I N P E R S P E C T I E F OORLOG. De Tweede Wereldoorlog

Resultaten landelijke pilot 2008/2009

TWEEDE WERELD OORLOG IN

P E R S P E CT I E F

De Tweede Wereldoorlog en het Midden-Oosten Lespakket (V)MBO





2

tweede wereldoorlog in perspectief

Voor woord Een van de meest waardevolle opmerkingen over

of in een ander land geboren, er wat van af moet

de ander te verdiepen, om na te gaan wat hen

het project Tweede Wereldoorlog in Perspectief komt

weten. Want op de puinhopen van Europa in 1945

beweegt, lopen we al snel het gevaar onzuiver te

van een docent geschiedenis. Haar leerlingen, die

is onze huidige samenleving gebouwd, waarin we

worden in onze waarnemingen en stellingnamen.

zelf geen opa’s en oma’s hebben die de oorlog van

zeggen: dat nooit meer. Dat vereist aandacht voor

Sommige mensen, zoals bijvoorbeeld Hitler, wisten

dichtbij hebben meegemaakt, werden door de les-

mensenrechten, respect voor elkaar, en actieve

daar heel handig gebruik van te maken en stimu-

sen erg geprikkeld om meer over de Tweede Wereld-

deelname aan de samenleving.

leerden meeloopgedrag. Het is belangrijk dat we

oorlog te leren. Ze verrasten haar helemaal, toen ze

En, bijna 65 jaar lijkt wel lang geleden, maar is

ons dat goed realiseren.

zelf het initiatief namen om met de hele klas, met

dat niet voor veel mensen die deze oorlog hebben

daarin ook joodse en islamitische leerlingen, naar

meegemaakt of de verhalen van (groot)ouders

Het project Tweede Wereldoorlog in Perspectief is meer

het Anne Frank Huis te gaan. Ook andere klassen

hebben gehoord. In sommige families leeft het

dan alleen een kwestie van geschiedenis. Ik zie dit

willen daar nu naar toe.

leed van de oorlog nog steeds bijna elke dag voort.

project als een van de bouwstenen om de herinne-

Daar is de oorlog niet voorbij.

ring aan de Tweede Wereldoorlog betekenis te blij-

Dit is een van de mooie resultaten van het project

ven geven en op grond van respect en verdraag-

Tweede Wereldoorlog in Perspectief. Een bijzonder

In de 65 jaar na de Tweede Wereldoorlog is veel

zaamheid in het heden met elkaar om te gaan.

onderwijsproject over de Tweede Wereldoorlog en

gebeurd. Er zijn weer conflicten in de wereld

Ik voel mij hierin op grote schaal gesteund door de

het heden. Het project spreekt me zo aan, omdat

geweest, en weer hebben mensen moeten vluchten.

initiatiefnemers van dit project en de wethouders

het leerlingen enerzijds kennis bijbrengt over deze

In de lessen in dit project wordt daarom niet

wereldoorlog en anderzijds laat zien wat deze oor-

alleen stilgestaan bij de Tweede Wereldoorlog. Er is

log betekent voor het heden, voor het eigen hande-

ook veel aandacht voor het Midden-Oosten, waar

len vandaag. Daarbij is ook de inzet van ‘peer edu-

nog steeds sprake is van een conflict met regel-

cators’, jongeren die in de klas helpen thema’s

matige gewelddadige uitbarstingen. Daarbij komen

inzichtelijk te maken, van groot belang. Het gaat

niet alleen verschillen aan de orde, maar ook de

mij bij deze onderwerpen dus niet alleen om kennis-

overeenkomsten.

overdracht. Ik vind het vooral belangrijk dat men-

graag dank zeg!

Waarom ontstaat er een conflict? Waarom komt

sen kritisch stilstaan bij wat zich afspeelt in de

er een oorlog tussen twee landen? Als we ons daar-

samenleving – toen en nu – vooral ook wat betreft

in gaan verdiepen zien we dat het vaak te maken

de eigen opstelling en keuze.

heeft met onwetendheid. We kennen het verhaal

We vinden met zijn allen de Tweede Wereldoorlog

uit de deelnemende gemeenten, die ik hiervoor

van de ander niet. Zoals de geschiedenis van zijn of

nog steeds heel belangrijk. Zo belangrijk dat ieder-

haar volk, de cultuur ervan of zelfs de mens(en) in

Jet Bussemaker

een in Nederland, ook al is hij of zij ver na de oorlog

kwestie. Als we niet de moeite nemen om ons in

Staatssecretaris van VWS

Inhouds opgave Voorwoord

2

Achtergrond

4

Inleiding

7

1.1

Aanleiding

1.2

Het project in het kort

1.3

Landelijk pilot-project

1.4

Leeswijzer

5.

Resultaten

5.1

Inleiding

9

5.2

Resultaten kennis onderzoek

9

5.2.1 Kennis over de Tweede Wereldoorlog

7

9

24 24

5.2.2 Kwalitatieve resultaten

24

26

5.2.3 Kennis over het Midden-Oosten 2.

Tweede Wereldoorlog in Perspectief

2.1

Inleiding

2.2

Doelgroep

2.3

Doelstellingen

12

2.4

Peer educators

12

2.5

Het lesmateriaal

11

11

5.2.4 Kwalitatieve resultaten 5.3

11

27

28

Resultaten attitude onderzoek

5.3.1 Het nut van herdenken

29

30

5.3.2 Tolerantie ten opzichte van anderen 5.3.3 Meeloopgedrag

13

31

5.3.4 Attitude ten opzichte van het Midden-Oostenconflict

3.

Effectmeting van de lessen

3.1

Inleiding

3.2

Doelgroep

3.3

Doelstellingen

3.4

Methode

17

5.4

Overige resultaten

31

33

17 17 18

18

6.

Conclusie en aanbevelingen

6.1

Inleiding

6.2

Conclusies

6.2.1 Kennis 4.

Kwalitatief onderzoek

4.1

Inleiding

4.2

Doelgroep

4.3

Methode

21

21

6.2.2 Attitude 6.3

35 35

35 35

Aanbevelingen

21 21

In de media Met dank aan Colofon

40

38 40

36

24

35

30

resultaten landelijke pilot 2008 /2009

1.

3

4


Achter grond

In 2003 werd de dodenherdenking in Amsterdam

wethouder Onderwijs in Amsterdam, Ahmed

verstoord door jongens met een Marokkaanse ach-

Aboutaleb. Mede dankzij zijn persoonlijke steun

tergrond. Dit incident maakte een golf van kritiek

is het project een succes geworden.

los; allochtone jongeren, en met name jongeren met een Marokkaanse achtergrond, zouden zich

In 2004 startte in Amsterdam het lesprogramma

niet verbonden voelen met de Nederlandse

Tweede Wereldoorlog in Perspectief. Dit programma

geschiedenis en samenleving. Deze maatschappe-

speelt in op de behoefte van docenten aan les-

lijke onrust bracht een dialoog tussen de politiek

materiaal dat de Tweede Wereldoorlog naar een

en het onderwijs op gang. Docenten gaven aan het

hedendaagse context verplaatst en uitleg geeft over

steeds moeilijker te vinden om les te geven over de

het ontstaan van en ontwikkelingen van het Pales-

Tweede Wereldoorlog. Leerlingen herkenden zich

tijns-Israëlisch conflict. Het project beoogt jongeren

volgens hen vaak niet in de geschiedenis die werd

meer kennis te geven over deze thema’s, maar ook

onderwezen. Op sommige scholen leidde dit zelfs

tolerantie bevorderen en hen stimuleren zelfstandig

tot onrust. Deze onrust kwam volgens docenten

een mening te vormen.

met name voort uit het feit dat veel jongeren met

Waarom worden de Tweede Wereldoorlog en het

een islamitische achtergrond zich verbonden

Midden-Oostenconflict samen in één boek bespro-

voelen met de Palestijnen en het moeilijk vinden

ken? Lessen over de Tweede Wereldoorlog alleen

het Palestijns-Israëlisch conflict en andere gebeur-

komen niet tegemoet aan de werkelijkheid zoals

tenissen in het Midden-Oosten te scheiden van

met name een deel van de islamitische jongeren die

‘joden’ in het algemeen.

beleeft. Dat hun ideeën soms aanstoot geven, betekent niet dat er niet naar deze jongeren geluisterd

Dit soort complexe vraagstukken vraagt om ver-

moet worden. Door ook het Midden-Oostenconflict

nieuwende ideeën en gedurfde oplossingen.

te bespreken, speel je in op hun wereldbeeld in

Diversion is een bureau voor maatschappelijke

plaats van deze af te wijzen. Door hen meer kennis

innovatie met een grote betrokkenheid bij thema’s

van de geschiedenis en actualiteiten te geven, wor-

als jeugd, onderwijs en integratie. Voor ons ligt de

den zij in staat gesteld hun standpunten te nuance-

uitdaging in het vinden van praktische oplossin-

ren. Het project neemt jongeren serieus, hun leef-

gen, daar waar politieke en maatschappelijke dis-

wereld wordt als uitgangspunt gebruikt.

cussie wordt gevoerd. Deze oplossingen hoeven niet altijd ver weg te liggen, binnen Tweede Wereld-

Het belangrijkste element in het project zijn de

oorlog in Perspectief zit de oplossing in de kracht van

zogenaamde ‘peer educators’, studenten met een

jongeren zelf. Maar de kracht zit hem ook in

joodse en islamitische achtergrond die als koppels

bestuurders met lef die oog hebben voor signalen

de lessen geven. Door hun leeftijd hebben de peer

vanuit het onderwijs en de behoeften van leerlin-

educators een overlap in referentiekader met de

gen. Bij de start van dit project was dat voormalig

leerlingen in de klas. De peer educators geven inter-

actieve lessen, waarin niet alleen de lesstof maar

kunt samenwerken. Peer educators met een islamiti-

Uit Tweede Wereldoorlog in Perspectief en andere pro-

ook de discussie met de klas centraal staat. Zij moe-

sche achtergrond zijn voor veel islamitische jonge-

jecten die Diversion ontwikkelt en uitvoert, blijkt

ten de verbanden leggen tussen de geschiedenis en

ren dan ook sterke rolmodellen. En peer educators

dat de peer education methodiek een goede bij-

de leefwereld van de leerlingen. De thema’s van toen

met een joodse achtergrond laten de Tweede Wereld-

drage kan leveren aan het bespreekbaar maken

oorlog leven bij leerlingen door persoonlijke familie-

van heikele thema’s bij jongeren. Diversion zal

verhalen te vertellen. Dit maakt de peer educators

zich dan ook blijven inzetten om jongeren als peer

een intolerante houding hebben, zijn en voelen zij

niet alleen rolmodellen voor de jongeren waaraan zij

educator een actieve rol te geven bij het tegengaan

zich met name slachtoffer van discriminatie. In

lesgeven, maar voor de hele samenleving. Waar in de

van problemen in de maatschappij!

Tweede Wereldoorlog in Perspectief dagen peer educa-

politiek soms zo lang over wordt gepraat, brengen zij

tors deze jongeren uit de wederkerigheid van ver-

in de praktijk. Hun kwetsbare opstelling in de klas is

Door middel van deze publicatie presenteren we

draagzaamheid te bespreken. Zij vragen jongeren

een voorbeeld, ook als we naar andere onderwerpen

de resultaten van het onderzoek dat is uitgevoerd

kritisch naar zichzelf te kijken, uit hun slachtoffer-

kijken, zoals het bespreekbaar maken van homo-

naar aanleiding van het landelijke pilot-project.

rol te kruipen en zich verantwoordelijk te voelen

seksualiteit.

We hopen u hiermee net zo enthousiast te maken

voor een tolerante leefomgeving.

over dit project als wij zijn! Ook de reguliere docenten zijn een belangrijke factor

De studenten die de lessen geven zijn bijzondere

in het project; met hun ervaring coachen zij de stu-

mensen. Het zijn stuk voor stuk jongeren die zich

denten ‘on the job’. De peer educators doen hiermee

betrokken voelen bij de maatschappij en niet aan de

werkervaring op die ook in de rest van hun professio-

zijlijn willen blijven staan. Waar soms wordt gedacht

nele loopbaan relevant is. Sommige peer educators

dat jongeren zich niet in zouden willen zetten voor

die in eerste instantie een andere carrière voor zich-

een betere samenleving, bewijzen de peer educators

zelf weggelegd zagen, zien nu hun toekomst in het

het tegenovergestelde. Peer educators van zowel

onderwijs.

joodse als islamitische afkomst geven aan zich niet altijd thuis te voelen in de grimmige discussies over

Namens het team van Diversion,

Inmiddels draait het programma Tweede Wereldoorlog

de multiculturele samenleving. Met name peer edu-

in Perspectief ruim vier jaar op VMBO en MBO scholen

Saskia Selen

cators met een islamitische achtergrond hebben het

door heel Nederland. Na het Amsterdamse pilot-pro-

Kai Pattipilohy

gevoel zich als individu steeds maar weer te moeten

ject, gaven docenten in meer grote en middelgrote

Marieke Kersten

verantwoorden voor problematiek waar zij niet

steden aan behoefte te hebben aan een dergelijk

Linda Hendrix

schuldig aan zijn. Dat betekent niet dat zij niets bij

project. Dit mondde uit in een landelijk pilot-project

willen dragen aan de oplossing van deze problemen.

waarvan u in dit rapport de resultaten kunt lezen.

Met deze peer educators maakt het project gebruik van de kracht van de samenleving. Door gezamenlijk

Hoe nu verder? Zowel in binnen- als buitenland is

les te geven bewijzen zij dat je ondanks verschillen-

de vraag naar Tweede Wereldoorlog in Perspectief groot.

de culturele en religieuze achtergronden, en soms

Diversion werkt met overheden, scholen en peer edu-

ook sterke meningsverschillen, gewoon met elkaar

cators verder aan de ontwikkeling van het project.


zijn nu nog steeds actueel. Ze maken bij leerlingen dan ook veel los. Hoewel sommige leerlingen zelf

5

6


Wethouder in beeld R i n d a d e n B e s t e n ( P v d A ) is wethouder

‘De bijdrage van Tweede Wereldoorlog in Perspectief ligt

voor Jeugd, Onderwijs, Volksgezondheid en de

voornamelijk in het bespreekbaar maken van moei-

Wijken Noordwest en Overvecht te Utrecht.

lijke onderwerpen door middel van het inzetten van

Volgens Den Besten is de problematiek waarmee

de peer education methodiek. Het contact tussen

het project Tweede Wereldoorlog in Perspectief zich

een peereducator en een leerling is gewoon makke-

bezig houdt zeker aanwezig binnen Utrechtse

lijker. Met een leeftijdsgenoot durven de leerlingen

scholen, het uitgaansleven en sportclubs. ‘Wel

veel eerder de discussie aan te gaan of misschien

moet de aanwezigheid van de problematiek gerela-

wel iets te zeggen wat politiek incorrect is.’

tiveerd worden. Immers, niet alle jongeren zijn bezig met zaken als antisemitisme en het Midden-

De Gemeente Utrecht werkt binnen andere projec-

Oostenconflict. Discriminatie komt helaas wel nog

ten ook met de methodiek en is er zeer tevreden

erg veel voor. Het is erg gemakkelijk om iemand te

over. De combinatie van een joodse en islamitische

beoordelen op aspecten die anders overkomen. Dit

peer educator die samen de lessen verzorgen vindt

is een natuurlijk proces dat gewoon bij de puber-

wethouder Den Besten een goed uitgangspunt:

tijd hoort. Van belang is dat hier veel aandacht aan

‘Contact en ontmoeting heeft veel meer effect dan

besteed wordt en dat men er op tijd bij is zodat

boekjes. De vertaalslag van het verleden naar het

verkeerde gedachten bijgesteld kunnen worden.’

heden, die de peer educators maken door middel van het delen van persoonlijke ervaringen met de leerlingen, kan goed werken. Wel moet daarbij worden opgelet dat de geschiedenis niet gesimpli-

‘Met een leeftijdsgenoot

ficeerd wordt en dat de peer educators en hun standpunten niet gestigmatiseerd worden.’

durven de leerlingen veel Den Besten vindt het van groot belang dat het

e e rd e r d e d i s c u s s i e a a n t e g a a n

conflict in het Midden-Oosten wordt besproken met

of misschien wel iets te zeggen

verwarring en weinig kennis over is en waar weinig

jongeren: ‘Het is een ingewikkeld conflict waar veel kennis over is. Daarom is het belangrijk dat jongeren

w a t p o l i t i e k i n c o r re c t i s .’

leren dat er twee kanten zitten aan het verhaal.’

Aanleiding

leving dan vroeger het geval was. Recente voorbeelden zijn de oorlogen in Irak en Afghanistan. Van-

Veel Nederlandse jongeren missen essentiële kennis

wege de media, die er uitgebreid verslag van doen,

over de Tweede Wereldoorlog 1. Op de basisschool

kunnen jongeren niet meer om die conflicten heen,

wordt wel aandacht besteed aan het uitbreken van

al vinden ze aan de andere kant van de wereld

de oorlog, de Jodenvervolging en de bevrijding door

plaats. Om dit soort conflicten juist te kunnen inter-

de geallieerden. Tegen de tijd dat de scholieren op

preteren, zijn de lessen die uit de oorlogen uit het

het voortgezet onderwijs zitten is die kennis vaak

verleden getrokken kunnen worden van grote bete-

weggezakt, maar nog wel latent aanwezig. Wat jon-

kenis.

geren vaak niet vanuit school meekrijgen is de manier waarop de Tweede Wereldoorlog en de

In de tweede plaats zijn er signalen dat intoleran-

Holocaust een belangrijk deel uitmaken van het

tie en antisemitisme onder jongeren toeneemt. Uit

Nederlandse collectief geheugen, en hoe deze

een onderzoek van de Algemene Onderwijsbond en

gebeurtenissen rechtstreeks raken aan de wijze

de gemeente Amsterdam naar extremisme en radi-

waarop wij nu in Nederland omgaan met belangrijke

calisering blijkt dat 31% van de docenten in het

grondrechten zoals vrijheid van meningsuiting. De

hoger onderwijs zegt vaak of soms te maken te

Tweede Wereldoorlog is inmiddels zo lang geleden

hebben met tegen Israël of joden gerichte discrimi-

dat de meeste jongeren niemand meer kennen die

nerende uitingen van leerlingen. Voor het VMBO

de oorlog bewust heeft meegemaakt. Waar eerdere

ligt dat percentage hoger, namelijk op 44% 2. Volgens

generaties persoonlijke verhalen over de Tweede

het rapport gaat het vaak, maar lang niet altijd, om

Wereldoorlog en de gevolgen daarvan te horen

jongeren met een Noord-Afrikaanse achtergrond.

kregen van ouders en grootouders, kent deze gene-

Waar deze houding onder scholieren vandaan

ratie de oorlog grotendeels alleen nog uit boeken en

komt, is niet duidelijk. De meeste scholieren heb-

films. Het is voor deze generatie moeilijk te begrij-

ben nog nooit iemand met een joodse achtergrond

pen waarom die oorlog van meer dan zestig jaar

ontmoet en weten weinig tot niets van de joodse

geleden nog steeds zo’n grote plaats inneemt in

religie en cultuur. ‘Joods’ is voor deze jongeren een

Nederland.

relatief abstract begrip, dat ze in de regel hoofdzakelijk associëren met de Tweede Wereldoorlog en

1. Rijksvoorlichtingsdienst, Nationaal Vrijheidsonderzoek –

Dat is problematisch. In de eerste plaats omdat een

kennisdeel meting 2006 / Een onderzoek naar opinie, kennis

helder besef van fundamentele beginselen als tole-

en draagvlak ten aanzien van 4 en 5 mei.

met de rol van Israël in het Midden-Oostenconflict.

rantie voor andersdenkenden en vrijheid van

Omdat vooral op VMBO-scholen en in het praktijk-

2. Gemeente Amsterdam, Dienst Maatschappelijke Ontwikkeling –

meningsuiting in een globaliserende wereld steeds

onderwijs weinig, en soms helemaal geen aandacht

Extremisme en radicalisering in het Amsterdamse voortgezet

belangrijker wordt. Door migratie en internationali-

besteed wordt aan de Tweede Wereldoorlog, houden

onderwijs. 27 juni 2005.

sering werken conflicten die buiten Europa plaats-

scholieren er soms vertekende denkbeelden over de


1

Inleiding

vinden veel sterker door op de Nederlandse samen-

1.1

7

8


Docent in beeld

oorlog op na. Het vertalen van de gebeurtenissen in

Onderzoekers zijn het erover eens dat een anti-

de Tweede Wereldoorlog naar de wereld van nu, is

semitische houding krachtig bestreden wordt door

op school doorgaans helemaal niet aan de orde.

kennisoverdracht in het onderwijs (onder meer

Leerlingen leggen hierdoor soms twijfelachtige ver-

rapportage OVSE, januari 2006). Op dit moment

banden tussen de weinige kennis die zij hebben over

gebeurt dat, zeker op VMBO-scholen, niet voldoen-

de Tweede Wereldoorlog en hedendaagse conflicten

de. Docenten in de grote steden en middelgrote

elders op de wereld. De Palestijnse kwestie leeft

steden geven aan het moeilijk te vinden om onder-

vooral onder scholieren met een islamitische achter-

werpen als de Jodenvervolging in de klas aan de

grond, waarvan sommigen een sterke persoonlijke

orde te stellen. Mede vanwege antisemitische uit-

betrokkenheid bij dit conflict ervaren. Vaak reduce-

latingen van leerlingen, maar ook doordat leerlingen

ren ze het conflict tot een vereenvoudigde voorstel-

ze niet geloofwaardig over vinden komen en ze

ling van zaken, waarbij de Palestijnen in de slachtof-

als ‘partijdig’ beschouwen. Daarnaast beschikken

ferrol geplaatst worden en Israël gezien wordt als

docenten niet over geschikt lesmateriaal en -metho-

bezetter, die onvoorwaardelijk gesteund wordt door

den waarin de Tweede Wereldoorlog levend wordt

de Verenigde Staten en de westerse wereld. Deze

gehouden en het Midden-Oostenconflict wordt uit-

situatie wordt door jongeren als zeer onrechtvaardig

gelegd. Hierdoor zien ze er soms helemaal vanaf.

ervaren. Het conflict krijgt een des te sterkere ideo-

Het project Tweede Wereldoorlog in Perspectief

logische lading, doordat sommige jongeren, die zich

voorziet in die leemte en staat docenten bij die

zelf ook regelmatig gediscrimineerd voelen, zich

moeite hebben deze onderwerpen te behandelen.

identificeren met de Palestijnen. Over de werkelijke toedracht en de achtergronden van het conflict weten de scholieren echter vaak weinig. Het Midden-Oostenconflict behoort niet tot de reguliere lesstof voor het voortgezet onderwijs, maar wordt wel vaak door leerlingen gebruikt in oneigenG i d e o n S i m o n komt oorspronkelijk uit

lijke vergelijkingen met de Tweede

de media- en reclamewereld en is sinds 2002

Wereldoorlog.

docent. Hij geeft maatschappijleer op het LJC2 College te Haarlem. ‘Tweede Wereldoorlog manier om leerlingen voor te lichten over historische feiten. Er mag nooit vergeten worden wat er gebeurd is!’

L

in Perspectief is naar mijn idee een goede

Werkstuk van een leerling naar aanleiding van het project.

heeft Diversion, met medewerking van het Ministerie van VWS, de Provincie Zuid-Holland en

1.4

Leeswijzer

zeven van de deelnemende gemeenten (Amstel-

1.2

uit het NOS-Journaal.

Het project in het kort

In hoofdstuk 2 volgt een beschrijving van het les-

Utrecht en Zaanstad) gehoor gegeven aan deze

project. In hoofdstuk 3 komt vervolgens de effect-

verzoeken. Van maart 2008 tot januari 2009 volg-

meting van de lessen aan de orde. Hierin wordt de

den 100 VMBO klassen uit bovengenoemde steden

methode van onderzoek uiteengezet. In hoofdstuk 4

plus Rotterdam het project. Tussen de 2000 en

wordt vervolgens het kwalitatieve onderzoek ver-

2500 leerlingen volgden drie lessen over de Tweede

der uiteengezet. De resultaten van zowel de effect-

Wereldoorlog en drie lessen over het Midden-

meting als het kwalitatieve onderzoek komen ver-

Oostenconflict. Niet door hun eigen docent

volgens in hoofdstuk 5 aan bod. In hoofdstuk 6

gegeven, maar door zogenaamde peer educators,

worden tenslotte de conclusie van het onderzoek

studenten van joodse en islamitische komaf die

en enkele aanbevelingen gepresenteerd. Daarnaast zijn na ieder hoofdstuk interviews met wethouders

in duo’s lesgaven. Tweede Wereldoorlog in Perspectief is een lesproject

en burgemeester uit de deelnemende gemeenten

over de Tweede Wereldoorlog en het Midden-

opgenomen.

Oosten, speciaal ontwikkeld voor VMBO leerlingen. Het project bestaat uit drie lessen over

10

de Tweede Wereldoorlog en drie lessen over het Midden-Oostenconflict. De lessen worden niet

OPDRAC

gegeven door de reguliere geschiedenisdocent, maar door een duo van joodse en islamitische studenten, zogenaamde peer educators. In het

Waarom vond

schooljaar 2003-2004 startte het Amsterdamse pilot-project. Hieraan namen dertien VMBO klassen van diverse Amsterdamse scholen deel. Eminem

Hitler dat zo belangrijk, de nk je? In Nederland mag je zeggen wat je wil. Kr schrijven wa anten en sch t ze willen. De rijvers mogen overheid mag zich daar nie t mee bemoeie n. Wat vind jij daarvan? Sommige beken de rappers, bij voorbeeld Em dingen die be inem, zeggen ledigend zijn in hun raps som voor homo’s s of vrouwen.

Nadat het project drie jaar achtereenvolgens met succes is uitgevoerd in Amsterdam, kreeg Diversion steeds vaker verzoeken van andere gemeenten. Middels dit landelijk pilot-project Theo van Gogh

daarvan? Mo gen ze die din gen zeggen?

Theo van Gogh schreef in zij n columns va voor de islam ak dingen die . Veel mensen beledigend zij voelden zich n daardoor beled igd. Wat vind jij daarvan? Mo cht hij dat do en? Had de ov moeten verbie erheid hem dit den vind jij? Hadden ze da t kunnen doen ? Bespreek met de klas welke vo oren na zeggen wat je delen het heeft denkt. als je altijd ma g OPDRAC

HT 1F

Toen Hitler po litiek actief we rd, waren no ideeën eens. g niet zo veel Maar to men

M

Wat vind jij

Landelijk pilot-project

De nazi’ s en het begin va n de Tw eede

1.3

HT 1E

Eén van de eer ste dingen die Hitler deed toe het inperken n hij aan de van de persv macht kwam rijheid. Mens , was en mochten nie wilden. Kran ten werden eer t meer zeggen st wat ze do or de na voordat de me zi’s gelezen en nsen ze mocht go edgekeurd en lezen.

Opdracht over vrijheid van meningsuiting waarin rapper Eminem en Theo van Gogh als case worden gebruikt.


L Still

veen, Den Haag, Dordrecht, Haarlem, Purmerend,

9

10


Wethouder in beeld M a a r t e n D i v e n d a l ( P v d A ) is wethouder

De gemeente is gecharmeerd van de vorm van

in Haarlem en heeft onder andere Onderwijs, Jeugd

onderwijs van het project, maar Divendal vindt het

en Sport in zijn portefeuille. Nadat hij in december

belangrijk dat de keuze voor een bepaalde vorm

2000 benoemd werd in de gemeenteraad van

van onderwijs bij de scholen zelf ligt: ‘Ik vind het

Haarlem is hij in februari 2004 van start gegaan

belangrijk dat de overheid zich niet constant

als wethouder.

bemoeit met wat er binnen scholen speelt. Daarbij vind ik het belangrijk dat scholen zelf met oplos-

In Haarlem is volgens Divendal moeilijk te zien

singen komen. Ik ben dan ook blij dat Haarlemse

op wat voor manier de problematiek zich manifes-

scholen hebben gekozen voor dit project en dat

teert. Zo zijn er geen rellen of incidenten waaraan

de gemeente, door mee te financieren, het project

het merkbaar is. ‘Haarlem is een grote stad maar

mogelijk heeft kunnen maken. Ik wil daarbij expli-

heeft niet de grote stedenproblematiek. Dat bete-

ciet de scholen complimenteren dat ze zelf dit op

kent overigens niet dat je de ogen moet sluiten en

de agenda hebben willen zetten en vanuit eigen

voorbij moet gaan aan zaken als intolerantie en

initiatief hebben meegewerkt aan het project.’

discriminatie. Daarom is het belangrijk om mee te doen aan een project als Tweede Wereldoorlog in

Divendal vindt de peer education methodiek leuk

Perspectief. De vertaalslag van het verleden naar

en goed. In Haarlem wordt meer met de methodiek

het heden is voor begrip van de geschiedenis en

gewerkt en dit bevalt goed. De wethouder vindt het

de hedendaagse maatschappij voor jongeren van

interessant om te merken dat de methodiek succes-

groot belang.’

vol in te zetten is bij moeilijk bespreekbare onderwerpen: ‘Ik denk dat kinderen veel meer kunnen hebben dan wij volwassen vaak denken. Het is dan

‘ I k d e n k d a t k i n d e re n

wel van belang dat een onderwerp met een bepaalde rust wordt benaderd en dat er ruimte wordt

veel meer kunnen hebben dan wij volwassen v a a k d e n k e n .’

gemaakt om de kinderen goed te begeleiden.’

Inleiding

andere culturele achtergrond is het project belangrijk. Zij leren door middel van het lesprogramma

Het project Tweede Wereldoorlog in Perspectief startte

over de gevolgen van de Tweede Wereldoorlog voor

met een Amsterdams pilot-project in het school-

de samenleving van nu. Ook leren zij meer over het

jaar 2003-2004. Peer educators van Marokkaanse

Palestijns-Israëlisch conflict; een kwestie op wereld-

afkomst gaven les over de Tweede Wereldoorlog en

niveau waar zij via de media regelmatig mee worden

het Midden-Oostenconflict aan 13 klassen van ver-

geconfronteerd. Daarbij leren zij hun eigen mening

schillende VMBO’s in Amsterdam. Het pilot-project

te onderbouwen en andere meningen kritisch te

bleek succesvol en werd het jaar daarop uitgebreid

evalueren.

met islamitische (in plaats van enkel Marokkaanse) en joodse peer educators. In het schooljaar 2004-

Secundair richt het project zich ook op docenten

2005 namen vervolgens 63 klassen deel aan het

in het VMBO. Docenten geven aan in sommige klas-

project. In de jaren daarop werd het project in

sen moeite te hebben met het bespreken van de

dezelfde vorm aangeboden aan ruim 200 Amster-

Jodenvervolging en het Midden-Oostenconflict.

damse schoolklassen.

Daarnaast beschikken zij, met name wat betreft het Midden-Oosten, niet over adequaat lesmateriaal. Ook de peer educators behoren tot de secundaire

2.2

Doelgroep

doelgroep van het project. Veel peer educators vinden het moeilijk vinden steeds maar weer te horen

De primaire doelgroep van het project zijn VMBO-

hoe de samenleving verder segregeert en hoe slecht

leerlingen. Het zijn met name VMBO leerlingen die

het gaat in de grote steden. Ze willen niet alleen

volgens docenten beschikken over een matig histo-

horen hoe het beter kan, maar vinden het juist

risch besef en gebrek aan inlevingsvermogen ten

waardevol om zelf een concrete bijdrage te leveren

opzichte van andersdenkenden. Hier komt bij dat

en daar de resultaten van te zien. Veel peer educa-

allochtone leerlingen, die een groot deel uitmaken

tors met een islamitische achtergrond willen ook

van de populatie van deze scholen, van huis uit

graag iets doen aan de negatieve beeldvorming van

doorgaans weinig tot niets meekrijgen over de

(allochtone) jongeren in de media.

gebeurtenissen en de gevolgen van de Tweede

Daarnaast is het project voor hen interessant

Wereldoorlog. Onder islamitische leerlingen heer-

omdat het ze relevante werkervaring oplevert en

sen daarnaast vaak frustraties over de huidige pro-

het een netwerk kan bieden van andere maat-

blemen in het Midden-Oosten, die zij verwarren

schappelijk betrokken studenten.

met de gebeurtenissen in de Tweede Wereldoorlog, de Holocaust en joden in het algemeen. Maar ook


2

WOII in perspectief

voor autochtone leerlingen en leerlingen met een

2.1

11

Peer educator in beeld

enthousiasmeren zijn. Het is bekend dat de Tweede

2.3

Doelstellingen

thema’s zijn die gevoelig liggen en daarom moeilijk Het project Tweede Wereldoorlog in Perspectief heeft

bespreekbaar zijn. Peer educators kunnen deze the-

als hoofddoelstelling:

ma’s inzichtelijk maken voor jongeren en vertalen

I

naar hun leefwereld.

Het bevorderen van historisch besef, specifiek gericht op de kennis van de gebeurtenissen en

I


12

Wereldoorlog en het Midden-Oostenconflict

I

individuele peer educators, maar door een duo van

Wereldoorlog, de Holocaust en de Midden-

joodse en islamitische studenten. Doordat de peer

Oostenproblematiek;

educators in duo’s werken laten ze de leerlingen

Het tegengaan van discriminatie en intolerantie

zien dat het mogelijk is om ondanks culturele,

in het algemeen en antisemitisme in het

ideologische en religieuze verschillen met elkaar

bijzonder;

samen te werken.

Het bevorderen van burgerschap, verdraagzaamheid en respect voor de democratie en

I

In dit geval worden de lessen niet gegeven door

gevolgen van leerlingen over de Tweede

De peer educators zijn in eerste instantie afkomstig

grondrechten;

uit het netwerk van Diversion. Doordat het project

Het bevorderen van de kennismaking van

al een aantal jaren op verschillende Amsterdamse

leerlingen met islamitische en joodse studenten.

scholen gedraaid heeft, beschikt Diversion over een groot netwerk van joodse en islamitische studenten,

Een subdoelstelling van het project is daarnaast om

meestal afkomstig uit Amsterdam. Om ook lokale

de studenten die als peer educator aan het project

problematiek en ontwikkelingen mee te nemen is

meewerken, de mogelijkheid te geven om een con-

de bestaande peer educators pool aangevuld met

crete bijdrage te leveren aan de verbetering van de

peer educators uit de verschillende steden. Dit geldt

leefbaarheid en verdraagzaamheid onder jongeren.

overigens met name voor de islamitische peer educators. De joodse peer educators zijn over het algemeen afkomstig uit Amsterdam en Amstelveen; in deze steden woont in tegenstelling tot de andere

Saida Boudhakana (Utrecht)

2.4

Peer educators

steden die deelnamen aan het pilot-project, een relatief grote joodse gemeenschap.

is 25 jaar en studeert Rechten. Ze is islamitisch en is al vier jaar peer educator: ‘Sinds

Binnen het project wordt gebruik gemaakt van de

ik als peer educator werk ben ik erachter

zogeheten peer education methodiek. Peer educati-

gekomen dat mijn ware passie lesgeven is!

on is het inzetten van (in dit geval iets oudere)

ning. Hierin worden zij vertrouwd gemaakt met de

Na mijn studie wil ik dan ook dolgraag als

leeftijdsgenoten waardoor jongeren actief betrok-

lesstof en getraind in pedagogische en presentatie-

docent aan de slag.’

ken worden bij belangrijke thema’s waar ze nor-

vaardigheden. Er wordt tevens aandacht besteed

maal gesproken lastig bij te betrekken, of voor te

aan de verschillende onderwijsvormen en onder-

De peer educators doorlopen een meerdaagse trai-

Lesboek

wijsniveaus waarmee peer educators te maken

gebruikt in samenwerking met ervaren peer educa-

zullen krijgen. Aan elke training neemt een groep

tors geactualiseerd en aangepast. Met name hoofd-

De te behandelen stof over de Tweede Wereldoorlog

van maximaal tien peer educators deel. Deze trai-

stuk 6 over de heersende Midden-Oostenproblema-

wordt in drie lessen verwerkt. Elke les duurt twee

ning wordt verzorgd door een duo van joodse en

tiek is geactualiseerd. Daarnaast zijn de verklarende

lesuren.

islamitische ervaren (ex) peer educators. Daarnaast

woordenlijst uitgebreid, feitelijke onjuistheden of

Les 1: De nazi’s en het begin van

wordt de peer educators een rondleiding aangebo-

onvolledigheden aangepast en de lesstof over vrij-

den door de Amsterdamse Plantagebuurt onder lei-

heid van meningsuiting (concrete cases) en heden-

Les 2: Nederland in oorlog

ding van een professional van het Joods Historisch

daagse genociden geactualiseerd. Ook aan het

Les 3: De Wereld in oorlog

Museum. Vervolgens bezoeken ze de Hollandse

Europa voor, tijdens en na de Tweede Wereldoorlog

de Tweede Wereldoorlog

en aan groepen die slachtoffer waren van de nazi´s

In de lesstof over de Tweede Wereldoorlog worden

lezing van een joodse en een islamitische docent

is meer aandacht besteed

historische en voor leerlingen vaak abstracte feiten

van de Universiteit van Amsterdam over de

vertaald naar een hedendaagse context. Door aan

geschiedenis van het Midden-Oosten en hun bei-

te sluiten bij hun eigen referentiekader nemen de

der visie op de problematiek. Na de lezing is er

leerlingen de feitelijke kennis gemakkelijker op.

ruimte voor discussie. De peer educators leren op

Er wordt gewerkt met voor leerlingen herkenbare

TWE EDE TWEEDE E EDER EW ELD TWWERELD D L O E RL RO WEOORLOG OG G LO OOR

die manier elkaars standpunten kennen, zodat ze in de klas niet voor verrassingen komen te staan.

IN

2.5

IN

IN PERS P P E R S P E CETCITE IFE F EF CT I E P S D e Tw ee de PER en h Wer et el

Het lesmateriaal

do M id De Le Tweede de n -O or lo g sp ak Wereldoorlog ke t (V os te n en het Midden-Oosten )M BO Lespakket (V)MBO lo g or el do Wer te n ee de n -O os D e Tw M id de )M BO et en h ak ke t (V Le sp

Voor de lessenserie maken de peer educators

begrippen zoals ‘vernedering’, ‘respect’, en ‘meelopen’. Door het verband te leggen met hun eigen ervaringen in relatie tot deze onderwerpen, wordt het inlevingsvermogen van de leerlingen gestimuleerd. Door aandacht te besteden aan de rol die Marokkanen, Surinamers en Antillianen hebben gespeeld in het verzet, wordt geprobeerd de Tweede Wereldoorlog dichterbij een diverse groep

gebruik van een speciaal voor het project ontwikkeld

leerlingen te brengen en een verbetering van hun

lespakket dat bestaat uit een lesboek met daarin

tijdsbesef te bewerkstelligen.

verschillende opdrachten, leskaarten met naar lesniveau gedifferentieerde aanvullende opdrachten en

De te behandelen lesstof over het Palestijns-

een DVD met filmfragmenten en projectieplaatjes.

Israëlisch conflict wordt in drie lessen verwerkt.

Daarnaast is een handleiding voor de peer educators

Elke les staat ook hier voor twee lesuren.

ontwikkeld. Tijdens de totstandkoming van het les-

Les 4: De geschiedenis van het Midden-Oosten

materiaal is nauw samengewerkt met docenten, een

Les 5: Conflict in het Midden-Oosten Les 6: Israël en de Palestijnen

onderwijskundige en een aantal peer educators. Het lesboek is op historische juistheid gecontroleerd (en

*

Machiel Bosman heeft meegewerkt aan de totstandkoming van

waar nodig aangepast) door historici.* Eind 2007 is

het materiaal. Eric Slot, Johannes Houwink ten Cate (CHGS) en

In de lessen over het Midden-Oostenconflict wordt

het lesboek zoals dat in de voorgaande jaren werd

David Barnouw (NIOD) hebben het materiaal gecontroleerd.

veel aandacht besteed aan de verschillen en over-


Schouwburg. De training wordt afgesloten met een

13

IEF

er t ov g ak ke or lo Le sp Wer el do en st ee de n- Oo de Tw t M id de en he

TWEEDE WERELDOOR LOG I N

N

niet ten onrechte te associëren met de Israëlische

CT SPE PER

DE

Hierdoor leren de leerlingen joden (in Nederland)

IN

P E R S P E C T I E F

OU

wordt op relatief eenvoudige wijze uitgelegd.

EDE TWE ELD WER LOG OOR

EH

nisten en Arabieren. Het ontstaan van het conflict

RB

eenkomsten tussen Israëli’s, Palestijnen, joden, zio-

VO O ED / A LLE RECHTEN

Docent in beeld

politiek, en gaan zij op een meer genuanceerde

RES

E RV

manier naar de huidige situatie in het Midden-

ter staan, wordt getracht het inlevingsvermogen en

ER © DIV

SI O

00

5

Lespakket over de Tweede Wereldoorlog en het Midden-Oosten

meningen te laten verdedigen waar zij zelf niet ach-

N

M /A

ST

ER

DA

M

/

2

daarmee samenhangende zelfreflectie te vergroten.


Leskaarten Naast het lesboek wordt gebruik gemaakt van zes

Veel VMBO-ers zijn visueel ingesteld. Daarom is

verschillende aanvullende leskaarten. De leskaar-

een DVD met beeldmateriaal in het lesmateriaal

ten bevatten verschillende doe-opdrachten op ver-

opgenomen. Deze bevat zowel projectieplaatjes

schillende niveaus. Docenten kunnen voorafgaand

(kaarten, affiches, foto’s, etc.) als filmpjes met

aan het project twee verschillende kaarten per klas

speciaal voor het project afgenomen interviews en

kiezen. De kaarten zijn bedoeld als aanvullend les-

bestaande nieuws- en documentairefragmenten.

materiaal; in principe worden ze niet gebruikt door

Ook worden persoonlijke verhalen van overleven-

de peer educators maar door de docent zelf.

den van de Tweede Wereldoorlog verteld. Aan de hand van interviews met Palestijnen en joodse

EED

E W E

REL

DO

OR

LOG

in p er

spe

ctie

CH

Sinds januari 2005 geeft hij Nederlands

Ze stonden open voor onze aanvullingen en tips en de leerlingen vonden het leuk om les van ze te krijgen.’

OP DR AC HT KA AR T

Tijden Twee s de les sen de W over gelee er de rd ov eldoorlo Een er An g he jo b je fam ods meis ne Fran k. ilie on je da Acht derg t er edok met ha ar en in Am huis op sterda de Prin zat in he dagb t seng m. An oe rach ne hi in bo k bij da t eld t ekvo na de een rm ve rsch oorlog enen Prob ee is. stelle r je eens n da voor t jij een en je te jaar lang fam zitte ilie on n. dagb Ook jij dergedok al ho oe en acht k bij. Sc udt een er hrijf op de een kant va n di stuk t kaar je in over je da tje ho gboe onde e het vo k rged elt om oken te zij n. S

O t t o M e e r k e r k is docent in Dordrecht.

met de peer educators is heel goed gegaan.

TWEEDE

f

TW

EL WER EEDE

DO

RIJ

G in pers ORLO

F A CH

TER

pecti

OP

WERELD

ecti OORLOG in persp

T HTKAAR OPDRAC

ef

Israëliërs wordt duidelijk gemaakt op welke manier

4

het Midden-Oostenconflict inwerkt op het dagelijk-

1

se leven. Leerlingen krijgen zo een meer concrete voorstelling van de problematiek. De filmpjes worden op een voor de leerlingen

TRONCOSO IE: EMILIO

TW

op het Insula College. ‘De samenwerking

DVD

TW

F OTO G R A F

14

/A L

L

RI

GH

TS

Oosten kijken. Door in opdrachten leerlingen

EED

K I J K

E W E

REL

ef

3

r een k naaKevin nt op zoe , 18 onume kingsm

Ga jaar herden eente. vriend w gem MijnTw eede Wesley en in jou de ar een zijn g overik nun, manu half Het ma gaa jaar same oorlog n, maar hand ers, als Wereld iets hand ar r inand ietsstraat over ma ook ove ent lopen, dat doen num we niet het mo kt. meer. Dat hebben we wel herden gedaa nvra hoor, gen maar we de d n zovee dit krege oor commenBeantw taar! kant van l et achter We werde mo n de hele op de tijd schien . Misuitgeschold oekenen en kaartje Wesle atieyopz is zelfs alle een keer je inform et om bedre ern igd! Dat nenis toch niet op int te kun eerlijk . m doen vragen ? Waaro den oor mens ntwen zo, we doen bea toch niemand kwaa d?

SC

H F AC HRIJ

TERO

P

OP DR AC HT KA AR T

Yous Ali, ra, 16 14 ja jaar ar Ik be Ik he n nu graa 16 en waa b een g spie rd gaan een hoof ik wil stoe oor rzie ik dd dr zit no agen. M oek ik er l zit. O in ee kte n p g mid aar ja oplei ik an niet zo school rolding den in m , ik de ve half ren, en ov rs be el va merk ijn ja er ee gaan ar moet maa iedere n dan n dat n en ik lope doet andescho l tegen moe n. He stage ilijk t ol no m is om ee al is da e. Bu Ik w rplek te vi n stag zo staa ord va t wel iten nden een ean ak ho en m win rd op st aang ders. denk ofddoe et ke k is eik no tege ls pr raat en Ik he g moe het at b nu klei n me al en ze in nog beslo ilijker. n m ten ik st kind sof ik soms om er te wa aar een een ben. om jaar chte do .M m D lijk wi n. M en aar eig ee het ijn be at vind wil niet l ik dat ne ni ento . Ik he er ie ch ni et, maa n wete mag to lemaal et ze r da ch ze n ho hoof ts mis e ik is m ggen da t d? er ui lf et m tzie? t ijn SCH

RIJ

F A CH

laagdrempelige wijze ingeleid. De DVD probeert door persoonlijke (ooggetuigen-) interviews, beel-

DO

Hiero OR nder staan LOG Lees de ve de ve in p de ac rhalen go rhalen va hterk ed do ers ant va or en n drie jon pec geren maak n dit tief . kaar de op tje. dracht

T A A Rop HTK RAC OPD

R O P A C H T E

TER

OP

2

den van rolmodellen en andere jongeren, in te spelen op de leefwereld van leerlingen en hiermee persoonlijke identificatie van de leerlingen met de vraagstukken te creëren. De DVD heeft de Kijkwijzer-classificatie ‘12 / angst / discriminatie’ van het NICAM gekregen.

Handleiding peer educators ondersteunen in hun werk en het samenwerken met hun partner, de reguliere docent en de school.

Getuig Schrift

In de handleiding voor de peer educators staan “In het project ‘Tweede Wereldoorlog in

onder andere een gedragscode, informatie over afwisselende werkvormen, een beschrijving van onderwijstypen en -niveaus en een overzicht van

TWEEDE WERELD OORLOG

}

IN


Lespakket over de Tweede Wereldoorlog en het Midden-Oosten

hierbij verklaart

perspectief’, volgen leerlingen op het VMBO

het college van

en MBO zes lessen over de Tweede Wereld-

Burgemeester en

oorlog en de Midden-Oosten- problematiek.

We t h o u d e r s d at

© diversion, amsterdam, 2008

De handleiding is bedoeld om peer educators te


Deze lessen worden gegeven door peereducators: duo’s van studenten met een islamitische en joodse achtergrond. Het project heeft tot doel discriminatie en intolerantie tegen te gaan, verdraagzaamheid te bevorderen en historisch besef te vergroten. In de lessen worden de deel-

welke beeldfragmenten en filmpjes geschikt zijn

tussen historische gebeurtenissen en hun Mijn felicitaties gaan dan ook graag uit naar hen die dit getuigschrift hebben behaald”.

de lessenserie Tw e e d e We r e l d o o r l o g in Perspectief met goed gevolg heeft afgerond D r s A . G . S . M . Ve e n b o e r


voor welke les. Daarnaast zijn aanvullende

nemers gestimuleerd het verband te leggen eigen leefwereld. Ik vind dit van groot belang!

We t h o u d e r va n O n d e r w i j s Gemeente Amstelveen

opdrachten en tips opgenomen.

Certificaten Han d leidin g pee r edu cator s

TWE EDE WER ELD OOR LOG IN

PER

SPE

CT I

EF

Aan het eind van de lessenserie ontvangen de leerlingen een certificaat van deelname. De certificaten worden uitgereikt door de wethouder of burgemeester van de betreffende gemeente ofwel door de peer educators die de lessen hebben verzorgd. Het certificaat is ondertekend door staatssecretaris Jet Bussemaker en door de burgemeester of verantwoordelijke wethouder van de betreffende gemeente.

D e Tw ee de Wer en he el do t M id or lo g de nLe sp Oo st ak ke en t (V )M BO

Inleid Bela Prak tis

che

In de tips

en tr

oubl

Het

e-sh

lesm

Wer kv

ngrij

orm

2

iaal

en

ud

3

scho ol

ootin

ater

Inho

ing

k!

Nachshon Pereira (Amstelveen)

4

g

6

is 22 jaar en joods. Hij studeert Politicologie

9

M

15

Certificatenuitreiking door Hella Kuipers op het Centraal College in Utrecht.

en is sinds een half jaar peer educator: ‘Ik zie dat er veel onbegrip en weinig tolerantie is. Het beste wapen hier tegen is kennis. Door middel van het geven van de lessen heb ik kunnen bijdragen aan het vergroten van die kennis.’

15

16


Wethouder in beeld D i o n v a n S t e e n s e l ( C D A ) is wethouder

Het Midden-Oostenconflict draait volgens de wet-

van de Gemeente Dordrecht en heeft onder andere

houder om meer dan alleen (politieke) grenzen.

Milieu, Financiën en Onderwijs in zijn portefeuille.

‘Het is een clash tussen religies en culturen en is

Hij is een geboren Utrechter, getogen Rotterdam-

daarmee grensoverschrijdend. Het is belangrijk om

mer en woont sinds 1994 in Dordrecht.

een dergelijk onderwerp met jongeren te bespre-

Binnen de gemeente Dordrecht signaleert wethou-

Oosten is dit direct merkbaar onder jongeren.

der Van Steensel spanningen tussen verschillende

Jongeren worden zich op een bepaald moment

groepen jongeren. ‘Deze spanningen worden ver-

bewust van hun identiteit, en zaken die spelen

oorzaakt door een verschil in (etnische) achter-

rondom het Midden-Oostenconflict zijn voor

grond of politieke opvatting. Een andere oorzaak

sommige jongeren daar een belangrijk onderdeel

van de spanningen is dat jongeren vaak geen goed

van. Door er over te praten met elkaar leer je jon-

beeld, of een eenzijdig beeld hebben van feitelijk-

geren sterker in hun schoenen te staan.’

ken. Immers, wanneer er onrust is in het Midden-

heden en historische gebeurtenissen.’ Genuanceerd denken en doen is moeilijk. Zo werd Dion van Steensel als 14 jarige buitengesloten op zijn sportclub omdat hij een orthodox-gereformeerde achtergrond heeft. Van Steensel: ‘Ze deden dat gewoon omdat iedereen dat deed. Genuanceerd denken is moeilijk maar moet wel gestimuleerd worden. Het project Tweede Wereldoorlog in Perspectief draagt hieraan bij. Het is belangrijk om een veilige omgeving voor jongeren te creëren waarin ze durven praten over wat belangrijk voor ze is.’

‘ G e n u a n c e e rd d e n k e n i s moeilijk, maar moet wel g e s t i m u l e e rd w o rd e n .’

Inleiding Leeftijd

De effectmeting is een onderdeel van het landelij-

Alle leerlingen die deelnamen aan de effectmeting

ke pilot-project. Middels deze effectmeting wordt

waren op dat moment tussen de 13 en 20 jaar oud,

onderzocht in hoeverre de doelstellingen van het

waarvan 96% tussen de 13 en de 16 jaar oud is. De

project zijn gerealiseerd. Onderzocht is in hoeverre

gemiddelde leeftijd is 14,4 jaar.

en in welke mate de attitude en kennis van de jongeren ten opzichte van de Tweede Wereldoorlog en

Afkomst

het Midden-Oostenconflict is verbeterd na afloop

40% procent van de deelnemende leerlingen is

van het pilot-project. Naast een effectmeting onder

geboren in Nederland. Van de overige 60% is het

de leerlingen is het project ook geëvalueerd met

grootste gedeelte geboren in Marokko (15%), Turkije

schooldirecteuren, docenten en peer educators. In

(13%), Suriname (9%) en Afrika (7%). 3,4% van de

hoofdstuk 4 wordt nader ingegaan op de doelgroep

leerlingen is afkomstig uit het Midden-Oosten.

en de methode van de evaluatie.

Niveau Het lesproject is in eerste instantie bedoeld voor het VMBO. In totaal namen 96 VMBO klassen,

3.2

Doelgroep

variërend van kader (K), basis (B) en gemengd (GL) tot theoretisch (TL) deel aan het pilot-project.

De doelgroep van de effectmeting bestaat uit alle

Uiteindelijk volgden ook 4 Mavo/Havo klassen

leerlingen die deelnamen aan het landelijke pilot-

(Haags Montessori Lyceum) de lessenserie. Niet

project. In totaal namen 100 verschillende klassen

alle klassen die deelnamen aan het pilot-project

uit 8 verschillende gemeenten deel aan het project.

namen deel aan de effectmeting.

Met een gemiddelde van 20-25 leerlingen per klas bedraagt de totale populatie van het onderzoek in

Steden en scholen

theorie 2000-2500 leerlingen. In de praktijk namen

De leerlingen zijn afkomstig uit Haarlem,

in totaal 1516 leerlingen deel aan het onderzoek;

Purmerend, Dordrecht, Amstelveen, Zaandam,

1002 leerlingen vulden de vragenlijst voorafgaand

Utrecht, Den Haag en Rotterdam. In tabel 1 is een

aan de lessenserie in, 514 leerlingen dat deden dat

overzicht van alle steden, scholen, leerniveau en

nog eens na afloop van de lessenserie.

aantal klassen opgenomen.


3

Effectmeting van de lessen

3.1

17

T a b e l : Overzicht deelnemende steden, scholen, klassen en niveau School

Niveau

Amstelveen

Panta Rhei

VMBO (lwoo*, b, k, t)**


Den Haag

18

Aantal klassen

Stad

9

Aantal klassen

Stad

School

Niveau

Rotterdam

De Rotonde

VMBO (lwoo, b, k,)*

3

Melanchthon

VMBO (lwoo, b, k)

4

X11

VMBO (b, k, t)

1

Haags Montessori Lyceum

Havo/ Mavo

4

City+

Mavo

2

Varias College

VMBO (b, t)

9

Vader Rijn College

VMBO (b, k, t)

2

Maris College (de Mient)

VMBO (t, g)

6

Centraal College

VMBO (lwoo, b, k)

4

Insula College

VMBO (b, k, t)

17

Pascal College Zuid

VMBO (b, k, t)

6

Stedelijk Dalton Lyceum

VMBO (b, k, t)

6

Compas (Provincialeweg)

VMBO (b, k, t, g)

4

Haarlem

LJC2 College

VMBO (lwoo, b, k, t)

14

Purmerend

Clusius College

VMBO (b, k, g)

2

SG Nelson Mandela

VMBO (b, k, t)

7

Dordrecht

Utrecht

Zaandam

Totaal

100

* leerweg ondersteunend onderwijs ** (b)asis, (k)ader, (t)heoretisch, (g)emengd

3.3

Doelstellingen

verschil tussen de verdraagzaamheid ten opzichte

Door middel van een attitude-onderzoek werd

van andere culturen voorafgaand aan de lessen-

daarnaast onderzocht in hoeverre het volgen van

serie en daarna? De doelstellingen van de effectmeting zijn afgeleid

de lessencyclus heeft bijgedragen aan het vergroten van verdraagzaamheid, burgerschap en respect

van de algemene doelstellingen van het project.

De effectmeting bestaat uit twee onderdelen: een

voor de democratie en het verminderen van discri-

Onderzocht werd of het project inderdaad bij-

kennismeting en een attitudemeting. De veronder-

minatie en intolerantie bij de leerlingen.

draagt aan het bevorderen van historisch besef

stelde kennistoename van de leerlingen werd

en het vergroten van de kennis over de Tweede

gemeten middels een aantal kennisvragen. Hierin

Wereldoorlog en het Midden-Oosten. Daarnaast

werd de kennis van leerlingen over belangrijke his-

werd onderzocht of de leerlingen na afloop van

torische gebeurtenissen in de lesstof gemeten. Wie

de lessenserie inderdaad een tolerantere houding

waren er betrokken bij deze gebeurtenissen, wan-

hadden ten opzichte van anderen, en in hoeverre

neer vonden ze plaats en wat gebeurde er precies?

De leerlingen vulden voorafgaand aan de eerste les

de leerlingen de lessen die uit de Tweede Wereld-

Weten de leerlingen aan het eind van het project

en na afloop van de laatste les een identieke vragen-

oorlog kunnen worden geleerd, en de betekenis

meer over de Tweede Wereldoorlog en het Midden-

lijst in. Door de antwoorden die aan het begin en aan

van die oorlog begrijpen. Is er bijvoorbeeld een

Oosten, dan voorafgaand aan de lessenserie?

het eind gegeven zijn met elkaar te vergelijken ont-

3.4

Methode

staat een beeld van de mate waarin de lessen heb-

I

ben bijgedragen aan een gewijzigde attitude en een verbetering van de kennis over de onderwerpen.

I

Ik vind het prima om met mensen om te gaan

I

Tijdens de Februaristaking legden werknemers

die anders denk dan ik.

het werk neer om te laten zien dat ze het niet

Ik vind dat je mag zeggen dat alle VMBO-

eens waren met hoe Hitler met de joden omging.

leerlingen dom zijn. (Bij analyse van de resultaten De vragenlijst bestaat voor een deel uit stellingen

blijkt dat deze stelling door de leerlingen niet wordt

De laatste vijf gaan over het Midden-Oostenconflict.

met betrekking tot de attitude ten opzichte van de

opgevat zoals de stelling bedoeld is. Veel leerlingen

I

Tweede Wereldoorlog, respect en tolerantie ten

beantwoorden de stelling niet. De stelling wordt in

I

opzichte van andere culturen en andersdenkenden

de analyse derhalve buiten beschouwing gelaten.)

en meeloopgedrag. De antwoordmogelijkheden

I

Ik vind mijn volk beter dan andere volken.

Alle Israëlisch zijn joden. De staat Israël werd gesticht door de Verenigde Naties.

I

zelfmoordaanslag.

van ‘helemaal mee eens’, ‘mee eens’, ‘neutraal’,

Meeloopgedrag wordt gemeten door de stellingen:

‘mee oneens’ en ‘helemaal mee oneens’. In totaal

I

Ik doe alles wat mijn vrienden ook doen.

beantwoordden de leerlingen 13 stellingen

I

Ik bepaal zelf wel wat ik doe, ook al doen mijn vrienden het tegenovergestelde.

I

Israël heeft de Gazastrook teruggegeven aan

I

In de Balfourverklaring beloofde de Engelse

de Palestijnen. regering de joden een eigen staat in Palestina.

De 13 stellingen meten vier dimensies binnen de attitudeschaal, te weten ‘attitude ten opzichte van

Tenslotte wordt de dimensie attitude ten opzichte

De antwoorden op de stellingen zijn in principe te

herdenken’, ‘attitude (tolerantie) ten opzichte van

van het Midden-Oostenconflict gemeten door de

vinden in het lesboek, vaak worden ze verder uit-

andersdenkenden’, ‘attitude ten opzichte van

stellingen:

gediept door de DVD of opdrachten in het lesboek

joden’ en ‘meeloopgedrag’.

I

Alle joden zijn tegen de Palestijnen.

of op de leskaarten.

I

Niemand probeert de Palestijnen te helpen.

I

Het is logisch dat Israël wraak neemt na

Allereerst de dimensie attitude ten opzichte van herdenken. Hieronder vallen de volgende stellingen:

De leerlingen kunnen de stellingen beantwoorden met ‘goed’, ‘fout’ en ‘weet ik niet’.

I

Ik vind het belangrijk dat we elk jaar op 4 mei de

I

Ik snap niet waarom we na al die jaren nog steeds

De kennismeting bestaat uit 10 stellingen.

leerlingen werd gevraagd naar hun naam, geboorte-

een oorlog herdenken die al lang voorbij is.

De eerste vijf stellingen gaan over de Tweede

plaats, geboorteland van hun ouders, woonplaats,

Er is al genoeg gesproken over de Joden-

Wereldoorlog:

sekse en leerniveau. In de analyse kunnen dan rela-

vervolging in de Tweede Wereldoorlog.

I

zelfmoordacties van Palestijnen. De vragenlijsten zijn niet anoniem ingevuld. De

doden uit de Tweede Wereldoorlog herdenken.

I

De attitude (tolerantie) ten opzichte van andere

I

Alle Duitsers waren het eens met de ideeën

ties worden herkend tussen deze variabelen en

van Hitler.

bepaalde uitkomsten. De resultaten van de effect-

Toen Hitler aan de macht kwam liet hij meteen

meting worden verkregen door middel van SPSS.

volken en andersdenkenden wordt gemeten door

alle joden oppakken om ze te deporteren naar

de stellingen:

concentratiekampen.

De resultaten van de effectmeting komen in hoofd-

Auschwitz, Treblenika en Sobibor waren

stuk 5 aan bod. In hoofdstuk 4 wordt eerst het

vernietigingskampen.

kwalitatieve onderzoek beschreven. De resultaten

I

Je kunt veel leren van andere volken.

I

Ik vind het goed dat in Nederland iedereen mag zeggen wat hij denkt, ook al vinden anderen dat misschien niet leuk.

I I

In de Tweede Wereldoorlog hebben ook

van het kwalitatieve onderzoek worden ook in

Marokkanen meegevochten.

hoofdstuk 5 beschreven.


zijn weergegeven in een vijf-puntschaal, variërend

De Israëlische premier Rabin kwam om bij een

19

20


Wethouder in beeld D o l f V e e n b o e r ( P v d A ) is wethouder in

Het is van belang dat een ingewikkeld probleem

Amstelveen en heeft onder andere Zorg en Volks-

niet nog moeilijker wordt gemaakt dan het al is.

gezondheid, Onderwijs en Jeugdzorg in zijn porte-

En dat is precies waar het project Tweede Wereldoorlog

feuille. ‘Binnen de Gemeente Amstelveen bestaat

in Perspectief aan bijdraagt. De praktische benadering

een vrij grote (orthodoxe) joodse gemeenschap.

van het project is een juiste benadering en de peer

Er is echter geen grote islamitische gemeenschap

education methodiek is zeer goed toepasbaar in een

waardoor de tegenstellingen die aanwezig zijn bij-

dergelijke situatie. Het is goed wanneer jongeren uit

voorbeeld in een gemeente als Amsterdam, niet te

de gemeenschappen zelf vertellen over hun ervarin-

vergelijken zijn met de situatie in Amstelveen. De

gen. Het duo dat voor de klas staat, een joodse en

school die heeft deelgenomen aan het project, de

islamitische peer educator, vind ik een succesvolle

Panta Rhei, heeft een populatie leerlingen die niet

combinatie. Vanwege hun achtergrond zullen ze

direct een afspiegeling is van de gemeente Amstel-

namelijk vragen krijgen van de leerlingen die ande-

veen. Dit komt omdat er veel leerlingen vanuit

ren niet zo maar zullen krijgen. Dit draagt bij aan de

Amsterdam kiezen om in Amstelveen naar school

discussie. De gemeente Amstelveen werkt vaker

te gaan. De diversiteit op de Panta Rhei is daardoor

met de peer education methodiek en het heeft zich

groot.’ Hij signaleert bij veel van deze leerlingen een

bewezen als een effectieve methodiek.’

groot gebrek aan kennis wat betreft de Tweede Wereldoorlog en de Midden-Oostenproblematiek.

Tot slot stelt wethouder Veenboer dat hij een pro-

Dit leidt vaak tot onbegrip. Veenboer: ‘Je hoeft het

ject als Tweede Wereldoorlog in Perspectief een goede

niet met elkaar eens te zijn maar het is wel belang-

en noodzakelijke manier vindt om de problematiek

rijk dat je begrip toont voor elkaar.

te benaderen: ‘Er is meer nodig dan een geschiedenisles waarbij je enkel een docent en een boek

‘Je hoeft het niet met elkaar

nodig hebt. Wat dat betreft is het project en de Panta Rhei een voorbeeld voor andere scholen.’

eens te zijn, maar het is wel belangrijk dat je begrip toont v o o r e l k a a r.’

Inleiding

gelijking te maken tussen de attitude en de kennis van de leerlingen voorafgaand aan de lessenserie

Naast een effectmeting onder de leerlingen is het

en daarna. Ze maken echter van dichtbij mee of en

pilot-project geëvalueerd met betrokken school-

hoe leerlingen geleidelijk aan veranderen geduren-

directeuren, docenten en peer educators. Zij zijn

de het project. Vaak is de houding van de klas ten

als geen ander in staat de eventuele gedragsveran-

opzichte van de peer educators aan het begin van

dering en kennisvergroting van de leerlingen op te

de lessenserie compleet anders dan aan het eind.

merken. In dit hoofdstuk wordt kort beschreven

Docenten

hoe is geëvalueerd en met wie. De resultaten van de evaluatie komen in hoofdstuk 5 aan bod. Vaak

Docenten vormen de ultieme bron van informatie

versterken ze het beeld of de trend die uit de effect-

als het gaat om werkelijke gedragsverandering en

meting naar voren komt, soms laten ze juist een

kennistoename onder de leerlingen. Docenten

tegenovergesteld beeld zien.

kennen de leerlingen meestal al lang voordat met het project gestart wordt en kunnen signaleren hoe het lesproject de leerlingen of de groepsdynamiek in de klas veranderd heeft.

4.2

Doelgroep Directeuren

De doelgroep van het kwalitatieve onderzoek is

Directeuren vormen een minder directe bron van

drieledig. Er is gesproken met peer educators,

informatie. De bijdrage van directeuren speelt zich

docenten en directeuren. Deze drie groepen vor-

veel meer af op macroniveau. Als het gaat om het

men ieder een unieke informatiebron als het gaat

effect van het project op de leerlingen en de

om veranderingen die het project teweeg heeft

docenten of soms zelfs op de hele school, zijn

gebracht onder de leerlingen.

directeuren de aangewezen informatiebron.

Peer educators Peer educators hebben weinig tot geen informatie over de klas of individuele leerlingen voordat zij in

4.3

Methode

de klas aan de slag gaan. Hun informatie beperkt zich tot een aantal feitelijke kenmerken (leerjaar,

Met elke doelgroep is op een passende manier

lesniveau, gemiddelde leeftijd, afkomst). Vooraf-

geëvalueerd. Met peer educators zijn persoonlijke

gaand aan elke les ontmoeten zij de docent van de

gesprekken gevoerd, veelal telefonisch. Peer educa-

klas die eventuele bijzonderheden van de klas of

tors spelen een cruciale factor bij het succes van

individuele leerlingen met ze doorneemt.

het lesproject. Er is gedurende het project dan ook


4

Kwalitatief onderzoek

Peer educators zijn derhalve niet in staat een ver-

4.1

21


veel contact tussen de peer educators en de mede-

Tijdens de interviews zijn de volgende vragen

werkers van Diversion. Uit deze gesprekken komt

gesteld:

veel informatie over de klas, de docenten en de

I

Hoe ervaar jij de klas (klassen) die aan het project

school naar voren. Met vijf peer educators (zie de

hebben deelgenomen? Zijn het rustige of juist drukke

portretten) is daarnaast geëvalueerd door middel

klassen? Weten ze al veel van het onderwerp?

van een focusgroep. Hierbij is erop gelet dat deze

Zijn ze überhaupt geïnteresseerd in het onderwerp?

peer educators een representatieve afspiegeling

I

Is WOII een moeilijk bespreekbaar onderwerp

vormen van de gehele groep peer educators op

op je school? Zijn er andere moeilijk bespreekbare

basis van afkomst (religie), sekse en ervaring.

onderwerpen? Waarom zijn die zo moeilijk?

22


Hoe ga je daarmee om? Tijdens de focusgroep zijn de volgende vragen

I

Heb je eerder met peer educators gewerkt?

gesteld:

I

Waarom doe jij / jullie school mee aan dit project?

I

I

Wat was je eerste indruk van het project? Wat waren

I

Vind je dat de leerlingen iets geleerd hebben van het

Hoe ervaar jij de klassen die aan het project hebben deelgenomen? Zijn het rustige of juist drukke klassen? Weten ze al veel van het onderwerp?

I

de eerste reacties van de leerlingen?

Zijn ze überhaupt geïnteresseerd in het onderwerp?

project? Merk je dat hun kennis vergroot is? Of hun

Heb je het idee dat WOII en het Midden-Oosten

gedrag veranderd is?

moeilijk bespreekbare onderwerpen zijn op de scholen

I

waar je komt? I

Vind je dat de leerlingen iets geleerd hebben

I

gedurende het project? Merk je dat hun kennis vergroot is? Of hun gedrag veranderd is? I I I

Bertine Moenaff (Amsterdam) is 26 jaar oud en is sinds een 1 jaar peer educator. Ze studeert Sociale Psychologie en

I

Wat zijn volgens jou succes en faalfactoren van het

Waren er momenten dat je leerlingen je verbaasden of teleurstelden?

I

Wat is volgens jou het belangrijkste dat het project

I

Hoe heb je de samenwerking met de peer educators

Heb je gezien dat individuele leerlingen veranderden, of heb je een verandering in de groep waargenomen?

Heb je gezien dat individuele leerlingen veranderden, of heb je een verandering in de groep waargenomen?

opgeleverd heeft? ervaren?

project? Wat gaat goed en wat kan er beter?

Evenals in het geval van de peer educators zijn

Wat is volgens jou het belangrijkste dat het project

de geïnterviewde docenten met foto en profiel

opgeleverd heeft?

opgenomen in deze publicatie.

Hoe heb je de samenwerking met je mede peer educators ervaren?

Tenslotte is met een aantal schooldirecteuren een face to face interview gehouden. De vragen die

heeft een christelijke en islamitische achtergrond: ‘De familie van mijn moeders kant is

Naar alle deelnemende docenten is een evaluatie-

gesteld zijn aan docenten zijn in aangepaste vorm

islamitisch en mijn vaders kant is christelijk.

formulier per e-mail gestuurd. Daarnaast is met

ook voorgelegd aan de directeuren. Van één direc-

Dat gaat heel goed samen en dit vertel ik

een aantal docenten aanvullend geëvalueerd door

teur is een foto en profiel opgenomen in deze

dan ook altijd aan de leerlingen.’

middel van een face tot face interview.

publicatie.

Burgemeester in beeld ‘We hebben een verplichting naar de jeugd om de gebeurtenissen uit de Tweede Wereldoorlog levend te

Gedurende zijn tijd als wethouder van Onderwijs

houden en in historisch perspectief te plaatsen. Ook

in Amsterdam heeft hij aan het begin van het pro-

moeten we blijven waarschuwen voor intolerantie.’

ject Tweede Wereldoorlog in Perspectief gestaan en de uitvoering mogelijk gemaakt.

De peer education methodiek vindt Aboutaleb heel goed. ‘Jongeren worden geconfronteerd met leeftijdsgenoten met eenzelfde maatschappelijke

De aanwezigheid van de problematiek op Rotter-

positie die het verhaal vertellen vanuit de hoek van

damse scholen is voor de gemeente niet goed

opa. Hierdoor is de bereidheid om naar het verhaal

zichtbaar. ‘De scholen zijn momenteel op eigen

te luisteren groter.’

kracht bezig en er is geen concreet beleid’, zegt

Buitenlandse problematiek als het Midden-

Aboutaleb. ‘Wel zijn er serieuze voornemens om

Oostenconflict bespreken met (Rotterdamse)

hiermee aan de slag te gaan’.

jongeren is volgens Aboutaleb zeer belangrijk: ‘Er is er een forse groep nieuwe Nederlanders die

‘De lessen uit de Tweede Wereldoorlog zijn lessen

grote affiniteit heeft met wat er in het Midden-

zonder datum en met een eeuwigdurende beteke-

Oosten gebeurt. Je kunt dus niet simpelweg het

nis voor de mensheid. De thema’s verbonden aan

probleem wegmoffelen. Daarbij moet je jongeren in

het project zijn tolerantie, samenleving, diversiteit,

staat stellen kennis te maken met de verschillende

de acceptatie van groepen en beleid. Kortom: de

invalshoeken van het conflict. Dat geeft ze de

moderne wereld. Het is belangrijk voor alle Neder-

mogelijkheid een eigen, weloverwogen mening

landse burgers om hier mee bezig te zijn omdat

te vormen.’

onze toekomst voor een deel in ons verleden ligt. Bovendien zijn de gebeurtenissen uit de Tweede

‘ We h e b b e n e e n v e rp l i c h t i n g

Wereldoorlog niet uniek en liggen al helemaal niet in het verleden. In onze recente geschiedenis

naar de jeugd om de gebeurte-

gebeurde hetzelfde in Bosnië en nu in Afrika waar mensen op een planmatige manier afgeslacht wor-

n i s s e n u i t d e Tw e e d e We re l d -

den.’ Daarom vindt Aboutaleb het van groot belang dat deze lessen blijvend worden herhaald:

o o r l o g l e v e n d t e h o u d e n .’


A h m e d A b o u t a l e b ( P v d A ) is op 5 januari 2009 beëdigd als burgemeester van Rotterdam.

23

5

24


Resultaten

5.2.1

5.1

Inleiding

Kennis over de Tweede Wereldoorlog

De kennis over de Tweede Wereldoorlog is gemeten aan de hand van 5 stellingen. Leerlingen werd

In dit hoofdstuk worden de resultaten van zowel

gevraagd elke stelling te beantwoorden met goed,

de effectmeting van de lessen als het kwalitatieve

fout of weet ik niet.

onderzoek weergegeven. Bij het weergeven van de resultaten van de effectmeting wordt onderscheid

Stelling 1:

gemaakt tussen de resultaten van het kennis-

Alle Duitsers waren het eens met de ideeën

onderzoek en het attitudeonderzoek. In paragraaf

van Hitler.

5.2 komen de resultaten van het kennisonderzoek

Goede antwoord: Fout.

aan bod. In paragraaf 5.3 volgen de resultaten van het attitudeonderzoek. De resultaten van de effectmeting worden daar waar mogelijk ondersteund of geïllustreerd met resultaten en uitspraken uit de evaluatie met schooldirecteuren, docenten en peer educators.

5.2

Resultaten kennisonderzoek Voorafgaand aan de lessenserie dacht 64% van de

De kennisdoelstelling van het project is het bevor-

leerlingen dat de stelling onjuist was. 21% van de

deren van historisch besef, specifiek gericht op de

leerlingen dacht inderdaad dat alle Duitsers het met

kennis van de gebeurtenissen en gevolgen van

Hitler eens waren, 16% wist het antwoord op de

leerlingen over de Tweede Wereldoorlog, de Holo-

stelling niet. Na afloop beantwoordde 69% van de

caust en de Midden-Oostenproblematiek.

leerlingen de stelling juist en 22% van de leerlingen

Wat hebben de leerlingen daadwerkelijk opgestoken van het lesproject? Weten ze na afloop van

de stelling onjuist. Nog maar 9% van de leerlingen moest het antwoord schuldig blijven.

de zesde les meetbaar meer dan ze voorafgaand aan de lessenserie wisten? Verondersteld wordt dat na afloop van de lessen-

Stelling 2: Toen Hitler aan de macht kwam liet hij meteen

serie de leerlingen meer stellingen juist zullen

alle joden oppakken om ze te deporteren naar

beantwoorden, minder stellingen onjuist beant-

concentratiekampen

woorden en minder vaak voor het antwoord weet


ik niet kiezen.

Door middel van een opdracht die ‘de denkbeeldige

stad’ heet wordt in de les een stad in Duitsland van

antwoord op de vraag helemaal niet (9% ten

de jaren dertig uitgebeeld. De peer educators teke-

opzichte van 12% vooraf).

nen met input van de leerlingen een stad op het bord met huizen, grachten, parken, winkels, zwem-

Stelling 4: In de Tweede Wereldoorlog hebben ook

Stelling 3:

Marokkanen meegevochten

Auschwitz was een vernietigingskamp

Goede antwoord: Goed.

joden door elkaar. Ze komen elkaar overal tegen.


In paragraaf 3.3, pagina 20 van het lesboek staat:

Totdat de anti-joodse regels uitgevaardigd worden.

Op pagina 15 in het lesboek staat: ‘Er waren con-

‘Bij de verdediging tegen de Duitsers hebben ook

Langzaam maar zeker verdwijnen de joden uit het

centratiekampen waar mensen dwangarbeid moes-

Marokkaanse soldaten geholpen. De meeste van

openbare leven; contact tussen joden en niet joden

ten verrichten tot ze er dood bij neervielen. Later

hen hebben in Frankrijk gevochten’. Op pagina 21:

wordt ontmoedigd en de anti-joodse propaganda

kwamen daar vernietigingskampen bij: Auschwitz,

‘Ook in Italië, België en Nederland hebben Marok-

machine komt op gaan. Ver buiten de stad worden

Sobibor en Treblinka onder meer. Dat waren moord-

kaanse soldaten meegevochten. Geschat wordt

vervolgens concentratiekamp gebouwd. Als de raz-

fabrieken voor met name joden. Het was de hel op

dat in totaal 77.000 Marokkaanse (en andere

zia’s beginnen en de joden gedeporteerd worden

aarde.’ Op de DVD is daarnaast aandacht voor hoe

Noord-Afrikaanse) strijders in de oorlog hebben

zijn de andere bewoners van de stad er al gewend

het er aan toe ging in een concentratiekamp. Ruth

gestreden.’

dat ze geen joden meer tegen komen op school,

vertelt haar ervaringen als jong joods meisje, eerst

op straat of in winkels.

in Duitsland en later in Auschwitz.

Het verschil tussen de kennis vooraf en achteraf is ook bij deze stelling duidelijk te zien. Voorafgaand Voorafgaand aan de lessenserie dacht 68% van de

Uit de effectmeting blijkt duidelijk dat minder leer-

aan de lessenserie wisten de meeste leerlingen

leerlingen dat de stelling juist was. Na afloop den-

lingen voorafgaand aan de lessenserie wisten dat

niet dat er Marokkaanse soldaten meevochten in

ken nog steeds veel leerlingen dat dat zo is (64%).

Auschwitz een vernietigingkamp was. Na afloop

de Tweede Wereldoorlog, 49% beantwoordde de

Hoewel meer leerlingen de stelling na afloop van

van de lessenserie beantwoordt 78% van de leer-

stelling met weet ik niet. Slechts 21% van de leer-

de lessenserie juist beantwoorden; het aantal stijgt

lingen de stelling juist, 9% onjuist en 14% weet het

lingen geeft vooraf het goede antwoord. Na afloop

naar 28% in plaats van 20%. Het aantal leerlingen

antwoord niet. Voorafgaand aan de lessenserie wist

van de lessenserie weet 58% van de leerlingen dat

dat de stelling onjuist beantwoordt is gedaald, ter-

slechts 61% van de leerlingen het juiste antwoord

er inderdaad Marokkanen hebben meegevochten in

wijl het aantal leerlingen dat de vraag juist beant-

en moest 24% van de leerlingen het antwoord op

de Tweede Wereldoorlog, 16% denkt ten onrechte

woordt gestegen is. Minder leerlingen weten het

de vraag schuldig blijven.

dat dat niet zo is en 26% weet het antwoord niet.


baden, scholen etc. In de stad wonen joden en niet-

25

Docent in beeld

Stelling 5:

Docenten en peer educators herkennen dat beeld.

Tijdens de Februaristaking legden werknemers het

Een joodse peer educator zegt: ‘De Tweede Wereld-

werk neer om te laten zien dat ze niet eens waren

oorlog was meestal niet moeilijk om te bespreken

met hoe Hitler met de joden omging.

in de klas. Vaak hadden leerlingen wel al wat ken-


nis over het onderwerp. Vooral het stukje over de rol van de Marokkanen tijdens de oorlog viel goed in de klas en ik vergat dan ook nooit om dit uitgebreid te bespreken. Na de lessenserie is de historische kennis bij de leerlingen naar mijn idee enorm


26

gegroeid. Sommigen zullen het niet willen toegeven maar ze hebben na de lessen echt wel door hoe bepaalde zaken in elkaar steken.’ Volgens een van de docenten is de Tweede Wereldoorlog echt geschiedenis voor de leerlingen. ‘Zij Stelling 5 blijkt moeilijk voor de leerlingen. Zowel

hebben zelf geen opa’s of oma’s die de oorlog van

voorafgaand aan de lessenserie als na afloop

dichtbij meegemaakt hebben. Ze kennen de feiten

weten de meesten leerlingen niet wat ze moeten

alleen maar uit een boek. Door de lessen werden

antwoorden. Het aantal leerlingen dat het goede

mijn leerlingen erg geprikkeld om meer te weten

antwoord geeft stijgt weliswaar van 24% naar 37%,

over het onderwerp. Na afloop van de lessen heb-

ook het aantal leerlingen dat het foute antwoord

ben ze verschillende werkstukken en collages

geeft stijgt licht, van 11% naar 13%. Het aantal leer-

gemaakt. Maar ze verrasten me pas echt toen ze

lingen dat het antwoord niet weet daalt van 65%

zelf het initiatief namen om met de hele klas naar

naar 50%.

het Anne Frankhuis te gaan. Dat hebben we vervolgens ook gedaan. Je ziet dat dit in de hele school

5.2.2 R i l a n a K u i t e r s is momenteel aan

Kwalitatieve resultaten

Hoewel de leerlingen voorafgaand aan het project

doorwerkt. Ook andere klassen willen nu naar het Anne Frankhuis!’

het afstuderen voor docent geschiedenis. Ze

al redelijk wat basiskennis van het onderwerp

werkt sinds 3 jaar op het Varias College te Den

hebben, blijkt uit de effectmeting dat de kennis

Een andere docent geeft aan: ‘De meeste leerlingen

Haag. ‘Mijn leerlingen verrasten mij enorm

na afloop van het project toegenomen is. Leer-

weten niet veel van de Tweede Wereldoorlog maar

toen ze aan de hand van Tweede Wereldoorlog in

lingen beantwoorden na afloop van de lessen-

het bleek dat ze er wel enorm in geïnteresseerd

Perspectief zelf het initiatief namen om met de

serie meer stellingen juist, minder stellingen on-

zijn en dat ze er voor open staan. Dit had ik niet

hele klas naar het Anne Frankhuis te gaan. Dat

juist en kiezen minder vaak voor het antwoord

verwacht. De manier van werken binnen het pro-

hebben we vervolgens ook echt gedaan!’

weet ik niet.

ject werkt dus heel goed. Leerlingen zijn echt

anders gaan denken over bijvoorbeeld de Tweede

onacceptabel. Het plan ging daarom niet door. Op

Wereldoorlog. Leerlingen kwamen er zelfs mee dat

Stelling 6:

14 mei 1948 besloten de joden zelf een onafhanke-

we maar allemaal maar eens moesten ophouden

Alle Israëli’s zijn joden

lijke staat uit te roepen.’

met al dat oorlog maken.’


Ook op de DVD wordt aandacht besteed aan

De opdracht op pagina 28 gaat over vooroordelen.

deze kwestie. Film 1 horende bij les 5 geeft uitleg

Weer een andere docent vertelt: ‘Turkse en Marok-

Wie is wie? Zijn alle moslims Arabieren? Zijn alle

over de oprichting en het doel van de Verenigde

kaanse leerlingen hebben heel weinig met het ver-

Israëli’s joden? Zijn alle Arabieren Palestijnen.

Naties. Daarna wordt ingegaan op het verdelingsplan. Vervolgens komt er een fragment over het

leden en hebben dus ook niets met de Tweede

uitroepen van de staat Israël en het begin van de

Wereldoorlog. Zo zijn er leerlingen die totaal ont-

onafhankelijkheidsoorlog.

kennend zijn ten opzichte van de Tweede Wereldoorlog. Er was eens een meisje bij mij in de klas die aangaf dat de hele oorlog naar haar idee nooit had plaats gevonden. Volgens haar was dat verzonnen zodat de joden land kon worden toegewezen. Dit had ze te horen gekregen van een imam. Dit voorbeeld is uniek maar laat wel zien dat educatie over de Tweede Wereldoorlog heel erg

Veel leerlingen (61%) weten voorafgaand aan de

belangrijk is. En het project Tweede Wereldoorlog in

lessenserie dat niet alle Israëli´s joden zijn. Na

Perspectief is naar mijn idee een goede manier om

afloop is deze groep gestegen tot 72%. Het aantal

een leerling zoals dit meisje voor te lichten over

leerlingen dat de stellingen onjuist beantwoordt is

Stelling 7 blijkt erg moeilijk voor de leerlingen.

historische feiten. Er mag nooit vergeten worden

gelijk gebleven (11%). Het aantal leerlingen dat het

Na afloop van de lessenserie geven weliswaar meer

wat er gebeurd is!’

antwoord niet weet is gedaald van 28% naar 17%.

leerlingen het juiste antwoord (26% om 19%), maar ook meer leerlingen geven het foute antwoord (29%

Dezelfde docent zegt: ‘De leerlingen waren naar

Stelling 7:

om 10%). Wellicht is de oorzaak te vinden in de for-

mijn idee heel erg positief over het project. Na het

De staat Israël werd gesticht door de VN

mulering van het lesboek. Leerlingen horen vaak

project heb ik de leerlingen een toets laten maken


voor het eerst over de Verenigde Naties en het oor-

over de Tweede Wereldoorlog en dan zie je dat er

Op pagina 36 van het lesboek staat: ‘Op 29 novem-

spronkelijke verdelingsplan is ook opgesteld door

echt heel veel is blijven hangen.’

ber 1947 stelden de Verenigde Naties voor om

de VN. Wellicht is het niveau van de vraag te hoog

Palestina te verdelen in een Arabische staat en een

voor het niveau van de leerlingen.

5.2.3

Kennis over het Midden-Oosten

joodse staat. De stad Jeruzalem, die voor zowel

De veronderstelde kennistoename over het Midden-

joden als moslims heilig is, kwam volgens het plan

Oosten is wederom gemeten aan de hand van 5

onder toezicht van de Verenigde Naties te staan. De

stellingen. Ook hier kozen de leerlingen tussen de

joden accepteerden dit voorstel maar de Arabieren

antwoordmogelijkheden goed, fout of weet ik niet

niet. Zij vonden het idee van een joodse staat


leden van Nederland. Ze hebben geen gedeeld ver-

27


28

Stelling 8:

Stelling 9:

Stelling 10:

De Israëlische premier Rabin kwam om

Israël heeft de Gazastrook teruggeven

In de Balfourverklaring beloofde de Engelse

bij een aanslag

aan de Palestijnen.

regering de joden een eigen staat in Palestina.




Op pagina 44 van het lesboek staat: ‘Maar niet

Op pagina 47 van het lesboek staat: ‘In 2005 besloot

Op pagina 31 van het lesboek staat: ‘In 1917 beloof-

iedereen was het eens met de nieuwe afspraken.

Sharon de Gazastrook over te dragen aan de Pales-

de de Engelse minister van buitenlandse zaken,

Van vredespolitiek van de Israëlische premier

tijnen. Hij hoopte dat het geweld daardoor af zou

Lord Arthur Balfour, de zionistische beweging in

Rabin stuitte in eigen land op veel weerstand. In

nemen. Sharon trok het Israëlische leger terug en

Europa een ‘joods nationaal tehuis’ in Palestina

1995 werd hij doodgeschoten door een radicale

dwong de joodse kolonisten die in de Gazastrook

in ruil voor financiële steun in de strijd tegen de

Israëli.’

woonden het gebied te verlaten. De kolonisten die

Turken. Deze belofte werd de Balfour verklaring

niet mee wilden werken, werden met geweld uit

genoemd.’

hun huis verdreven. Daarna droeg Israël de controle over de Gazastrook over aan de Palestijnse Autoriteit.’

Voorafgaand aan het lesproject hadden weinig leerlingen gehoord van premier Rabin. Dat kan,

Weinig leerlingen hebben voorafgaand aan de pilot-

leerlingen die in 2008 13 of 14 jaar zijn, zijn rond

project gehoord van de Balfour verklaring. Maar liefst 79% van de leerlingen weet het antwoord niet.

1995, het jaar waarin Rabin werd doodgeschoten, geboren. Waar de aanslag op Rabin de meesten

Stelling 9 is een moeilijke stelling voor de leerlin-

Na afloop is dit percentage gezakt naar 42%, terwijl

‘volwassenen’ nog helder voor geest staat, weten

gen. Vooraf is wederom weinig bekend bij de leer-

het aantal leerlingen dat het de stelling juist beant-

de meeste leerlingen weinig van premier Rabin en

lingen, maar liefst 71% weet het antwoord niet.

woordt gestegen is van 14% naar 47%.

zijn vredespolitiek. Dat blijkt: maar liefst 82% van

Na afloop van de lessenserie denkt weliswaar nog

de leerlingen heeft vooraf geen idee van het goede

maar 39% het antwoord niet te weten, veel leerlin-

5.2.4

antwoord. Na afloop van het project is dit percen-

gen beantwoorden de stelling onjuist. Het aantal

In vergelijking met de Tweede Wereldoorlog hebben

tage gedaald naar 41%. 35% weet dan inmiddels

leerlingen dat de stelling onjuist beantwoord stijgt

de leerlingen voorafgaand aan het project veel

dat premier Rabin inderdaad bij een aanslag om

zelfs van 20% naar 37%. Ook het aantal leerlingen

minder feitelijke en inhoudelijke kennis over het

het leven is gekomen.

dat de stelling juist beantwoordt stijgt, van 9%

Midden-Oosten en kiezen ze veel vaker voor het

voorafgaand aan de pilot-project naar 24% erna.

antwoord weet ik niet.

Kwalitatieve resultaten

De kennis over het Midden-Oosten is over het alge-

treerd zijn maar ook omdat velen bepaalde feiten

meen toegenomen bij de leerlingen. Na afloop van

niet kennen. Zo weten heel veel jongeren niet dat

de lessenserie is het percentage leerlingen dat weet

er raketten vanuit de Gazastrook naar Israël zijn

ik niet antwoord beduidend lager. Het aantal leer-

afgevuurd. Ze denken dat Israël zo maar Gaza is

lingen dat het goede antwoord weet is gestegen.

binnen gevallen om moslims te doden. Ze weten


vaak ook niet dat Gaza al terug gegeven was. Al deze feiten zijn een echte eyeopener voor veel leer-

voorafgaand aan het project veel minder feitelijke

lingen. Vaak zijn ze wel nog tegen de Israëlische

kennis van het Midden-Oosten hebben. ‘De histori-

politiek, maar ze zijn in ieder geval beter op de

sche kennis van de leerlingen is naar mijn idee

hoogte en dat merk je aan hun houding.’


Ook de peer educators merken dat de leerlingen

echt vergroot. Wat vaak geheel nieuw voor ze was, was de geschiedenis van het Midden-Oosten. Door

Een van de geïnterviewde docenten constateert dat

ze deze geschiedenislessen mee te geven heb ik

de leerlingen voorafgaand aan het project boorde-

gemerkt dat jongeren uiteindelijk wel snappen

vol vooroordelen met betrekking tot de situatie in

waarom vandaag de dag dingen gebeuren. Hierdoor

het Midden-Oosten zitten, maar dat ze er feitelijk

geef je ze de mogelijkheid genuanceerder te den-

helemaal niets van af weten. ‘Het belangrijkste

ken. En dit is heel erg belangrijk.’

resultaat van het project is wat mij betreft het

Een islamitische peer educator zegt: ‘Basiskennis

om joden.’

wegnemen van de vooroordelen en de taboes rondover de Tweede Wereldoorlog is er over het algemeen wel, de kennis over het Midden-Oosten-

Een andere docent zegt: ‘Zo’n 80% van mijn leer-

conflict is heel slecht. Rondom beide onderwerpen

lingen was pro Hamas. Na uitleg was een deel

is er veel onwetendheid wat bijvoorbeeld antisemi-

daarvan minder fanatiek en konden ze zich voor-

tisme aanwakkert. Zo was er een jongen op een

stellen dat de problematiek in het Midden-Oosten

school in De Haag die aan het begin van de lessen-

het resultaat is van een wisselwerking.’

serie nog al wat antisemitische uitspraken deed. Aan het eind deed hij dat niet meer, dat had ik niet Kamal Abdelghanie (Den Haag)

verwacht!’

5.3

Resultaten attitude onderzoek

dingen weten ze niet. Zo denken veel leerlingen

De attitudedoelstellingen van het project zijn het

dat Hamas een persoon is.’

tegengaan van discriminatie en intolerantie in het

‘Het is vaak heel erg moeilijk om aan leerlingen

is 22 jaar en studeert Rechten. Hij werkt sinds een half jaar als peer educator: ‘Ik ben

Een andere peer educator geeft aan: ‘Hele basale

algemeen en antisemitisme in het bijzonder en het

ook het perspectief vanuit Israëlische hoek te laten

bevorderen van burgerschap, verdraagzaamheid en

zien. Dat komt omdat ze boos, verdrietig en gefrus-

respect voor de democratie en grondrechten.

islamitisch en wilde graag mee werken aan dit maatschappelijk relevante project. Het is me super bevallen!’

29


Door middel van een vragenlijst is de attitude van

rijk dat we dat doen. Na afloop van het project is

de leerlingen voorafgaand aan het pilot-project

dit percentage amper gestegen (73%). Ook als de

onderzocht en de attitude direct na afloop. De atti-

vraag omgekeerd gesteld wordt blijft hetzelfde

tude van de leerlingen is gespecificeerd in de

beeld gehandhaafd. Voorafgaand aan het project

dimensies ‘attitude ten opzichte van herdenken’,

snapt 19% van de leerlingen niet waarom je een

‘attitude (tolerantie) ten opzichte van andersden-

oorlog zou herdenken die zo lang geleden plaats-

kenden en andere volkeren’, ‘meeloopgedrag’, en

vond. Dat percentage daalt na afloop licht naar

‘attitude ten opzichte van joden’. Verwacht wordt

16%.

30


dat de leerlingen na afloop van de pilot-project

Met de stelling ‘Er is al genoeg gesproken over

positiever oordelen over het nut van herdenken,

de Jodenvervolging in de Tweede Wereldoorlog’ is

toleranter en ruimdenkender zijn ten opzichte van

35% van de leerlingen het vooraf in meer of min-

andersdenkenden en andere volkeren, minder

dere mate eens, 29% is het er niet mee eens. Het

meelopen met hun vrienden (zich meer bewust

aantal leerlingen dat het met de stelling eens is

zijn van de gevaren van het blindelings volgen van

daalt zoals verwacht (34%), het aantal leerlingen

een leider) en genuanceerder denken over joden.

dat het oneens is met de stelling stijgt (30%). In beide gevallen is echter sprake van nauwelijks

5.3.1

Het nut van herdenken

Hoe kijken leerlingen aan tegen het herdenken

waarneembare verschillen. De verwachte verschuiving naar een positieve-

van de slachtoffers van een oorlog die zo lang

re attitude ten opzichte van herdenken wordt dus

geleden speelde en zo ver van ze vandaan staat?

inderdaad gevonden, maar in minieme mate.

Docenten gaven in eerder onderzoek aan dat het veronderstelde gebrek aan respect voor de slachtoffers voor de Tweede Wereldoorlog voort zou komen uit onwetendheid over de gruwelijkheden

5.3.2

Tolerantie ten opzichte van andersdenkenden en andere volken

Een van de doelstellingen van het project is het

die zich tijdens die oorlog hebben afgespeeld.

vergroten van de tolerantie van de leerlingen ten

Wanneer de leerlingen duidelijk gemaakt zou

opzichte van andere volken en andersdenkenden.

worden waarom we herdenken en wat het nut

Uit eerder onderzoek blijkt dat leerlingen verre

Dionne Mock (Amsterdam)

daarvan is, zou de attitude van de leerlingen

van tolerant zijn als het gaat om mensen die op

is 22 jaar, joods en studeert Hotel Manage-

verbeteren.

wat voor manier dan ook anders zijn. Bovendien neemt de intolerantie onder jongeren de laatste

ment. Sinds 4 jaar is ze peer educator:

jaren toe volgens docenten. Dit pilot-project zou

‘Ik ben als peer educator aan de slag gegaan

Opvallend is dat in dit onderzoek de leerlingen

omdat ik het belangrijk vind een betekenis-

het over het algemeen helemaal niet vreemd vin-

een bijdrage leveren aan het vergroten van de tole-

volle bijbaan te hebben.’

den dat we nu nog steeds op 4 mei de slachtoffers

rantie van de leerlingen. Kunnen we, door middel

uit de Tweede Wereldoorlog herdenken. Maar

van dit onderzoek aantonen dat dit inderdaad het

liefst 72% van de leerlingen vind het zelfs belang-

geval is?

De resultaten van het onderzoek zijn niet eendui-

om hun vragen over mijn joods zijn te beantwoor-

erg bekrompen en het project heeft ze geleerd op

dig. Allereerst geven de leerlingen vooraf weinig

den. Dat vond ik helemaal niet erg omdat ik op

een andere manier te denken. Dat vind ik een fan-

blijk van de veronderstelde intolerantie jegens

deze manier veel vooroordelen heb kunnen weg-

tastische prestatie.’

ander volkeren of andersdenkenden. Maar liefst

nemen. Na de lessenserie zijn veel leerlingen echt

82% van de leerlingen denkt dat je veel kan leren

anders gaan denken naar mijn idee. Je ziet dat hun

5.3.3

van andere volkeren, 72% is blij dat je in Neder-

gedrag verandert, onder andere, ten opzichte van

Meeloopgedrag kan tot gevaarlijke situaties leiden.

land mag zeggen wat je denkt, ook al is niet ieder-

mij als iemand met een joodse achtergrond.’

Een van de doelstellingen van het pilot-project is leerlingen te doordringen van de gevaren van het

een het daarmee eens. 76% van de leerlingen vindt het prima om om te gaan met mensen die anders

Meeloopgedrag

‘De kracht van het project zit voornamelijk in de

zonder nadenken dingen doen omdat je vrienden het ook doen. Door middel van voorbeelden uit de geschiedenis en hedendaagse cases worden de

het percentage leerlingen dat het prima vindt om

omdat veel jongeren nog nooit een joods iemand

gevaren van het kritiekloos volgen van een ander

om te gaan met mensen die anders denken is

ontmoet hebben. Wanneer ze zo iemand ontmoe-

duidelijk gemaakt.

Na afloop zijn de verschillen wederom miniem,

gelijk gebleven (76%), 81% denkt dat je veel kunt

ten zien ze dat joden ook hele leuke en normale

De leerlingen zelf denken dat ze weinig beïn-

leren van andere volken. Het meest opvallend is

mensen kunnen zijn. Een voorbeeld: na een ver-

vloedbaar zijn door het gedrag van anderen. Op de

dat minder leerlingen na afloop blij zijn met het

velende confrontatie tussen een leerling en een

stelling ‘Ik doe alles wat mijn vrienden ook’ ant-

feit dat je in Nederland alles mag zeggen wat je

joodse collegapeer bood de leerling uit zichzelf

woordt maar liefst 81% dat ze het daar niet mee

denkt, ook al is niet iedereen het daarmee eens

aan het eind van de lessenreeks zijn excuses aan.

eens zijn. En met de stelling ‘Ik bepaal zelf wat ik

(67%). Wellicht is deze daling te verklaren doordat

Dat laat naar mijn idee zien dat het leerlingen wel

doe, ook al doen mijn vrienden het tegenovergestel-

de leerlingen na afloop genuanceerder denken

wat doet en dat ze erover nadenken.’

de’, is 86% van de leerlingen het eens. De vragenlijst na afloop laat nauwelijks een ander beeld zien.

over het concept vrijheid van meningsuiting. Tijdens de lessen wordt door middel van verschil-

‘De leerlingen hebben naar mijn idee echt iets

Een belangrijke kanttekening hierbij is dat de for-

lende opdrachten duidelijk gemaakt dat de vrij-

geleerd van het project. Ik vraag het ze zelf altijd

mulering van de stellingen nogal wat ruimte laat

heid van meningsuiting wel degelijk grenzen heeft

aan het eind van de reeks en eigenlijk geven alle

voor sociaal wenselijke antwoorden.

op het moment dat je er andere mensen systema-

leerlingen aan dat ze veel geleerd hebben. Ze tonen

tisch mee kwetst of buitensluit.

gedurende de lessen ook steeds meer en meer interesse. Daarbij zie je dat leerlingen gedurende de les-

Volgens de geïnterviewde peer educators blijft het

sen zich anders gaan gedragen tegenover de joodse

moeilijk om ‘anders’ te zijn: ‘Tijdens de lessen

peer educator. Dat vind ik echt een overwinning.’

5.3.4

Attitude ten opzichte van het Midden-Oosten

Uit onderzoek blijkt dat hoewel jongeren weinig feitelijke kennis hebben van het Midden-Oostenconflict, ze wel een sterke mening hebben. Vaak

kom je van alles tegen. Veel vooroordelen maar soms ook helemaal geen vooroordelen. Jongeren

Volgens een schooldirecteur was het project voor

reduceren ze het conflict tot een vereenvoudigde

die graag willen relativeren maar waarbij het niet

sommige leerlingen echt een eyeopener.

voorstelling van zaken, waarbij de Palestijnen in

goed lukt. Wat ik gemerkt heb is dat veel leerlin-

‘De verbazing dat er een andere benadering kan

de slachtofferrol geplaatst worden en Israël gezien

gen het erg fijn vonden om met een joods iemand

zijn is het belangrijkste wat onze leerlingen heb-

wordt als bezetter. Verwacht wordt dat veel leerlin-

te praten. Soms waren we zelfs een hele les bezig

ben meegekregen van het project. De meesten zijn

gen (met name de islamitische leerlingen) vooraf


voorbeeldfunctie die de peer educators hebben. Vooral de joodse peers zijn heel erg belangrijk

denken dan zijzelf.

31

sympathiseren met het lot van de Palestijnen.

Uit tabel blijkt dat leerlingen afkomstig uit Marok-

Volgens een van de peer educators heersen bij veel

Na afloop van het project verwachten we dat hun

ko, Turkije en het Midden-Oosten het voorafgaand

leerlingen grote vooroordelen wat betreft bijvoor-

mening ten opzichte van het Midden-Oosten

aan het pilot-project inderdaad vaker dan gemid-

beeld joden en Israël. ‘Maar als je ze dan naar hun

genuanceerder zal zijn.

deld eens zijn met de stelling. Nederlandse en

mening vraagt kunnen ze die niet uitleggen of

Surinaamse leerlingen zijn het juist minder vaak

onderbouwen. Aan het eind van de lessen serie

dan gemiddeld met de stelling eens. Na afloop van

konden ze toch wel meer aangeven waarom ze iets

32


Om te beginnen valt het met het ongenuanceerde beeld van de leerlingen wel mee. Voorafgaand aan

het pilot-project is zoals verwacht het beeld van de

vonden. Het is namelijk niet erg om anders te den-

het pilot-project is slechts 13% van de leerlingen

leerlingen enigszins genuanceerd. Het aantal leer-

ken maar het is wel belangrijk dat je weet waarom

het eens met de stelling: ‘Alle joden zijn tegen de

lingen dat het met de stelling eens is daalt, bij

je zo denkt. Dat is wat we bij veel leerlingen heb-

Palestijnen’. Na afloop van het project is dit per-

Marokkaanse leerlingen van 28% naar 20%, bij

ben bereikt: bewustwording. Dat geeft me veel vol-

centage licht gedaald naar 12%.

Turkse leerlingen van 24% naar 21% en bij leerlin-

doening!’

We verwachten echter niet dat alle leerlingen

gen die afkomstig zijn uit het Midden-Oosten van

voorafgaand aan het pilot-project een gekleurd

28% naar 13%. Opvallend is dat het aantal Neder-

Een islamitische peer educator vertelt: ‘Een van de

beeld hebben over de situatie in het Midden-Oosten.

landse en Surinaamse leerlingen dat het met de

leerlingen aan wie ik heb lesgegeven was een hele

Het gaat met name om islamitische leerlingen, die

stelling eens is juist stijgt.

stoere jongen die me tijdens de eerste les een

De resultaten naar aanleiding van de stelling

de les begonnen had hij meteen al een negatieve

stelling uitgesplitst worden naar afkomst, levert dat

‘Niemand probeert de Palestijnen te helpen’ laten

mening over Israël en dacht hij dat alle joden

inderdaad een ander resultaat op.

een vergelijkbaar beeld zien. Voorafgaand aan het

slecht waren. Aan het eind van de reeks lessen gaf

project is 14% van de leerlingen het eens met de

hij aan dat hij nu vond dat de Israëliërs en de

Tabel:

stelling, na afloop is dit percentage licht gedaald

Palestijnen met elkaar een manier moesten gaan

Percentage leerlingen dat het eens is met

naar 12%. 46% van de leerlingen is het vooraf niet

vinden om samen te leven. Dat is naar mijn idee

de stelling ‘Alle joden zijn tegen de Palestijnen’,

met de stelling is, dit percentage is na afloop van

een enorm verschil in houding. Tijdens de laatste

voor en na het pilot-project, uitgesplitst naar

het project gestegen naar 54%.

les heb ik van hem een zak snoep gekregen om mij

zich meer verbonden zouden voelen met het lot van de Palestijnen. Wanneer de antwoorden op deze

afkomst.

beetje probeerde te intimideren. Voordat we aan

Met de stelling ‘Het is logisch dat Israël wraak neemt naar aanleiding van zelfmoordacties van

en mijn collega peer te bedanken voor de lessen. Daar was ik erg van onder de indruk.’

Palestijnen’ is voorafgaand aan het pilot-project 17% van de leerlingen het eens. Na afloop is dit

Een van de geïnterviewde schooldirecteuren vertelt

percentage gestegen naar 22%.

dat hij het van te voren best spannend vond om deel te nemen aan het project. ‘Op onze school

Het lijkt alsof leerlingen met een islamitische

hoor je toch wel veel anti-joodse geluiden. Daarbij

achtergrond na afloop van het project inderdaad

weten de meeste leerlingen veel van het Midden-

genuanceerder denken over het conflict in het

Oostenconflict maar op hun eigen manier. Dit krij-

Midden-Oosten. Wordt dit ook in de klas zo

gen ze mee vanuit thuis en van Arabische televisie.

ervaren?

Uiteindelijk heeft het project goed uitgepakt en

heeft het de leerlingen een ander perspectief

tion. Dat de lessen gegeven worden door een jood-

geboden. Het heeft het onderwerp en het taboe

se en islamitische peer educator laat zien dat men-

er om heen echt opengebroken!’

sen heel goed met elkaar door een deur kunnen.

Schooldirecteur in beeld

Dat heeft er voor gezorgd dat de lessen uiteindelijk altijd met een goed gevoel afgesloten werden. Dat is heel belangrijk voor de leerlingen. Vooral omdat

5.4

Overige resultaten

je het hebt over zulke ingewikkelde onderwerpen waar nogal wat emoties mee zijn gemoeid.’

Over het algemeen geldt dat zowel docenten als Een schooldirecteur zegt: ‘Ik vind dat onze school de opdracht heeft om de leerlingen op te leiden tot

maar dat het project bijdraagt aan de het vergro-

goed functionerende burgers in de Nederlandse

ten van hun tolerantieniveau en het wegnemen

samenleving. Wanneer leerlingen uitspraken blij-

van bepaalde vooroordelen, met name ten opzich-

ven doen als ‘joden aan het gas’ vind ik niet dat

te van joden.

hier aan voldaan wordt en dat ze de samenleving

Volgens een joodse peer educator is het heel mooi

Perspectief biedt ze kennis van de samenleving.


peer educators het gevoel hebben dat de leerlingen niet alleen wat betreft kennis vooruit gaan,

niet kennen. Een project als Tweede Wereldoorlog in om te zien dat ze na zes lessen zo ontzettend

Ook leren ze kennis maken met mensen die in

meer genuanceerd zijn gaan denken. ‘Dat komt

hun ogen anders zijn. Dat is heel waardevol voor

onder andere omdat er zo veel herkenbare dingen

deze leerlingen.’

voor ze worden besproken tijdens de lessenserie. Ze voelen zich serieus genomen, dat is een van de belangrijkste dingen denk ik.’ ‘Wanneer ik voor een klas stond met veel islamitische leerlingen moest ik wel op mijn woorden letten omdat ik merkte dat er veel verdriet en frustratie heerste. Vooral als je het had over de Midden-Oostenproblematiek. Maar uiteindelijk lukte het bijna altijd om de jongeren te laten zien

B a r t E n g b e r s is historicus van huis uit. Sinds 2000 is hij directeur van het Vader

dat er twee kanten aan het verhaal zitten. De

Rijn College te Utrecht. ‘Ik vind dat onze

meeste vooroordelen hebben we wel kunnen

school de opdracht heeft om de leerlingen

wegnemen naar mijn idee.’

op te leiden tot goed functionerende burgers in de Nederlandse samenleving. Tweede

Een islamitische peer educator zegt: ‘De succesfactor van het project is naar mijn idee peer educa-

Wereldoorlog in Perspectief draagt daar aan bij.’

33

Wethouder in beeld R o b e r t L i n n e k a m p ( G r o e n L i n k s ) is

De aanpak van het project vindt de wethouder

wethouder in de gemeente Zaanstad. Hij heeft

goed. Over de methodiek is hij ook te spreken:

onder andere Onderwijs in zijn portefeuille.

‘De peer educators zitten op dezelfde golflengte als

34


de leerlingen. Daarbij zijn ze ervaringsdeskundigen Volgens Linnekamp is het lastig om een compleet

en dat werkt in de praktijk heel goed.’ De combina-

beeld te krijgen van de problematiek binnen de

tie van een islamitische en joodse peer educator

gemeente Zaanstad. Over het algemeen wordt er

vindt Linnekamp een goede insteek aangezien hij

van uit gegaan dat het wel mee valt. Toch komen er

het van belang acht dat de twee kanten van het

nog steeds gevallen van discriminatie en intoleran-

verhaal evenredig belicht worden. Verder zijn de

tie voor. Daarom is het van belang om een project

peer educators een goed voorbeeld voor de leerlin-

als Tweede Wereldoorlog in Perspectief uit te voeren:

gen: ‘Voornamelijk de succesvolle allochtone peer

‘Het is goed om samen met jongeren stil te staan

educators hebben een rolmodelfunctie voor de

bij thema’s als discriminatie en meeloopgedrag

allochtone leerlingen. Zo zien de leerlingen dat er

aan de hand van gebeurtenissen uit de Tweede

meer haalbaar is dan ze zelf misschien denken.

Wereldoorlog. Dit doe je door er met elkaar op

En dat is positief voor hun zelfvertrouwen.’

een respectvolle manier over te praten en er over na te denken.’

Het project Tweede Wereldoorlog in Perspectief is een vorm van onderwijs waar de gemeente Zaanstad achter staat, zegt Linnekamp. ‘Er zitten veel aantrekkelijke aspecten in het lesprogramma waaronder de rol van de Marokkanen tijdens de Tweede Wereldoorlog. Dat wist ik zelf niet en ik denk dat veel jongeren dit ook niet weten. Zoiets

‘Het is goed om samen

creëert toch een band waardoor het onderwerp niet meer zover van ze af staat.’

m e t j o n g e re n s t i l t e s t a a n

Verder vindt wethouder Linnekamp het goed dat het project geen passieve opzet heeft: ‘Alle leerlin-

bij thema’s als discriminatie

gen hebben er met z’n allen heel hard aan gewerkt’.

e n m e e l o o p g e d ra g .’

waard!

En dat is, volgens de wethouder, een complimentje

Inleiding

kwam bij een aanslag. Ook docenten en peer educators merken dat de leerlingen na afloop van het

In dit hoofdstuk worden de conclusies van de effect-

project over meer kennis beschikken. Het is lastig

meting van de lessen en de evaluatie met docenten,

om die toegenomen kennis aan te tonen los van

directeuren en peer educators weergegeven. Er

een toets of een proefwerk, maar volgens docenten

wordt daarbij onderscheid gemaakt tussen conclu-

zit het verschil vooral in de manier waarop vooroor-

sies naar aanleiding van het kennisonderzoek en

delen verminderd of zelfs weggenomen zijn.

conclusies naar aanleiding van et attitudeonderzoek. Daarnaast worden enkele aanbevelingen gedaan.

6.2.2

Attitude

De attitude van de leerlingen hangt sterk samen met hun kennis. Wanneer de feitelijke kennis van een onderwerp stijgt, is het makkelijker om nuan-

6.2

Conclusies

ce aan te brengen. Wanneer je weet hoe de joden behandeld zijn tijdens de Tweede Wereldoorlog, is het makkelijker om je identificeren met de joodse

6.1.1

Kennis

De leerlingen beschikken voorafgaand aan het pro-

slachtoffers. De verwachte negatieve houding van leerlingen

ject over een redelijke basiskennis van de Tweede

ten opzicht van het herdenken van de Tweede

Wereldoorlog. Daarnaast zijn ze volgens docenten

Wereldoorlog of ten opzichte van Israël wordt niet

verrassend geïnteresseerd in het onderwerp. Van

aangetoond door middel van de vragenlijst. De

het Midden-Oostenconflict weten ze weinig. Boven-

leerlingen zijn opvallend positief over het belang

dien is de kennis die ze hebben vaak niet geba-

van herdenken en de waarde van contact met

seerd op feiten, maar op vooroordelen. Dat geldt

mensen die anders zijn of anders denken. Die hou-

vooral voor de islamitische leerlingen, die vaak

ding verandert na afloop van het project bovendien

vanuit huis of van de Arabische televisie anti-jood-

niet of nauwelijks, zo lijken de resultaten van de

se geluiden meekrijgen.

effectmeting te impliceren. Dit beeld wordt enigs-

Na afloop van het project is de kennis over zowel

zins genuanceerd wanneer de afkomst van de leer-

de Tweede Wereldoorlog als het Midden-Oosten-

lingen in de resultaten betrokken wordt. Leerlingen

conflict meetbaar toegenomen. Meer leerlingen

van Marokkaanse en Turkse komaf en leerlingen

beantwoorden de stellingen juist, minder leerlingen

afkomstig uit het Midden-Oosten hebben een

onjuist en minder leerlingen weten het antwoord

negatievere attitude ten opzichte van joden dan

op de kennisvragen niet. Veel leerlingen bleken bij-

bijvoorbeeld Surinaamse en Nederlandse leerlin-

voorbeeld vooraf niet te weten dat er ook Marok-

gen. Na afloop van het pilot-project is die negatie-

kaanse soldaten meegevochten hebben in

ve houding enigszins verminderd.


6

Conclusies & aanbevelingen

de Tweede Wereldoorlog of dat Premier Rabin om-

6.1

35

Over het algemeen geldt dat er weinig verschil

leerlingen. Zij zien gedragsveranderingen op indi-

Maak gebruik van afwisselende werkvormen.

wordt gevonden tussen de attitude voorafgaand

vidueel en op groepsniveau, met name als het gaat

Een van de belangrijkste aanbevelingen van docen-

aan het lesproject en direct na afloop van de lessen

om de omgang met de joodse peer educators.

ten voor het VMBO is het toepassen van verschil-

en dat de leerlingen bij voorbaat een opvallend

lende werkvormen in de lessen. Leerlingen zijn

positieve houding lijken te hebben.

niet gewend om 1,5 uur lang stil te zitten, mee te lezen of te luisteren. Door de klas af en toe in klei-

Hierbij kunnen een aantal kanttekeningen geplaatst

6.3

Aanbevelingen

36


worden. Allereerst wat betreft de methode van

ne groepjes te laten werken, dan weer audiovisueel materiaal te gebruiken of klassikaal te discussiëren,

onderzoek. VMBO-leerlingen zijn over het algemeen

Naar aanleiding van het landelijke pilot-project

gaat de stof meer leven en blijft de boodschap lan-

gewend dat hun kennis getoetst wordt door middel

Tweede Werelddoorlog in Perspectief kunnen een aan-

ger hangen.

van een schriftelijke vragenlijst. Een proefwerk of

tal aanbevelingen gedaan worden.

schriftelijke overhoring is tenslotte niets anders dan

Stimuleer de kennismaking tussen joden

een kennistest. Ze zijn echter niet gewend om naar

Peer education is een adequaat middel

hun mening gevraagd te worden door middel van

om moeilijke bespreekbare onderwerpen

Een van de belangrijkste conclusies na afloop van

een vragenlijst. Als je om je mening gevraagd wordt,

in de klas bespreekbaar te maken.

de lessenserie is dat de kennismaking tussen een

en moslims.

gebeurt dat meestal klassikaal, tijdens discussieles-

Docenten, schooldirecteuren en peer educators

joodse peer educator en een overwegend islamiti-

sen of maatschappijleer, maar niet door middel van

zijn het erover eens dat jongeren makkelijker te

sche klas sterk bijdraagt aan het verminderen van

een vragenlijst. Bij de kennisvragen zijn de verschil-

bereiken zijn door iemand die qua leeftijd of ach-

intolerantie en antisemitisme. Docenten en peer

len tussen de antwoorden vooraf en achteraf dan

tergrond dichterbij ze staat. Zoals als een van de

educators noemen het verminderen van vooroor-

ook veel groter. Wellicht speelt het feit dat leerlin-

geïnterviewde docenten het verwoordt: ‘De peer

delen ten opzichte van joden en het Midden-

gen niet gewend zijn op deze manier hun mening

educators komen met voorbeelden die de leerlin-

Oosten na afloop van het project als belangrijkste

te geven, hierbij een rol.

gen veel meer aanspreken, ze krijgen daardoor

resultaat. Om wederzijds begrip te kweken is het

meteen de aandacht van de leerlingen. Met hen

belangrijk om de ontmoeting tussen beide groepen

vergeleken voelde ik me soms echt oud!’

zoveel mogelijk te stimuleren. Het liefst zo vroeg

Daarbij komt dat bij het invullen van een vragen-

mogelijk.

lijst het gevaar voor sociaal wenselijke antwoorden groter is dan bij kwalitatief onderzoek. Het is mak-

Besteed meer aandacht aan de Midden-Oosten

kelijker om een antwoord te geven waarvan je

problematiek.

weet dat dat als wenselijk ervaren wordt, zonder

Leerlingen weten over het algemeen weinig van het

dat je daarna gevraagd wordt je antwoord te bear-

Midden-Oosten, maar veel vooroordelen ten opzich-

gumenteren. Het is mogelijk dat de leerlingen de

te van joden zijn gebaseerd op wat ze dagelijks

vragenlijst sociaal wenselijk ingevuld hebben. Dat

horen op tv en van familie over wat zich daar

zou eventueel de positieve attitude van de leerlin-

afspeelt. Het project Tweede Wereldoorlog in Perspectief

gen voorafgaand aan het lesproject verklaren.

maakt duidelijk dat het vergroten van de kennis

Volgens docenten en peer educators is er wel degelijk sprake van een vergrote tolerantie bij de

over het Midden-Oosten de vooroordelen van leerlingen vermindert.

Wethouder in beeld B e r e n t D a a n ( P v d A ) is wethouder in de

Daan vindt het belangrijk om een politiek pro-

gemeente Purmerend. In zijn portefeuille heeft hij

bleem als de Midden-Oostenconflict te bespreken

onder meer Onderwijs en Jeugd.

met jongeren, omdat het volgens hem directe raakteit van jongeren: ‘Het gaat vaak niet alleen over

aangepakt door middel van het inzetten van ver-

joodse en islamitische tegenstellingen maar over

schillende projecten op basisscholen en middel-

de menselijke natuur. Over en weer begrip creëren

bare scholen. Tweede Wereldoorlog in Perspectief is

voor de emoties die een conflict in het Midden-

daar een voorbeeld van, aldus wethouder Daan. Hij

Oosten oproept is daarom erg belangrijk. Dit brengt

vindt het van belang dat jongeren leren omgaan

jongeren uiteindelijk bij elkaar.’

met diversiteit op een ontspannen en respectvolle manier. ‘De “klassieke” problematiek, zoals die

Dat er binnen het project gewerkt wordt met de

aanwezig is in de grote steden, is niet als zodanig

peer education methodiek vindt wethouder Daan

aanwezig in de gemeente Purmerend. Een situatie

een goede zaak: ‘Het gaat erom dat er iemand voor

escaleert op het moment dat religieuze verschillen

de klas staat waarmee de leerlingen zich kunnen

en culturele verschillen gepaard gaan met sociale

identificeren. Verder hebben de peer educators

achterstand. Dit laatste is in Purmerend veel min-

een voorbeeldfunctie omdat ze laten zien hoe

der het geval dan in andere steden.’

de afstand overbrugd kan worden.’

Hij is van mening dat de praktische oplossing die het project biedt een goede insteek is: ‘Door dingen te politiek te maken creëer je een afstand. Uiteindelijk gaat het over gedrag van mensen en

‘Het gaat erom dat er

ik denk dat het heel goed is om mensen, jongeren, in staat te stellen zich te verplaatsten in anderen.

iemand voor de klas staat

Op deze manier leer je misstanden voorkomen.’

waarmee de leerlingen zich k u n n e n i d e n t i f i c e re n .’


vlakken heeft met de ontwikkeling van de identiIn de gemeente Purmerend wordt de problematiek

37

38 tweede wereldoorlog in perspectief

In de media


39

Colofon

Financiers

Met dank aan:

Uitgave

Diversion / Amsterdam

Hans Viskil, Hugo Dirksmeier, Hans Broere,

Teksten & redactie

Diversion / Amsterdam

Lotte Bergen, Rilana Kuiters, Martel

Portretfotografie

Ed Regeer / Amsterdam

Boogaarts, Simon Plugge, Cor van der Neut,

Vormgeving

De Kreeft / Amsterdam

Otto Meerkerk, Jeppe Barnhard, Gideon

Drukwerk

StolwijkGrafax / Diemen

Simon, Leonie van der Veldt, Nick Krijvenaar, Dirk Jan Olij, Kees Blaauw, Hans van der Ham, Ilse Kalle, Moniek Rieter, Johan Dekker, Bart Engbers, Hans

40


Kamerbeek, Jan Nijboer, Mohammed Boutahiri, Lia van Ouwerkerk, Hamide Susam Hoke, Piotr Reedijk, Ali Diouri, © Diversion, Amsterdam 2009

Bertine L. Moenaff, Dionne Mock, Daphna

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave

Palache, Elisaviéta Marycheva, Fatima

mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een

Yaagoub, Hanna Streng, Ilan Akker, Jela

gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige

Keyany, Juliette Boerboom, Kamal

vorm of op enige wijze, zonder voorafgaande

Abdelghani, Natalie Merringer, Nordin Ahdi,

schriftelijke toestemming van de uitgever.

Noa Hendriksen, Nachson Pereira, Meryam el Rahmouni, Mohcine Ouhar, Rachida

De uitvoering van het landelijke pilot-project

Abdellaoui, Samira El Abdallaoui, Andrei

Tweede Wereldoorlog in Perspectief is mogelijk

Liviu Popescu, Sabrin Chaghouani, Shai

gemaakt door de volgende projectpartners

Guttman, Sharon Reshef, Tomer Gal,

en financiers:

Yasmine Kandrouch, Asmae Belaiachi, Alon de Lieme, Chantal Runne, Daniella

Projectpartners

van Dam, Eyüp Öz, Emilie Kuijt, Guy Muller,

Stichting WHOLE 9, Panta Rhei, Haags Montessori

Hajar Belaiachi, Jasha M. Sprecher, Hadas

Lyceum, City+, Varias College, Maris College (locatie

Betsalel, Mazin Abdulkader Ismail, Daphne

de Mient), Insula College, Stedelijk Dalton Lyceum,

Runne, Marjolein Sprenger, Mercan

LJC2 College, Clusius College, SG Nelson Mandela,

Sarioglu, Ruben Koekoek, Shanti Groag,

De Rotonde, Melanchthon (locatie Prinses Irene),

Samira Ouled Said, Sihaam Ouatouite,

Grafisch Lyceum X11, Vader Rijn College, Centraal

Sharif Jacob Oraby, Shani Granot, Samira

College, Pascal College Zuid, Compas (locatie Pro-

Al Bochtri, Stephen Peters, Shai Gutmann,

vincialeweg).

DJ Morad en alle leerlingen die aan het project hebben meegewerkt.





I N P E R S P E C T I E F OORLOG. De Tweede Wereldoorlog

Recommend Documents