verschil. Wat zijn de effecten van een taal die geen woord heeft voor ‘persoonlijkheid’? Sommige talen kennen het woordje ‘ik’ niet. Wetenschappelijk: zeer overtuigend bewijs voor een wisselwerking tussen “nature en nurture” voor zo ongeveer alle kenmerken. Laatste stand van zaken, sedert ontdekking menselijk genoom: de epigenetica, dwz: omgevingsinvloeden kunnen genen aan- of uitschakelen, en dit zelfs voor twee generaties. Veel interessanter dan ‘wij zijn ons brein’ hype is het degelijk gedragsbiologisch onderzoek – welke soorten gedrag hebben wij, als soort evolutionair verworven? Zie onderzoek van Frans de Waal over primaten.
2
BESLUIT INZAKE DE ONTWIKKELING VAN IDENTITEIT -
-
Omgeving, ruimer, cultuur, is sterk determinerend voor identiteit – hoe diverser een cultuur, hoe diverser de identiteiten Binnen de identiteitsontwikkeling hebben we twee tendensen, een waardoor we gelijk worden aan de anderen, en een waarlangs we afstand kunnen nemen en dus een keuzemogelijkheid hebben – keuze betekent meteen ook de mogelijkheid tot verandering, maar ook verantwoordelijkheid Indien andere maatschappij, dwz ander dominant verhaal-cultuur-spiegel dan andere identiteit Meteen ook: andere normen en waarden, en dus andere sociale omgangsvormen
= is belangrijke correctie op de huidige dominante opvatting dat wij geen normen en waarden meer zouden hebben; dat klopt niet, we hebben die wel, op grond van een ander dominant narratief, maar we zijn er alles behalve gelukkig mee.
HOE ZIET ONZE IDENTITEIT ER NU UIT? EN WAAROM? Onze identiteit is absoluut niet meer vergelijkbaar met die van dertig jaar geleden, laat staan met die van nog vroeger. Provocerende vergelijking: de Vlaming van 50 jaar geleden gelijkt meer op de huidige moslim dan op de huidige Vlaming. Bovendien: er scheelt iets met die huidige identiteit, - zie de psychiatrie: ‘persoonlijkheidsstoornissen’, - zie de alomtegenwoordige klacht over ‘het verlies’ van normen en waarden (geen verlies, wel verandering) Stelling: - Huidige identiteit en normen en waarden en de bijbehorende sociale verhoudingen zijn het product van een neoliberale meritocratie - Die identiteit en bijbehorende ethiek is zeer ongezond op individueel niveau en zeer schadelijk op maatschappelijk niveau Geschiedenis zoals altijd begonnen met de beste bedoelingen:
MERITOCRATIE Zie parabel van de talenten. Aanvankelijk zeer positief Bij ons: onderwijsmeritocratie vanaf jaren ‘60 Tot stand gekomen binnen bepaald tijdsklimaat: ’60 – ’70: solidariteit, accent op groep en op gemeenschap, op burgerzin = dwz : is tot stand gekomen binnen het toenmalige grote verhaal waarmee mensen hun identiteit vormden
3
In VS: economische meritocratie (de krantenjongen die multimiljonair wordt door hard te werken = the american dream)
NEOLIBERALISME Niks te maken met liberalisme Systematische afbraak van elke vorm van overheid, enkel de economie telt, en bovendien een economie in een bepaalde versie Nieuw toverwoord, meteen ook nieuwe MORELE norm: EFFICIENTIE Vlgns Alasdair McIntyre, After Virtue: morele fictie -
-
-
Moreel: omdat dit inderdaad de nieuwe norm wordt, waaraan moreel goed of moreel slecht afgewogen wordt – meteen ook de norm voor normaal of abnormaal Moreel: omdat dit de economie een vrijbrief geeft om mensen te manipuleren op een massale, nooit-geziene schaal. Zie beurscrisis vandaag: een beperkt aantal banken en mensen slagen erin de reële economie om zeep te helpen, en de mensen ervan te overtuigen dat zij moeten inleveren…. Fictie: het is absoluut niet efficiënt van zodra je niet meer op korte termijn kijkt, kijken op middellange termijn volstaat om dat te zien Fictie: omdat het doel niet efficiëntie is, maar wel winst op korte termijn Take the money and run
Concreet: - alle accent op productie: zoveel mogelijk output voor de goedkoopste prijs - ondertussen is zelfs dat veranderd: alle accent op kortetermijnwinst via aandelen en vooral via zogenaamde derivaten – The City (London) grote boosdoener, die vorm van virtuele economie maakt de echte economie kapot Vandaag ook toegepast in sectoren die vroeger publiek waren: onderwijs, onderzoek, zorg, dienstverlening enzovoort. Dit valt duidelijk af te lezen aan het taalgebruik: Ziekenhuis = zorgbedrijf; universiteit = kennisbedrijf, ziekenhuizen en universiteiten zijn ‘spelers’ op de markt enzovoort Zie Hans Achterhuis De utopie van de vrije markt.
COMBINATIE MERITOCRATIE EN NEOLIBERALISME
4
Als je de beste wil laten doorgroeien, moet dat op een of andere manier ook berusten op een evaluatie. Aanvankelijke meritocratie zeer eenvoudig: onderwijs, doorgroeimogelijkheden, gebaseerd op kwalitatieve evaluatie.
en
zorgen
voor
MAAR: Combinatie met neoliberalisme is dodelijk, omdat de belangrijkste merit binnen het neoliberalisme de PRODUCTIE is, de output Bovendien: de productie aan de goedkoopst mogelijke kostprijs Dus: mensen en instellingen worden geëvalueerd op hun kwantitatieve productie Gevolg: - de ‘beste’ mensen/instellingen zijn zij met de hoogste output; - De beste aanpak om dit te realiseren, is te zorgen voor onderlinge concurrentie = vb bij Enron bedrijf: RANK and YANK: ieder jaar een op vijf werknemers ontslagen, zij met de laagste productiviteit, na hen eerst publiek aan de schandpaal genageld te hebben Gevolg: - iedereen fraudeerde, van laag tot hoog; ‘the stats’ werden systematisch vervalst - niemand vertrouwde de ander nog, werksfeer volledig verpest - enorme fiscale fraude, bankroet Vandaag: dit systeem wordt door ongeveer alle multinationals toegepast: 20 % highflyers die de bonussen krijgen, 70 % die het werk doet en 10 % die jaarlijks afgedankt wordt Om het RANK AND YANK te installeren, moet men kunnen meten – dit is een van de grote illusies van de zorg- en onderwijssector: “METEN IS WETEN”. PARADOXAAL DUBBEL GEVOLG (paradoxaal omdat dit ingaat tegen de bedoeling van een meritocratie) 1) groeiend onderscheid tussen een echte werkelijkheid en werkelijkheid 2) de sociale mobiliteit stopt zeer snel (na ongeveer één generatie)
papieren
1e gevolg: De oorzaak daarvan ligt in iets wat men over het hoofd ziet: meten is STUREN, en gaat heel sterk de werkelijkheid beïnvloeden;
5
= binnen de kortste keren doen werknemers enkel nog die dingen die letterlijk meetellen, al de rest gaat men verwaarlozen = bovendien opent dit alle mogelijkheden tot vervalsing, ook al omdat de meetinstrumenten meestal zeer ver van de realiteit op de werkvloer staan GEVOLG: groeiend onderscheid tussen een papieren werkelijkheid en de echte werkelijkheid. Twee voorbeelden: -
-
de beurscrash: alles liep perfect in de virtuele economie, the sky was the limit – tot de reële economie in elkaar zakte; cfr uitspraak Alan Greenspan, voor een commissie: “dit kan niet, alle cijfers bewezen het tegendeel” onderwijs in Nederland: ingrijpende hervormingen, volgens de evaluaties alles liep perfect, tot de eerste generatie aan de universiteit kwam (commissie Dijsselbloem)
“Meten is weten” zorgt vooral voor een verregaande vorm van blindheid. 2de gevolg: het stilvallen van de sociale mobiliteit: wie bovenaan zit, zal de meetinstrumenten op een dusdanige manier gaan bepalen dat zij bovenaan BLIJVEN. Nogal wat studies tonen aan dat binnen de tijdspanne van één generatie de sociale mobiliteit stilvalt, dat de topgroep zichzelf gaat bevoordelen en dat de middenklasse wegvalt. Dit is volop bezig in de Angelsaksische landen, bij ons gelukkig nog minder, maar toch een hellend vlak.
EFFECTEN OP SOCIALE VERHOUDINGEN (onderdeel van identiteit) Neoliberalisme beroept zich op een nieuwe vorm van sociaaldarwinisme - struggle for life - survival of the fittest Bevat een belangrijke verschuiving: niet survival of the fittest, wel survival van de sterkste = het “recht” van de sterkste, die omdat hij de sterkste is, alles mag doen = misbruik van de evolutieleer om het kolonialisme en het racisme te rechtvaardigen, en de emancipatie van de vrouw tegen te houden. Eindpunt: de Holocaust: de Untermenschen en de Ubermenschen. Vandaag: verschoven van GROEP naar het INDIVIDU: denk aan Richard Dawkins, The selfish gene, de zelfzuchtige genen (als hername van Thomas Hobbes: Homo homini lupus est). Die opvatting over de mens is de kern van het nieuwe grote verhaal sedert ’80-’90,
6
Dit is uitdrukkelijk een ideologie – de neoliberale ideologie – MAAR presenteert zich als een correcte weergave van de werkelijkheid. De mens IS zo, de mens zit zo in elkaar, het is wetenschappelijk bewezen Wetenschappelijk beschouwd klopt dit niet, zie het onderzoek van Frans de Waal over primaten: welk gedrag zit er evolutionair ingebakken in de mens? er is meer dan voldoende bewijs dat wij, net zoals alle primaten, zowel een egoïstische (individu, separatie, autonomie, egoïsme) als een altruïstische (groep, samenhang, delen, solidariteit) kant hebben, en dat de omgeving bepaalt welke kant er dominant naar buiten treedt. Cfr eerste helft vorige eeuw: alle accent op groep en verplichte conformiteit, dodelijk voor het individu. Vandaag net omgekeerd: alle accent op het individu, dodelijk voor de groepssamenhang. MAAR: mens is een sociaal dier. Een individu dat alleen zit, is ofwel ziek, ofwel gestoord. Vandaag: alle accent op het hyperindividualisme, ook wat de normen en waarden betreft, ook wat de sociale verhoudingen betreft.
WAT IS HET AANDEEL VAN HET ONDERWIJS DAARIN? Pijnlijk voorbeeld van hoe iets met de beste bedoelingen begint en compleet in het tegenovergestelde eindigt: na WO II wou men het onderwijs waardenvrij maken, en elke vorm van indoctrinatie uit de klas verwijderen – vandaar het accent op competenties, op vaardigheden, waarmee jongeren hun professioneel leven vlot zouden kunnen uitbouwen Binnen de kortste keren verschuiving van eigenlijke vaardigheden naar attitudes en naar persoonlijkheidskenmerken – en dat is iets helemaal anders Cfr het gangbare taalgebruik - ‘kennis is menselijk kapitaal’; - ‘competenties vormen een kapitaal dat jongeren moeten leren beheren en ontwikkelen’; - ‘leren is een langetermijninvestering’ enzovoort Het ultieme doel van het huidige onderwijs heet dan zelfmanagement en ondernemerschap: = jongeren moeten zichzelf beschouwen als een bedrijf, waarbij kennis en vaardigheden in eerste en laatste instantie een economisch belang hebben waarmee zij hun marktwaarde kunnen verhogen. Vb: cover van het weekendmagazine van de krant De Standaard blokletterde onlangs ‘Verkoop jezelf als merk’.
7
Resultaat: jongeren zich ontwikkelen tot competitieve individualisten met weinig gevoel voor solidariteit. Hun enige opdracht: je moet het MAKEN, en het criterium daarvoor is puur financieel. Daarmee is de geschiedenis op een pijnlijke manier rond: in een poging om het onderwijs waardenvrij te maken en te bevrijden van elke vorm van morele dictatuur, heeft het competentie-onderwijs het ideologisch gedachtegoed van het neoliberalisme ten volle geïmplementeerd in de scholing van onze kinderen. De gevaarlijke versie: zie London plunderende jongeren onder het motto: “If you can’t make it, take it”. = belichaming van onze huidige normen en waarden: eigen ik eerst, pakken wat je kan, en je telt alleen mee in functie van wat je bezit. = alleen maar een niveauverschil tussen dit gedrag van die jongeren en het bedrog van de bankiers In plaats van te zeuren over onze egoïstische en materialistische jeugd dienen we dringend het onderwijs en ruimer, de bijbehorende pedagogiek in vraag te stellen. Ondanks het lovenswaardige vertrekpunt (weg met indoctrinatie) bevat deze benadering drie fundamenteel foute uitgangspunten. - Het idee dat een kind zich spontaan de ‘juiste’ normen en waarden zal eigen maken, klopt niet – een kind neemt de ethiek over van zijn omgeving. - Het idee dat een school waardevrij kan zijn, is een illusie. Elke vorm van onderwijs geeft waarden door, en we kunnen ons daar maar beter van bewust zijn. - Ten slotte kan het idee dat autoriteit overbodig is alleen maar uit de mond komen van iemand die nooit voor een klas heeft gestaan.
De onvermijdelijke keerzijde van deze medaille is een groeiende groep jongeren die zich mislukt voelt, doorgaans al vanaf de leeftijd van tien jaar – en die daarmee zijn verdere identiteit moet uitbouwen. - Het voornaamste scheldwoord op de speelplaats van de lagere school luidt vandaag: Loser! - Leerlingen uit het ASO kijken neer op hun leeftijdsgenoten van het technische en het beroeps CONCLUSIE: neoliberale ideologie installeert ook in het onderwijs een RANK AND YANK systeem wordt, met als resultaat dat ook hier de middengroep verdwijnt, net zoals in de maatschappij Psychologisch beschouwd kan ik met enige karikaturale overdrijving zeggen dat we nog drie soorten jongvolwassenen: - Ego-gedreven arrivisten voor wie enkel de carrière telt, de “winners”, die neerkijken op de rest; - Verwenjongeren, die alleen maar willen consumeren, zonder inspanning te leveren – de fopspeenjongeren, die zoveel mogelijk profiteren; - Gestoorde jongeren, meestal met twee tot drie labels, de “losers”
8
Tragisch: zeker de twee laatsten worden beschouwd als het product van een VERZORGINGSMAATSCHAPPIJ, het zijn profiteurs, we moeten zo snel mogelijk allerlei uitkeringen en ondersteuningen afschaffen Dit klopt NIET. Natuurlijk zijn er profiteurs van ons sociaal systeem, maar die vinden we doorheen alle sociale klassen, ook bovenaan (graaiende bankiers), en dat is het effect van een maatschappij die materieel succes en “eigen ik eerst” als belangrijkste waarden naar voor schuift. Gemeenschappelijk kenmerk: het individualisme, het op zichzelf teruggegooid zijn.
INVLOED OP ETHIEK Even in herinnering brengen: ethiek, normen en waarden, zijn een integraal onderdeel van onze identiteit. Welke ethiek hoort er bij een neoliberale identiteit? Vrij simpel: de neoliberale ideologie is dodelijk voor een gemeenschapsgevoel -
Enkel het eigen succes telt (bovendien: financieel) De ander is een concurrent Men identificeert zich NIET meer met het bedrijf/de organisatie/de school Men voelt zich bijgevolg ook niet meer verantwoordelijk
Gevolg: arbeidsethiek en gemeenschapsethiek verdwijnen, het is elk voor zich. Daardoor: geen vertrouwen meer in de ander, zowel horizontaal als verticaal Spectaculaire stijging van sociale angst = In plaats van de klassieke autoriteit, nu overal camerabewakingen en contracten = iedereen wordt gecontroleerd, maar die controle is nergens en overal, soort big brother systeem, maar er is geen centrale autoriteit GEVOLG: exponentiële groei van regels en reglementen = paradox van het neoliberalisme: gericht op deregulering, en er zijn nog nooit zoveel regelgevingen geweest als vandaag
HOE VERANDEREN? De huidige identiteit & stoornissen tot stand gekomen op pakweg 15 – 20 jaar – zal evenveel tijd vragen om die te veranderen, en zal op dezelfde manier moeten gebeuren. Het onderwijs kan daarin een centrale rol spelen. Huidige vraag naar onderwijshervorming legt accent op watervaltoestanden, leerprogramma’s enzovoort
9
Wat ik niet hoor: welke normen en waarden willen we doorgeven? Cfr onderzoek naar ‘values’ levert een zeer belangrijke vaststelling: -
Waarden komen in clusters, zie ook onderzoek de Waal Stimulering van één onderdeel roept de rest op En veroorzaakt meteen een afwending van de andere cluster Verschillende clusters tezelfdertijd installeren gaat NIET
Besluit: we zullen moeten kiezen - Ofwel: fysieke attractiviteit en populariteit, competitie en carrière, geld en materiële luxe. - Ofwel: fysieke gezondheid en autonomie, solidariteit en samenwerking, welbevinden en het belang van het spirituele. Die twee verschillende clusters geven vorm aan twee verschillende identiteiten met twee verschillende invullingen van moraal.
De manier waarop het competentiegericht onderwijs vandaag ingevuld wordt, zendt onze jongeren regelrecht in de competitie- en carrièrecluster, met in het kielzog alle bijbehorende waarden. Wat de voorstanders te weinig beseffen is dat dit automatisch ten koste gaat van de andere groep normen en waarden. Competitieve solidariteit kan niet. Elke hervorming van het onderwijs moet daarbij stilstaan, niet zozeer welke competenties we onze kinderen willen meegeven, maar ook en vooral: welke normen en waarden.
10
