HET KLIMAAT VERANDERT

Ithaka Science Center

HET KLIMAAT VERANDERT Een toekomst in energie

HANDLEIDING VOOR DOCENTEN www.myithaka.nl/climate

INHOUD: • Suggesties om optimaal voorbereid te komen •E ssentiële vragen voor leerling onderzoek • Strategieën voor lesgeven in de tentoonstelling • Activiteiten om het leren terug in het klaslokaal uit te breiden • Plattegrond van de tentoonstelling

De interactieve tentoonstelling ‘Het klimaat verandert: een toekomst in energie’ is afkomstig van het American Museum of Natural History in New York en uniek in Nederland. Een fascinerende ontdekkingsreis voor jong en oud over de oorzaken, gevolgen, kansen en risico’s van één van de grootste maatschappelijke kwesties van de 21e eeuw: klimaatverandering. Een reis die inspireert en fascineert. De tentoonstelling ‘Het klimaat verandert’ is van 7 december 2012 t/m 5 mei 2013 te bezichtigen bij Ithaka Science Center.

Openingstijden: Dinsdag t/m vrijdag: 09.30 – 17.30 uur Zaterdag & zondag: 10.00 – 18.00 uur Ithaka Science Center Raadhuislaan 11 5931 NR Venlo-Tegelen Tel: 077-3210101 Email: [email protected] Internet: www.myithaka.nl

Deze handleiding voor docenten is origineel ontwikkeld door het American Museum of Natural History en aangepast voor Ithaka Science Center.

INTRODUCTIE Welkom bij ‘Het klimaat verandert’ Ithaka Science Center presenteert de interactieve tentoonstelling ‘Het klimaat verandert – Een toekomst in energie’, ontwikkeld door het American Museum of Natural History in New York. In deze unieke tentoonstelling ontdekt de bezoeker de oorzaken, gevolgen, kansen en risico’s die klimaatverandering met zich meebrengt. Hoe kan het dat een auto een ijsbeer bedreigt? Wist u dat een gemiddeld Nederlands gezin bijna 8.000 kilo CO 2 per jaar produceert? Zijn de alternatieve energiebronnen daadwerkelijk het redmiddel? Bij Ithaka krijgen leerlingen antwoord op al hun vragen over klimaat. Door gebruik te maken van multimedia, ‘hands-on’ exhibits en tal van interactieve modellen en nog veel meer speel-, doe- en leeronderdelen staat het zelf ontdekken centraal. Speciaal voor leerlingen van alle leeftijden zijn er voldoende educatieve mogelijkheden rondom het thema klimaatverandering. Deze handleiding voor docenten zorgt ervoor dat u zich optimaal kunt voorbereiden op de tentoonstelling. En ook na uw bezoek kunt u het project nog verder uitbreiden. Voor meer lesmateriaal kunt u terecht op onze website: www.myithaka.nl/educatie

INHOUD Essentiële vragen

pagina 2

Kom voorbereid

pagina 3

Lesgeven in de tentoonstelling

pagina 4

Terug in het klaslokaal

pagina 6

Plattegrond van de tentoonstelling

pagina 7

Voor jullie bezoek (onderbouw, middenbouw PO)

pagina 8

Werkblad (onderbouw, middenbouw PO)

pagina 9

Voor jullie bezoek (bovenbouw PO, brugklas)

pagina 10

Werkblad (bovenbouw PO, brugklas)

pagina 11

Voor jullie bezoek (lagere klassen VO)

pagina 12

Werkblad (lagere klassen VO)

pagina 13

Antwoorden op de begeleidende vragen

pagina 14

Antwoorden op de leerling werkbladen

pagina 17

Verder ontdekken

pagina 20

Essentiële VRAGEN In deze tentoonstelling ontdekt u hoe het klimaat werkt, waarom de aarde opwarmt, wat de gevolgen kunnen zijn en hoe we deze het hoofd kunnen bieden. U kunt de essentiële vragen hieronder gebruiken om de thema’s van de tentoonstelling te koppelen aan uw curriculum. Wat is het klimaat?

Het klimaat is de langdurige staat waarin het weer verkeert: het typerende weer in een specifiek gebied gedurende een periode van jaren. De zon drijft het klimaat aan door de lucht, het land en de zee op te warmen. De oceanen en de atmosfeer transporteren die warmte van de tropen naar de polen. Op korte termijn creëert deze energieoverdracht het weer (zoals een tornado of een zonnige dag); op lange termijn creëert het ons klimaat (bijvoorbeeld warm bij de evenaar en koud aan de polen). De verdeling van landmassa, de hoeveelheid ijsbedekking en de aanwezigheid van leven spelen ook een belangrijke rol in het klimaat van de aarde.

Hoe kan klimaatverandering onze wereld beïnvloeden?

Alle levende dingen, van pinguïn tot palmboom, overleven alleen binnen een bepaalde set milieuvoorwaarden. Zelfs een kleine verandering kan de subtiele balans verstoren, waarin soorten samenleven. Verandering in de oceaanchemie kan de koraaldieren doden die de tropische riffen vormen. Deze verstoringen golven door het web dat alle levende dingen verbindt, waarbij de biodiversiteit van de aarde op eindeloze manieren wordt bedreigd. De stijging van de globale gemiddelde temperatuur kan ook extreme weersomstandigheden verergeren, zoals droogte en zware stormen.

Hoe verandert het klimaat?

In het verleden is de temperatuur op het aardoppervlak op een natuurlijke manier gedaald en gestegen. IJstijden wisselden zich af met kortere, warmere interglaciale periodes, zoals die waar we nu inzitten. De temperatuur bleef echter binnen grenzen die er voor zorgde dat leven zich kon ontwikkelen in een periode van meer dan 3 miljard jaar. Dat komt omdat gassen in de atmosfeer, bekend als broeikasgassen, warmte absorberen die uitgestraald wordt door de aarde. Zonder deze isolerende deken, zou het oppervlak van de aarde bevroren zijn. Als de concentratie van broeikasgassen in de atmosfeer toeneemt, wordt meer warmte vastgehouden en warmt de aarde op. Koolstofdioxide (CO 2) is het belangrijkste broeikasgas. Andere zijn waterdamp, methaan en distikstofoxide.

Hoe veroorzaken mensen de klimaatverandering op aarde?

In de afgelopen honderden jaren, zorgde menselijke activiteit ervoor dat de gemiddelde temperatuur op aarde stijgt. Vooral het verbranden van fossiele brandstoffen (steenkool, olie en aardgas) zorgt voor het vrijkomen van koolstof dat miljoenen jaren opgesloten heeft gezeten in het geologisch reservoir van de aarde. Het verbranden van steenkool om elektriciteit te genereren is de belangrijkste bron van CO2. Ontbossing speelt ook een rol: bomen halen CO2 uit de atmosfeer via fotosynthese. Als bomen verbranden wordt de koolstof binnenin snel omgezet in CO2. Sinds de Industriële Revolutie aan het einde van de 18e eeuw zijn concentraties van dit broeikasgas steeds sneller en hoger gestegen dan ieder ander moment in de afgelopen 850.000 jaar (en waarschijnlijk nog veel langer).

Hoe bestuderen we het globale klimaat? Het klimaat is enorm complex, wetenschappers moeten leren begrijpen hoe het systeem als geheel opereert. Observaties van hedendaagse temperaturen en concentraties van broeikasgassen gemeten door thermometers, zeeboeien en satellieten zijn essentieel. Wetenschappers bestuderen ook geologische opnamen – door informatie bij te houden in boomringen, koraalfossielen, gletsjer afzettingen, diepzee sediment en gletsjerijs – om te begrijpen hoe het klimaat is veranderd in het verleden. Computermodellen gebaseerd op al deze waarnemingen helpen hen te begrijpen wat de toekomst kan brengen.

Warmer zeewater kan stormen veel krachtiger maken.

Hoe kan klimaatverandering onze samenleving beïnvloeden?

Hoewel we technologie kunnen gebruiken om onze omgeving aan te passen, zijn mensen niet immuun voor de effecten van klimaatverandering. De samenleving kan een serieus risico lopen. Droogte kan bijvoorbeeld de landbouw verstoren, dat weer uithongering veroorzaakt. Stormvloed en een stijgende zeespiegel kunnen honderden miljoenen mensen die leven in kustgebieden dwingen om zich te verplaatsen. Veranderingen in temperatuur en de verdeling van neerslag kan leiden tot ziekteuitbraak. Sociale en economische opschuddingen van het type dat hele samenlevingen verstoort kunnen het gevolg zijn. We weten niet wat er gaat gebeuren, maar we hebben wel de macht om op te treden.

Wat kunnen we doen om klimaatverandering aan te pakken?

De beslissingen die we maken beïnvloeden het klimaat van de aarde. Deze beslissingen worden op alle niveaus genomen: door individuen, we kunnen minder energie verbruiken in onze huizen, scholen en werkplekken; recyclen en hergebruiken; lokale producten kopen; energie-efficiënte ‘groene’ gebouwen bouwen; minder autorijden; en het verminderen van ons energieverbruik op ontelbare andere manieren. Op grotere schaal, kunnen overheden de ontwikkeling van non-fossiele brandstoffen aanmoedigen, zoals zonne-, wind- en kernenergie; strategieën onderzoeken om CO 2 uit de atmosfeer te halen; en het ondersteunen van duurzame ontwikkeling. Hoewel er niet slechts één manier is om klimaatverandering aan te pakken, kunnen mensen en gemeenschappen samenwerken om de CO2emissies te verlagen. Niets doen is het meest risicovolle wat we kunnen doen.

Nuttige termen & concepten

Kom voorbereid

Aanpassing: de aanpassing van levende dingen aan om-

Bestudeer voor jullie bezoek de Essentiële Vragen om te zien hoe de educatieve thema’s van de tentoonstelling aansluiten op uw curriculum. Bekijk wat uw leerlingen zouden kunnen leren van ‘Het klimaat verandert’ en hoe ze terug in het klaslokaal verder kunnen leren.

koolstofcyclus: de constante beweging van koolstof door

Er zijn veel manier om de klimaattentoonstelling te ontdekken:

koolstofdioxide (CO2): een kleurloos, geurloos gas dat van

• U (en uw klassenbegeleiders) kunnen de sectie: Leren in de tentoonstelling uit deze handleiding gebruiken om u door de expositie te begeleiden.

gevingsomstandigheden. Menselijke aanpassing aan klimaatverandering omvat het veranderen van manieren waarop we gewassen kweken, huizen bouwen, energie verbruiken en natuurlijke hulpbronnen beheren. levende dingen, stenen, de oceanen en de atmosfeer. nature aanwezig is in de atmosfeer.

klimaat: het gemiddelde weer op lange termijn (meestal jaren) in een bepaald gebied.

klimaatmodellen: computerprogramma’s die wetenschap-

• U kunt werkbladen maken voor de leerlingen door gebruik te maken van de sectie: Leren in de tentoonstelling.

fossiele brandstoffen: steenkool, olie en aardgas dat

• Leerlingen kunnen een exemplaar gebruiken uit de bijgesloten Werkbladen voor scholieren terwijl ze zelfstandig de tentoonstelling ontdekken.

opwarming van de aarde: een toename in de gemiddelde

• U kunt een exemplaar van de Plattegrond van de tentoonstelling uitdelen aan begeleiders en/of studenten en ze hun eigen gang laten gaan.

pers in staat stellen om de vele factoren die aan het werk zijn in het klimaatsysteem van de aarde te onderzoeken.

gevormd is uit de overblijfselen van organismen die miljoenen jaren geleden leefden. temperatuur op het aardoppervlak, veroorzaakt door de ophoping van broeikasgassen in de atmosfeer.

broeikaseffect: het proces waarbij een atmosfeer een

• U kunt bij Ithaka ook kiezen voor een rondleiding door de tentoon stelling onder leiding van vakkundig personeel en enthousiaste vrijwilligers.

broeikasgassen: Gassen die globale temperaturen laten stij-

Naast de tentoonstelling ‘Het klimaat verandert’ kunt u ook de gekoppelde ‘Cradle to Cradle’-tentoonstelling bezichtigen met uw leerlingen. Kijk verderop in deze handleiding voor meer informatie.

planeet opwarmt. Dit vindt plaats als gassen zonlicht door de atmosfeer laten passeren, maar de warmte absorberen die terugstraalt vanaf het oppervlak. gen door straling te absorberen die uitgezonden wordt van het aardoppervlak. Koolstofdioxide is het belangrijkste broeikasgas met betrekking tot klimaatverandering. Andere broeikasgassen zijn waterdamp, methaan en distikstofoxide.

methaan (CH4): een kleurloos, geurloos, brandbaar gas ge-

produceerd door verschillende natuurlijke bronnen, waaronder micro-organismen, vee en termieten.

distikstofoxide (N2O): een kleurloos gas of een vloeistof

geproduceerd door de verbranding van een fossiele brandstof.

paleoklimaat: het klimaat uit het verleden, voordat mensen het begonnen op te meten en op te slaan.

parts per million (ppm): eenheid gebruikt om concentra-

ties spoorgas te meten. Waardes refereren aan de hoeveelheid gespecificeerde moleculen per 1 miljoen moleculen droge lucht.

permafrost: de permanent bevroren laag aarde onder het oppervlak in koude gebieden.

fotosynthese: het proces waarbij groene planten zonlicht

gebruiken om voedsel te maken uit CO2 en water. Bij fotosynthese komt zuurstof vrij in de atmosfeer.

ademhaling: Het proces binnenin levende cellen waarbij

CO2 en water vrijkomt als organische verbindingen reageren met zuurstof en worden afgebroken.

watercyclus: het circuleren van water door oceanen en meren, land, levende dieren en de atmosfeer.

waterdamp: de gasvorm van water weer: de staat van de atmosfeer op een bepaalde plaats en tijd.

MEER INFORMATIE? • Voor meer informatie over openingstijden, entreeprijzen, schoolreisjes, workshops en meer kunt u terecht op www.myithaka.nl • Voor meer informatie over de tentoonstelling kunt u terecht op www.myithaka.nl/climate • Voor aanvullend lesmateriaal kunt u terecht op www.myithaka.nl/educatie • Kijk ook eens op de speciale educatie website over klimaat van het American Museum of Natural History: amnh.org/education/climatechange

LESGEVEN in de tentoonstelling De klimaattentoonstelling gebruikt interactieve exhibits, modellen, multimedia en meer om alle leerstijlen te benutten. De acht genummerde gebieden komen overeen met de secties in de tentoonstelling en zijn tevens genummerd op de plattegrond. 3. Het verschil maken overzicht: Het besparen van energie is essentieel, en er zijn 1. Introductie dioxide (CO2) in de atmosfeer in de afgelopen 400 jaar in kaart. Het is gekoppeld aan de industriële activiteit en bevolkingsgroei.

veel manieren om daar individueel aan bij te dragen. Deze sectie beschrijft veranderingen die een verschil kunnen maken – als veel mensen handelen.

verkenning:

verkenning:

overzicht: Deze sectie brengt de sterke stijging van koolstof-

• G rafiek ‘400 jaar aan CO2’: Nodig studenten uit om koppelingen te maken tussen technologie, energieverbruik, wereldbevolking, de omvang van de wereldeconomie en de toename van het atmosferisch CO2-niveau sinds 1600. •S teenkoolmand, stoommachine, gloeilamp en computer: Scholieren kunnen deze objecten bestuderen en concluderen hoe technologische innovaties onze manier van leven hebben veranderd. Laat de leerlingen focussen op de stoommachine, die de Industriële Revolutie heeft gestart.

Begeleidende vragen: • Waarom stijgt de hoeveelheid CO2 in de atmosfeer? • Hoe worden verschillende machines aangedreven? • Hoe hebben verschillende op koolstof gebaseerde technologieën menselijke gemeenschappen beïnvloed?

• “ Wat kun jij doen?” muur: Nodig leerlingen uit om alle manieren te verkennen hoe individuen energie kunnen besparen en minder kunnen consumeren – thuis, op school en op het werk. • “ Oplossingen” digitale interactie: Scholieren kunnen de optelsom van het effect zien als een individuele actie door duizenden of miljoenen mensen wordt uitgevoerd. • “ De gebouwde omgeving” muur: Scholieren kunnen de energie-efficiënte componenten van een gebouw of een gemeenschap ontdekken. • “ Dagelijkse acties” muur: Help scholieren te bestuderen hoe energiebesparing en efficiëntie kunnen helpen CO2-emissies te verlagen. Help ze begrijpen dat individuele acties slechts een deel van de oplossing zijn.

begeleidende vragen:

2. Huidige klimaatverandering overzicht: Deze sectie legt uit hoe CO2 in de atmosfeer terecht komt door het verbranden van fossiele brandstoffen om energie op te wekken. En hoe dit er voor zorgt dat het klimaat van de aarde opwarmt.

•W at kun je doen om energie te besparen en de hoeveelheid CO2 in de atmosfeer te verminderen? •H oe kunnen jij en anderen samenwerken om het effect van jullie acties te vergroten?

4. Veranderende atmosfeer

verkenning:

overzicht: Deze sectie legt uit hoe wetenschappers weten dat

• ‘ Broeikaseffect’ muur: Nodig studenten uit om uit te zoeken hoe broeikasgassen onze planeet leefbaar houden.

de atmosfeer van de aarde aan het veranderen is, en enkele van de verwachte effecten.

•M odel van een ton steenkool: Scholieren kunnen de koppeling tussen energieverbruik (elektriciteit), het verbranden van steenkool en CO2-emissies ontdekken.

verkenning:

Begeleidende vragen:

•W eerrapporten & thermometer: Scholieren kunnen hulpmiddelen ontdekken die wetenschappers gebruiken om klimaat en weer te observeren.

• Hoe beïnvloeden broeikasgassen de atmosfeer van de aarde? • Welke menselijke activiteiten veroorzaken opwarming van de aarde? OLIE – als het geraffineerd wordt tot benzine en diesel – voorziet bijna alle auto’s en vrachtwagens ter wereld van energie.

• ‘ Weer vs. Klimaat’ muur: Vraag leerlingen naar het verschil tussen weer en klimaat via de foto’s en een vraag & antwoord.

• ‘ Luchttemperaturen stijgen’ grafiek en ijskernmodel: Leerlingen kunnen het bewijs voor stijgende temperaturen en CO2-emissies onderzoeken. • ‘ Ongelijkmatige opwarming’ hands-on interactive: Nodig scholieren uit om uit te zoeken waarom de aarde op de evenaar warmer is dan aan de polen. • ‘ Hoe klimaat werkt: atmosfeer’ globe: Leerlingen kunnen animaties kiezen over de rol van wolken en stormen.

Begeleidende vragen: • Wat is het verschil tussen weer en klimaat? • Wat zijn enkele manieren waarbij klimaatverandering het weer beïnvloedt? • Wat is het bewijs dat de atmosfeer van de aarde aan het veran deren is? •W at zijn enkele van de gevolgen van een opwarmende atmosfeer?

LESGEVEN in de tentoonstelling 5. Veranderend ijs

7. Veranderend land

overzicht: IJs is aan het smelten aan de polen, en gletsjers

overzicht: Deze sectie verkent het effect van klimaatveran-

krimpen. Deze sectie beschrijft de huidige en mogelijke toekomstige invloed op de wereld om ons heen.

dering op land. Droogtes en overstromingen worden steeds normaler, met consequenties voor ecosystemen en de menselijke samenleving.

verkenning: • ‘Overstroomde stad’ model: Leerlingen kunnen het effect van een stijgende zeespiegel op Manhattan zien. • Hersenkoraal: Nodig leerlingen uit om een zeefossiel te bestuderen, gevonden ver boven zeeniveau, als bewijs van klimaatverandering in het verleden. • “ Hoe klimaat werkt: Ijs” globe: Leerlingen kunnen kiezen uit animaties over zee-ijs en sneeuwbedekking gedurende de seizoenen. • I jsbeer diorama: Leerlingen kunnen ontdekken hoe leven op de Noordpool verstoord wordt. • ‘ Terugkaatsen’ hands-on interactive: Nodig leerlingen uit om te leren over het albedo effect.

begeleidende vragen:

verkenning: • ‘ Hoe klimaat werkt: Land’ globe: Leerlingen kunnen kiezen tussen animaties over hoe variaties in het klimaat de omstandigheden op land beïnvloeden. • ‘ Ecosystemen & klimaatverandering’ diorama’s: Leerlingen kunnen de vele manieren onderzoeken waarbij het opwarmende klimaat de biodiversiteit kan beïnvloeden. •B oomring voorbeelden & hands-on interactive: Nodig leerlingen uit om het vergrootglas te verschuiven om het bewijs van klimaatverandering in het verleden in de boomringen te ontdekken.

begeleidende vragen: •W aarom worden zowel droogtes als overstromingen steeds normaler? •W at zijn enkele manieren waarop klimaatverandering organismen beïnvloedt? De krimpende ijskap van de Noordpool dwingt sommige ijsberen om naar voedsel te zoeken vlakbij menselijke nederzettingen.

• Hoe zal smeltend ijs onze wereld beïnvloeden? • Welke rol spelen seizoensgebonden veranderingen in sneeuwen ijsbedekking in het klimaat van de aarde? • Waarom is de Noordpool zo gevoelig van klimaatverandering?

8. Een nieuwe energietoekomst overzicht: Deze sectie beschrijft de mogelijkheden om aan de wereldwijde, toenemende vraag naar energie tegemoet te komen, terwijl tegelijkertijd CO2-emissies worden verlaagd.

verkenning:

overzicht: De wereldzeeën spelen een vitale rol in het klimaat

•M uurpanelen en objecten over ‘schone’ energiebronnen die in de toekomstige behoefte kan voorzien: Leerlingen kunnen verschillende manieren ontdekken om elektriciteit op te wekken, waaronder zonne-, wind- en water-, kernen geothermische energie.

door het opslaan van warmte en koolstof. Deze sectie bespreekt de effecten van hogere CO2-niveaus en warmere temperaturen op zeesystemen.

•T heater: Leerlingen kunnen deze video bekijken om te ontdekken hoe experts denken over de kwestie van klimaatverandering.

verkenning:

• L aat je bericht achter: Moedig leerlingen aan om hun commentaar te geven op de problemen en uitdagingen van klimaatverandering.

6. Veranderende oceaan

• ‘ Hoe klimaat werkt: Oceaan’ globe: Leerlingen kunnen animaties kiezen waarbij de rol van de oceanen in het klimaatsysteem wordt getoond. •B oei en oceaan ‘glider’: Leerlingen kunnen de hulpmiddelen bestuderen die klimaatwetenschappers gebruiken om data uit de zee te verzamelen. •S edimentkern monster: Laat leerlingen nadenken over wat geologisch bewijs uit het verleden kan suggereren over toekomstige veranderingen. • ‘ Piepkleine zeeorganismen hebben een grote impact’ display: Leerlingen kunnen verkennen hoe micro-organismen de koolstofopname van de oceanen verandert.

begeleidende vragen: • Hoe bestuderen wetenschappers de temperatuur en chemische samenstelling van de zee? • Waarom zijn de oceanen zo belangrijk voor het klimaat van de aarde? • Hoe kunnen veranderende omstandigheden de zee-ecosystemen beïnvloeden?

begeleidende vragen: •W aarom is ‘schone’ elektriciteit essentieel voor het oplossen van klimaatverandering? • Wat denk je dat overheden, zoals die van ons, zouden moeten doen? Door panelen als deze te gebruiken kan zonneenergie worden opgevangen waardoor geen broeikasgassen worden geproduceerd.

terug in het KLASLOKAAL Bespreek de tentoonstelling

Activiteiten in het klaslokaal Energiebesparing: Laat studenten manieren opsommen, waarbij ze energie kunnen besparen

Gebruik deze startvragen om verder te bouwen op wat de leerlingen in het Science Center hebben geleerd:

en CO2-uitstoot verminderen. Zoek voor ideeën op het internet of doe de zuinigheidstest op: http://www.energiebespaarwijzer.nl. Laat leerlingen als uitbreiding brainstormen over manieren om hun klasgenoten, schoolkameraden, vrienden en familie ook te betrekken. Hoe kunnen leerlingen het programma promoten? (een campagne met flyers, posters, schoolpresentaties en/of brieven naar lokale politici en zakenmensen).

• Wat heb je geleerd over klimaatverandering dat je verbaasde?

Energiebesparing op School: Vraag leerlingen om te onderzoeken hoe de school energie verbruikt. Brainstorm over energiebesparende strategieën (bijv. switchen naar producten met energielabel, de thermostaat lager zetten in de winter en hoger in de zomer, carpoolen). Moedig ze aan om hun voorstellen te presenteren aan de directeur.

• Hoe beïnvloedt klimaatverandering de wereld om ons heen? • Hoe kan je leven veranderen als onze planeet opwarmt? • Wat heb je geleerd over ons energieverbruik? Hoe zou je leven eruit zien met minder elektriciteit? • Hoe beïnvloeden jouw acties ons energieverbruik? Wat kun je doen om energie te besparen en CO2emissies te verlagen?

Oplossingen bedenken: Beoordeel de verschillende energieoplossingen uit de tentoonstelling (www.myithaka.nl/climate). Wijs erop dat de vraag naar energie continu blijft stijgen en dat we meer ‘schone’ energie moeten produceren om aan de behoefte te voldoen en CO2-emissies te verlagen. Laat groepjes leerlingen brainstormen over innovaties – van ideeën tot uitvindingen en van individuele acties tot nationale initiatieven – die het energiedilemma kunnen aanpakken.

Online hulpmiddelen •K limaattentoonstelling www.myithaka.nl/climate Toegang tot klimaattentoonstelling tekst en beeldmateriaal voor of na u bezoek. •C limate Change tentoonstelling: amnh.org/education/climatechange Originele website van het American Museum of Natural History over de tentoonstelling. •K limaatverandering voor docenten: www.myithaka.nl/educatie Lesmateriaal, workshops, schoollidmaatschappen en meer met betrekking tot de klimaattentoonstelling.

Simpele handelingen, zoals overstappen naar spaarlampen, verminderen energieverbruik en CO2emissies.

• Cradle to Cradle: www.cradletocradle.nl Meer informatie over de aanvullende Cradle to Cradle expositie die aansluit op de tentoonstelling: ‘Het klimaat verandert’. •B ereken je verbruik: www.energiebespaarwijzer.nl Leerlingen kunnen online hun energieverbruik berekenen en krijgen tips hoe zij en hun ouders thuis energie kunnen besparen.

credits

Photo Credits

Climate Change is organized by the American Museum of Natural History, New York (www.amnh.org), in collaboration with the Abu Dhabi Authority for Culture & Heritage, United Arab Emirates; The Cleveland Museum of Natural History; The Field Museum, Chicago; Instituto Sangari, São Paulo, Brazil; Junta de Castilla y León, Spain; Korea Green Foundation, Seoul; Natural History Museum of Denmark, Copenhagen; Papalote Museo del Niño, Mexico City, Mexico; and Saint Louis Science Center. Climate Change: The Threat to Life and A New Energy Future Proudly presented by Major support has also been provided by

Cover: smokestack, © Ken W. Kiser; melting ice, courtesy of NASA’s Terra satellite, supplied by Ted Scambos, National Snow and Ice Data Center, University of Colorado, Boulder. Essential Questions: storm, courtesy of Earth Sciences and Image Analysis Laboratory, NASA Johnson Space Center, ISS007-E-10244_2. Come Prepared: mangrove, © NOAA. Teaching in the Exhibition: traffic, © Atwater Village Newbie/Flickr.com; polar bear, © Bryan & Cherry Alexander; house with solar panels, © Taggart Construction. Back in the Classroom: light bulb, © Armistead Booker. Map of the Exhibition: rough seas, © CORBIS. Connections to Other Museum Halls: Gottesman Hall of Planet Earth, © AMNH/Craig Chesek; Hall of North American Mammals, © AMNH/Denis Finnin.

Additional support for Climate Change and its related educational programming has been provided by Mary and David Solomon, the Betsy and Jesse Fink Foundation, the Linden Trust for Conservation, and the Red Crane Foundation.

© 2008 American Museum of Natural History. All rights reserved.

www.myithaka.nl/climate

HET KLIMAAT VERANDERT: Een nieuwe energietoekomst

PLATTEGROND van de tentoonstelling 7 4

3

6

5

2

8

1 begin

1. Introductie Deze sectie brengt de dramatische stijging van koolstofdioxide (CO¬2) in de atmosfeer tijdens de laatste 400 jaar in kaart en koppelt het aan industriële activiteit en bevolkingsgroei.

2. Huidige klimaatverandering

Deze sectie legt uit hoe de verbranding van fossiele brandstoffen om energie te produceren bijdraagt aan het vrijkomen van CO¬2¬ dat in de atmosfeer terecht komt, en hoe dit de opwarming van de aarde veroorzaakt.

3. Het verschil maken

Het besparen van energie is essentieel, en er zijn veel manieren voor individuen om het aan te pakken. Deze sectie beschrijft veranderingen die een verschil kunnen maken – als vele anderen ook handelen.

4. Veranderende atmosfeer

Deze sectie legt uit hoe wetenschappers weten dat de atmosfeer van de aarde aan het veranderen is, en enkele van de verwachte effecten.

einde

5. Veranderend ijs IJs smelt aan de polen en gletsjers krimpen. Deze sectie beschrijft de huidige en de mogelijke toekomstige invloed op de wereld om ons heen.

6. Veranderende oceaan De wereldzeeën spelen een vitale rol in het klimaat door het opslaan van warmte en koolstof. Deze sectie beschrijft de effecten van hogere CO2-niveaus en opwarmende temperaturen op zee- en oceaansystemen.

7. Veranderend land Deze sectie verkent de effecten van klimaatverandering op land. Droogtes en overstromingen kunnen steeds normaler worden, met gevolgen voor ecosystemen en de menselijke samenleving.

8. Een nieuwe energietoekomst

Deze sectie beschrijft de mogelijkheden om aan de wereldwijde, toenemende vraag naar energie tegemoet te komen, terwijl tegelijkertijd CO2-emissies worden verlaagd. (Deze sectie is te vinden op de bovenverdieping van Ithaka)


HET KLIMAAT VERANDERT: Een toekomst in energie

VOOR JULLIE BEZOEK

Onderbouw & middenbouw basisschool

Deze discussievragen en activiteiten zijn ontworpen om de interesse van de leerlingen in de tentoonstelling aan te wakkeren en hen voor te bereiden voor de concepten die ze tegen zullen komen.

Discussievragen

Activiteiten

WEER & KLIMAAT

ALBEDO EFFECT

• Hoe verandert de temperatuur waar wij wonen gedurende het jaar?

Doel: Leerlingen helpen begrijpen hoe de kleur van een oppervlak de

• Wat is je favoriete weer?

1. Vraag leerlingen het volgende: Zou je op een warme zomerdag liever een donker of een licht T-shirt dragen? Zou je op bloten voeten liever op een donkere weg lopen of op een lichte stoep?

• Ben je wel eens op bezoek geweest bij familie of vrienden die in een ander klimaat met ander weer wonen? Hoe zou jij je moeten aanpassen als je daar naartoe zou verhuizen?

ONS ENERGIEVERBRUIK • Hoeveel schakelaars heb je tussen wakker worden en thuis weggaan aan- en uitgeschakeld? • Op welke andere manieren heb je energie gebruikt vandaag?

absorptie van energie beïnvloedt. Werkwijze:

2. Verdeel de leerlingen in groepjes. Geef ieder groepje een vel wit papier, een vel donker papier, twee thermometers en een grafiek met temperatuur tegen de tijd. 3. L aat de groepjes de vellen papier bij een zonnig raam neerleggen of onder een bureaulamp, en plaats er een thermometer onder. Laat de groepjes om de minuut een temperatuurmeting doen en hun bevindingen in de grafiek noteren. 4. Laat de groepjes hun resultaten presenteren en vergelijken. 5. Vraag leerlingen het volgende: Als er steeds meer zee-ijs smelt, wordt het vervangen door donker zeewater, hoe kan de oppervlaktetemperatuur van de aarde stijgen?

VERGELIJK LOKAAL WEER & KLIMAAT Doel: Het begrijpen van het verschil tussen weer en klimaat.

Tip om het werkblad voor leerlingen te gebruiken Op de volgende pagina vindt u een werkblad dat leerlingen kunnen gebruiken om hen te helpen zelfstandig de klimaattentoonstelling te verkennen.

Werkwijze:

1. Verdeel vijf dagen lang kopieën van het weerbericht in de krant of laat leerlingen zelf een website over het weer bezoeken. 2. Vraag de leerlingen om iedere dag het volgende in een grafiek te noteren voor jullie plaats: • Dagelijkse hoge en lage temperaturen • Maximum en minimum temperaturen • Gemiddelde van de temperaturen 3. L aat leerlingen aan het einde van de week hun data analyseren en er over discussiëren. Help hen tot de conclusie komen dat dagelijkse en minimum en maximum temperaturen ons iets vertellen over het weer (de toestand van de atmosfeer op een bepaalde plaats of moment), terwijl de gemiddelde temperatuur het klimaat beschrijft (het typische weer in een gebied op langere termijn, van jaar tot jaar).



LEERLING WERKBLAD

Onderbouw en middenbouw basisschool

1. Onderzoek onze energiebronnen Zoek de stoommachine in de Introductie sectie. Hoe liet steenkool de stoommachine werken?

Zoek de gloeilamp. Beschrijf wat de uitvinding van de gloeilamp in 1882 te maken heeft met steenkool.

2. Onderzoek ons energieverbruik Zoek het grote steenkoolmodel in de sectie Huidige klimaatverandering. In het echt zou deze een ton wegen, 1.000 kilo! Als we het verbranden om elektriciteit op te wekken, kan het . . . ...

100-watt gloeilampen verlichten voor

. . . een koelkast . . . ongeveer

uur

uur van stroom voorzien.

kilo CO2 produceren.

3. Onderzoek weer en klimaat Zoek in de sectie Veranderende atmosfeer naar de ‘Weer vs. Klimaat’ muur. Wat is het verschil tussen weer en klimaat?

Beschrijf de hulpmiddelen die wetenschappers gebruiken om weer en klimaat te onderzoeken.

4. Wat kunnen wij doen? Verken de sectie Het verschil maken van de tentoonstelling. Noteer op de achterkant van dit werkblad sommige dingen die jij kan doen om energie te besparen en de CO2¬-uitstoot van jullie gezin te verminderen.


VOOR JULLIE BEZOEK


Bovenbouw basisschool en brugklas voortgezet onderwijs


Discussievragen WEER & KLIMAAT

Activiteiten CO2 -verwijdering

• Wat is het verschil tussen weer en klimaat?

Doel: De rol van planten in de koolstofcyclus leren begrijpen.

• Wat zijn enkele verhalen in het nieuws over klimaatverandering?

koolstofdioxide indicator, en een gewone waterplant om te laten zien hoe planten CO2 uit de atmosfeer van de aarde verwijderen. Leerlingen leren en bediscussiëren vervolgens de impact van ontbossing op klimaatverandering.

• Wat voor soort groente en fruit eet je? Waarom groeien deze wel op de ene plaats, maar niet op de andere? • Welke hulpmiddelen gebruiken we om weersomstandigheden te meten? • Waar zou je naar aanwijzingen zoeken over het klimaat in het verleden?

ONS ENERGIEVERBRUIK • Beschrijf op welke manieren je vandaag energie hebt verbruikt. • Maak een lijstje van de verschillende energiebronnen waaruit we elektriciteit maken in ons gebied. • Waar denk je dat de energie vandaag komt die ons huis en onze school verwarmt?

Werkwijze: In dit experiment gebruiken leerlingen hun adem, een

Download de activiteit in het Engels via: http://www.amnh.org/exhibitions/past-exhibitions/climate-change/for-educators/carbondioxide-removal

Wetenschapsberichten: Smeltend ijs, stijgende zeeën Doel: Te begrijpen hoe wetenschappers de wetenschappelijke methode gebruiken om de opwarming van de aarde te onderzoeken. Werkwijze: Leerlingen leren over de wetenschappelijke methode door discussies in de klas en een online video. De video toont wetenschappers die geologische opnamen bestuderen uit de gletsjers van Groenland en de versteende koraalriffen van Florida om zo de impact van smeltend ijs op de stijging van de zeespiegel te voorspellen. Engelse video en handleiding beschikbaar op: sciencebulletins.amnh.org. Klik voor de originele Engelse versie van het filmpje op de link: ‘EarthDocumentaries’ en zoek vervolgens ‘Melting Ice, Rising Seas’. Voor een handleiding over deze klassenactiviteit klikt u op de ‘Educator Resources’.

Tip om het werkblad voor leerlingen te gebruiken Op de volgende pagina vindt u een werkblad dat leerlingen kunnen gebruiken om hen te helpen zelfstandig de klimaattentoonstelling te verkennen. Voor opdrachten 1 en 2 kunt u leerlingen zelf laten kiezen welke gebieden ze willen onderzoeken. Of u kunt de klas opdelen in vier groepen en iedere groep een sectie toewijzen voor beide opdrachten.



LEERLING WERKBLAD

Bovenbouw basisschool en brugklas voortgezet onderwijs

1. Onderzoek het bewijs voor klimaatverandering Kies een sectie van de tentoonstelling voor je onderzoek: Veranderende atmosfeer

Veranderend ijs

Veranderende wereldzeeën

Veranderend land

Vind een bewijsstuk dat laat zien dat het klimaat van de aarde aan het veranderen is. Bewijsstukken kunnen monsters (zoals boomringen, ijskernen, hersenkoraal), grafieken en kaarten zijn. Gebruik de achterkant van dit blad om je antwoorden op de volgende vragen op te schrijven: • Wat is het bewijs? • Maak een schets en zet er beschrijvingen bij. • Hoe hebben wetenschappers dit bewijs verzameld? Welke hulpmiddelen zijn gebruikt? • Welke vraag over klimaatverandering helpt dit bewijs ons beantwoorden?

2. Onderzoek de consequenties van klimaatverandering Kies een sectie van de tentoonstelling voor je onderzoek: Veranderende atmosfeer

Veranderend ijs

Veranderende wereldzeeën

Veranderend land

Beschrijf een manier waarop klimaatverandering de menselijke samenleving bedreigt.

Kies een plant of een dier (inclusief de mens). Beschrijf hoe deze klimaatverandering heeft beïnvloedt of hoe deze beïnvloedt wordt door een opwarmende aarde.

3. Wat kunnen wij doen? Verken de sectie: Een verschil maken. Welke acties kunnen jouw school of gemeenschap ondernemen om


VOOR JULLIE BEZOEK


Voortgezet onderwijs


Discussievragen KLIMAATVERANDERING

Activiteiten Hoe broeikasgassen warmte absorberen

• Wat zijn enkele verhalen uit het nieuws over klimaatverandering?

Doel: Te begrijpen dat CO 2 warmte absorbeert in de atmosfeer.

• Welke omstandigheden – zoals de gemiddelde temperatuur en de hoeveelheid regenval – veranderen als het klimaat verandert?

hoe twee verschillende ‘atmosferen’ (één hoger in CO2) warmte vasthouden. Benodigde materialen zijn onder andere: potjes, thermometers, zuiveringszout, azijn, buizen en stoppers.

• Beschrijf hoe organismen kunnen reageren op deze veranderingen. • Hoe zou de stijging van de zeespiegel het gebied waar wij leven beïnvloeden? (bijv. huisvesting, transport)

ENERGIEVERBRUIK • Waar komt de energie die wij gebruiken vandaan? • Wat zijn enkele recente nieuwsverhalen over energieverbruik? – lokaal, nationaal of globaal?

Werkwijze: In dit experiment, vergelijken groepjes leerlingen

Download de activiteit via (Engels): http://www.amnh.org/exhibitions/past-exhibitions/climate-change/ for-educators/how-greenhouse-gases-absorb-heat

Wetenschapsberichten Doel: Om het huidige onderzoek over klimaatverandering te bestuderen. Werkwijze: Leerlingen kunnen kiezen uit een scala aan video’s, ‘interactives’ en essays die wetenschappelijk onderzoek over klimaatverandering beschrijven. Verhalen zijn onder andere: “Bio Snapshot: Climate Change Affects Ecosystems”, “Earth Feature: Melting Glaciers, Clues to Climate Change”, “Human Snapshot: Did Climate Change Guide Early Migrations?”, en “Earth Viz: Sea Ice 2000-2008”. Video’s, ‘Interactives’ en essays zijn beschikbaar via (Engels): sciencebulletins.amnh.org. Klik op de “Earth” tab aan de linkerkant van de website. Selecteer een video of een ‘interactive’ en druk op play. Hierbij vindt u ook aanvullende informatie over het onderwerp, zoals ‘interactives’, aanvullende data, hulpmiddelen voor docenten, etc.

Tip om het werkblad voor leerlingen te gebruiken Op de volgende pagina vindt u een werkblad dat leerlingen kunnen gebruiken om hen te helpen zelfstandig de klimaattentoonstelling te verkennen. Voordat u naar het museum komt, kunt u de leerlingen alvast voorbereiden door de verschillende secties van de tentoonstelling te introduceren en een plattegrond uit te delen.



LEERLING WERKBLAD

VOORTGEZET ONDERWIJS

1. Onderzoek hoe het klimaat werkt Vind het muurpaneel over het broeikaseffect in de sectie over de huidige klimaatverandering. Teken pijlen in het schema die de energiestroom laten zien.

Kies en bekijk bij iedere wereldbol een animatie. Schrijf je antwoord op onderstaande vragen op de achterkant van dit werkblad. • Beschrijf het fenomeen dat je ziet in de animatie. • Hoe is dit gekoppeld aan klimaatverandering?

troposfeer

• Veranderende atmosfeer • Veranderend ijs • Veranderende oceaan • Veranderend land

stratosfeer

Zoek vervolgens de geanimeerde wereldbollen in de volgende secties:

2. Wat kunnen wij doen? Verken de sectie: Een verschil maken. Welke acties kan jouw school of gemeenschap ondernemen om CO2 te verminderen?

3. Onderzoek energie oplossingen Ga naar de sectie over nieuwe energie op de tweede verdieping en onderzoek de verschillende ‘schone’ energiebronnen die kunnen voorzien in onze energiebehoefte in de toekomst. Schrijf je antwoord op onderstaande vragen op de achterkant van dit werkblad. • Waarom is ‘schone’ energie essentieel bij het oplossen van klimaatverandering? • Wat denk je dat onze overheid daaraan zou moeten doen?

‘Het klimaat verandert’ Docentenhandleiding Lesgeven in de tentoonstelling: Antwoorden op de begeleidende vragen Gebruik de begeleidende vragen in het hoofdstuk: Lesgeven in de tentoonstelling als een springplank voor een discussie die vele kanten op kan gaan. De antwoorden hieronder vatten de essentiële concepten van de tentoonstelling samen. Kijk voor meer informatie of amnh.org/climate (Engels) of myithaka.nl/climate (Nederlands).

1. Introductie Waarom stijgt de hoeveelheid CO2¬ in de atmosfeer? De hoeveelheden atmosferisch koolstofdioxide (CO¬2) stijgt voornamelijk doordat mensen fossiele brandstoffen verbranden in toenemende hoeveelheden – Iets waar veel koolstofdioxide bij vrijkomt. De toename begon toen steenkool langzaam hout ging vervangen als meest gangbare brandstof, en werd aangespoord door de uitvinding van de stoommachine. CO2-uitstoot is zelfs versneld de afgelopen 150 jaar door de commerciële productie van elektriciteit uit steenkool.

Hoe worden verschillende machines aangedreven? Machines worden aangedreven door verschillende soorten brandstof, waaronder olie (benzine en diesel daarbij ingegrepen), ethanol en elektriciteit. Onze wereld draait op elektriciteit en veel van die energie komt uit steenkool.

Hoe hebben verschillende op koolstof gebaseerde technologieën menselijke gemeenschappen beïnvloed? Technologieën die op koolstof zijn gebaseerd hebben onze levens enorm beïnvloedt. Arbeid die eerst door mensen werd uitgevoerd wordt nu door machines gedaan. Gebruik maken van elektriciteit voorziet in veilig, helder licht – en energie. Stoommachines dreven treinen en boten aan en op olie aangedreven auto’s en vliegtuigen vervoeren ons comfortabel rond de wereld. Elektronische apparaten, zoals pc’s en mobiele telefoons, hebben de manier waarop we werken en communiceren veranderd.

2. Huidige klimaatverandering Hoe beïnvloeden broeikasgassen de atmosfeer van de aarde? De atmosfeer is een transparante, beschermende deken die voldoende energie van de zon doorlaat om onze planeet op te warmen. Broeikasgassen in de atmosfeer – koolstofdioxide (CO2), waterdamp, methaan en distikstofoxide – houden een gedeelte van deze warmte vast. Zonder dit broeikaseffect zou het oppervlak van de aarde bevroren en waarschijnlijk levenloos zijn.

Welke menselijke activiteiten veroorzaken opwarming van de aarde? Menselijke activiteit, en met name het verbranden van fossiele brandstoffen, creëert broeikasgassen. Het verbranden van steenkool om elektriciteit op te wekken is de voornaamste bron van CO2; ontbossing speelt daarin ook een rol. Mensen halen koolstof – in de vorm van steenkool en olie – uit de lange termijn gesteente reservoirs waar het tientallen miljoenen jaren opgesloten heeft gezeten, en pompen het in het oppervlakte reservoir – de atmosfeer, oceanen en biosfeer. De toenemende hoeveelheid CO2 in de atmosfeer veroorzaakt dat en houdt meer warmte vast dan het aardoppervlak uitstraalt. causing it to absorb and hold more heat emitted by Earth’s surface.

‘Het klimaat verandert’ Docentenhandleiding


3. Het verschil maken Wat kun je doen om energie te besparen en de hoeveelheid CO2 in de atmosfeer te verminderen? Er zijn veel manieren om het energieverbruik van jou en je familie te verminderen. Switch naar spaarlampen, installeer energiezuinige apparaten en schakel elektronica uit wanneer ze niet in gebruik zijn. Neem kortere douches, rijd minder, neem de fiets of het openbaar vervoer en carpool als dat kan. Draag warmere kleding in de winter in plaats van de verwarming hoger te zetten. Draai in de zomer de thermostaat omhoog en gebruik een ventilator in plaats van de airconditioning.

Hoe kunnen jij en anderen samenwerken om het effect van jullie acties te vergroten? Je zou gemeenschappelijke of schoolcampagnes uit kunnen voeren – door gebruik te maken van flyers, posters of aankondigingen in schoolbijeenkomsten – die de activiteiten hierboven kunnen promoten. Werk samen met lokale organisaties om het gebruik van openbaar vervoer, het planten van bomen, energiezuinig bouwen en grootschalige recycling te stimuleren. Werk bijvoorbeeld ook samen met andere duurzame organisaties.

4. Veranderende atmosfeer Wat is het verschil tussen weer en klimaat? Het weer beschrijft de omstandigheden van vandaag, morgen of de komende dagen. Klimaat is het gemiddelde weer gedurende jaren of langer.

Wat zijn enkele manieren waarbij klimaatverandering het weer beïnvloedt? Opwarming zou wind- en weerpatronen kunnen veranderen, waarbij over het algemeen meer regen naar oceaangebieden gaat en minder naar land.

Wat is het bewijs dat de atmosfeer van de aarde aan het veranderen is? Kernen geboord door ijskappen bevatten monsters van de verschillende gassen waaruit de lucht bestond toen het ijs vast werd. Deze atmosferische ‘tijdcapsules’ laten zien dat er meer CO2 in de atmosfeer is dan in de afgelopen 800.000 jaar – en waarschijnlijk nog veel langer.

Wat zijn enkele van de gevolgen van een opwarmende atmosfeer? Hevige stormen zijn en worden steeds normaler, hittegolven worden waarschijnlijk steeds frequenter en heviger, en we kunnen meer droogtes en overstromingen verwachten.

5. Veranderend ijs Hoe zal smeltend ijs onze wereld beïnvloeden? De zeespiegel zal stijgen. Laaggelegen land zal te maken krijgen met erosie en ondergedompeld worden. Kustgebieden zullen meer overstromingen tijdens stormvloeden ervaren, met vernietigende gevolgen voor de honderden miljoenen mensen die vlakbij de oceanen en de zeeën wonen.

Welke rol spelen seizoensgebonden veranderingen in sneeuwen ijsbedekking in het klimaat van de aarde? Het helder wit van ijs en sneeuw reflecteert stralingsenergie van de zon terug de ruimte in. Veel hiervan vindt plaats op de hogere breedtegraden, waar ijs en sneeuw zich ophoopt in de winter en weer afneemt in de zomer. Meer van die bedekking verdwijnt wanneer de zomers lang en warm zijn. Hoe meer sneeuw en ijs de zomer overleven, hoe koeler de aarde blijft.



Waarom is de Noordpool zo gevoelig van klimaatverandering? De Noordpool is aanzienlijk warmer dan de Zuidpool, omdat het midden in een oceaan ligt. Lange warme zomers verminderen sneeuwen ijsbedekking en leggen het donkere water bloot, dat veel meer zonne-energie absorbeert. Als gevolg warmt de Noordpool twee keer zo snel op dan de rest van het noordelijk halfrond. Aan de andere kant wordt de Zuidpool minder beïnvloedt door klimaatverandering, omdat het hier veel kouder is; het klimaat hier is geïsoleerd van de rest van de wereld door zogenaamde circumpolaire oceaanstromingen. Daarnaast ligt het meeste ijs op Antarctica op land in plaats van in het water, dus is het minder gevoelig voor opwarmende zeetemperaturen.

6. Veranderende oceaan Hoe bestuderen wetenschappers de temperatuur en chemische samenstelling van de zee? Veel schepen meten watertemperatuur en –chemie wanneer ze rond de wereld reizen. Wetenschappers vertrouwen ook op satellieten om de hoogte van het zeeoppervlak te meten (dat overeenkomt met de temperatuur), en ze zetten boeien, drijvers en oceaan ‘gliders’ uit om temperatuur, pH, zoutgehalte of CO2 concentraties te meten.

Waarom zijn de oceanen zo belangrijk voor het klimaat van de aarde? De oceanen hebben een sleutelrol in het klimaatsysteem, doordat het veel meer CO2 vasthoudt dan de atmosfeer of de biosfeer. Oceaanwater absorbeert CO2 rechtstreeks uit de atmosfeer en sommige zeeorganismen gebruiken CO2 om te groeien. Zal klimaatverandering het vermogen van de oceaan om CO2 uit de atmosfeer te halen beïnvloeden en dus het broeikaseffect versterken? Dat weten we niet.

Hoe kunnen veranderende omstandigheden de zee-ecosystemen beïnvloeden? Ongeveer 30 procent van de CO2 veroorzaakt door de mens in de laatste 200 jaar is geabsorbeerd door de oceaanwater. Dit heeft de samenstelling van het water veranderd door het minder basisch te maken: de zee ‘verzuurt’. Oceaanverzuring maakt het lastiger voor schelpvormende organismen, van koraal tot minuscuul plankton, om hun schelpen te groeien. Uiteindelijk zouden deze organismen kunnen verdwijnen.

7. Veranderend land Waarom worden zowel droogtes als overstromingen steeds normaler? Wanneer warme lucht over het land stroomt, verdampt vocht uit de grond, waarbij het uitdroogt. Op hetzelfde moment zal opwarming waarschijnlijk weerpatronen veranderen, waarbij veel minder neerslag naar sommige delen van de wereld wordt gebracht. Anderzijds, wanneer water verdampt van het aardoppervlak, de oceanen in het bijzonder, voegt het een aanzienlijke hoeveelheid energie en waterdamp toe aan de atmosfeer. Het gevolg is dat stormen minder vaak voorkomen, maar buitengewoon hevig worden.

Wat zijn enkele manieren waarop klimaatverandering organismen beïnvloedt? Sommige dieren versplaatsen hun leefgebieden naar hoger gelegen gebieden. Veranderingen in temperatuur en regenval zorgen ervoor dat andere soorten zich verder kunnen verspreiden. Andere bloeien, migreren of broeden eerder. Hoewel sommige organismen zich kunnen aanpassen aan klimaatverandering, kunnen anderen dat niet. Tropische soorten, die alleen kunnen overleven in een smal temperatuurgebied, zijn in het bijzonder in gevaar.



8. Een nieuwe energietoekomst Waarom is ‘schone’ elektriciteit essentieel voor het oplossen van klimaatverandering? Fabrieken die elektriciteit produceren zijn jaarlijks verantwoordelijk voor 30 procent van wereldwijde CO2-emissies. Daarmee verreweg de grootste bron van deze emissies. Daar bovenop groeit de CO2-uitstoot van de elektriciteitsproductie veel sneller dan de uitstoot van andere bronnen.

Wat denk je dat overheden, zoals die van ons, zouden moeten doen? Antwoorden kunnen variëren. Bijvoorbeeld: • Belasting op CO2-emissies • Een systeem voor emissiehandel ontwikkelen (dat bedrijven een economisch voordeel geeft door emissies te verlagen) • Investeren in alternatieve energie • Het bevorderen van brandstofefficiëntie in (vracht-)auto’s • Openbaar vervoer toegankelijker maken • Belastingvoordeel voor huiseigenaren die minder energie verbruiken • Onderzoek naar duurzame energie ondersteunen • Extra studiebeurzen geven aan studenten in milieuwetenschappen • Prijzen toekennen aan innovatie in ‘groene’ gebouwen en duurzame ontwikkeling • Bossen beschermen, bomen planten en het voorkomen van wereldwijde ontbossing • Samenwerken met overheden wereldwijd om gezamenlijke hulpbronnen, zoals de oceanen en de atmosfeer te beschermen


Antwoorden op de leerling werkbladen Onderbouw en middenbouw basisschool 1. Onderzoek onze energiebronnen Hoe liet steenkool de stoommachine werken? Het verbranden van steenkool brengt water aan de kook, dat stoom produceert. Het stoom dat onder hoge druk wordt opgeslagen in een boiler duwt een zuiger die een motor aandrijft. Beschrijf wat de uitvinding van de gloeilamp in 1882 te maken heeft met steenkool. Elektriciteitscentrales begonnen steenkool te verbranden om elektriciteit te produceren voor deze gloeilampen. Die elektriciteit werd vervoerd naar fabrieken, kantoren en huizen.

2. Onderzoek ons energieverbruik Zoek de grote brok steenkool in de sectie Huidige klimaatverandering. Het weegt een ton, 1.000 kilo! Als we het verbranden om elektriciteit op te wekken, kan het . . . . . . 22.000 100-watt gloeilampen verlichten voor 1 uur. . . . een koelkast 2 jaar van stroom voorzien. . . . ongeveer 2.500 kilo CO2 produceren.

3. Onderzoek weer en klimaat Wat is het verschil tussen weer en klimaat? Weer beschrijft de omstandigheden van de komende paar dagen. Klimaat beschrijft het gemiddelde weer tijdens vele jaren. Beschrijf de hulpmiddelen die wetenschappers gebruiken om weer en klimaat te onderzoeken. Wetenschappers gebruiken satellieten, boeien, drijvers en oceaan ‘gliders’.

4. Wat kunnen wij doen? Noteer op de achterkant van dit werkblad sommige dingen die jij kan doen om energie te besparen en de CO2¬-uitstoot van jullie gezin te verminderen. Antwoorden kunnen variëren. Bijvoorbeeld: Switch naar spaarlampen, installeer energiezuinige apparaten en schakel elektronica uit die niet in gebruik is. Neem kortere douches. Rijd minder auto, neem in plaats daarvan de fiets of het openbaar vervoer. Kleed je warmer in de winter in plaats van de verwarming hoger te staten; houd gordijnen ’s nachts gesloten en geopend overdag. Draai de thermostaat omhoog in de zomer en zet een ventilator aan in plaats van de airconditioning.



Bovenbouw basisschool en brugklas voortgezet onderwijs 1. . Onderzoek het bewijs voor klimaatverandering Antwoorden kunnen variëren. Bewijsstukken zijn onder andere ijskernen, boomringen, koraalfossielen en sedimentkernen.

2. Onderzoek de consequenties van klimaatverandering Beschrijf een manier waarop klimaatverandering de menselijke samenleving bedreigt. Antwoorden kunnen variëren. Bijvoorbeeld: Droogtes kunnen de landbouw verwoesten, met hongersnood als gevolg. Stormen en een stijgende zeespiegel kunnen honderden miljoenen mensen die in kustgebieden leven dwingen om te verhuizen. Veranderingen in temperatuur en de verdeling van neerslag kan leiden tot uitbraak van ziektes.

Kies een plant of een dier (inclusief de mens). Beschrijf hoe deze klimaatverandering heeft beïnvloedt of hoe deze beïnvloedt wordt door een opwarmende aarde. Antwoorden kunnen variëren. Bijvoorbeeld: Het smelten van zee-ijs in de Noordelijke IJszee en van permafrost (bevroren land) verstoort de plaatsen waar veel pooldieren jagen, paren en broeden. Veranderingen in oceaanwater bedreigen populaties van fytoplankton. Deze microscopische planten vormen de basis van de complexe voedselketens in de oceaan. Dit kan dus enorme gevolgen voor alle organismen in de oceaan.

3. Wat kunnen wij doen? Welke acties kunnen jouw school of gemeenschap ondernemen om koolstofdioxide (CO2-emissies) te verlagen? Antwoorden kunnen variëren. Bijvoorbeeld: Voer school- of gemeenschapsbrede campagnes om acties te promoten die individuen kunnen nemen om klimaatopwarming te vertragen. Maak bijvoorbeeld gebruik van flyers, posters en brochures of aankondigingen in de schoolkrant. Werk samen met lokale organisaties om openbaar vervoer te stimuleren, bomen te planten en duurzamere producten te kopen. Werk samen met milieu-instanties en organisaties die duurzaamheid stimuleren.


Voortgezet onderwijs

Atmosfeer absorbeert ongeveer 20% van de zonneenergie

Atmosfeer reflecteert ongeveer 30% van de zonne-energie

troposfeer

stratosfeer

1. O nderzoek hoe het klimaat werkt Antwoorden kunnen variëren. Bijvoorbeeld: Wolken in de atmosfeer helpen het onder controle houden van de temperatuur op aard, door het absorberen en reflecteren van licht en warmte die onze planeet binnenkomt en verlaat. De ijsbedekte poolgebieden reflecteren de energie van de zon en het enorme temperatuurverschil tussen de bevroren polen en de evenaar drijft wind en oceaanstromingen aan. Verdamping van oceaanwater brengt vocht naar landgebieden en vervoert energie naar de atmosfeer waar het helpt om de weersystemen aan te drijven.


Het aardoppervlak absorbeert ongeveer 50% van de zonneenergie

De aarde straalt warmte van haar oppervlak uit. Broeikasgassen absorberen een deel van die energie en stralen het terug naar het oppervlak

2. Wat kunnen wij doen? Welke acties kunnen jouw school of gemeenschap ondernemen om koolstofdioxide (CO2-emissies) te verlagen? Antwoorden kunnen variëren. Bijvoorbeeld: Voer school- of gemeenschapsbrede campagnes om acties te promoten die individuen kunnen nemen om klimaatopwarming te vertragen. Maak bijvoorbeeld gebruik van flyers, posters en brochures of aankondigingen in de schoolkrant. Werk samen met lokale organisaties om openbaar vervoer te stimuleren, bomen te planten en duurzamere producten te kopen. Werk samen met milieu-instanties en organisaties die duurzaamheid stimuleren.

3. Onderzoek energie oplossingen Waarom is ‘schone’ energie essentieel bij het oplossen van klimaatverandering? Fabrieken die elektriciteit produceren zijn jaarlijks verantwoordelijk voor 30 procent van wereldwijde CO2-emissies. Daarmee verreweg de grootste bron van deze emissies. Daar bovenop groeit de CO2-uitstoot van de elektriciteitsproductie veel sneller dan de uitstoot van andere bronnen.

Wat denk je wat onze overheid daaraan zou moeten doen? Antwoorden kunnen variëren. Bijvoorbeeld: Belasting op CO2-emissies. Een systeem voor emissiehandel ontwikkelen (dat bedrijven een economisch voordeel geeft door emissies te verlagen). Investeren in alternatieve energie. Het bevorderen van brandstofefficiëntie in (vracht-)auto’s. Openbaar vervoer toegankelijker maken. Belastingvoordeel voor huiseigenaren die minder energie verbruiken. Onderzoek naar duurzame energie ondersteunen. Bossen beschermen, bomen planten en het voorkomen van wereldwijde ontbossing.

VERDER ONTDEKKEN Naast de interactieve tentoonstelling ‘Het klimaat verandert’ zijn er bij Ithaka Science Center diverse andere educatieve mogelijkheden om kinderen van alle leeftijden te interesseren en inspireren in de wereld van wetenschap en techniek.

Cradle 2 Cradle

Deze speciale expositie sluit naadloos aan op ‘Het klimaat verandert’! Cradle to Cradle is hét concept om producten duurzamer te ontwerpen, zonder dat er een snippertje afval ontstaat. Met de regio Venlo als wereldwijde koploper op dit gebied mag deze bijzondere tentoonstelling dan ook niet ontbreken. Van voetbalshirts geproduceerd uit petflessen tot heuse Cradle to Cradle huizen en kantoren. Laat je inspireren bij Ithaka en durf net als de gemeente Venlo Cradle to Cradle te denken en steun een duurzame toekomst.

Waterwereld

Een bruisend speel- en leerpaleis, waar alles draait om de kracht van water. Leerlingen kunnen zelf aan de slag met de schroef van Archimedes, zelf een stuwdam bouwen, balletjes op waterstralen laten balanceren, zelf waterwerken maken en noem maar op.

Science Show

Laat jullie verrassen door de wetenschap van alledag. In een sprankelende Science Show wordt met behulp van eenvoudige experimenten de dagelijkse wetenschap getoond.

Bezige Bijenhoek Wetenschap voor de allerkleinsten. Een uitdagend speellaboratorium voor de jonge onderzoeker waar de zintuigen worden geprikkeld. Alles draait om licht en geluid, geur en kleur en nog veel meer wonderlijke natuurfenomenen.

Workshops

Volg met de hele klas een interessante workshop. Er zijn diverse mogelijkheden. Wij raden u aan onze workshops te volgen vanaf 7 jaar. Uiteraard staan wij ook open voor suggesties. Heeft u zelf een idee over de invulling van een project en kunt u daarbij gebruik maken van onze materialen, kennis en kunde neem contact met ons via [email protected] of bel 077-3210101

Samen bouwen aan aan de de toekomst toekomst Word Word lid! Lid! Schoollidmaatschap Schoollidmaats chap U school kunt als school een bij lidmaatschap bij ce Cen Ithaka ter afslui tScien en. U kunt als een lidmaatschap Ithaka Science Center afsluiten. U proﬁteert volop van devoordelen die wij te bieden hebben, zoals: U profiteert volop van de voordelen die wij te bieden hebben, zoals: Onbeperk te toegangtot de tentoonstellingen - Onbeperkte toegang tot de tentoonstellingen Een Scien cew orkshop per roep, g per jaar - Een Science workshop per groep, per jaar Onderwijsonde rsteuning - Onderwijsondersteuning Hetlenenvan materia len en r ge eedschappen - Het lenen van materialen en gereedschappen Opzetten van p rojec ten overwetenschap en techniek - Opzetten projecten wetenschap en techniek - vanEn nogveelover mee r.. - En nog veel meer… Prijzen voor een schoolabonnement:

Prijzen voor een schoolabonnement: 1-jarig abonnement 9.95 per leerling per jaar 1-jarig abonnement 9.95 per leerling per jaar 3-jarig abonnement 7,95 per leerling per jaar 3-jarig abonnement 7,95 per leerling per jaar Voor meerformatie over de schoollidmaatschappen cont kunt act opnemen u Voor meer informatieinover de schoollidmaatschappen kunt u contact opnemen via fin [email protected] of bel 077-3210101 via [email protected] of bel 077-3210101

ww w.myithaka.nl www.myithaka.nl

Wat we weten is eindig, Wat we niet weten is oneindig. We leven op een klein eiland in een oceaan van onverklaarbaarheid. Het is onze plicht in iedere generatie, om telkens een beetje meer land te claimen.

Het ultieme doel van Ithaka is om onze kinderen te helpen om dat te bereiken. Dr. Vaggelis Fragiadakis Ithaka Science Center, Venlo

HET KLIMAAT VERANDERT

Recommend Documents