De Bovenkamer – in de klas – voorbereidende les / ideeënwijzer
pag 1
DE BOVENKAMER Voorbereidende ideeënwijzer
voor in de klas
Beste docent, Deze handleiding is bedoeld als handvat voor jou, docent, om alvast op school het bezoek aan De Bovenkamer op toegankelijke wijze voor te bereiden. Het is bedoeld ter inspiratie en als ideeënwijzer vooraf aan het bezoek. Het is niet noodzakelijk om alles exact op te volgen! Over Het Dolhuys Het Dolhuys is een museum dat constant in beweging is. De thema’s zijn zeer geschikt om op de actualiteit in te spelen. Deze les kan dus meer dan een keer worden toegepast en suggesties voor uitbreiding of nieuwe opdrachten zijn altijd welkom! De vragen en opdrachten die je aantreft kun je -bijvoorbeeld -gebruiken bij het starten van een gesprek of discussie. Uiteraard hoef je niet álle opdrachten toe te passen. Kijk welke volgens jouw inschatting het beste bij je groep passen Als laatste tref je een introductie op de ontstaansgeschiedenis van Het Dolhuys en de geschiedenis van de psychiatrie aan.
Doelgroep Leerlingen drie hoogste klassen voorgezet onderwijs VMBO/HAVO/VWO. Leeftijd: 14 – 18 jaar. Tijdsduur voorbereidende les Maximaal 1 uur.
De Bovenkamer – in de klas – voorbereidende les / ideeënwijzer pag 2
De Bovenkamer ‘Wie ben ik’, maar ook: wie is de ander”. In Het Dolhuys gaat het over de vraag Wat is normaal en abnormaal? en over persoonlijke ontmoeting. Door de ander te ontmoeten, ontmoet je ook jezelf. Ook in De Bovenkamer ligt de nadruk op het ontmoeten van jezelf en de ander. Hierbij is ‘peer coaching’ een belangrijk onderdeel : leren van, en met elkaar. Wie ben ik? Jongeren zijn bezig zich los te maken van hun ouders en een eigen plek in de wereld te veroveren. Dat doen ze via trial and error: door allerlei dingen te proberen komen ze achter grenzen, leren ze wat en wie ze zijn en snappen ze relaties.
Over jongeren Het Dolhuys heeft voor het ontwikkelen van De Bovenkamer samengewerkt met Buro IJsfontein, een buro voor interactieve multimedia met specialisatie in jongeren. IJsfontein heeft daartoe een aantal interessante feiten op een rij gezet over jongeren in hun puberteit en adolescentie, die voor jou als docent ter achtergrond erg nuttig kunnen zijn. Hieronder volgen er een paar: • • •
Jongeren onder elkaar Jongeren praten de hele tijd over alles met elkaar: ze leren zo ‘hoe dingen moeten”. Zo leren ze sociale vaardigheden (hoe ga je met elkaar om, wat kan wel en wat kan niet). Samen zoeken ze naar intense ervaringen en die delen ze. Ze komen als groep tot een mening of bepaald gedrag. Alleen zijn ze vaak anders dan in de groep.
• • • • • • •
Jongeren weten ook niet alles Jongeren lijken alles te weten en alles te kunnen. Maar, ze zijn vaak onzeker, zelf op school je werk organiseren? zelf je grenzen bepalen? zelf kiezen wat goed voor je is? Ze willen juist graag hulp, maar geen betutteling. Focus op de inhoud.
• • • • •
-
geen helicopterview; informatie komt langzamer binnen; probleemoplossend vermogen neemt af; overzicht is moeilijk; slechtere concentratie; wisselingen in evenwicht: rationeel – emotioneel; keuzes maken is moeilijk; plannen en anticiperen is moeilijk; emoties minder onder controle; negatieve emoties nemen makkelijk overhand; moeite met lezen gezichtsexpressies (en dus minder inlevingsvermogen); stemmingswisselingen; roekeloosheid; lagere impulscontrole; minder relativeringsvermogen;
De Bovenkamer – in de klas – voorbereidende les / ideeënwijzer pag 3
Opdrachten Een rondje om te beginnen Enkele vragen om met je klas op gang te komen. • Wat voor soort museum is Het Dolhuys volgens jou? • Wat lijkt je leuk of interessant om hier te weten te komen? • Denk je wel eens na over wat er in je brein gebeurt? (of: • Denk je dat je weet wie je bent?) • Denk je dat door meer te weten te komen over jezelf je ook ander beter kunt begrijpen? • Wat is volgens jou de definitie van ‘vreemd’ of “anders’ ?. • Waarin verschil jij van je ‘buurman/buurvrouw” (degene die naast je zit)? (Dit kan kleding zijn, of vakkenkeuze, of haarkleur of smaak in muziek etc.) • Kun je over situaties van vandaag iets bedenken waarbij je volgens jouw bewust maar ook onbewust je brein gebruikt hebt? Je eigen brein is je grootste schat Wist je dat iedereen weer een ander brein heeft? Iedereen is weer anders. Natuurlijk zitten in het brein ook dezelfde functies – zoals de functies voor horen, zien, proeven, ruiken en voelen, praten, emoties, gedachten, pijnprikkels, etcetera. Maar toch, bij iedereen werkt het weer anders. Wist je dat je brein, je hersenen, in de leeftijd tussen 10 en 25 jaar volop in ontwikkeling is? Als je meer over dit onderwerp wilt weten, is het leuk om eens te kijken op de website www.kijkinjebrein.nl Dat is een hele leuke site, waar je letterlijk in het brein kunt kijken en het is een goede voorbereiding op je bezoek straks aan De Bovenkamer!
Brein opdrachtje Voel eens aan je hoofd – het is toch een wonder dat alles wat je kunt en doet en wilt in die kleine ruimte van je hoofd zit! Als je je handen als vuisten tegen elkaar aanlegt, dan heb je een indruk van hoe groot je hersenen zijn. Best wel klein eigenlijk? Je brein in tweeën Je linkerhersenhelft heeft betrekking op het “analytische en rationele denken” Bijvoorbeeld: deze hersenhelft helpt je bij het maken van een goede planning, of bij het bedenken van een systeem, bij het leren van een taal, of bij het bedenken van een antwoord bij wiskunde. De rechterhersenhelft is meer verantwoordelijk is voor een meer creatieve manier van denken. Denk aan improviseren, oplossen, maar ook schilderij maken of tekenen, of een uitvinding doen. Hier zit ook je fantasie en verbeelding. Opdracht Maak een mindmap over je brein. Zet de woorden “mijn brein” centraal op een groot vel papier en bedenk daarbij alles wat bij je opkomt waarvan jij denkt dat er in je brein gebeurt. Dat kunnen neurologische functies zijn, maar ook emoties.
De Bovenkamer – in de klas – voorbereidende les / ideeënwijzer pag 4
Opdrachten 1. Gemoedsthermometer Leg je klas het volgende voor: • Als je een cijfer van 0 tot 10 mocht geven aan hoe je je nu voelt, welk cijfer zou dat zijn? • Wat is het gemiddelde van de klas op dit moment? • Doe deze opdracht nog een keer aan het einde van de les. Kijk hoe dan de ‘thermometer bij iedereen ervoor staat”. 2. Hoe dichtbij mag iemand komen? Een speelse afstand over grenzen en ervaren hoe het voelt om hiermee om te gaan. 1. Trek drie cirkels op de vloer in de klas. 2. Een leerling gaat in de middelste cirkel staan. 3. Twee andere leerlingen in de nabij gelegen cirkels. 4. Speel met afstand en nabijheid : mag iemand in mijn cirkel? Of wil je helemaal alleen in jouw cirkel blijven? Hoe maak je dit duidelijk? Wat zegt lichaamstaal hierin? Kun je aan iemand voelen of zien wat zijn of haar grens is? Ander voorbeeld: mag iemand zomaar jouw kamer inkomen of wil je dat er eerst geklopt wordt? Het gaat hierbij vooral om de ervaring die de leerlingen opdoen. 3. Ziel onder je arm – wat zit er in je tas? En wat zegt dat over jou? Vrijwel iedereen heeft een tas, rugzak, schoudertas die je de hele dag bij je draagt. Bijna een soort kleine versie van je persoonlijke wereld. Iedereen loopt als het ware met een letterlijke ‘ziel onder de arm. Is het ballast dat je meedraagt? Of juist zekerheid? ik heb alles bij me wat ik nodig heb en wat heb je dan nodig? is het zekerheid? stel ik dat ik wat vergeet of is je tas erg leeg, klaar om gevuld te worden met
ervaringen? Kortom, in die tas zitten allemaal verborgen verhalen en schatten- een fotootje, kam, agenda, sleutels, het zijn allemaal objecten waar een persoonlijk verhaal bij kan zitten. 1. Nodig een paar mensen uit hun tas te laten zien 2. Laat 1 item uit je tas zien en vertel daar kort iets bij. 3. Wat zegt dit over jou? Door middel van objecten kun je een bruggetje maken naar persoonlijke verhalen, herinneringen, ervaringen en, discussiëren over identiteit.
4. Zijn wie je bent- wat is dat? Je anders kleden, wat zegt je uiterlijk over je innerlijk/ je onderscheiden van anderen. Misschien besluit je wel dat je al anders en origineel genoeg bent omdat je jezelf bent. 1. Foto’s tonen van mensen die opvallen. 2. Zijn zij gek of juist krachtig omdat ze zoiets durven? 3. Wanneer gaat iemand hierin te ver volgens jou? 4. Wat is (ab)normaal?
De Bovenkamer – in de klas – voorbereidende les / ideeënwijzer pag 5
Opdrachten 5. Hé heb je soms een gaatje in je hoofd? Idioot, mafketel, zo gek als een deur: allemaal uitdrukkingen en gezegden die gangbaar zijn in de Nederlandse taal. Een aantal van deze uitdrukkingen kom je straks tegen in Het Dolhuys, in de woordentuin. Iedereen slingert wel eens dit soort termen naar elkaar.
op jouw favoriete plek naar de muziek op je iPod luisteren. Een geluksgevoel kan ook een emotie zijn die langer duurt en je een gevoel van tevredenheid geeft. Omdat geluk zoveel verschillende vormen kent, gebruiken we veel verschillende woorden om het geluksgevoel te omschrijven. We zeggen: ik ben blij, ik ben vrolijk, heel tevreden of in extase. Of”wat een kick, plezier! Hoe je het ook noemt, al deze vormen van geluk hebben één ding gemeenschappelijk, namelijk een goed gevoel. Niets voelt zo fijn als je gelukkig voelen. Enkele antwoorden die mensen op de vraag Wat is geluk? hebben gegeven: degene willen zijn die je bent, je bent gelukkig als je helemaal tevreden bent, als je iets voor anderen kunt betekenen.
Maar, onbewust draagt het bij aan een negatief beeld over mensen die last hebben van een psychische stoornis. Iets waar ze vaak niets aan kunnen doen. Beeldvorming over mensen die anders zijn dan anders is iets waar Het Dolhuys het gesprek over wil openen. Wat is eigenlijk normaal of abnormaal? 1. Neem de kranten eens door en kijk hoe de media omgaat met beeldvorming wat betreft psychiatrie. Wat valt je op?
Geluk is dus vooral een gevoel; het laat zich niet altijd even goed omschrijven in woorden. Opdracht 7. Maak een tekening, een schilderij of een collage of moodboard van foto’s of plaatjes waarin je weergeeft hoe jouw geluksgevoel eruit ziet.
-------------------------------------------------------
Een van de belangrijkste manieren om je geluk te verhogen is een goede relatie met jezelf onderhouden. Je zit de hele dag met jezelf opgescheept, dus kun je maar beter aardig zijn voor jezelf. Veel mensen zijn dat helaas niet. Ze vinden zichzelf dom, saai of onaantrekkelijk en praten de hele dag negatief tegen zichzelf: ik heb een dikke kont, ik kan ook niks, ze vinden me toch niet leuk, enzovoort. Daar word je natuurlijk niet vrolijker van.
6. Wat is geluk? Geluk kent veel verschillende vormen. Geluk zit in jou en mij. We voelen het als we hartstikke verliefd zijn, gewaardeerd worden, mensen blij kunnen maken. Geluk zit ‘m in kleine dingen: een aanraking, onderaan een parachute bungelen,
Je wordt wel gelukkig als je kunt zeggen dat je trots bent op jezelf en dat je jezelf hebt geaccepteerd zoals je bent, ook al ben je niet perfect. Perfect is niemand! Kun je jezelf accepteren, dan wordt je leven een stuk leuker. Je voelt je niet langer onzeker of jezelf en je voelt je minder verlegen.
2. Pak het woordenboek en zoek eens op welke woorden en uitdrukkingen bestaan over gek of abnormaal. 3. En, welke uitdrukkingen gebruik je zelf?
De Bovenkamer – in de klas – voorbereidende les / ideeënwijzer pag 6
Opdrachten Opdracht 8. Schrijf vijf positieve stellingen op over jezelf. Bijvoorbeeld: “ik kan goed gitaar spelen” of “ik ben lief voor dieren” of “ik schrijf gedichten”. Zorg ervoor dat je deze lijst in de les vandaag afmaakt of later op de dag. Geluk en de ander Uit onderzoek blijkt dat de belangrijkste geluksmaker (en ongeluksmaker) je relaties met anderen zijn. Lopen ze goed – heb je bijvoorbeeld leuke vrienden, een gezellig gezin of ben je verliefd – dan voel je je gelukkig. Lopen je relaties niet zo goed – heb je ruzie, word je gepest of voel je je onbegrepen door je ouders – dan voel je je ongelukkig. Uit onderzoek blijkt ook dat je niet alleen gelukkiger, maar ook gezonder bent, als je relaties goed lopen. Je leeft er zelfs langer door. Relaties maken je niet alleen gelukkig omdat anderen je plezier, liefde of gezelligheid brengen, maar ook omdat ze het mogelijk maken om zelf iets te geven.
plek bij uw school in de buurt zijn daar heen te gaan. Het doen van deze les in een andere omgeving dan het leslokaal kan het open en vrij denken stimuleren. 10. Enkele filosofische vraagstellingen die je kunt gebruiken, gerelateerd aan Het Dolhuys: Ooit een normaal mens ontmoet? Hoe herken je een normaal mens Wat is een gedachte? ‘Heb jij vandaag bewust je brein gebruikt?. Kun je aan iemands uiterlijk zien hoe zijn/haar innerlijk is? Waar zit je geest? Wanneer zit jouw hoofd vol gedachten? Zit er wel eens iemand anders in je hoofd? Hoe voelt het om gelukkig te zijn? Het volstaat over het algemeen om 1 of 2 vragen te kiezen. Dat levert al gauw stof genoeg tot praten op.
opdracht 9. Wie zijn, in positieve zin, de drie belangrijkste mensen in je leven en hoe dragen ze bij aan jouw geluk? Noem voor elk persoon in ieder geval twee redenen. Schrijf je antwoord in het vak hieronder ------------------------------------------------------Filosofisch gesprek Filosofie is bij uitstek geschikt bij deze leeftijdsgroep om over de wereld om je heen en jezelf na te denken. Het gaat bij het Filosofisch gesprek vooral om de interactie en het vormen van een eigen mening. Het leren praten en denken over abstracte onderwerpen. Onbevangen en open. Er is niets goed of fout! Tip: deze opdracht leent zich ook goed om juist niet in de klas maar buiten de klas te doen, een kleine wandeling of mocht er een park of groene
We wensen dat het jullie bezoek aan De Bovenkamer een interessant en spannend bezoek gaat worden, wat prikkelt tot nadenken, ontdekken en bewust worden.
www.hetdolhuys.nl
De Bovenkamer – in de klas – voorbereidende les / ideeënwijzer pag 7
Achtergrondinformatie Over Het Dolhuys Ontstaansgeschiedenis Het Dolhuys Het Dolhuys - museum van de psychiatrie toont hoe Nederland door de eeuwen heen met ‘waanzin’ omging: van duiveluitdrijving tot Prozac. In Het Dolhuys ervaar je de grenzen tussen gek/gezond en normaal/abnormaal. In de vaste presentatie is te zien hoe door de jaren heen de psychiatrie en de positie van de patiënt veranderden. Met wisselende presentaties en manifestaties wordt steeds weer ingezoomd op actuele maatschappelijke kwesties in de psychiatrie. Het gebouw van Het Dolhuys heeft al 700 jaar een functie binnen de geestelijke gezondheidszorg. In 1320 is het gesticht als het leprozen-, pest- en dolhuys. Het lag buiten de Haarlemse stadsmuren en was een dumpplaats voor de outcasts van de samenleving: melaatsen, gekken, dronkaards, syfilitische hoeren et cetera. Sinds 2005 is het een museum. Een bezoek aan Het Dolhuys bestaat uit een serie ontmoetingen met echte mensen en hun verhalen. Zijn het engerds, freaks, zielenpoten of mensen als jij en ik, die in hun kwetsbaarheid en onaangepastheid een boeiend en zinvol verhaal te vertellen hebben? De verhalen zijn confronterend en aangrijpend, maar ook geestig en relativerend. Alle thema’s zijn uitgewerkt vanuit een persoonlijk perspectief, vanuit de dollen, gekken of cliënten, zoals ze tegenwoordig heten. Ook de voorwerpen uit de collectie zijn in de eerste plaats opgevat als dragers van verhalen, meningen en visies van behandelaars, verzorgers, omstanders, familieleden, gezagsdragers en de dollen zelf. Psychiatrie is tenslotte
mensenwerk. Dus is het museum ook geen dingen, maar een mensen museum. Een bezoek aan Het Dolhuys is soms confronterend, de verhalen raken je en kunnen iets losmaken. Het is belangrijk om als docent hier bij stil te staan voorafgaand aan het museumbezoek. Misschien speelt er iets in de klas of bij iemand thuis dat het bezoek beïnvloedt. Het Dolhuys, de wereld van de waanzin Het Dolhuys - museum van de psychiatrie toont hoe Nederland door de eeuwen heen met ‘waanzin’ omging: van duiveluitdrijving tot Prozac. U kunt in Het Dolhuys de grenzen tussen gek/gezond en normaal/abnormaal op een interactieve en daardoor indrukwekkende manier ervaren. In de vaste presenta tie ziet u hoe door de jaren heen de psychiatrie en de positie van de patiënt veranderden. Met wisselende presentaties en manifestaties wordt ingezoomd op actuele maatschappelijke kwesties in de psychiatrie. Het Dolhuys heeft als doelstelling gekte in de breedste zin van het woord beter bespreekbaar te maken en vooroordelen rondom de psychiatrie en psychiatrische patiënten te verminderen. Abnormaliteit is vaak normaler dan de meeste mensen denken. Eén op de vier Nederlanders is cliënt van de geestelijke gezondheidszorg (GGZ). Iedereen kent wel iemand die last heeft van depressies, overspannen is of aan Alzheimer lijdt. Als gevolg van de vermaatschappelijking van de geestelijke gezondheidszorg zijn mensen met psychiatrische problemen steeds nadrukkelijker aanwezig op straat en in de buurt. Toch is er nog veel onbekendheid met psychiatrie en hebben patiënten te maken met vooroordelen.
De Bovenkamer – in de klas – voorbereidende les / ideeënwijzer pag 8
Het Dolhuys wil een brug slaan tussen de psychiatrie en een breed publiek. Museum van de psychiatrie Het Dolhuys is een initiatief van zeven psychiatrische instellingen. Deze instellingen wilden de verschillende deelcollecties van prenten, foto’s en oude therapeutische gebruiksvoorwerpen, die elk in de loop der tijd verzameld had, op één plek samenvoegen. Daarnaast bestond de behoefte om de zin en onzin van psychiatrie beter onder de aandacht te brengen. Zo ontstond het idee voor een nationaal museum van de psychiatrie. Het toeval wilde dat een zeer toepasselijk gebouwencomplex, het voormalige leprozen-, pest- en dolhuys in Haarlem, geen bestemming meer had. Hoewel dit rijksmonument eerst zeer grondig verbouwd en gerestaureerd zou moeten worden, kwam het voor dit doel vrij. Subsidies van rijk en gemeente stelden de initiatiefnemers in staat het gebouwencomplex te restaureren. Structurele jaarlijkse bijdragen van de instellingen en externe sponsoring en subsidies maken de initiatie en de exploitatie van het museum mogelijk. Het Dolhuys is uniek in Nederland. In België, Engeland en Duitsland bestaan ook musea die de psychiatrie aan de orde stellen, maar die musea zijn onderdeel van een psychiatrische instelling. Naast permanente en tijdelijke exposities ontwikkelt Het Dolhuys een veelheid aan activiteiten op het grensvlak van psychiatrie, kunst en cultuur. De ambitie is het culturele centrum van de psychiatrie in Nederland te zijn. Het is in die zin ook meer dan een museum: een kenniscentrum, een podium, een plek van ontmoeting en debat waar ook symposia, lezingen, muziekuitvoeringen en feesten worden gehouden. In het pand aan de Schotersingel is tevens het Kreatief Atelier – een open atelier waar cliënten uit de GGZ creatief aan de slag kunnen - gevestigd.
www.hetdolhuys.nl
