IBij de beesten af_125x200
15-03-13 10:10 ~15
1 [Q) ~ @: [Ri @: ~
@: @: [Q)
@:~ [Ri@:~~@~rn:
PAUL. (L.ITEUR
Vrienden van ons hebben de gewoonte om hun kennissen met elkaar in contact te brengen. Zo kregen Carla en ik een uitnodiging te komen eten, samen met een ander bevriend echtpaar. Van het andere echtpaar was de man, David, net als ik, geïnteresseerd in religie, vertelde onze gastvrouw. Wij zouden zeker wat te bespreken hebben. Een saaie avond zou het niet worden. Dat was ook zo. De man bleek oud-journalist te zijn van joodse afkomst, maar, zoals hij nogal uitdrukkelijkverklaarde, tevens een 'atheïst: Atheïst klonk bemoedigend. Wie noemt zichzelf nu atheïst? Er zijn natuurlijkmensen die niet geloven, niet naar de kerk gaan en niet bidden. Maar die denken dan meestal dat ze 'niet kunnen bewijzen dat God niet bestaat: zoals ze enigszins wijsneuzig verklaren. Of dat er misschien wel 'iets' is. Of dat het niet netjes is om zomaar vrijmoedig te verklaren dat je niet in God gelooft- je zou daarmee tenslotte iemand kunnen 'kwetsen' en dat kan toch niet de bedoeling zijn. De term atheïst wordt dan ook doorgaans vermeden. Ik moet bekennen dat ik wel hou van die atheïsten als Christop her Ritehens en Sam Harris, zoals ik ook hou van christenen à la C.S. Lewis en Alistair McGrath. Christenen dus die
15
IBij de beesten af_125x200
15-03-13 10:10 ~16
duidelijk voor hun opvattingen uitkomen. Je weet tenminste wat je voor je hebt. 1 Maar tijdens het gesprek bleek al snel dat mijn gesprekspartner enkele overtuigingen koesterde die ik moeilijkmet atheïsme kon rijmen. Hij bleekhet woord atheïsme niet te hanteren in de betekenis van 'bewust ongelovig' en dus bereid om de uiterste consequenties van dat ongeloof te doordenken, maar alleen maar in de zin van niet orthodox. Hij had een binding aan de joodse traditie, maar hij volgde niet de geboden van het rabbinale jodendom op. Hij zag met name één partij als struikelblokvoor zijn verdediging van het jodendom: de PVV. Hij had een grondige afkeer van Pvv-leider Geert Wilders die eigenlijk alleen maar geevenaard werd door zijn weerzin tegen PVv-kamerlid Dion Graus. De reden was het standpunt van de PVV inzake onverdoofd ritueel slachten. Graus noemde hij zelfs een antisemiet. Het ging allemaal erg snel, maar we hadden de hele avond voor ons en ik was benieuwd naar zijn uitleg. Het probleem was dat Graus partijleider Geert Wilders had aangepraat dat het onverdoofd ritueel slachten als dieronvriendelijk aan de kaak moest worden gesteld. 'Maar wat heeft dat met antisemitisme te maken?' vroeg ik vriendelijk knikkend naar onze gastvrouw om aan te geven dat ik ervoor zou zorgen dat de avond niet zou ontsporen. Antisemitisme, dierenwelzijn, de PVV, Wilders en Graus - het waren tenslotte niet de bouwstenen voor een avondje gezellig keuvelen. Mijn gesprekspartner vond er dit van. Het jodendom had drie basale overtuigingen. Eén: het eten moest koosjer zijn en dieren moesten daarom onverdoofd worden geslacht. Twee: op de achtste dag na de geboorte moesten jongetjes worden besneden. Drie: joden moesten bij joden worden begraven. Aan deze drie praktijken hing het jodendom. Haal een van die dingen weg (of nog erger: meer dan een) en het jodendom zou als een kaartenhuis in elkaar storten. Het had ook alleen maar gedurende meer dan tweeduizend jaar kunnen blijven bestaan,
16
I Bij de beesten af_125x200 15-03-13 10:10 ~17
·omdat op die drie punten voor geen millimeter was toegegeven. Waarom bestonden de Joden nog wel, maar de Maleldeten en Moabieten (twee andere volkeren waarvan gewag wordt gemaakt in de Hebreeuwse bijbel) niet meer, vroeg Davidmij. Terwijl mij dat allemaal werd uitgelegd, begon ik mij bezorgd af te vragen: als een gering enthousiasme voor deze drie punten iemand al tot een antisemiet maakt, moet ik dan ook niet bij mijzelf te rade gaan? Zelfs op het laatste punt (het gescheiden begraven) had ik mijn aarzelingen, schoot door mijn hoofd tijdens het gesprek. In tegenstelling tot het onverdoofd slachten en de mannenbesnijdenis had ik over het gescheiden begraven nog nooit eerder nagedacht. Ik deed het ter pleld<e. En intuïtiefwas het mij niet sympathiek. Goed, niets op tegen, kan men zeggen. De integratienorm behoeft zich niet tot over het graf uit te strekken. Tegelijkertijd, erg sympathiek kon ik het niet vinden dat je alleen met geloofsgenoten begraven wilt worden. Het is net zoiets als die gescheiden bejaardentehuizen voor socialisten, katholieken en protestanten uit de hoogtijdagen van de verzuiling. Gesegregeerd door het leven, gesegregeerd in het voorportaal voor de dood, en gesegregeerd in het graf. Ik vond het geen prettige gedachte. Maar misschien is het wel een 'recht' om je met geloofsgenoten te laten begraven, bedacht il<, in een poging opperste tolerantie te betrachten. Misschien moest ik wel denken: Alles ·wat u zo mooi vindt, is mij onsympathiek, maar ik zal ervoor strijden dat u uw onsympathieke opvattingen mag blijven koesteren. Het meest wonderlijke vond ik nog wel de verzekering van mijn gesprekspartner dat hij atheïst was. 'Hoe kan dat, David; zei il<, 'atheïst en dan toch zo op de bres voor de joodse identiteit?' Ik knikte weer vriendelijk naar de gastvrouw ten teken dat David en ik dit gesprek wel aan zouden kunnen. En zowaar, David knikte ook naar de gastvrouw. Dit ging goed.
17
I Bij de beesten af_125x200 15-03-13 10:10 ~18
David legde mij uit dat hij wel een binding met het jodendom en met de staat Israël had, maar dat hij niet meer geloofde in religieuze zin. Hij was dus een joodse atheïst. Maar hij kwam wel op voor het goed recht van het jodendom om te blijven voortbestaan en dus verdedigde hij 'als liberaal' dat de joden die drie dingen mochten blijven doen die ze nu al duizenden jaren deden en krachtens welke zij nog steeds bestond~n als etnische eenheid. Hij was dus eigenlijk een joodse liberale atheïst. Hij was ook een groot fan van Bolkestein geworden. Met name de recente uitspraak van Bolkestein waarin deze aangaf dat joden misschien beter kunnen emigreren, omdat voor joden in Nederland geen toekomst was, vond David geweldig. 'Maar dat is toch iets waar jij nooit in kunt berusten?' vroeg ik hem. 'Nee, dat had ook Wilders als kritiek op Bolkestein aangevoerd: je mocht nooit berusten in het feit dat de joden Nederland uit werden gepest; zei hij; Maar Wilders kon weinig goed doen voor David, want hij was dan wel voor Israël, maar met Wilders' standpunt over het onverdoofd ritueel slachten had hij de bijl gezet aan de wortels van het jodendom. En alle positieve geluiden die de partijleider van de PVV over Israël had afgegeven, konden David maar weinig bekoren. Hij geloofde niet dat Wilders het oprecht goed voorhad met de joden en met Israël. 'Let maar op; zei David, 'stralcs gaan ze ook aan de mannenbesnijdenis komen: Hij keek mij vragend aan. Het uitblijven van bijvalsverklaringen bij het 'gescheiden begraven' had hij terecht geduid als gebrek aan instemmingvan mijn kant. 'Wat ik zo interessant vind, David; zei ik opnieuw allervriendelijkst onze gastvrouw toeknilckend, 'is dat je als atheïst allemaal dit soort standpunten inneemt. Ik heb eigenlijk twee vragen. De eerste is of het zo belangrijk is dat de groep als groep overleeft. De tweede is of alle middelen daarvoor geoorloofd zijn. Om met de eerste te beginnen: natuurlijk heb je ge-
18
I Bij de beesten aU25x20Ö 15-03-13 10:10 ~19
lijk dat talloze volkeren niet meer bestaan. De Moabieten, de Maleldeten, de Filistijnen en al die andere volleeren die in de Bijbel worden genoemd, bestaan niet meer. Maar is dat nu erg?' Ik begreep wel dat ik mij hiermee op gevaarlijk terrein begaf, want in een context die iets minder beleefd en vriendelijk is dan het avondje bij onze vrienden, kan zo'n opmerking al snel worden geduid als een oproep tot 'culturele genocide: Maar toch, bedacht ik, hoe belangrijkis het nu eigenlijk dat een volk, als volk, overleeft? Als hetwerkelijk zo belangrijkis dat elk volk als etnische eenheid overleeft, dan zouden we moeten constateren dat de Moabieten en Malekieten een strategische fout hebben gemaakt. Zij hadden ook die culturele eigenaardigheden moeten ontwilckelen op het terrein van spijsgewoonten, gescheiden begraven en het aanbrengen van onmogelijk te verwijderen merktekenen op hun kinderen om de groep bij elkaar te houden. Zou dat niet de consequentie zijn? Als je de joden zou moeten prijzen dat zij dat hebben gedaan, zou je dan de andere volkeren ook niet moeten laken dat zij dit hebben nagelaten? Deze conclusie leek mij onvermijdelijk, maar tevens was het ook ongerijmd. Ik vind dat een individu de drager is van een onvervreemdbare waardigheid, beheptmet rechten die niemandmag schenden. Maar geldt voor een volk hetzelfde? De Europeanen hadden de Indianen niet mogen uitmoorden. En de Spanjaarden hadden de cultuur van de Azteken ook niet mogen vernietigen. Je mag ook niet, zoals de Taliban deed met de Boeddhabeelden, het cultureel erfgoed van een andere cultuur vernietigen.2 Maar was het probleem hier niet dat geweld werd gebruikt? Dat mensen werden vermoord en kunstuitingen vernietigd? Dat land werd geroofd? En bovendien: is elke manier (hier komt het tweede punt) om een volk als eenheid te continueren moreel acceptabel? Stel nu eens dat vvn'ers op de achtste dag van de geboorte vanhunkinderen op de arm of het voorhoofd vanhunkind zoudenlaten tatoeëren: VVD, of: RUT-
19
I Bij de beesten au 25x200 15-03-13 10:10 ~0
TE vooRUIT. Dan zou dat ongetwijfeld de groepscohesie binnen de VVD ers bevorderen, maar het bleeflaakbaar, toch? En stel nu eens dat die vvD'ers die een dergelijke praktijk zouden hooghouden dat zouden doen door zich erop te beroepen dat zij als ouders het onvervreemdbare recht hebben hun ldnderen op te voeden in de ideologie van hun keuze? Dat de staat zich hiermee niet heeft te bemoeien? Dat het 'liberaal' is de vvD'ersniet te storen in het doorgeven van hun 'spiritueel kapitaal' aanhunldnderen? 3 'De VVD is geen godsdienst; een ideologie is geen godsdienst; vond David. Ik vergeleek appels met peren. Maar ik vond weer dat we hier bij de kern van de zaak aankwamen: waarom zou een godsdienstige overtuiging een speciale bescherming genieten die een ideologische overtuiging ontbeert? Ik vertelde David ook dat ik net een artike.l had geschreven waarin ik had geprobeerd te betogen dat juristen niet alles als vallend onder de godsdienstvrijheidkunnen erkennen wat gelovigen als essentieel voor hun geloof ervaren.4 'Vind je het leuk als we nog even een verhaal uit de Hebreeuwse bijbel analyseren over Abraham en Izaak?' vroeg ik hem. ~an de hand van een paar voorbeelden kan ik namelijk mijn punt- dat niet alles onder de vrijheid van godsdienst kan vallen- misschien illustreren. Maar ik wil je oöknietvervelen met mijn hesehouwingen als amateur-exegeet: David vond het interessant, verzekerde hij mij. Hij was niet lichtgeraakt. We zouden alles kunnen bespreken. En zo bespraken we de casus Abraham en Izaak. Abraham kreeg van God de opdracht zijn zoon Izaak te offeren en daartoe was hij bereid. Het offer behoefde uiteindelijk niet te worden gebracht, maar de bereidheid van Abraham om zijn zoon op het bevel van God te doden, werd door God wel uitvoerig geprezen (Genesis 22). Nu is mijn vraag: stel nu eens dat een sekte vandaag de dag kinderoffers zou willen brengen om hun opperste
lO
I Bij de beesten af_125x200 15-03-13 10:10 ~1
loyaliteit aan God te betuigen. Dat zouden· we toch moreel moeten verwerpen en juridisch verbieden, is het niet, David? Dat was hij met mij eens. Ik veridaarde vervolgens dat dit bewees dat wij tegenwoordig niet meer als 'godsdienstige geboden' kunnen erkennen wat eens als opperste vroomheid werd gezien. Dit nogal krasse voorbeeld valt met vele andere voorbeelden aan te vullen. Paus Urbanus n (c. 1042-1099) riep op 2 7 november 109 5 tot een kruistocht op. 5 Dat werd in zijn tijd als uiterst vroom en godsdienstig beschouwd. 6 Maar een hedendaags politiek leider die tot een heilige oorlog zou oproepen, zou worden gezien als een soort Bin Laden en niet als een vrome figuur/ Ookwerden religieuze bezwaren aangevoerd tegen narcose bij vrouwen voor een operatie. 8 Immers 'in smart' zou zij kinderen baren. 9 En wat te denken van de religieuze bezwaren tegen inenting tegen polio? 10 'Er zijngrenzen aan de godsdienstvrijheid; verklaarde David. Maar ik zei dat het volgens mij dieper zit: 'Er zijn grenzen aan wat wij als "religieus" kunnen erkennen: 'Je wilt toch niet zeggen dat jij het recht hebt om aan te geven wat de joden als behorend tothun godsdienstmoeten zien?' vroeg David. 'Wat mensen als behorend tot hun godsdienst willen zien mogen zij zelfweten, maar wat als "juridisch beschermde godsdienst" kan worden geaccepteerd binnen de rechtsorde, ja, daarover ga ik, maar ook jij - dat is het terrein van de rechtsorde; vond il<. Ik geloof namelijk dat wat als vallend onder de godsdienstvrijheid kan worden geaccepteerd, moet voldoen aan bepaalde morele normen. Martelen, oorlog voeren, niet inenten, offeren - het zijn misschien allemaal pralctijken die ooit wel als onderdeel van een godsdienst of als godsdienstige pralctijk werden gezien, maar die we tegenwoordig eenvoudigweg niet meer als zodanig kunnen erkennen. 'Maar wat dan als dat betekent dat de joden zouden verdwijnen, zoals de Moabieten, de Ammonieten en de Malekieten zijn verdwenen?' vroeg David nog een keer.
21
I Bij de beesten af_125x200 15-03-13 10:10 ~2
'Ik kan niet accepteren dat de joden alleen kunnen vooitbe~ staan door bepaalde immorele praktijken te cultiveren. Niet het "voortbestaan'' moet de norm zijn, maar moreel handelen. Je kan toch niet de Moabieten en Malekieten laten uitsterven, omdat zij moreel verantwoordhebben gehandeld?' Onze gastvrouw keek nog even of het allemaal wel goed ging. Maar het ging opperbest, verklaarden David en ik eendrachtig. 'Maar dan zal je ook wel tegen onverdoofd ritueel slachten zijn; zei David. Hij begon de zaak nu echt zorgwekkend te vinden. 'Ja, dan ben je het waarschijnlijk ook wel eens met Marianne Thieme .. .'Ik knikte: 'Ja David, datvrees ik wel: We waren aangekomen bij een tweede politieke partij waarmee David enige moeite had (zij hetminder dan met de PVV, zo bleek). 'Maar neem me nou niet kwalijk; zei David. 'Een me.ns is een mens en een dier is een dier. Ikken maar één cultuurwaarin dat verschil tussen mens en dier niet werd gehanteerd, en datwas nazi-Duitsland. Daar zag men de mensen als gelijk aan de dieren: Als hij moest kiezen, zei David, tussen de godsdienstvrijheid van mensen en veertig seconden lijden voor een dier (de veertig seconden stress en lijden bij de onverdoofde slacht) dan wisthij wel wathij zoukiezen. Onze gastvrouw schonk nog eens bij. 'Dat zijn wel veertig seconden te veel, David; veridaarde ze schalks. 'En godsdienstvrijheid is er pas als er eerst is vastgesteld dat het gebod een godsdienstige basis heeft; voegde ik er monter aan toe. 'Natuurlijk is het godsdienstig. Wat wil je nog meer? Duizenden jaren is dat gezien als de essentie van het joodse geloof; zei David. Maar mij kon dat niet erg overtuigen, want het geloof in het voorgeborchte (een toestand tussen hemel en vagevuur, ook wel de 'rand van de hel' genoemd) mag dan eeuwenlang zijn gekoesterd door de kerk, op 21 april2007 heeft paus Benedictus xvr het voor ongedoopte dode kinderen achter-
22
IBij de beesten af_125x200
15-03-13 10:1 0 ~3
haald verklaard. Alle religieuze leerstukleen stonden wat mij betreft ter discussie: van de onbevlekte ontvangenis tot aan het voorgeborchte. David herhaalde weer zijn argument dat dankzij de onverzettelijke houding tegenover de drie pijlers van het jodendom, zij het lot van de Ammonieten en Moabieten hadden kunnen weerstaan. Alleen daarom zou het jodendom niet hetzelfde lot beschoren zijn als het katholicisme. En ik herhaalde dat, wanneer een volkmet immorele praktijken demoderniteit buiten de deur zou kunnen houden, die praktijken daarmee niet moreel zouden worden gerechtvaardigd. Het was toch ook vooruitgang dat de kerk de inquisitie heeft afgeschaft? Stel nu eens dat de katholieken dat hadden afgehouden met het argument dat instandhouding van dat instituut zo goed zou zijn voor de cohesie van het katholiek geloof (wat niet eens een onverdedigbaar standpunt is)? Bovendien herinnerde ik David eraan dat ik betwijfel of die drie pijlers van het rabbinale j~dendom wel de essentie van het joods~ geloof aangeven. Waarom niet Rabbi Rillel (c. 6o v.o.j.-10 n.o.j.) nagevolgd? Hij zei:
Ihe essence ofTorah was the disciplined refusal to inflict pa in on another human being. Everything else in the scriptures was merely 'commentary', a gloss on the Golden Rule.ll Op weg naar huis spraken Carla en ik nog even verder over de interessante avond. Geen ruzie. We namen vrolijk afscheid. Ik had mij niet verveeld en David ook niet, geloof ik. In de auto naar huis probeerde ik een kleine rangorde op te stellen in die drie pijlers van het joodse geloof, zoals die door David werden geproclameerd (en de facto door Rabbi Rillel weer tegengesproken): gescheiden begraven, het besnijden van de jongens en onverdoofd slachten. Het gescheiden begraven was misschien het minst moreel problematisch. Het was meer de sym-
23
I Bij de beesten af_ 125x200 15-03-13 10:1 0 ~4
boliek die mij daarin tegenstorrd dan dat daarmee direct de belangen van mensen werden geschaad: zelfs tot in de dood je willen afzonderen van anderen. Maar goed, als mensen daar zelfstandigvoor zouden kiezen- het zij zo. Met de twee andere onderdelen lag het anders. Besneden jongetjes krijgen later een 'stem'. Zij kunnen opkomen voor hun belangen en kunnen gaan protesteren tegen wathun ouders gedaan hebben. Dieren kunnen dat niet. Daarom is het van belang dat sommige mensen die dieren een stem geven. Een menselijk dier heeft niet het morele recht om een ander dier, het niet menselijke dier, te laten lijden voor de religieuze overtuiging van het menselijke dier. Een van de redacteuren van dit boek, Bastiaan Rijpkema, zei het korter en bondiger tijdens een gesprek dat ik met hem had: 'Dat dier is toch niet religieus?' En zo is het maar net. Wanneer David moet worden geopereerd en hij wil geen narcose om religieuze redenen -laat hem zijn gang gaan. Wanneer hij zich niet willaten vaccineren tegen een ziekte die om zich heen grijpt, laten we zijn keuze respecteren. Maar als hij zijn hond willaten opereren dan mag hij niet op grond van zijn eigen religieuze overtuiging aan die hond een narcose onthouden. En wanneer David dat zelf niet inziet, dan zal de overheid als de hoedster van het algemeen belang de zwakkeren in deze maatschappij moeten beschermen tegen de godsdienstigheid van David..
lG
