Wandelnetwerk Hart van Zeeland van 9 tot 40 km
Hollestellepad, Hogepad en ommetjes Kloetinge ¤ 2,50
G WE SE RF SLU
S WE
TH
Legenda
HET SAS
NDIJK AVE aa l ve nk an
43
Ha
AV STH OO
Wandelknooppunt
ENDIJK
Hoge Pad Hollestellepad
Oosterschelde
,1
Ommetje Kloetinge © 2014 AnyWay Productions 0113-556088
EG OIW KO
K OUDE ZEEDIJ
1)
KW
EG
0,3
83
U
ZO
ND
IJK
DIJK
EG ISW RU
DIJKSE
K
Wemeldinge
80
B
G WE RUIS
1,8
92 91
EG
KATTEN
2)
G ISWE
KE
E RU
NI
W TE
OUD
ON
0,6
7)
3)
81 EG
Kattendijke M
LDIJ
KO
2,5
0,4
84
O
1,2
ZE
STE
EG
W
TS
I KU
EG W RE KU
IJK
ED
E UD
N RLAA
W
8)
ID ZU
0,9
OE
W EM EL DI NG SE
1,9 JA N
S-
LUR PSE WE G
PA D
WEMEL DING SE
SI
K
NO OR DW EG
Kape EG
TW
POS
1,4
EN TEK
GO
VERL
PATIJ
F r a ns e Militaire B egr a a f pl a a t s
Kapelle
LM E ET
TH
T
POS
WE E
O N
OR DW EG
EG W
CH
ST
JA
EG DW N ZA
AT
0,4
WEGELIN G
M
21
20
KAP ELS EW EG EG ENW BRAANJ OO
W EG EL IN G
N670
ST OO WEG LEN MO
0,3
12)
1,1
Waanskinderen
ITE
RS-
GRIND WEG
NO OR DE IND E
0,3
EG
G
EW
WE
LS
NHOEKSE NJE AA WEGELING BR
KU
KL AP WE G
AS
PE
0,3
JK
PL
11
KA
Bewesten Yerseke
N T
13)
0,6
G
12
DI
PAD
33
D PA GE HO
JAN DOMMISSE
0,9
HOGE
JE EG EW
13
10)
EZ
EG
0,8
0,3
WE
11)
22
EG DEW BRE
13H
14)
10
0,3
EWEG NS
17
PAT IJN
14
Watering
2,7
JE EG
BI
0,7
BREDEW
Kloetinge
TE RV AT E
9) W PE M LA
Polder De Breede
EG
15 0,3
0,5
OUDE POLDERWEG
DE AANWAS
MONNIKENDIJK
23
4)
G
DANIËLSW
1,1
0,6
3,7
EGELIN
ANSW
POTM
ON N IK EN
1,1
75
5)
6)
WEG NEE MAN
ORANJEWEG
EG EW ED BR
MEET HOGE
18
3)
SWEG
EMAN
LIND
UISWEG
70
EG BREDEW
7
90
WH AU BL
GOES
ST E LLEWEG
POLDER SEWEG
82
JE
ZA ND W EG
KA PE LSEWEG
0,3
K
G WE SE IJK ND TE T A
Praktische informatie Deze wandelroutes zijn samengesteld op basis van de knooppunten van het wandelroutenetwerk Hart van Zeeland. Op de kaart in deze brochure staan alleen de themaroutes met bijbehorende knooppunten aangegeven. Complete overzichtskaarten van het wandelroutenetwerk zijn verkrijgbaar via de VVV’s in Zeeland. De paden van het wandelroutenetwerk zijn zorgvuldig geselecteerd op basis van verschillende criteria. De plaatsen waar de paden en wegen elkaar kruisen zijn knooppunten. Elk knooppunt heeft een nummer. Zo stippel je gemakkelijk je eigen wandelroute uit. De aanduidingen onderweg doen de rest. Op kruisingen, splitsingen en afslagen staan bordjes met daarop richtingspijlen.
Hollestellepad Het Hollestellepad voert de wandelaar door het gebied tussen Kloetinge, Kattendijke en Wemeldinge. Het is een rondwandeling van ca. 20 km vanaf de zeedijk bij Kattendijke en is onderdeel van het wandelnetwerk Hart van Zeeland. Bij het start- en eindpunt is via het Personeelspad verbinding naar Wilhelminadorp. Bij Wemeldinge raakt de route in de buurt van de Maartenskerk bijna aan het Hogepad. Het Hollestellepad gaat door voormalig poelgebied. Het is langer buitendijks gebleven dan omringende gebieden. Na een grote overstroming in 1134 werd op een kreekrug die globaal van Wemeldinge via Kapelle naar Kloetinge liep een dijk aangelegd (het Hogepad) die het gebied ten zuiden daarvan beschermde, maar Kattendijke buitendijkte. Het gebied werd decennialang aan zijn lot overgelaten. Het kon wel worden begraasd, want er waren enkele hollestelles waar het vee zoet water kon drinken en zich bij hoge vloed in veiligheid kon brengen. Eind 12e begin 13e eeuw legden Vlaamse monniken een dijk aan die het gebied veiliger maakte. Wellicht uit dankbaarheid is die naar hen genoemd: de Monnikendijk.
3) Hollestelle of koeiepit? 1) Voormalige spuikom
Een prachtig hollebolleweitje dat ontsnapt is aan de herverkaveling in de jaren ‘70. De veedrinkput heeft wel iets weg van een hollestelle, maar is waarschijnlijk na de bedijking van de Oude Polder uitgegraven.
Eeuwenlang is op deze plaats afgewaterd op de Oosterschelde. In 1883 werd in een elegante kronkel in de zeedijk een stoomgemaal gebouwd. Later kwam er een dieselmotor en werd de schoorsteen afgebroken. Nog in 1965 kwam er een elektromotor bij om de capaciteit te vergroten. In 1980 is het afgebroken: de nieuwe zeedijk moest er op deltahoogte en –sterkte overheen. Deze kleine spuikom is het restant van een ooit veel grotere.
2) Hollestelle Een stelle is een door mensen opgeworpen vluchtplaats bij hoog water. Veel wegen, dijken, boerderijen en families in de omgeving zijn ernaar vernoemd: Steldijk, Stelleweg, Klein Stelle, Stelleplas, Van Stel, Van der Stel.
4) De Merkendijk
Een hollestelle is een uitgeholde stelle om regenwater in op te vangen, omkranst door de uitgegraven grond. Bij hoge vloed kon het vee zich erop terugtrekken en had dan toch zoet drinkwater ter beschikking. Hollestelles dateren uit de 10e eeuw of eerder. Ze waren alleen in buitendijks gebied noodzakelijk. Ook is Hollestelle een lokale familienaam.
Op de plek waar de Oude Polderweg Aanwas wordt genoemd, lag ooit een dijk die de Wemeldinge- of Oude Polder bedijkte. De Merkendijk, nu niets meer van te zien, liep zuid-noord vanaf het Hogepad in de richting van de huidige zeedijk. Aanwas duidt op verlenging van de Oude Polderweg over nieuw (aangeslibd of bedijkt) land.
5) De Monnikendijk De Monnikendijk is eind 12e eeuw door monniken aangelegd om het poelgebied te ontginnen, nieuwe polders te maken en het gebied te beschermen tegen nieuwe inbraken van de Wijtvliet. Ze werkten vanuit een monasterium waar nu de boerderij Monnikenhof staat, op een lichte verhoging in het landschap, vanaf De Aanwas zichtbaar in zuidwestelijke richting.
6) Het Spoorhuis Voormalig station Kattendijke aan de spoorlijn Goes – Wemeldinge. De lijn opende in 1927, bedoeld voor personen- en goederenvervoer. De reiziger kon instappen in Goes, Kattendijke en Wemeldinge. Er waren ook nog vijf halteplaatsen waar alleen goederen konden worden gelost en geladen. Personenvervoer bleek al snel onrendabel, het goederenvervoer rendeerde redelijk. In 1942 is de lijn door de Duitse bezetter opgebroken: rails en bielzen waren nodig aan het oostfront.
Hogepad Het Hogepad is een wandelroute in lijn van ca. 7 km die voert van Wemeldinge naar Kloetinge. Het pad kan in beide richtingen worden gelopen. Het maakt deel uit van het wandelnetwerk Hart van Zeeland en is dus makkelijk te verbinden met wandelroutes in en om Wemeldinge, Kapelle, Kattendijke en Kloetinge. De genummerde aandachtspunten worden aangegeven in de looprichting Wemeldinge – Kloetinge. Deze wandeling is een benadering van een eeuwenoud pad dat ooit als waterkerende dijk is aangelegd. Na een zware overstroming in 1134 legde men een beschermende dijk aan op een bestaande kreekrug. Die liep globaal van Wemeldinge via de noordkant van Kapelle naar Kloetinge. Daar sloot de dijk aan op een verdedigingsdijk naar Goes, ’s-Heer Hendrikskinderen en ’s-Heer Arendskerke. Hier en daar bestaan nog stukken van die oude dijk: door de stad Goes en ten westen ervan is het oude tracé nog vrij goed te volgen. Tussen Wemeldinge en Kloetinge is er door ruilverkaveling, dorpsuitbreiding en wegenaanleg veel verdwenen, maar ook hier zijn er toch wel degelijk sporen van te zien. De uitgezette wandelroute probeert zo dicht mogelijk bij de oorspronkelijke loop van de dijk te blijven, maar moet natuurlijk genoegen nemen met wat nu bewandelbaar is.
8) Start- en eindpunt Maartenskerk Wemeldinge
7) De Wijtvliet Laatste overblijfsel van de ooit veel grotere inbraakkreek die ontstond bij de watersnood van 1134. Deze kreekrest wordt ook wel Dee genoemd, een samentrekking van De Ee. Wie spreekt van De Dee gebruikt het lidwoord twee keer. De Wijtvliet werd eerst getemd door aanleg van de Monnikendijk. Zo kon het gebied ten oosten ervan beschermd en ontgonnen worden. Later werd hij afgedamd door aanleg van de Kattendijksedijk.
De kerk ligt buiten het dorp. Dat komt doordat het dorp zich in de loop van de tijd verplaatst heeft in de richting van de Oosterschelde en het kanaal. Er stond hier wellicht al in de 9e eeuw een houten kerkje. Dat is later in fases herbouwd: de toren is van ca. 1350, het schip van ca. 1400, het koor is er omstreeks 1425 tegenaan gebouwd en ten slotte 100 jaar daarna nog een zuidbeuk.
62 62H
Wilhelminadorp Halverwege het Lampewegje
staat in de toegang tot een boomgaard een markante 0,7 POLDERWEG boom: een es. Misschien is 63 1,6 hij ooit geplant als grensboom, zoals elders op Zuid-Beveland de linde, Het Goese maar nu is niet meer teMeer zien IJK W WE U A BL welke91grens hij gemarkeerd kan hebben. Langs de akkerrand tussen Lampewegje en Hoge Pad liggen een paar 2,oude 0 weitjes die aan de 93 ,6 3 herverkaveling van de jaren ’70 ontkomen zijn. Het zijn miniatuurtjes van het cultuurlandschap zoals dat ooit hier was.
KR
UK
WE G
14) Start- en eindpunt Noordeinde Kloetinge
SE GOE
0,1
0,3
0,2
ORA NJE WEG BU YS ST BA RA LLO AT T-
RING BAAN WEST
0,4
RINGB A
AN
1,5
PE
LS
EW
EG
O N
ST OO EG W
OR D
54
WELH
1
B
0,
VERLORENWEG
Abbekinderen
C DU VIA
GR
JA CH TH OE K
Kloetinge is een van de oudste dorpen van Zuid-Beveland. In de tiende of vroege elfde eeuw is er al bewoning. Het ligt wat verhoogd op een 1,4 kreekrug die nog is opgehoogd met grote hoeveelheden mest. Nu nog lopen straten vanaf het Geertesplein duidelijk omlaag. Aan de WEG AND SEZ DER
NANSEN
21
EKIN
‘S-GRAV ENPOLD ERSEW EG
Ring
GOES
1,1
KAP E Waanskinderen LSEWEG EG W EN BRAANJ
Wandelknooppuntennetwerk verhard Hoge Pad
44 BAAN
KA
Legenda
Onverhard pad T S OO WEG N © 2014 AnyWay Productions 0113-556088 LE MO
22
0,9
JACHTHOEK
AN
0,3
ABB
BA
11
EG BREDEW
PAT IJN WE G
13
WEG PATIJN
N
2) 1) 4) 10 5) 12 3)0,3
EG DEW BRE
13H
1,0
SE
14
N670
EG ELW REP
ndelnetwerk ren in de Zak
AN
TE RV AT E
17
43
ANTHONY
Het Hogepad liep ooit aan de noordkant van Waanskinderen, vanwaar het dan afboog in de richting van Tervaeten. De wandelroute moet 1,7 noodgedwongen via het Moerwegje naar de Kapelseweg,33die van veel latere datum is. Waanskinderen lag in de middeleeuwen aan een weg 1,4 langs de schuitvaart van Kloetinge naar Kapelle. N
0,7
15 0,3
0,6
12) Waanskinderen
AAT TR RS KE K FO
Kloetinge 0,5
0,3
41
18
23
EG
DANIËLSW
1,1
0,6
0,8
0,3
2,1
35 vanuit een monasterium aangelegd door de monniken die werkten dat op een verhoging in het landschap was gebouwd (nu boerderij Monnikenhof, vanaf het Hoge Pad te zien in noordwestelijke FRUITLAANrichting).
A POTM
EWEG NS
30
1,1
75 ST E LLEWEG
26
70
EG BREDEW
1,4
1,3
ORANJEWEG
T OOS
NO OR DE IND E
Ha ven kan aal
HO UT KA DE
Ommetjes Kloetinge 1,2
0,6
MEET HOGE
renOok met het Hogepad als basis werd eind 12e eeuw de Monnikendijk
GWEG
IJK
DIJK
DIJKSE
KATTEN
71
73
AL TW ES
11) Monnikendijk
72
In Goes volgt het Hogepad globaal achtereenvolgens de Heer Elsdorpweg, Heernisseweg, Mattheus Smallegangesbuurt, ’s Heerhendrikskinderendijk.
W
A256
Z 0,4 E Tegenover de ingang van het Wesselopark loopt het HogepadUDverder O 84 over een smal paadje naar de Zomerweg. In de 2e helft van de 20e Kattendijk eeuw zijn er bij een dorpsuitbreiding wel een paar achtertuinen M ON NI 1,2 KE overheen gelegd, maar de richting is niettemin duidelijk. ND E RL AA E N M
1,0
Het weggetje door de boomgaarden is32een oorspronkelijk stuk van de 0,6 34 zeedijk die hier kort na 1134 is aangelegd. Het heet nog altijd Hogepad. 31 Ter hoogte van de bedrijfsgebouwen van het fruitteeltbedrijf is later in MIDDELBUR 1,8 1,2 STRAA GSE1,2 de 12e eeuw de MerkendijkT gelegd, in noordelijke richting. Die diende E Toen het gebied ten om de Wemeldinge- of Oude Polder te bedijken. westen daarvan ook langzamerhand drooggelegd was, is hij afgegraven.
0,8
JK
DI
EE
1,1
RINGBAAN
8
0,3
EG EW ED BR
94
83
0,9
WEST
1,3
WEG NEE MAN
10) Hogepad
Het Hogepad zal waarschijnlijk ergens bij Tervaeten de Tervaetenseweg G WE SE IJK hebben de Kloetingse byganck hebben Ddoor N 1,1 gekruist en vandaar dwars E TT KA gelopen in de richting van Goes. De byganck van Kloetinge is een historische ringweg, die nu gevormd wordt 2,4 door de Tervaetenseweg en KA PE LSEWEG het Noordeinde. JE
1,0
AN LA RA ST EL O TR
WEG DELTA
DORPVAN HOGEN LAAN
WESTHAVEN DIJK
DELTAWEG
OUDE VEERWEG
13) Tervaeten40
DIJ K
BRUGSTRAAT
WE STH AV EN DIJ K OO STH AV EN
OUDE VEERWEG
LANGEWEG
WILHELMINA
N256
9) Lampewegje
2,6
LANGEWEG
EG IW OO
0,4
5
noordkant van de Jachthuisstraat is zelfs wel een talud zichtbaar. Mogelijk duidt de naam van het dorp daar ook op: cloet of cloot betekent ‘bol’ of ‘iets ronds’. De uitgang –inge betekent ‘behorend tot’ of ‘van’. Het kan ook zijn dat iemand hier Kloet of Kloot heette en dat het dorp bij hem hoorde, van hem was. Nog steeds komen de familienamen Kloet en Kloot(e) op Zuid-Beveland voor. Het ambacht Kloetinge wordt al in 1216 voor het eerst genoemd. Het betrof een groot gebied: van de Kattendijksedijk in het noorden tot aan de Vier Linden bij ’s-Gravenpolder in het zuiden. Maar ook tot aan de stadswallen van Goes. Behalve het dorp hoorden er ook nog acht gehuchten tot het ambacht. Tervaeten en Waanskinderen bestaan nog steeds, De Groe en Abbekinderen nog een klein beetje, andere alleen nog als straat- of wijknaam van Goes: Heer Elsdorp, Mannee.
2) Marktveld Het Marktveld ligt om een waterpartij: de eeuwenoude vaete. Dit was vanouds de drinkplaats voor het vee, de wasplaats en de blusvijver. Aan weerszijden liggen drafbanen voor het ringrijden. De oostkant wordt gedomineerd door grote huizen op nr. 18 en 19. Daarachter ligt een fraaie bomentuin en een vliedberg. Toen het huis op nr. 20 nog pastorie was, is daar in 1817 Buys Ballot geboren. Zijn vader was een tijdje dominee in Kloetinge. Aan de zijgevel herinnert een plaquette aan deze illustere geboorte.
Het lange tijd veel kleinere Goes lag aan open water en kon zich ontwikkelen tot handelsstad, terwijl Kloetinge bleef wat het was: een flink dorp van boerenbedrijvigheid. In de loop van de 20e eeuw breidde Goes uit op grondgebied van Kloetinge. In 1970 ging Kloetinge bij een gemeentelijke herindeling uiteindelijk op in de gemeente Goes. Ook letterlijk waren ze toen al naar elkaar toegegroeid: de Goese bebouwing bereikte vooral ten zuiden van de spoorlijn de Kloetingse. Ten noorden van de spoorlijn is er nog steeds enige afstand.
1) Noordeinde
3) Geertesplein
Kloetinge heeft in de middeleeuwen waarschijnlijk wel een kasteel gehad, maar de locatie daarvan is niet duidelijk, misschien op de plek die Steenhof wordt genoemd. Waarschijnlijk behoorde het Hof Ravestein ertoe. In de 18e eeuw stond tussen het Hof Ravestein en het Hogepad, op het noort eijnde van desen dorpe, een groot woonhuis van de familie van Noorden dat Het Slodt werd genoemd. Het Noordeinde wordt ter hoogte van de ingang van het Wesselopark gekruist door het Hogepad dat in Kloetinge het Langedijkje of het Armendijkje werd genoemd. Dat er een Veerhuis was aan het Noordeinde geeft aan dat er ter plaatse een water was dat overgestoken moest worden, mogelijk een kleine kreek of een brede plek in de schuitvaart die ooit van Goes via Kloetinge naar Kapelle liep.
Op de plaats van Geestesplein 4 en 5 stond tot 1880 het ambachtsherenhuis. Dat was erg vervallen geraakt en uiteindelijk verkocht aan de kerk. Die liet er een nieuwe pastorie bouwen en ernaast was nog ruimte voor een nieuw gemeentehuis annex secretariswoning, met torentje. In 1964 betrok de gemeente ook de pastorie, maar dat duurde slechts tot de herindeling van 1970. Toen kwam de dienst Openbare Werken van Goes erin en sinds de jaren ’80 worden de ruimtes op de begane grond verhuurd als kantoor en die op de verdiepingen als woonappartementen.
De kerk en het omringende plein zijn genoemd naar Sint Gertrudis, die hier vooral in de elfde en twaalfde eeuw vereerd werd. In het volksdialect heette ze Sint Geerte. Ze werd aangeroepen bij overlast van ongedierte, bij koorts, krankzinnigheid en ter bezwering van de gevaren van het reizen. De kerk is tussen 1275 en 1480 in fasen gebouwd. De toren van 60 meter hoog stond aanvankelijk los van het schip. De tuin rond de kerk was vroeger de begraafplaats, maar sinds 1870 mag er niet meer begraven worden. In de tuin staat een enorme rode beuk die in het midden van de 19e eeuw geplant is.
uitstekend weerstaat. Het is de laatst overgeblevene van vier molens die het ambacht Kloetinge ooit telde: de Abbekinderse molen, de Westmolen, de Noordmolen en de molen op deze plaats heet vanouds de Oostmolen. Hij is dus ook de naamgever van de Oostmolenweg (richting spoorlijn) en het Oostmolenpark, een nieuwbouwwijk ten zuiden van het spoor.
De tekst in dit themaboekje is zorgvuldig samengesteld. Opmerkingen of suggesties? Laat het ons weten, wij stellen dit zeer op prijs.
4) Jachthuis Het Jachthuis van de ambachtsheren van Kloetinge is in 1871 gebouwd ter vervanging van het ambachtsherenhuis aan het Geertesplein. Het ontwerp in eclectische stijl voor ‘de jagerswoning op het buitengoed te Kloetinge’ is gemaakt door architect H.J. Hannink, dezelfde die een paar jaar later de nieuwe pastorie en het gemeentehuis aan het Geertesplein zou ontwerpen. Kloetinge kent al ambachtsheren en –vrouwen zolang het bestaat. In de veertiende eeuw waren er maar liefst 59, vanaf de zestiende eeuw is het hele ambacht steeds in een hand. Sinds 1842 is dat een hand van de familie Clotterbooke Patijn, die de ambachtsheerlijke rechten toen kocht uit de erfenis van de familie Van der Bilt.
Dit is een uitgave van VVV Zeeland Postbus 8 4357 ZG Domburg
[email protected] www.vvvzeeland.nl Colofon: Uitgave: VVV Zeeland Ontwerp: 10uur Druk en cartografie: AnyWay Productions, Hansweert Bronnen: Dr. C. Dekker: Zuid-Beveland; De historische geografie en de instellingen van een Zeeuws eiland in de Middeleeuwen; Assen, 1971 Allie Barth, Frank de Klerk, Arend van der Wel: Van Marktveld tot meestoof; Fietsen en wandelen door Kloetinge/Kattendijke/Goese Sas/Wilhelminadorp; Goes 2013 http://kloetinge.goesweb.net/historie-van-kloetinge.html Afbeeldingen: Marinus Vuijk, Bram le Clercq, Arthur Stijns, Frans Lankester en Stichting Landschapsbeheer Zeeland.
5) Molen De Kloetingse molen dateert van 1704. Het is een stellingmolen, gebouwd op een niet erg hoge ‘meulenberg’. Daar had zijn voorganger ook op gestaan, maar die was door de beruchte orkaan van 1703 omver geblazen. De toenmalige ambachtsheer liet vrijwel onmiddellijk daarna deze zeer stevige stenen molen bouwen die de elementen tot dusver
Europees Landbouwfonds voor Plattelandsontwikkeling: Europa investeert in zijn platteland
