Het kiesrecht voor het Europees Parlement. Ook mogelijk voor Nederlanders die woonachtig zijn op Aruba?

    Het kiesrecht voor het Europees Parlement  Ook mogelijk voor Nederlanders die woonachtig zijn op Aruba?                      MA Thesis in European Studies  Graduate school for Humanities  Universiteit van Amsterdam  BA Roelien van de Poel  Mr. Dr. C.R.M. Versteegh  Mr. Drs. J.J.C.M. Wirken  Maart 2010 

 

1

Inhoudsopgave    Inhoudsopgave ........................................................................................................................................................1  Inleiding ...................................................................................................................................................................4  1 

 Het Europees Burgerschap .............................................................................................................................6  1.1 

Het Burgerschap ......................................................................................................................................6 

1.2  

Het ontstaan van het Europees burgerschap..........................................................................................8 

1.3 

Europees Burgerschap op basis van verdragstekst .................................................................................9 

1.4 

Europees Burgerschap in de visie van het Hof van Justitie ...................................................................12 

1.4.1 

Carpenter.......................................................................................................................................13 

1.4.2 

De beperkingen en voorwaarden van het reis‐ en verblijfrecht ...................................................15 

1.4.2.1.  Voorwaarde 1: Voldoende bestaansmiddelen.  Collins C,  C‐456/‐02 j⁰ artikel 12 VEG. ................15  1.4.2.2  Voorwaarde 2: Ziektekostenverzekering. Baumbast C‐413/99. ...................................................16  1.4.2.3 Voorwaarde 3: Geen gevaar voor de openbare orde. Jipa C ‐33/07 ................................................17  1.5 

Politieke rechten ...................................................................................................................................18 

Conclusie .......................................................................................................................................................20  2 

De staatsrechtelijke positie van de Arubanen in relatie tot de Europese Unie en in relatie tot Nederland.22  2.1 

De Nederlandse post‐koloniale verhoudingen met Aruba....................................................................22 

2.1.1. 

Ontstaan van het Koninkrijk der Nederlanden..............................................................................22 

2.1.2. 

Grondslagen van het Statuut.........................................................................................................23 

2.1.3. 

Politieke situatie ............................................................................................................................25 

2.2 

De positie van de Nederlandse Arubanen in relatie tot de Nederlandse kieswet en het EG‐recht......26 

2.2.1.   

Kieswet Nederland ........................................................................................................................26  2

2.2.2. 

EG‐ recht........................................................................................................................................26 

2.2.3. 

Post‐koloniale problemen .............................................................................................................27 

Conclusie .......................................................................................................................................................29  3 

De grondrechten in verhouding tot het EVRM, het EG‐recht en het Koninkrijk der Nederlanden ..............31  3.1 

Grondrechten algemeen ....................................................................................................................... 31 

3.2 

Grondrechten in verhouding tot het EVRM ..........................................................................................32 

3.2.1.  3.3 

Grondrechten in verhouding tot het EG‐recht......................................................................................33 

3.3.1.  3.4 

 IVBPR en IVESCR ...........................................................................................................................33 

Handvest voor de grondrechten ...................................................................................................35 

Grondrechten in het Koninkrijk.............................................................................................................36 

Conclusie .......................................................................................................................................................37  4  

Rechtspraak van de zaken Matthews, Eman‐ Sevinger en Spanje vs Verenigd Koninkrijk. ..........................38  4.1 

De zaak Matthews (24833/94) ..............................................................................................................38 

4.2 

De zaak Eman‐Sevinger (C300‐04) ........................................................................................................39 

4.3 

De zaak Spanje tegen VK (C145/04) ......................................................................................................45 

Conclusie .......................................................................................................................................................46  Conclusie ...............................................................................................................................................................47  Bibliografie ............................................................................................................................................................51 

 

 

3

Inleiding  Sinds 1985 bestaat het actieve kiesrecht voor Nederlanders die in het buitenland verblijven, zowel voor de  Tweede Kamer als het Europees Parlement. In Aruba en de Nederlandse Antillen kreeg echter maar een  beperkte groep Nederlanders beschikking over het kiesrecht. Het onderzoek van deze scriptie richt zich op de  groep Nederlandse Arubanen die in aanmerking zouden willen komen voor het kiesrecht voor de verkiezingen  van het Europees Parlement. Aanleiding om hier onderzoek naar te doen, is de procedure die de twee  Arubaanse politici, Mike Eman en Benny Sevinger zijn gestart om dit kiesrecht te verkrijgen. Het krantenartikel  uit het Nrc Handelsblad berichtte dat ze werden afgewezen door het college van burgermeester en  wethouders in Den Haag om te mogen stemmen voor de verkiezingen van het Europees Parlement in 2004.  Tegen het besluit van het college zijn ze in beroep gegaan. Op grond van hun Nederlanderschap beroepen zij  zich op de rechten van het Europees Burgerschap en het hierbij behorende kiesrecht voor het Europees  Parlement. Voor de overzeese delen van het Koninkrijk der Nederlanden, zoals Aruba en de Nederlandse  Antillen, gelden echter niet dezelfde wetten en verdragen en er is maar een beperkt gedeelte van het  Europees Verdrag van toepassing op de Caraïben.   In dit onderzoek wordt er antwoord gegeven op de volgende vraag: In hoeverre kunnen EU‐burgers die niet in  de Europese Unie wonen zich beroepen op het EG‐kiesrecht? Het eerste hoofdstuk omvat het juridische kader.  Hierin zal in de eerste twee paragrafen behandeld worden wat verstaan wordt onder het Europees  Burgerschap. Daarna zal in de derde paragraaf van dit hoofdstuk het Europees burgerschap zoals deze wordt  vorm gegeven in het Verdrag van de Europese Gemeenschap worden behandeld. Aan de orde komt artikel 12,  het non‐discriminatiebeginsel, dat een essentiële rol speelt in het onderzoek naar de hoofdvraag. Daarnaast  komen artikel 17 tot en met 23 EG aan de orde, de artikelen die het Europees Burgerschap inhouden. Hierna  komt de visie van het Hof van Justitie aan bod. Dit is van groot belang omdat het Europees Burgerschap  voortdurend in ontwikkeling is door de uitspraken die het HvJ doet omtrent zaken die verband hiermee  houden. Het Hof geeft ook een richting aan de beperkingen en voorwaarden die er aan de  burgerschapsrechten verbonden zijn. In de laatste paragraaf zullen de artikelen 19 tot en met 22 EG aan bod  komen. Dit zijn de politieke rechten van het Europees Burgerschap, waarvan artikel 19 het fundamentele  kiesrecht inhoudt.   Het tweede hoofdstuk omvat het staatsrechtelijk kader. In dit hoofdstuk wordt de staatsrechtelijke positie van  de Arubanen in relatie tot de Europese Unie en tot Nederland besproken. De post‐koloniale geschiedenis  wordt behandeld vanaf het ontstaan van het Koninkrijk der Nederlanden en het onafhankelijkheidsproces van  Aruba. Er wordt gekeken naar de basisregeling van het Koninkrijk, het Statuut, en naar de eigen staatsregeling  van Aruba. Hieruit worden een aantal artikelen behandeld, zoals het passief en actief kiesrecht. De post‐  

4

koloniale situatie en de politieke situatie worden ook besproken. Om de keuze goed te begrijpen van de beide  politici Eman en Sevinger om het niet verkrijgen van het kiesrecht voor het Europees Parlement, is het  belangrijk om de werking van het Nederlands en Europees recht in beeld te brengen. Gekeken wordt naar de  bepalingen in de Kieswet en in het EG‐Verdrag die van toepassing zijn op de Nederlandse Arubanen en het  kiesrecht voor de Tweede Kamer en het Europees Parlement. Ook krijgt het wetsvoorstel “Wet houdende  aanvullende maatregelen inzake het verblijf in Nederland van Antilliaanse en Arubaanse risicojongeren en  inzake inburgering van Antilliaanse en Arubaanse Nederlanders” de aandacht tegen de achtergrond van de  onafhankelijkheid van Aruba.    Alvorens de zaak van Eman en Sevinger te bespreken is het belangrijk om op de hoogte te zijn van de werking  van de grondrechten voor de inwoners van Aruba. Daarom komen in het derde hoofdstuk deze grondrechten  aan bod. Aangezien de grondrechten op veel plaatsen hun basis vinden, zullen ze alleen besproken worden in  verhouding tot het Europees Verdrag tot bescherming van de rechten van de mens (hierna: EVRM), het EG‐ recht en het Koninkrijk der Nederlanden. Derhalve worden het Statuut voor het Koninkrijk der Nederlanden,  de Grondwet van Nederland en de staatsregeling van Aruba besproken. Ook komen de horizontale en verticale  werking van de grondrechten voor de ingezetenen van Aruba en de Nederlandse Antillen aan bod.   In het vierde hoofdstuk worden de bevindingen van de eerste drie hoofdstukken toegepast op de zaak Eman – Sevinger en zal de hoofdvraag: “In hoeverre kunnen EU‐burgers die niet in de Europese Unie wonen zich  beroepen op het EG‐recht?” onderzocht worden. Er zal gestart worden met de uitspraak van het Europees Hof  voor de Rechten van de Mens in de zaak Matthews. Deze zaak speelde zich af vóór de zaak Eman‐Sevinger en  ging ook over het kiesrecht voor het EP, alleen dan vanaf een andere kant bezien. Naar voren komt hoe het  kiesrecht van de Europese Unie is geregeld voor niet‐EU‐burgers. Daarna wordt de gang van de heren Eman en  Sevinger van het beroep bij de Raad van State tot aan de uitspraak van het HvJ besproken. Daarbij worden de  prejudiciële vragen van de Afdeling bestuursrechtspraak uitgebreid behandeld en wordt ook de motivatie van  de Nederlandse regering en van de verzoekers hierin meegenomen. In de laatste paragraaf wordt de zaak  Spanje tegen het Verenigd Koninkrijk behandeld, waarin Spanje zijn ongenoegen uit over de uitspraak van het  EHRM. De grenzen in hoeverre lidstaten het kiesrecht mogen uitbreiden tot niet‐EU‐burgers worden afgetast  en dit aftasten is zeker van belang in samenhang met de Arubaanse zaak.  

 

5

1 

 Het Europees Burgerschap 

In  dit  hoofdstuk  staat  de  definitie  centraal  van  het begrip  burgerschap  en  de  verschillende  betekenissen  die  hierbij  horen.  Het  is  noodzakelijk  dit  nader  te  bekijken  alvorens  het  juridisch  begrip  Europees  Burgerschap  besproken kan worden. Allereerst wordt kort de geschiedenis van het begrip burgerschap beschreven. In de  tweede  paragraaf  wordt  besproken  hoe  het  Europese  burgerschap  tot  stand  kwam.  In  de  derde  paragraaf  komt  de  basis  van  dit  hoofdstuk  aan  de  orde;  het  juridisch  kader  waarin  het  Europees  Burgerschap  zich  bevindt.  In  deze  paragraaf  wordt  het  eerste  gedeelte  van  de  juridische  bepalingen  met  betrekking  tot  het  Europees  Burgerschap  uit  het  EG‐Verdrag  besproken,  namelijk  artikel  17  tot  19  EG.  In  de  vierde  paragraaf  wordt  ingegaan  op  de  visie  van  het  HvJ.  Er  wordt  gekeken  hoe  het  Hof  van  Justitie  zich  uitspreekt  in  zaken  betreffende het Europees Burgerschap. Hier worden een viertal arresten voor gebruikt. Dit eerste hoofdstuk  wordt besloten met de politieke rechten die het Europees Burgerschap met zich meebrengt, namelijk artikel  19 tot en met 22 EG. Deze laatste paragraaf dient tevens als inleiding voor de volgende hoofdstukken.  

1.1

Het Burgerschap  

Zoals reeds aangegeven, moet voordat het juridisch Europees Burgerschap bestudeerd kan worden, bekeken  worden waar het begrip burgerschap vandaan komt en wat het burgerschap in het Nederlands recht betekent.  Het  burgerschap  kan  namelijk  vanuit  vele  verschillende  optieken  bekeken  worden;  bijvoorbeeld  vanuit  een  formele, normatieve, sociale, politieke of civiele optiek. Maar we beginnen met de geschiedenis.  Vóór 1800 was het burgerschap verbonden aan een politiek‐juridisch statuut en aan een cultureel ideaal. Het  juridische  burgerschap  was  niet  voor  iedereen  bestemd.  Het  verkrijgen  van  het  juridische  burgerschap  was  erfelijk bepaald of het kon gekocht worden door mannelijke volwassen burgerzonen. Het burgerschap zoals we  het nu kennen, nationaal ofwel Europees, was in de zeventiende en achttiende eeuw stedelijk geregeld. Als je  burger was in Amsterdam, was je dit niet automatisch bij verhuizing naar bijvoorbeeld Leiden.   In de loop der tijd werd het burgerschapsideaal gevormd door onderwijs, opvoeding en vorming. Deze idealen  gingen  langzamerhand  voor  iedereen  gelden 1 .  Volgens  de  historici  Kloek  en  Tilmans  vond  de  omslag  van  cultureel naar staatsburgerschap plaats in de negentiende eeuw. Tegen die tijd waren het burgerschap èn het  kiesrecht  onlosmakelijk  verbonden  aan  de  arbeid  die  iemand  verrichte  en  de  bijdrage  die  diegene  hiermee  leverde aan de maatschappij. Veel mensen vielen hierdoor buiten de boot als ‘volwaardig burger’ en werden   beperkt in het hebben van politieke rechten. Met de komst van de Grondwet van 1848 werd deze spanning  van de bevolking voelbaar. Alleen economisch onafhankelijke mensen konden stemmen. Aan het einde van de 

                                                             1

 Van Dixhoorn, A., ‘Goed burgerlijk leven in de Nederlandse Republiek’. In: De goede burger, tien beschouwingen over  een morele categorie, p. 20‐30, Den Haag. Sociaal en Cultureel Planbureau, 2005. 

 

6

negentiende eeuw gingen steeds meer mensen zich inzetten voor het algemene kiesrecht, dat zoals bekend  in  1917 resp. 1919 ingevoerd werd 2 .   Het Nederlands burgerschap zoals we dat nu kennen, heeft echter ook invloeden uit Frankrijk. Het stamt uit de  tijd  van  Napoleon.  Napoleon  ontwierp  mede  de  Code  Civil,  ook  wel  ‘Code  Napoleon’  genoemd,  het  Frans  burgerlijk wetboek uit 1804. Het doel van de wet was dat de rechten van alle Franse burgers duidelijk zouden  zijn  en  dat  die  voor  iedereen  gelijk  golden  in  het  land.  Omdat  veel  landen,  waaronder  Nederland,  onder  bestuur van Napoleon vielen, is de Code Civil ook in Nederland als wetboek gaan gelden. Na de bevrijding in  1813 is dit wetboek zelfs in werking gebleven, totdat in 1838 Nederland haar eigen wetboek ontwierp 3 . Niet  alle  landen  uit  de  Europese  Unie  hebben  dezelfde  notie  van  het  burgerschap.  De  Franse  notie  van  het  burgerschap  is  bijvoorbeeld  volledig  ingebed  in  het  staatsrecht.  Het  nationaliteitsrecht  wordt  bij  wet  voorgeschreven.  In  Nederland  is  dit  weer  anders  geregeld.  Hier  wordt  de  nationaliteit  enerzijds  door  afstamming bepaald (het ius sanguinis‐beginsel). Dat wil zeggen dat een kind dat op het moment van geboorte  een  vader  of  moeder  heeft  die  Nederlander  is,  ook  automatisch  het  Nederlanderschap  verkrijgt.  Anderzijds  wordt  het  Nederlands  staatsburgerschap  verkregen  door  geboorte  op  Nederlands  territoir  (het  ius  solis‐ beginsel). Het Nederlanderschap wordt dus net zoals het Franse model van rechtswege verkregen, alleen geldt  in Nederland een kruising van het ius sanguinis‐beginsel en het ius solis‐beginsel. In Portugal bestaat er precies  dezelfde notie van het burgerschap als in Nederland. In Denemarken wordt het echter weer anders geregeld.  Daar geldt hoofdzakelijk het ius sanguinis‐beginsel en alleen in beperkte mate het ius solis‐beginsel. Alleen een  jeugdige kan na een verblijf van minstens tien jaar de Deense nationaliteit verkrijgen. Zodoende verschilt de  verkrijging van het nationale burgerschap door de gehele Europese Unie en wordt dit naar eigen inzicht door  de lidstaten geregeld. In het geval van de Europese Unie is het burgerschap geënt op het Franse model. Het  Europees  burgerschap  is  gekoppeld  aan  het  staatsburgerschap  van  één  van  de  lidstaten  van  de  EU  en  is  daarmee alleen een aanvulling op het nationale burgerschap. 4   5  Een sociologische benadering van de term burgerschap geeft T.H. Marshall, een Engelse socioloog, die in zijn  essay  "Citizenship  and  social  class  and  other  essays"  in  1950  drie  vormen  van  burgerschap  onderscheidt  die  volgens hem voor iedereen zouden moeten gelden;  

‘Civiel’ burgerschap: hiermee wordt gerefereerd aan gelijke wetgeving voor alle burgers en de plicht  om je hieraan te houden. 

                                                            

2

 Veldheer, V., ‘Deugdzaam staatsburgerschap: de negentiende eeuw’. In: De goede burger, tien beschouwingen over een  morele categorie, p. 33‐41, Den Haag. Sociaal en Cultureel Planbureau, 2005  3  Wikipedia, http://nl.wikipedia.org/wiki/Burgerlijk_Wetboek_(Nederland), geraadpleegd op 27‐11‐2009.   4  Prakke, L. en Kortmann, C.A.J.M. (reds.), Het staatsrecht van de landen van de Europese Unie, Deventer. Kluwer, 2004, p.  73, 249, 250 en 562.  5  Van der Pot, C.W., Handboek van het Nederlandse staatsrecht, Deventer, Kluwer, 2006. p. 227‐234. 

 

7



Politiek  burgerschap:  hiermee  wordt  gerefereerd  aan  politieke  gelijkheid  en  de  morele  verplichting  van alle burgers om zich in te zetten voor de inrichting van de samenleving; 



Sociaal  burgerschap:  economische  rechten  op  bijvoorbeeld  financiële  bijstand  en  de  plicht  om  daar  geen misbruik van te maken 6 . 

Volgens Marshall draaide alles om de verzorgingsstaat. Alleen onder die omstandigheid kunnen mensen zich  ontplooien en ontwikkelen tot goede burger.   In de terminologie van het begrip burgerschap bestaat er enige onduidelijkheid. In Nederland is het gangbaar  dat burgerschap en nationaliteit twee verschillende dingen zijn, terwijl in de Angelsaksische wereld die twee  door  elkaar  gebruikt  kunnen  worden.  Ook  in  Italië  bestaat  er  slechts  één  woord  voor  beiden:  cittadinanza. 7   Voor  het  bestuderen  van  het  begrip,  moet  men  dus  alert  zijn  op  het  feit  dat  niet  in  ieder  Europees  land  hetzelfde bedoeld wordt met burgerschap of citizenship.   Een  ander  onderscheid  dat  valt  te  maken  in  het  begrip  burgerschap,  is  formeel  en  normatief.  ‐  De  formele  juridische betekenis van het burgerschap zijn de rechten en plichten die de wet biedt. Deze betekenis wordt  gebruikt in het Nederlands recht. ‐ Normatief burgerschap wil zeggen dat het gaat om de connectie tussen de  gemeenschap en de publieke zaak. Wat kan men verwachten van de burgers? Dit kan betekenen dat de burger  zich  zo  goed  mogelijk  aanpast  aan  het  formele  burgerschap.  Evenzeer  kan  het  betekenen  dat  de  burger  participeert in het politieke leven. Het kan echter ook inhouden dat de burger actief meedoet in het sociale  leven  en  zich  houdt  aan  de  gangbare  normen  en  waarden.  Het  is  dus  belangrijk  zich  altijd  te  realiseren  om  welk burgerschap het gaat. 8  Het normatieve burgerschap vertoont veel overeenkomsten met de sociologische  invulling van Marshall. De definitie van het burgerschap is zeer breed gebleken en heeft een zeer uitgebreide  voorgeschiedenis. 

1.2   Het ontstaan van het Europees burgerschap  Gezien  de  internationalisering  van  de  samenleving  is  er  volgens  sommigen  naast  het  nationaal  burgerschap  ook  een  internationaal  burgerschap  ontstaan.  De  natie  heeft  concurrentie  gekregen  van  internationale  en  regionale  structuren.  In  de  academische  wereld  leeft  het  idee  dat  ‘mensen  zich  gebonden  hebben  aan  specifieke onderwerpen of belangen’ 9  en niet alleen aan de natie. Wanneer blijkt dat ‘de nationale staat geen                                                               6

 Marshall, T.H.,  Citizenship and social class and other essays, Cambridge, Cambridge University Press, 1950, p. 30.  Jurgens, E.,  ‘Europees Burgerschap bestaat (nog) niet’. In: A. Kellerman (red.), Europees Burgerschap (p. 89). Den Haag:  T.C.M. Asser Press. 2004. 

7

8

Koops, H. en Kwekkeboom, R., ‘(Goed) burgerschap van mensen met een beperking’. In: De goede burger, tien  beschouwingen over een morele categorie, p. 112‐123, Den Haag. Sociaal en Cultureel Planbureau, 2005.  9  Van den Bergh, E., ’Goed Europees burgerschap en maatschappelijke organisaties’. In: De goede burger (p.123‐124). Den  Haag. Sociaal en Cultureel Planbureau.  

 

8

afdoende antwoord heeft op de problemen die burgers zien, zoeken zij remedies op andere, meer geschikte  niveaus dan de nationale staat: bijvoorbeeld internationale netwerken, intergouvernementele organisaties en  Europese  instituties’.  Dit  kan  een  verschuiving  veroorzaken  van  het  zwaartepunt  van  nationaal  Burgerschap  naar het Europees burgerschap. 10  Het idee van een Europees Burgerschap ontstond rond 1990. Het was de Spaanse minister‐president, Felipe  Gonzalez, die op 4 mei 1990 een brief stuurde aan de Europese Raad en het Europees Burgerschap  introduceerde 11 . Hij wilde een apart artikel in het nieuwe Europese Verdrag dat aan het Europees Burgerschap  gewijd zou worden èn dat het geïntegreerd zou raken in de eerste pijler van de Europese Gemeenschappen. In  die tijd ontstond er net een kanteling van een Europese economische dimensie naar een Europese culturele  dimensie. Een van de belangrijkste rechten op dat moment was dan ook het recht van vrij verkeer van  personen. Griekenland steunde Gonzalez in zijn voorstel en onderstreepte dat de Europese Gemeenschap het  gevoel van saamhorigheid moest vergroten door het toebehoren tot één harmonieuze rechtsgemeenschap.  Daarnaast breidde de Europese Unie zich uit en was Gonzalez van mening dat er een noodzaak bestond om de  rechten van de burgers vast te leggen. Daarbij kwam dat door de toenemende groei van de Europese Unie en  de hierbij gepaard gaande veranderende politieke, juridische en sociale structuren het uiteraard niet anders  kon dan dat de burgerschapsrechten vastgelegd zouden worden. De maatschappelijke omstandigheden  veranderden in heel Europa en dit riep en roept nog steeds nieuwe vraagstukken op. Als oplossing hiervoor  werd een gemeenschappelijk Europees bewustzijn als een zeer belangrijke factor gezien om de Europese  Gemeenschap te transformeren in een echte supra‐nationale politieke unie. 12  Een Europees juridisch  burgerschap werd hierbij in de jaren tachtig al als cement gezien voor het uitbreiden van de Europese Unie.  

1.3

Europees Burgerschap op basis van verdragstekst 

Na de voorzet van de Spaanse minister werd het Europees Burgerschap in 1992 in het Verdrag van Maastricht  geïmplementeerd.  Het  kreeg  een  plekje  in  het  Verdrag  tot  oprichting  van  de  Europese  Gemeenschap.  De  komst  van  het    Europees  Burgerschap  zorgde  voor  een  verschuiving  van  een  voornamelijk  economische  gemeenschap naar een politieke unie 13 .  Deze verschuiving ontstond door de toevoeging van politieke rechten.  Een aantal rechten die nu onder het Europees Burgerschap vallen bestonden al, zoals bijvoorbeeld het recht  om  vrij  te  reizen  en  te  verblijven  voor  werknemers  in  de  lidstaten,  artikel  39  EG.  Een  ander  zeer  belangrijk  recht dat reeds bestond voor de implementatie van het Europees Burgerschap en dat de basis vormt van de  vrijheden van de interne markt, is het non‐discriminatiebeginsel, artikel 12 EG. Artikel 12 is een fundamenteel  recht voor de burgers en is in de loop der jaren ook onderdeel geworden van het Europees Burgerschap. Het is                                                               10

 Van den Bergh, E., ’Goed Europees burgerschap en maatschappelijke organisaties’, p.123‐124.   Marias, A., ‘From Market Citizen to Union Citizen’. In: A. Marias (ed.), European Citizenship, (p.1‐6). Maastricht.  European Institute of Public Administration.  12  Jacobs, D. en Maier, R., Europese identiteit en Europees burgerschap als constructie, feit en fictie, de Helling, 1997, nr.4.   13  Craig, P. & De Búrca G., EU LAW, text, cases, and materials, p.847, Oxford, University Press, 2008.  11

 

9

dan ook onmisbaar in de bespreking van het Europees burgerschap. Het artikel verbiedt te discrimineren op  grond van nationaliteit en is een zeer omvangrijk beginsel uit het Gemeenschapsrecht.   

 

 

 

 

  Art.12 VEG 

 Binnen de werkingssfeer van dit Verdrag en onverminderd de bijzondere bepalingen, daarin gesteld, is elke discriminatie  op grond van nationaliteit verboden. De Raad kan, volgens de procedure van artikel 251, regelingen treffen met het oog  op het verbod van bedoelde discriminaties. 14 

  De  reeks  specifieke  discriminatieverboden  in  het  EG‐Verdrag,  zoals  bijvoorbeeld  artikel  34,  lid  2  EG  (verbod  van  discriminatie  tussen  producenten  of  verbruikers  in  de  landbouw)  en  artikel  142  EG  (het  verbod  van  discriminatie op grond van geslacht), zijn allemaal te herleiden tot dezelfde bron: artikel 12 EG.   Het HvJ geeft een steeds ruimere toepassing van dit begrip en heeft het non‐discriminatiebeginsel inmiddels  ook  als  ongeschreven  algemeen  beginsel  van  het  Gemeenschapsrecht  aanvaard  in  zijn  rechtspraak. 15   Niettemin  bestaat  er  nog  steeds  kans  op  discriminatie,  omdat  lidstaten  vanwege  objectieve  redenen  in  het  kader van het algemeen belang van de financiële balans of sociale veiligheid een limiet mogen stellen aan de  toepassing van dit artikel 16 . In het arrest Martínez Sala 17  heeft het HvJ ‘aan de enkele status van Unieburger de  conclusies  verbonden  dat  deze  moet  kunnen  profiteren  van  het  algemene  discriminatieverbod  op  basis  van  nationaliteit ingevolge artikel 12 EG in situaties waarin de specifieke vrijverkeersrechten van de artikelen 39,  43 en 49 EG niet van toepassing zijn, mits het gaat om een materie die binnen het toepassingsgebied van het  verdrag  valt.’ 18   Het  bereik  van  artikel  12  is  enorm  gegroeid  door  Europese  burgers  die  een  beroep  hebben  gedaan op dit fundamentele recht en de uitspraken van het Hof van Justitie die hierop volgden.   

In  de  artikelen  17  tot  en  met  22  van  het  Verdrag  tot  oprichting  van  de  Europese  Gemeenschap  is  het  burgerschap van de Unie ingesteld en uitgelegd. Hierbij vormen artikel 17 en 18 de kapstok van het reis –en  verblijfrecht  en  zijn  artikel  19  tot  en  met  22  de  politieke  rechten,  welke  apart  in  de  laatste  paragraaf  besproken zullen worden. De basis en voorwaarde van het Europees Burgerschap is het nationale burgerschap  (artikel  17,  lid  1).  In  het  Verdrag  van  Amsterdam  in  1997  is  een  aanvulling  gemaakt  op  het  Europees  Burgerschap.  In  dit  Verdrag  werd  duidelijk  gemaakt  dat  het  Europees  Burgerschap  een  aanvulling  is  op  het 

                                                            

14

Mortelmans, K.J.M., Europese basisverdragen, p. 8‐9, vijfde druk, Deventer, 2004.   Kapteyn, P.J.G. en VerLoren van Themaat, P.(reds.), Het recht van de Europese Unie en van de Europese  Gemeenschappen, Deventer, Kluwer, 2003, p. 130‐137.  16  Epiney, A., ‘The scope of article 12 EC: some remarks on the influence of European Citizenship’, European Law Journal,  Vol. 13, No. 5, September 2007, p. 622.  17  HvJ EG, 12 mei 1998, Zaak C‐85/96, (Sala), SEW 1999, p. 426‐436.  18  Kapteyn, P.J.G. en VerLoren van Themaat, P.(reds.), Het recht van de Europese Unie en van de Europese  Gemeenschappen, Deventer, Kluwer, 2003, p.79.  15

 

10

nationale burgerschap en niet in de plaats daarvan komt. Aan het eind van de eerste paragraaf van artikel 17  werd deze aanvulling toegevoegd.    Art. 17 VEG:  1. Er wordt een burgerschap van de Unie ingesteld. Burger van de Unie is een ieder die de nationaliteit van een lidstaat  bezit.  Het  burgerschap  van  de  Unie  vult  het  nationale  burgerschap  aan  doch  komt  niet  in  de  plaats  daarvan.  2.  De  burgers van de Unie genieten de rechten en zijn onderworpen aan de plichten die bij dit Verdrag zijn ingesteld.   

  De rechten van de Europese burger die in artikel 17, lid 2 genoemd worden, zijn terug te vinden in artikel 18‐ 22  VEG.  Artikel  18  geeft  aan  de  burgers  van  de  Unie  het  recht  om  vrij  te  reizen  en  te  verblijven  op  grondgebied  van  alle  lidstaten.  Aan  dit  recht  zijn  echter  wel  beperkingen  en  voorwaarden  gesteld,  die  te  vinden  zijn  in  Richtlijn  2004/38/EG 19 .  In  paragraaf  1.4  verderop  in  dit  hoofdstuk,  worden  deze  beperkingen  uitgebreid  behandeld.  Vóór  de  inwerkingtreding  van  het  Europees  Burgerschap  was  er  al  een  reis‐en  verblijfsrecht  voor  andere  lidstaten  van  de  EU  gerealiseerd  (onder  bepaalde  voorwaarden).  Dit  recht  was  verbonden aan de vrijverkeerrechten (werknemersverkeer, dienstenverkeer, vestigingsrecht). Ook werden er  richtlijnen uitgevaardigd om het recht aan resterende categorieën toe te kennen. De vraag rees onder critici  of het nieuwe artikel 18 wel iets toevoegde aan het gemeenschapsrecht bij de oprichting van het Europees  burgerschap in 1992. 20  Vastgesteld kan echter worden dat de materiële en personele werking van het artikel  in sneltreinvaart zijn ontwikkeld. Vooral artikel 18 VEG heeft een enorme ontwikkeling doorgemaakt. Het Hof  heeft het burgerschap als de primaire hoedanigheid bestempeld van de Europeanen en het recht zo uitgelegd  dat  de  burgers  enkel  en  alleen  al  aan  artikel  17  rechten  kunnen  ontlenen.  Ook  heeft  het  Hof  bepaald  dat  artikel  18  directe  werking  heeft  en  dat  wanneer  je  je  als  burger  van  de  Unie  rechtmatig  bevindt  in  een  gastlidstaat, men zich ook kan beroepen op artikel 12: het non‐discriminatiebeginsel. Dit allemaal bij elkaar  genomen,  zijn  de  rechten  van  de  Europese  burgers  wel  degelijk  versterkt  na  de  implementatie  van  het  Europees Burgerschap.     Art. 18 VEG:  1. Iedere burger van de Unie heeft het recht om vrij op het grondgebied van de lidstaten te reizen en te verblijven, onder 

voorbehoud  van  de  beperkingen  en  voorwaarden  die  bij  dit  Verdrag  en  de  bepalingen  ter  uitvoering  daarvan  zijn  vastgesteld. (…)  

 

                                                            

19

 Richtlijn 2004/38/EG, http://eur‐lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=OJ:L:2004:158:0077:0123:NL:PDF,  geraadpleegd op 10‐10‐2009.  20  Kapteyn, P.J.G. en VerLoren van Themaat, P.(reds.), Het recht van de Europese Unie en van de Europese  Gemeenschappen, Deventer, Kluwer, 2003, p. 81. 

 

11

Later  in  de  Europese  Raad  in  Nice  in  2003,  waar  het  Handvest  van  de  Grondrechten  werd  geïnitieerd,  werden er nog een aantal rechten aan het Europees Burgerschap toegevoegd en wel de volgende: het recht op  behoorlijk bestuur door de Europese instellingen en het recht op toegang tot documenten van het Europees  Parlement, de Commissie en de Raad van de Europese Unie. 21  In  2004  werd  richtlijn  2004/38/EG  opgericht  die  een  aantal  richtlijnen  en  een  verordening  vervangt  op  het  gebied van vrij verkeer en verblijf voor EU‐burgers en hun familieleden. Deze richtlijn heeft meer duidelijkheid  verschaft inzake het Europees Burgerschap en heeft het Europees Burgerschap als fundamentele status van de  burgers van de Unie bestempeld. De richtlijn waarborgt de vrijheid van de burgers binnen de interne markt,  welk een gebied is zonder binnengrenzen. Daarnaast is de doelstelling van de richtlijn de afzonderlijke, reeds  bestaande, regelingen voor de categorieën zelfstandigen, werknemers, studenten, en andere niet‐actieven te  vereenvoudigen en te versterken. Naast het verstevigen van het recht van vrij verkeer en verblijf, verschaft de  richtlijn ook opheldering betreffende de in artikel 18 VEG genoemde beperkingen en voorwaarden die aan het  recht van verblijven en reizen verbonden zijn gesteld. Een voorbeeld hiervan is artikel 27 richtlijn 2004/38/EG,  dat beperkingen van het inreisrecht en het verblijfsrecht om redenen van openbare orde, openbare veiligheid of  volksgezondheid omschrijft 22 .     Het  Europees  Burgerschap  is  tot  zover  besproken  aan  de  hand  van  de  artikelen  17,  18  en  12  en  Richtlijn  2004/3/EG. Artikel 17 VEG is zeer belangrijk omdat het direct rechten verbindt aan alle burgers van de Unie.  Artikel 12 en 18 VEG zorgen voor gelijke rechten in de gehele Unie op het gebied van reizen en verblijven. Deze  drie artikelen hebben door de jaren heen voor een belangrijke uitbreiding van het begrip burgerschap gezorgd.   

1.4

Europees Burgerschap in de visie van het Hof van Justitie 

In het voorgaande is vastgesteld dat de artikelen 17, 18 en 19 EG in samenhang met artikel 12 EG  de basis  vormen  van  het  Europees  Burgerschap.  Het  concept  Europees  Burgerschap  werd  echter  door  sceptici  aanvankelijk  met  de  nodige  kritiek  ontvangen.  Men  vroeg  zich  af  of  het  nieuwe  burgerschap  wel  iets  toevoegde  aan  het  bestaande  nationale  burgerschap.  Om  aan  te  tonen  of  dit  daadwerkelijk  het  geval  was,  moet  er  naar  de  praktijk  gekeken  worden,  in  dit  geval  betekent  dat  hoe  het  Hof  van  Justitie  zich  uitspreekt  betreffende zaken over het Europees Burgerschap. Aan de hand van jurisprudentie, de zaak Carpenter, wordt  in de eerste subparagraaf geïllustreerd hoe het burgerschap werkt en dat het wel degelijk een aanvulling is op  het gemeenschapsrecht. In de tweede subparagraaf worden de beperkingen en voorwaarden die aan het reis ‐ en verblijfsrecht verbonden zijn besproken, aan hand van de zaken Collins, Baumbast  en Jipa.                                                                21 22

 

 Dekker, P., De goede burger, tien beschouwingen over een morele categorie, p.124‐125.   Richtlijn 2004/38/EG, Pb. 2004 L158/112. 

12

De  eerste  beperking  en/of  voorwaarde  van  het  reis  –en  verblijfrecht  is  dat  de  burger  moet  beschikken  over  voldoende  bestaansmiddelen.  De  zaak  Collins  is  een  goede  illustratie  van  hoe  deze  voorwaarde  werkt  in  de  praktijk.  Voordat  het  Europees  Burgerschap  werd  ingesteld,  bestond  er  een  strikte  scheiding  tussen  werkenden  en  werkzoekenden.  Het  personele  toepassingsbereik  van  artikel  18  VEG  heeft  zich  echter  uitgebreid  en  ervoor  gezorgd  dat  alle  burgers  van  de  Unie,  ook  de  economisch  niet  –actieven,  zich  kunnen  beroepen op het Europees recht 23 . In de zaak Collins ziet men dat het HvJ verder gaat op een eerder gedane  uitspraak in de D’Hoop 24 , waar het HvJ oordeelde dat werkzoekenden die zich beroepen op art. 39 VEG om in  een andere lidstaat werkgelegenheid te vinden, ook recht hebben op een wachtuitkering in de gastlidstaat, ex  artikel 18 VEG. Aangezien het HvJ in de zaak Collins het recht van het Europees Burgerschap nog een stukje  verder uitbreidt, is dit arrest van zeer groot belang geweest.   De  tweede  beperking/voorwaarde  die  aan  het  reis  –en  verblijfsrecht  is  gesteld  betreft  het  ziektekostencriterium. Dit wordt toegelicht aan de hand van de zaak Baumbast. In deze zaak is mooi te zien  dat de beperkingen en voorwaarden die gesteld zijn aan artikel 18 VEG, wel ‘moeten worden toegepast met  inachtneming 

van 

de 

grenzen 

die 

het 

gemeenschapsrecht 

stelt 

en 

overeenkomstig 

het 

evenredigheidsbeginsel’ 25 . Ook wordt de directe werking van artikel 18 VEG aangetoond.   De derde beperking/voorwaarde gesteld aan het reis‐ en verblijfrecht houdt in dat de burger geen gevaar voor  de  openbare  orde  mag  zijn.  Het  laatste  arrest  om  dit  mee  te  illustreren  is  de  zaak  Jipa.  Dit  arrest  is  heel  belangrijk  omdat  het  HvJ  voor  het  eerst  uitspraak  doet  op  grond  van  Richtlijn  2004/38/EG  betreffende  een  verblijfsverbod op grond van gevaar voor de openbare orde 26 .   Hier volgt als eerste een beschouwing van de zaak Carpenter. Deze is van groot belang omdat duidelijk wordt  dat het gemeenschapsrecht een veel grotere invloed heeft dan gedacht. In de zaak komt de werking van het  burgerschap helder naar voren en blijkt de rechtspraak van het HvJ wel degelijk een aanvulling te vormen op  het al bestaande gemeenschapsrecht vóór de invoering van het Europees Burgerschap.  1.4.1  Carpenter  De heer Carpenter 27 , afkomstig uit het Verenigd Koninkrijk, trouwde in 1996 met een Filippijnse. Zij, Mary  Carpenter, kwam in september 1994 op een toeristenvisum het Verenigd Koninkrijk binnen voor de duur van  zes maanden. Pas in juli 1996 vraagt ze een verblijfsvergunning aan als echtgenote van een onderdaan. Dit                                                               23

Pahladsingh, A. en Uitermark, I.H., ‘De ontwikkelingen rond artikel 18 EG: nieuwe uitgangspunten opgesteld door het  Hof?’, NTER, p.56, nummer 3/4, april 2005 HvJ EG zaak C224/98,   24  HvJ EG, 11 juli 2002, Zaak C‐224/98, (D’Hoop), p.I‐6191.  25  Richtlijn 90/364/EG van de Raad van 28 juni 1990 betreffende het verblijfsrecht, artikel 1, lid 1., PB. 2004 L229/35.  26  Oosterom‐Staples, H., ‘Het fundamentele recht op vrij verkeer nader bepaald: het arrest Jipa onder de loep’, NTER, p.  12,  nummer 1, februari 2009.  27  Van Ooik, R.H. en Staples, H., ‘Het recht op gezinsvorming en gezinshereniging volgens het Europese Hof van Justitie’,  NTER, p. 271‐274, nummer 11/12, december 2002 

 

13

verzoek wordt door de Secretary of State afgewezen. Zij vragen haar vrijwillig het land te verlaten. Als zij hier  geen gehoor aan geeft, zal er een bevel tot uitzetting volgen. Hier zal ze eerst weer tegen in beroep moeten  gaan, voordat ze weer een nieuw verzoek kan indienen. Dit deed ze dan ook, maar de Immigration Adjudicator  wijst het beroep af.  Immigration Appeal Tribunal schorst het hoger beroep in afwachting van het Hof van  Justitie van de Europese Gemeenschappen (HvJ).    Aan het HvJ werden twee prejudiciële vragen voorgelegd 28 : 1) Is het gemeenschapsrecht van toepassing? En:  2) Kan uit het gemeenschapsrecht een recht van verblijf ten gunste van de echtgenote worden afgeleid? Voor  de eerste vraag moet gekeken worden naar de persoonlijke situatie van de heer Carpenter. Hij heeft een  bedrijf dat advertentieruimte verkoopt in medische en wetenschappelijke tijdschriften. Hoewel het bedrijf is  gevestigd in het Verenigd Koninkrijk, doet meneer Carpenter veel zaken overzees en reist hij hiervoor vaak  naar het Continent. Het grootste deel van zijn omzet komt van buitenlandse adverteerders. Door de belasting  die het werk met zich meebrengt, neemt mevrouw Carpenter de zorg van de kinderen uit zijn eerste huwelijk  op zich en doet zij de huishoudelijke werkzaamheden.   Op de eerste prejudiciële vraag antwoordt het HvJ dat de heer Carpenter een dienstverrichter is in de zin van  artikel 49 VEG, namelijk het recht vrij verrichten van diensten.r.o.30.  Hij is een Brits zakenman die zijn  diensten verleent aan andere lidstaten van de Europese Unie. Voor de tweede vraag keek het HvJ naar  Richtlijn 73/148/EEG, maar acht deze niet van toepassing op de Carpenters.  “De richtlijn regelt namelijk alleen  de voorwaarden waaronder een onderdaan van een lidstaat, en zijn familie, de lidstaat van herkomst van die  onderdaan kunnen verlaten en een andere lidstaat kunnen binnenkomen, om aldaar te verblijven met het oog  op het verrichten van bepaalde economische activiteiten, en wel voor de in deze richtlijn gepreciseerde duur.  De richtlijn regelt daarentegen niet het recht van verblijf van de gezinsleden (mevrouw Carpenter) van een  dienstverrichter  in zijn lidstaat van herkomst (de situatie van meneer Carpenter).” 29  Derhalve kijkt het HvJ of  het verblijfsrecht van mevrouw Carpenter uit andere bepalingen van het gemeenschapsrecht af te leiden valt.  Recht op eerbiediging van het gezinsleven, artikel 8 EVRM, moet gewaarborgd worden. Als mevrouw  Carpenter uitgezet zou worden, zal dit een inbreuk zijn en schade berokkenen aan het gezinsleven van meneer  Carpenter en daarnaast zou het ook nog eens een belemmering zijn voor het uitoefenen van zijn vrijheid van  dienstverlening. R.o. 41 en 43.  Mevrouw Carpenter heeft uiteindelijk haar verblijfsrecht gekregen omdat meneer Carpenter zich kon  beroepen op zijn rechten die hij ontleent aan het burgerschap van de Unie. Doordat hij het belangrijkste  gedeelte van zijn omzet genereert uit klanten uit andere lidstaten, is de connectie met het gemeenschapsrecht                                                              

28

 HvJ EG, 11 juli 2002, Zaak C‐60/00 (Carpenter), r.o. 20.   Van Ooik, R.H. en Staples, H., ‘Het recht op gezinsvorming en gezinshereniging volgens het Europese Hof van Justitie’,  NTER, p. 270. 

29

 

14

vastgesteld en  geeft het HvJ een soepele invulling van de ‘aanknopingsvoorwaarde’ die hiervoor nodig zijn. 30    Als er geen aanknopingspunt was gevonden met het gemeenschapsrecht en het zuiver om een ‘ volledige  interne situatie’ was gegaan, had mevrouw Carpenter niet in het Verenigd Koninkrijk kunnen verblijven.  Zodra dit aanknopingspunt met het gemeenschapsrecht werd vastgesteld, werd het nationale burgerschap  voor de heer Carpenter dus wel degelijk uitgebreid met het Europees burgerschap. De autoriteit over het al  dan niet verblijven van natuurlijke personen in een lidstaat van de Europese Unie ligt steeds minder vaak bij de  lidstaat zelf en vloeit meer en meer uit het Europees recht.   1.4.2

De beperkingen en voorwaarden van het reis­ en verblijfrecht 

Dat het HvJ de betekenis van het begrip Europees Burgerschap uitbreidt door middel van jurisprudentie is  aangetoond in de vorige paragraaf. Het Europees Burgerschap heeft veel meer rechten dan in het begin.  Wanneer een burger de nationaliteit bezit van één van de Lidstaten, heeft hij onder andere recht om vrij op  het grondgebied van de lidstaten te reizen en te verblijven. (art.18 VEG) Echter aan dit recht zijn beperkingen  en voorwaarden gesteld. Deze zijn te vinden in Richtlijn 2004/38/EG betreffende het recht van vrij verkeer en  verblijf op het grondgebied van de lidstaten voor de burgers van de Unie en hun familieleden:  Iedere burger van de Unie heeft het recht om vrij op het grondgebied van de lidstaten te reizen en te verblijven,  indien  1) hij over voldoende bestaansmiddelen beschikt. (Art. 7 richtlijn 2004/38/EG)  2) hij een ziektekostenverzekering heeft die alle kosten volledig dekt. (Art. 7 richtlijn 2004/38/EG)  3) hij geen gevaar voor de openbare orde is. (Art. 27 richtlijn 2004/38/EG)    1.4.2.1.  Voorwaarde 1: Voldoende bestaansmiddelen.  Collins C,  C­456/­02 j⁰ artikel 12 VEG.  In het arrest Collins wordt helder hoe belangrijk artikel 12 is en welke beperkingen er aan dat artikel gesteld  worden. In deze zaak is een Ierse man  op zoek naar werk in het Verenigd Koninkrijk en vraagt daar een  uitkering aan. Collins heeft echter niet de nationaliteit van Groot‐Brittannië en is ook geen resident. De  Engelse wet stelt residentie als voorwaarde aan het krijgen van een uitkering. De aanvraag van Collins wordt  daarom afgewezen. Hij besluit dit besluit aan te vechten en baseert zich op een schending van het  gemeenschapsrecht. In haar antwoord hierop beroept het HvJ zich op het Europees Burgerschap:  

                                                            

30

 Van Ooik, R.H. en Staples, H., ‘Het recht op gezinsvorming en gezinshereniging volgens het Europese Hof van Justitie’,  NTER, p. 274. 

 

15

“Citizenship of the Union is destined to be the fundamental status of nationals of the Member States, enabling those who  find themselves in the same situation to enjoy the same treatment in law irrespective of their nationality, subject to such  exceptions as are expressly provided…” r.o. 61  

  Als verklaring hiervoor zegt zij:   “In view of the establishment of citizenship of the Union and the interpretation in the case‐law of the right to equal  treatment enjoyed by citizens of the Union, it is no longer possible to exclude from the scope of Article 48 of the Treaty‐  which expresses the fundamental principle of equal treatment, guaranteed by Article 6 of the Treaty‐ a benefit of a  financial nature intended to facilitate access to employment in the labour market of a Member State” r.o.63.  31   

Het voorgaande is een voorbeeld van het groeien van het Europees Burgerschap. Het Hof veranderde haar  oordeel in het voordeel van werkzoekenden in het licht van het algemene recht artikel 12, namelijk het recht  van gelijke behandeling voor alle burgers van de Unie. 32   Mits een burger van de Unie rechtmatig verblijft in  het gastland, kan de burger aldaar aanspraak maken op de sociale voorzieningen op grond van artikel 12 EG 33 .  Echter om sociaal toerisme te proberen te voorkomen mag dit recht wel begrensd worden door de lidstaten.  ‘Discriminatie op grond van nationaliteit wordt nog wel toegelaten, echter alleen op grond van objectieve  overwegingen en alleen indien evenredig toegepast om een legitiem doel te bereiken’ 34 . In de eerdere zaak  D'Hoop is al vastgesteld dat deze objectieve overwegingen kunnen worden ingesteld om de eigen sociale  voorzieningen te beschermen.  35  1.4.2.2 Voorwaarde 2: Ziektekostenverzekering. Baumbast C­413/99.  De tweede verblijfsvoorwaarde is er tevens één van financiële aard en sluit nauw aan bij de voorgaande  voorwaarde, namelijk dat een burger van de Unie over een ziektekostenverzekering moet beschikken die alle  eventuele kosten zal dekken in het gastland. Dit geldt niet alleen voor de burger in kwestie, maar ook voor zijn  familieleden. In de zaak Baumbast hebben zich belangrijke ontwikkelen voorgedaan. De heer Baumbast was  een Duitser, getrouwd met een Colombiaanse met twee kinderen. Zij woonden sinds 1990 in Engeland, waar  de heer Baumbast eerst als werknemer werkte en daarna zelfstandig ondernemer werd. Toen zijn zaak failliet  ging, werkte hij voor Duitse bedrijven die gevestigd waren in China en Lesotho. Zijn vrouw en kinderen bleven  in Engeland wonen. Terwijl zij geen uitkering ontvingen en wel aanvullend verzekerd waren (en voor  behandelingen naar Duitsland reisden), werd hen toch de vernieuwing van hun verblijfsvergunning geweigerd                                                               31

 Craig, P. & De Búrca G., EU LAW, text, cases, and materials, p.867.   Craig, P. & De Búrca G., EU LAW, text, cases, and materials, p.868.  33  Pahladsingh, A. en Uitermark, I.H., ‘De ontwikkelingen rond artikel 18 EG: nieuwe uitgangspunten opgesteld door het  Hof?’, NTER, p.58, nummer 3/4, april 2005.   34  Pahladsingh, A. en Uitermark, I.H., ‘De ontwikkelingen rond artikel 18 EG: nieuwe uitgangspunten opgesteld door het  Hof?’, NTER, p.57.  35  HvJ EG, 11 juli 2002, Zaak C‐224/98, (D’Hoop), p.I‐6191.  32

 

16

in 1995. Aan het HvJ werd gevraagd of een burger van de Unie die niet langer recht op residentie geniet als  migratie‐werker, nog steeds recht heeft op verblijf in de gastlidstaat op grond van artikel 18 EG.  Door het HvJ werd vastgesteld dat het recht op verblijf in een andere lidstaat van de Europese Unie altijd voor  iedere burger van de Unie geldt en dat artikel 18 VEG  in die zin dus directe werking heeft. Meneer Baumbast  geniet zodoende als burger van de Unie recht op artikel 18 VEG. (r.o.84) Daarnaast oordeelde het Britse  gerechtshof dat meneer Baumbast niet aan de gestelde eisen voldeed van een volledig dekkende  ziekteverzekering. Het Hof antwoordde daarop dat de beperkingen en voorwaarden gesteld aan artikel 18 VEG  altijd toegepast moeten worden binnen de grenzen van het gemeenschapsrecht èn overeenkomstig het  evenredigheidsbeginsel. (r.o. 91) Het HvJ heeft toen de situatie van de familie Baumbast onder de loep  genomen en geconcludeerd dat het niet evenredig zou zijn om de heer Baumbast toegang tot Engeland te  ontzeggen op grond van het feit dat in geval een onvoorziende gebeurtenis zijn verzekering dit niet zou dekken  in het gastland. (r.o. 93)  De conclusie in de zaak Baumbast is derhalve dat de nationale hoven de  beperkingen en voorwaarden gesteld  door het Verdrag moeten toepassen met inachtneming van de grenzen die het gemeenschapsrecht stelt en  overeenkomstig het evenredigheidsbeginsel 36 . (r.o.94)    1.4.2.3 Voorwaarde 3: Geen gevaar voor de openbare orde. Jipa C ­33/07  De derde voorwaarde houdt in geval van het arrest Jipa verband met het uitreisrecht dat is opgenomen in  artikel 4 van Richtlijn 2004/38/EG. Als het uitreisrecht van een burger van de Unie beperkt wordt, mag dit  alleen als er sprake is van gevaar voor de openbare orde en/of nationale veiligheid. “Bij de besluitvorming  voorafgaand aan een dergelijke maatregel mag een lidstaat rekening houden met een eerder door een andere  lidstaat genomen maatregel inzake verblijfsbeëindiging wegens gevaar voor de openbare orde en/of nationale  veiligheid.” 37    De Roemeen Gheorghe Jipa is vóór de toetreding van Roemenië tot de Europese Unie België binnengereisd.  Twee maanden na zijn vertrek wordt hij door België naar Roemenië uitgezet, op grond van een in 1995  gesloten overeenkomst tussen Benelux‐landen en Roemenië; ‘overeenkomst betreffende de overname van  onrechtmatig binnengekomen of verblijvende personen’ 38 . In artikel 1 van deze overeenkomst staat dat  Roemenië deze burgers weer terugneemt en zelfs het recht heeft om het uitreisrecht naar bepaalde staten te  beperken voor ten hoogste drie jaar. Na de uitzetting is dit ook precies wat de Roemeense autoriteit beslist                                                              

36

 HvJ EG, 17 september 2002, Zaak C‐413/99 (Baumbast en R)   Oosterom‐Staples, H., ‘Het fundamentele recht op vrij verkeer nader bepaald: het arrest Jipa onder de loep’, NTER, p.  12,  nummer 1, februari 2009.   38  Oosterom‐Staples, H., p.12.  37

 

17

voor Jipa. In de rechtszaak die hierop volgt wordt er duidelijkheid gevraagd over het volgende: “Staan artikel  18 en artikel 27 Richtlijn 2004/38/EG er aan in de weg dat het recht van een burger van de Unie om naar een  andere lidstaat te reizen op grond van een nationale wettelijke regeling wordt beperkt, omdat de betrokkene  eerder is uitgezet wegens ‘illegaal verblijf’?” 39  Het HvJ gaat uit van twee aannames bij het beantwoorden van  de rechtsvraag. De eerste is dat Jipa burger van de Unie is, nu Roemenië is toegetreden tot de Europese Unie,  en derhalve aanspraak kan maken op het recht van vrij reizen en verblijven in de EU. De tweede aanname is  dat dat voornoemde recht uit twee delen bestaat. Namelijk het recht om de gastlidstaat binnen te reizen en  het recht om het land van herkomst uit te reizen. (r.o. 21) Bij bespreking van de zaak Jipa gaat het uiteraard  om het laatst genoemde recht. In r.o. 22 zegt het HvJ dat lidstaten vrij zijn om de eisen van openbare orde en  veiligheid af te stemmen op hun eigen nationale behoeften, maar worden hierin gecontroleerd door de  instellingen van de EG. Bij Jipa is het besluit tot uitzetting gebaseerd op de door België genomen maatregel.  ‘Een lidstaat die een maatregel treft die de uitoefening van het recht op vrij verkeer beperkt, mag slechts met  een eerdere verwijderingsmaatregel van een andere lidstaat rekening houden voor zover die eerdere  verwijderingsmaatregel was ingegeven door persoonlijk gedrag dat een ’werkelijke, actuele, en voldoende  ernstige bedreiging van een fundamenteel belang van de samenleving vormt’, zoals artikel 27, lid 2 van de  verblijfsrichtlijn voorschrijft. 40  Het HvJ is van mening dat Jipa niet aan deze norm voldoet, omdat de maatregel  door België was genomen puur en alleen op grond van illegaal verblijf van Jipa aldaar. (r.o. 28) Niet op grond  van persoonlijk gedrag of vaststelling van een bedreiging van de openbare orde.  Daarom besloot het HvJ in  r.o. 29 dat de motivering van Roemenië ongegrond was om Jipa te beperken in zijn uitreisrecht en verwijst het  HvJ, net als bij de zaak Baumbast, naar het evenredigheidsbeginsel van het communautaire recht.   Door het arrest Jipa is duidelijk geworden dat het uitreisrecht ook behoort tot het recht van vrij verkeer  van  personen. Mits de openbare orde en/of nationale veiligheid in gevaar komt, mag dit recht worden geweigerd.  

1.5

Politieke rechten 

Naast de non‐discriminatie rechten en de reis‐en verblijf rechten, geeft het Europees Burgerschap de burger  van  de  Unie  ook  politieke  rechten.  De  grootste  aandacht  zal  uitgaan  naar  de  politieke  rechten  in  de  hierna  volgende  hoofdstukken.  Tot  nu  toe  zijn  artikel  17  VEG  en  18  VEG  aan  de  orde  gekomen,  in  deze  paragraaf  komen  de  politieke  rechten  van  artikel  19  VEG  tot  en  met  22  VEG  aan  bod,  waarvan  artikel  19  het  meest  omvangrijke  recht  is.  Het  geeft  de  burger  van  de  Unie  het  recht  om  actief  en  passief  te  stemmen  voor  de  verkiezingen  van  het  Europees  Parlement  en  van  de  gemeente  in  de  lidstaat  waar  hij  of  zij  op  dat  moment  verblijft.  Dit  artikel  gaf  nogal  wat  moeilijkheden  omdat  veel  lidstaten  grote  veranderingen  moesten  doorvoeren  in  hun  constituties.  In  Nederland  bestonden  deze  problemen  niet.  Er  bestaat  al  sinds  1985                                                              

39 40

 

 HvJ EG, 10 juli 2008, zaak C‐33/07 (Jipa).   HvJ EG, 10 juli 2008, zaak C‐33/07, r.o. 26. 

18

gemeentelijk  kiesrecht  voor  niet‐staatsburgers. 41   Artikel  19  VEG  introduceert  een  politiek  recht  voor  de  Europese  burgers,  namelijk  het  actief  en  passief  kiesrecht  bij  de  gemeenteraadsverkiezingen  en  bij  de  verkiezingen van het Europees Parlement in de lidstaat waar hij verblijft maar waarvan hij geen onderdaan is,  onder dezelfde voorwaarden als de onderdanen van de staat.    Art 19 VEG:  1. Iedere burger van de Unie die verblijf houdt in een lidstaat waarvan hij geen onderdaan is, heeft het actief en passief  kiesrecht bij gemeenteraadsverkiezingen in de lidstaat waar hij verblijft, onder dezelfde voorwaarden als de onderdanen  van  de  staat.  Dit  recht  wordt  uitgeoefend  onder  voorbehoud  van  de  door  de  Raad  met  eenparigheid  van  stemmen,  op  voorstel van de Commissie en na raadpleging van het Europees Parlement vastgestelde nadere regelingen; deze nadere  regelingen  kunnen  voorzien  in  afwijkingen  wanneer  zulks  gerechtvaardigd  wordt  door  bijzondere  problemen  in  een  lidstaat. 2. Onverminderd artikel 190, lid 4, en de bepalingen ter uitvoering daarvan, heeft iedere burger van de Unie die  verblijft houdt in een lidstaat waarvan hij geen onderdaan is, het actief en passief kiesrecht bij de verkiezingen voor het  Europees Parlement in de lidstaat waar hij verblijft, onder dezelfde voorwaarden als de onderdanen van die staat.(…).  

  Artikel 20 biedt bescherming aan de burgers van de Unie in derde landen door ieder andere Europese lidstaat  dan de lidstaat waar hij zelf onderdaan van is.   Art. 20 VEG:   Iedere burger van de Unie geniet op het grondgebied van derde landen waar de lidstaat waarvan hij onderdaan is, niet  vertegenwoordigd  is,  de  bescherming  van  de  diplomatieke  en  consulaire  instanties  van  iedere  andere  lidstaat,  onder  dezelfde voorwaarden als de onderdanen van die lidstaat. De lidstaten stellen onderling de nodige regels vast en beginnen  de internationale onderhandelingen die met het oog op deze bescherming vereist zijn.   

  Artikel  21  geeft  elke  burger  van  de  Unie  het  recht  om  zich  tot  het  Europees  Parlement  te  richten  en  ook  in  iedere  in  artikel  314  VEG  genoemde  taal  antwoord  te  ontvangen.  Dit  recht  werd  ook  toegevoegd  in  het  Verdrag van Amsterdam. 42      Art. 21 VEG:   Iedere burger van de Unie heeft het recht een verzoekschrift tot het Europees Parlement te richten overeenkomstig artikel  194. Iedere burger van de Unie kan zich wenden tot de overeenkomstig artikel 195 ingestelde ombudsman. Iedere burger  van de Unie kan de in dit artikel of artikel 7 genoemde instellingen of organen aanschrijven in een van de in artikel 314  genoemde talen en ook in die taal antwoord te krijgen.  

                                                               41

 Jacobs, D., ‘Stemrecht, nationale identiteit en diversiteit’,  http://homepages.ulb.ac.be/~dijacobs/belgacom/samenpol.pdf, 07‐05‐2009.  42  Instituut voor Publiek en Politiek, http://www.publiek‐politiek.nl/Info‐over‐politiek/Europa/Europees‐ burgerschap/Geschiedenis, geraadpleegd op 12‐09‐2009, site onderhouden door Anna Domingo. 

 

19

In  artikel  22  komt  naar  voren  dat  de  Europese  Commissie  iedere  drie  jaar  een  verslag  uitbrengt  over  de  toepassing betreffende de bepalingen van het Europees Burgerschap.        Art. 22 VEG:  De Commissie brengt om de drie jaar aan het Europees Parlement, de Raad en het Economisch en Sociaal Comité verslag  uit over de toepassing van de bepalingen van dit deel van het Verdrag. In dit verslag wordt rekening gehouden met de  ontwikkeling van de Unie. Op basis van dat verslag en onverminderd de overige bepalingen van dit Verdrag, kan de Raad  op voorstel van de Commissie en na raadpleging van het Europees Parlement met eenparigheid van stemmen bepalingen  ter aanvulling van de in dit deel vastgelegde rechten vaststellen, waarvan hij de aanneming door de lidstaten  overeenkomstig hun onderscheiden grondwettelijke bepalingen aanbeveelt. 43 

In het rapport van 2004 van de Europese Commissie over de voortgang van het Europees Burgerschap, wordt  er geconcludeerd dat er vooral problemen bestaan rond de applicatie van de Europese wetgeving in de  nationale wetgeving 44 . Ook stelt de Commissie vast dat de opkomst van de verkiezingen tegen valt en dat er  ook weinig Europeanen zich verkiesbaar stellen in de gastlidstaat waar ze verblijven.  45  In een ander rapport  uit 2004 over de verkiezingen voor het Europees Parlement, bericht de Commissie dat toen tussen de 342 en  343 miljoen Europeanen hun stemrecht uitoefenden in hun eigen land, terwijl maar zes en een half miljoen  Europeanen in een gastland gebruik maakten van hun stem. 46 Dat is ongeveer twee procent van alle  Europeanen en duidelijk zeer weinig.  Conclusie  In dit eerste hoofdstuk hebben we kunnen zien dat het Europees Burgerschap een lange geschiedenis kent en  op vele manieren bekeken kan worden. Sociologen, juristen, politicologen: iedereen verbindt er een andere  betekenis aan. Vastgesteld is dat het formele Europees Burgerschap uit drie belangrijke rechten bestaat; het  reis –en verblijfsrecht, het non‐discriminatiebeginsel en de politieke rechten. Het Europees Burgerschap is in  de loop der tijd uitgegroeid tot een zeer omvangrijke bundel van rechten voor de burgers van de Unie, maar  kent echter ook beperkingen en voorwaarden, waarvan de naleving door het HvJ nauwlettend in goede banen  geleid wordt. Achtereenvolgens kwamen de noodzaak van voldoende bestaansmiddelen, dekkende  ziektekostenverzekering en geen gevaar voor de openbare orde vormen aan de orde. Kijkend naar de  uitspraken van het HvJ is duidelijk geworden dat sinds het ontstaan van het burgerschap er bepaalde                                                              

43

 Mortelmans, K.J.M., Europese basisverdragen, p. 8‐9, vijfde druk, Deventer, 2004.   COM (2004) 695, vierde verslag over het burgerschap van de Unie, 26‐10‐2004, http://eur‐ lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=COM:2004:0695:FIN:NL:PDF.   45  COM (2002)260, 30‐05‐2002, http://eur‐lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=COM:2002:0260:FIN:NL:PDF.   46  Craig, P. & De Búrca G., EU LAW, text, cases, and materials, p.870.  44

 

20

bevoegdheden wegsijpelen en de werkingssfeer van het gemeenschapsrecht is vergroot. De burgers van de  Unie proberen mazen in de wet te vinden en hiermee de rechten van het Europees burgerschap op te rekken.  Zoals is aangetoond in dit hoofdstuk hebben vooral artikel 18 VEG en artikel 12 VEG een veel ruimere en  grotere betekenis gekregen. Artikel 12  is een solide basis voor de rechten van de burger van de Unie. Dat het  Europees Burgerschap een aanvulling is geworden op de nationale rechten van de Europeanen is een feit.   In het volgende hoofdstuk wordt er weer een stap gezet in het beantwoorden van de hoofdvraag. De politieke  rechten van de Nederlandse Arubanen die op Aruba wonen worden besproken en specifiek het kiesrecht van  het EG‐recht waar zij al dan niet over beschikken. De toepassing van de burgerschapsbepalingen staat hierbij  centraal. Onderzocht wordt of deze bepalingen op hen van toepassing zijn en hoe deze dan zijn geregeld. Voor  de overzeese gebieden geldt namelijk het EU‐verdrag niet, wel geldt een speciale associatieregeling ex artikel  299, lid 3 EG. 

 

21

2 

De staatsrechtelijke positie van de Arubanen in relatie tot de Europese 

Unie en in relatie tot Nederland.    Sinds 1 januari 1985 is Aruba een zelfstandig land binnen het Koninkrijk der Nederlanden. Om de hoofdvraag  en daarmee de zaak van de heren Eman en Sevinger te onderzoeken, is het noodzakelijk om de  staatsrechtelijke positie van de Arubanen in Nederland, Aruba en de Europese Unie te bekijken. Ten eerste  wordt er gekeken naar de Nederlandse post‐koloniale verhoudingen met Aruba. Hiertoe wordt het ontstaan  van het Koninkrijk bestudeerd, de grondslagen van het Statuut van Aruba en de politieke situatie zoals deze de  afgelopen jaren is. De tendens was juist dat de burgerrechten van de Arubanen in relatie tot Nederland  werden ingeperkt. Hoe wordt het (stem)recht tegenwoordig hierdoor beïnvloed? Ten tweede wordt de positie  van de Nederlandse Arubanen ten opzichte van Nederland bekeken. Hiervoor wordt de Nederlandse Kieswet  onder de loep genomen. Hoe werkt deze voor Nederlanders die woonachtig zijn op Aruba? Daarna wordt de  positie van de Nederlandse Arubanen in relatie tot de Europese Unie bestudeerd. In welke vorm bestaat het  politieke stemrecht voor hen en is dit wel geregeld in het EG‐recht? Tenslotte wordt de huidige problematiek  besproken aan de hand van een Voorontwerp “houdende aanvullende maatregelen inzake het verblijf in  Nederland van Antilliaanse en Arubaanse risicojongeren en inzake inburgering van Antilliaanse en Arubaanse  Nederlanders”. 

2.1

De Nederlandse post­koloniale verhoudingen met Aruba 

  2.1.1.  Ontstaan van het Koninkrijk der Nederlanden  De relatie zoals deze nu bestaat tussen Nederland en de andere delen van het Koninkrijk der Nederlanden is  de uitkomst van een lange historie die begon in het koloniale tijdperk. In 1922 kwam een einde aan de  Nederlandse koloniale overheersing over de Nederlandse Antillen en werd het mogelijk om het bestuur door  eigen opgezette organen te regelen. Dit bestuur viel echter nog steeds onder de Nederlandse wet. In 1954  werden de onderlinge staatsrechtelijke bepalingen vastgelegd in het Statuut van het Koninkrijk, de  basisregeling van het Koninkrijk. 47   48  Het Koninkrijk bestond toen uit Nederland, Suriname en de Nederlandse  Antillen. De Nederlandse Antillen bestonden in die tijd nog uit zes eilanden; Aruba, Curaçao, Bonaire, Sint‐ Maarten, Saba en Sint‐Eustatius. In 1975 maakte Suriname zich los van het Koninkrijk en werd onafhankelijk. In  die tijd gingen er ook op Aruba geluiden op om zich af te scheiden van het Koninkrijk. Vooral de politicus  Betico Kroes, leider van de Movimiento Electoral di Pueblo (MEP), streed hiervoor. Velen zien hem als de                                                              

47 48

 

 Belinfante, A.D. en de Reede, J.L., Beginselen van het Nederlandse staatsrecht, Deventer, Kluwer, 2009, 16e druk, p.355.   Het Statuut voor het Koninkrijk in: C. Borman, Het Statuut voor het Koninkrijk, Deventer, Kluwer, 2005, p. 211‐223. 

22

voorvechter van de status aparte van Aruba. Dit zou inhouden dat Aruba geen eilandgebied meer zou zijn  binnen de Nederlandse Antillen, maar een zelfstandig land zou worden in het Koninkrijk der Nederlanden. Op  1 januari 1986 werd het bereiken van deze status gedeeltelijk behaald. Artikel 62 van het Statuut bepaalde dat  Aruba met ingang van 1 januari 1996 geheel onafhankelijk zou worden. In de jaren die volgden na het bereiken  van de status aparte, werd er toegewerkt naar de onafhankelijkheid voor de Nederlandse Antillen en Aruba  (hierna NAA te noemen). Echter, in beide landen bestond er in toenemende mate de wens om wèl met  Nederland verbonden te blijven door middel van het Koninkrijksverbond en niet zoals Suriname volledig  onafhankelijk te worden. Curaçao en Aruba zagen de toegevoegde waarde vooral in onderwerpen als  grondrechten, rechtszekerheid, rechtshandhaving, democratie, deugdelijk bestuur etcetera. Uit het boek van  Belinfante en de Reede blijkt dat het uiteindelijk premier Lubbers was die zich uitsprak over het aanhouden  van de staatsrechtelijke band met het Koninkrijk. Daarop verviel artikel 62 van het Statuut met de daarin  neergelegde onafhankelijkheidsdatum voor Aruba. Desondanks bestond er ontevredenheid over de  verhoudingen onderling tussen de drie landen, ook bestond er ontevredenheid vanuit Nederland over het  bestuur op de grote eilanden en groeide de wens van de kleine eilanden om onafhankelijker te worden van de  grotere eilanden. Hierop werd in 2004 een advies uitgebracht door een speciaal ingestelde werkgroep. Het  advies luidde als volgt; Curaçao en Sint‐Maarten zouden een zelfstandig land worden en de drie kleinere  eilanden zouden de status ‘koninkrijkseiland’ krijgen. Tussen 2005 en 2007 zijn Nederland en de Nederlandse  Antillen dit grotendeels overeengekomen. Curaçao en Sint‐Maarten krijgen landstatus en Bonaire, Sint  Eustatius en Saba zullen een staatsrechtelijke positie krijgen binnen het Nederlandse staatsbestel. Deze positie  zal vergelijkbaar zijn met een Nederlandse gemeente. De datum van invoering was vastgesteld op 15  december 2008, maar is niet gehaald. Nu wordt er gestreefd naar 10‐10‐ 2010 49   50 .  2.1.2.  Grondslagen van het Statuut  Zoals het Koninkrijk der Nederlanden er nu uitziet, bestaat het uit drie zelfstandige landen: Aruba, de  Nederlandse Antillen (Bonaire, Curaçao, Saba, Sint‐Eustatius en Sint‐Maarten) en Nederland. De drie landen  zijn met elkaar verbonden door middel van het Statuut van het Koninkrijk. Het Statuut beschrijft de  bevoegdheden en regelt welke bevoegdheden onder wiens gebied vallen. Hierbij geldt een verdeling tussen  Koninkrijksgelegenheden (artikel 3 Statuut) en landsgelegenheden. Ook staan de onderlinge samenstelling en  verhoudingen van de organen beschreven 51 . Het Statuut heeft een geheel eigen karakter en is moeilijk in te  delen in een bepaalde categorie. Het heeft voornamelijk federatieve trekken; de landen bezitten alle drie  constitutionele autonomie en een constitutionele gewaarborgde afbakening van de bevoegdheden van de                                                              

49

 Belinfante, A.D. en de Reede, J.L., Beginselen van het Nederlandse staatsrecht, Deventer, Kluwer, 2009, 16e druk, p.353‐ 355.  50  Kamerstuk 31.568, nr.6, “Staatkundige vernieuwing van het Koninkrijk”,  www.eerstekamer.nl/nota/staatkundige_vernieuwing_van_het, geraadpleegd op 23‐02‐2010.   51  Heringa, A. W., Staatsrecht, Den Haag, Boom Juridische uitgevers, 2007, p.128‐129. 

 

23

landen en van het Koninkrijk 52 . Daarentegen vallen de organen van het Koninkrijk hoofdzakelijk samen met de  organen van het grootste land: Nederland. Dit resulteert in een scheve driehoeksverhouding waarbij het  zwaartepunt bij Nederland ligt.   De Koninkrijksorganen zijn de volgende: er is sprake van een Rijkswetgever, Koninkrijksregering en  Gevolmachtigd Minister. De Nederlandse Staten‐Generaal en de Koninkrijksregering vormen de wetgevende  macht. Op grond van artikel 15‐17 van het Statuut bestaat er een participatierecht voor de Nederlandse  Antillen en Aruba. De Koninkrijksregering wordt gevormd door de Nederlandse Koning en de Nederlandse  ministerraad. De NAA beschikken over een Gevolmachtigde Minister 53 . Deze Minister handelt namens de  regering van zijn land. Voorwaarde is wel dat hij het Nederlanderschap bezit (Art. 8 Statuut). Uit het  voorgaande blijkt dat inderdaad het zwaartepunt in de machtsverhouding bij Nederland ligt.  Artikel 46 van het Statuut is voor het onderzoek van belang omdat deze bepaling het passief en actief  kiesrecht betreft. Het doel van het artikel is om het democratische stelsel ook te waarborgen binnen het  Koninkrijk der Nederlanden. De opstelling van het artikel vertoont ook grote gelijkenis met die van de  Nederlandse Kieswet. Zo is er bijvoorbeeld gekozen voor het enkelvoudig stemrecht. Iedere kiezer mag net als  in Nederland maar één stem uitbrengen. 54     

 

 

 

 

Art. 46 Statuut 

1.

De vertegenwoordigende lichamen worden gekozen door de ingezetenen van het betrokken land, tevens Nederlanders, die  door de landen te bepalen leeftijd, welke niet hoger mag zijn dan 25 jaren, hebben bereikt. Iedere kiezer brengt slechts 1 stem  uit. De verkiezingen zijn vrij en geheim. Indien de noodzaak daartoe blijkt, kunnen de landen beperkingen stellen. Iedere  Nederlander is verkiesbaar met dien verstande, dat de landen de eis van ingezetenschap en een leeftijdsgrens kunnen stellen. 

2.

De landen kunnen aan Nederlanders die geen ingezetenen van het betrokken land zijn, het recht toekennen  vertegenwoordigende lichamen te kiezen, alsmede aan ingezetenen van het betrokken land die geen Nederlander zijn, het  recht vertegenwoordigende lichamen te kiezen en het recht daarin gekozen te worden, een en ander mits daarbij tenminste de  vereisten voor ingezetenen die tevens Nederlander zijn, in acht worden genomen. 

Naast het Statuut heeft Aruba een eigen grondwet. In tegenstelling tot de Nederlandse Antillen heeft Aruba  zijn eigen staatsregeling ontworpen. Inhoudelijk gezien zijn er echter weinig verschillen tussen deze twee. De  Arubaanse staatsinrichting heeft alleen de Nederlandse Grondwet van 1983 als voorbeeld genomen en heeft  daardoor bijna dezelfde indeling als de Nederlandse Grondwet. De Arubaanse staatsregeling wordt door Aruba  zelf vastgesteld op grond van artikel 42 lid 2 Statuut.   In de Staatsregeling van Aruba staat een aantal artikelen die het kiesrecht op Aruba regelen en wie hiervan  uitgezonderd worden 55 .  Hoofdstuk 1 regelt de grondrechten, waarvan artikel I‐10 het actief en passief  kiesrecht bevat. In de Staatsregeling wordt dit artikel toegelicht en gezegd dat er sprake is van een zodanig                                                              

52

 Borman, C., Het Statuut voor het Koninkrijk, Deventer, Kluwer, 2005, p. 23.   Heringa, A. W., Staatsrecht, Den Haag, Boom Juridische uitgevers, 2007, p.128‐129.  54  Borman, C., Het Statuut voor het Koninkrijk, Deventer, Kluwer, 2005, p.48‐49.  55  Staatsregeling van Aruba, http://www.worldstatesmen.org/Aruba_const.pdf, geraadpleegd op 04‐01‐2010.  53

 

24

gewicht dat het artikel daarom bij de grondrechten is geplaatst. Het artikel bevat namelijk ‘ een recht op  participatie op de publieke zaak’. In hoofdstuk 3 van de Staatsregeling worden de Staten, oftewel de  Volksvertegenwoordiging,  geregeld. Het kiesrecht op Aruba  voor de algemeen vertegenwoordigende organen  is verbonden aan het Nederlanderschap en aan het ingezetenschap en is verbonden aan de minimale leeftijd  van 18 jaar( artikel III.5). Verder is bepaald in dit artikel dat er alleen door middel van een landsverordening  een uitzondering gemaakt worden op het kiesrecht. (artikel III.5) Vanaf 21 jaar mag men gebruik maken van  het passieve kiesrecht. (artikel III.6)  2.1.3.  Politieke situatie  De relatie op politiek gebied tussen Nederland en de post‐ koloniën is op een aantal gebieden van gespannen  aard. Dit zou ontstaan kunnen zijn door de toestroming van jongeren uit Aruba en de Antillen naar Nederland.  Tussen 1992 en 2005 was vooral vanuit Curaçao de uittocht enorm groot. In totaal immigreerden er 51.506  personen vanuit de eilanden naar Nederland. Dit tegenover een aantal van 16.956 personen uit Nederland die  zich vestigden op de eilanden 56 . De Raad van State stelt in haar advies dat doordat maar liefst 20% van de  bevolking van de Nederlandse Antillen is geëmigreerd en dan voornamelijk het actieve segment van de  bevolking, ‘de sociale samenhang in de gemeenschap ernstig is aangetast.’ ‘Dit verschijnsel van verbroken  samenleving wordt vaak gezien als een van de oorzaken voor de ontsporing van de jeugd en het gebrek aan  normen en waarden bij deze groep’ 57 . Een ander probleem dat meespeelt in de enigszins gespannen relatie  zou kunnen zijn dat Aruba en Curaçao over één kam geschoren worden als het op overlast van immigranten  naar Nederland aankomt. Hier moet een kanttekening bij gemaakt worden: de criminaliteitssituatie op  Curaçao is van heel andere orde dan op Aruba. Op Aruba is meer welvaart door toedoen van de jarenlange  groei van de economie. 58  Maar de twee eilanden worden door de internationale wereld wel degelijk op  dezelfde wijze behandeld.   In Nederland bestaat er verdeeldheid over de band met de Koninkrijkseilanden. De ene helft wenst nauwe  samenwerking, de andere helft is voor het aan banden leggen van de vrijheid die de Arubanen en Antillianen  dankzij de gedeelde Nederlandse nationaliteit genieten in Nederland. Uit een voorontwerp ten behoeve van  een wetswijziging bleek dat de toenmalige minister voor Vreemdelingenzaken en Integratie van Nederland,  minister Verdonk, bezig was om het Nederlandse recht te wijzigen door muren op te trekken binnen het  Koninkrijk. Hoe dit voorontwerp precies in elkaar steekt en op welke manier het de Nederlandse Arubanen  raakte en op welke manier het relevant is voor de hoofdvraag, wordt in paragraaf 2.2.2 behandeld. De vraag is  wat de positie is van de Arubanen die de Nederlandse nationaliteit bezitten volgens het Nederlands recht, 

                                                            

56

 Centraal Bureau voor de Statistiek, http://statline.cbs.nl, 10‐01‐2010.   Raad van State, Advies W03.06.0156/l, http://www.raadvanstate.nl/adviezen, 06‐01‐2010.  58 Kamerstukken 5422203/06/2, www.justitie.nl/, 28‐12‐2009.  57

 

25

waarvan specifiek het Kiesrecht, en daarna volgens het EG‐recht. Ook worden de post‐koloniale problemen  besproken die bestaan tussen de burgers van de NAA in relatie tot het EG‐recht.   

2.2

De positie van de Nederlandse Arubanen in relatie tot de Nederlandse  kieswet en het EG­recht.  

  In deze paragraaf zal achtereenvolgens de Nederlandse kieswet besproken worden, toegespitst op de artikelen  die van toepassing zijn op de Nederlandse Arubanen. Vervolgens zullen de bepalingen van de Europese  Gemeenschap besproken worden die van belang zijn voor het verder bespreken van de zaak Eman‐Sevinger.  Als laatste zullen de problemen besproken worden die leven onder de Nederlands‐ Arubaanse en Antilliaanse  bevolking in Nederland die ook zeker te maken hebben met de zaak Eman‐Sevinger en welke duidelijk naar  voren komen in het Voorontwerp inzake het verblijf in Nederland van Antilliaanse en Arubaanse risicojongeren  en inzake inburgering van Antilliaanse en Arubaanse Nederlanders.  2.2.1.  Kieswet Nederland  Artikel Y3 Kieswet stelt dat iedere Nederlander die de minimale  leeftijd van 18 jaar heeft bereikt en niet  uitgesloten is van het kiesrecht om bepaalde redenen en derhalve gerechtigd is om te kiezen voor de  verkiezingen van de Tweede Kamer, ook over kiesrecht beschikt voor het Europees Parlement, het  zogenaamde actieve kiesrecht. Artikel B1 Kieswet maakt hierop een uitzondering en stelt dat de Nederlanders  die op de dag van de kandidaatstelling op Aruba of de Nederlandse Antillen wonen, niet mogen meedoen aan  de verkiezingen voor de Tweede Kamer danwel voor het Europees Parlement. “Deze uitzondering geldt niet  voor: a. de Nederlander die gedurende ten minste tien jaren ingezetene van Nederland is geweest; b. de  Nederlander die in Nederlandse openbare dienst in de Nederlandse Antillen of Aruba werkzaam is, alsmede  zijn Nederlandse echtgenoot, geregistreerde partner of levensgezel en kinderen, voor zover dezen met hem  een gemeenschappelijke huishouding voeren.” 59  Uit deze twee artikelen van de Kieswet kan men al opmaken  dat de positie van de Nederlandse Arubanen aanzienlijk beperkter is ten opzichte van de Nederlanders die in  Nederland of ergens anders ter wereld wonen. Immers, Nederlanders die hun woonplaats op Aruba of de  Nederlandse Antillen hebben, worden puur en alleen op basis van het woonplaatscriterium uitgesloten van de  verkiezingen.   2.2.2.  EG­ recht   Nederland beschikt over een eigen rechtsorde, de rechtsorde van het Koninkrijk en is onderdeel van de  Europese Unie rechtsorde. Voor Nederland kwam het samenwerken op Europees vlak in dezelfde periode                                                              

59

 

 Kieswet, http://wetten.overheid.nl/BWBR0004627/volledig/geldigheidsdatum_29‐12‐2009#AfdelingII, 15‐12‐2009 

26

opgang als de oprichting van het Statuut. Door de jaren heen ontstonden er steeds meer betrekkingen tussen  de Europese Unie en het Koninkrijk. De gemeenschappelijke belangen en de Koninkrijksbelangen raken elkaar  steeds meer. Hoewel niet al het EG‐recht voor Aruba geldt, geldt er wel een speciale associatieregeling (ex  artikel 299 lid 3 EG) 60  Deze bepaling geldt alleen voor de Landen en Gebieden Overzee, de LGO’s, en bevat  artikelen die als doel hebben de economische en sociale betrekkingen tussen voorlaatste en de Unie te  bevorderen. (ex artikel 182‐188 EG) Naarmate de Europese Unie groeit, groeit het belang van Aruba ook,  vooral omdat het eiland de status van “met de Europese Gemeenschap geassocieerd land” heeft. De  verdragen hebben zeker ook een personele werking voor de Nederlandse Arubanen. Immers volgens Borman,  de auteur van het boek “het Statuut voor het Koninkrijk”, geeft artikel 17 EG ook aan de inwoners van Aruba  en de Nederlandse Antillen die de Nederlandse nationaliteit dragen, recht op het Europees Burgerschap 61 . In  de volgende en laatste subparagraaf wordt de positie van de Nederlandse Arubanen besproken aan de hand  van het Voorontwerp.   2.2.3.  Post­koloniale problemen  In deze paragraaf wordt bestudeerd wat daadwerkelijk de problemen zijn tussen de Nederlandse Arubanen en  Nederlandse Antillianen en Nederland. Hiervoor wordt gebruik gemaakt van het Voorontwerp. Dit  Voorontwerp betreft een Wet houdende aanvullende maatregelen inzake het verblijf in Nederland van  Antilliaanse  en Arubaanse risicojongeren en inzake inburgering van Antilliaanse en Arubaanse Nederlanders.  Het voorstel is ontstaan door de problemen die een aantal jongeren veroorzaken die van de NAA naar  Nederland komen en hier geen uitzicht hebben op werk of studie. In de vroege jaren negentig werd er al  naarstig naar een oplossing gezocht door de Nederlandse overheid hoe met deze jongeren om te gaan.  Minister van Justitie Hirsch Ballin had het in 1992 al over ‘de probleemjongeren naar hun eiland terug te  sturen’  62 . Anno 2010 is de regering er uiterst verdeeld over hoe om te gaan met deze problematiek. Het doel  van het Voorontwerp is om te voorkomen dat deze groep jongeren in de criminaliteit belandt. Het voorstel  houdt ten eerste in dat de minister voor Vreemdelingenzaken en Integratie risicojongeren tussen de 16 en 24  terug kan zenden als zij niet over een goede opleiding bezitten (bestuurlijke verbanning); ten tweede kunnen  Arubanen en Antillianen die korter verblijven in Nederland dan 2 jaar, ongeacht leeftijd, als voorwaardelijke  straf uitgezet worden (strafrechtelijke verbanning) na veroordeeld te zijn geweest wegens een strafbaar feit;  ten derde hebben alle Antillianen en Arubanen tussen de 16 en 65 jaar die naar Nederland komen een  inburgeringsplicht; en ten vierde bestaat er een strafbepaling voor een ieder die zich onttrekt aan een ban 63 .  

                                                             60

 Europese basisverdragen, art. 299 ex art. 182‐188.   Borman, C., Het Statuut voor het Koninkrijk, Deventer, Kluwer, 2005, p.48‐49  62  “Geen bijval voor plan om Antilliaanse probleemjeugd terug te sturen”. In: Algemeen Dagblad, 20 januari 1992.   63  Besselink, L.F.M.,  ‘De Binnengrenzen van het Koninkrijk, of: Het voorontwerp ‘Verbanning en Inburgering’. In: TAR  Justicia‐ Tijdschrift voor Antilliaans Recht 2006, nr.3, p. 70‐73.   61

 

27

Het voorstel heeft alles te maken met het burgerschapsbegrip en de rechten die hieraan gekoppeld zijn.  Wanneer iemand het land wordt uitgezet, raakt dit één van de belangrijkste rechten van het burgerschap,  namelijk het verblijfrecht ex artikel 18 EG. De inburgeringsplicht werd ingesteld zodat burgers die geen ‘goed  burger’ zijn, verplicht gesteld worden om verder ‘in te burgeren’. Beide verbanningen houden direct verband  met het begrip Europees burgerschap zoals dat eerder is besproken. Beide maatregelen hebben ook enorme  impact op het burgerschap. De twee fundamentele burgerschapsrechten zoals het kiesrecht en het  verblijfsrecht worden aangetast. De maatregelen maken onderscheid naar herkomst en geboorteplaats, want  dezelfde maatregelen gelden niet voor Nederlanders en vreemdelingen. De vraag rijst waarom een  vreemdeling die strafrechtelijk veroordeeld is in Nederland niet terug gezonden kan worden naar land van  herkomst en de Arubaanse en Antilliaanse Nederlanders wel? Op deze vraag zal geen antwoord gegeven  worden, wel zal er in verband met de zaak Eman ‐ Sevinger dieper ingegaan worden op het onderscheid wat  betreft kiesrecht in het laatste hoofdstuk. Leonard Besselink, onder andere publicist en hoogleraar Staatsrecht  aan de Universiteit van Utrecht, is van mening dat er sprake is van een ongerechtvaardigd onderscheid. Dit  zegt hij op grond van het feit dat Nederlanders die ergens anders zijn geboren dan op de Nederlandse Antillen,  Aruba of Nederland en elders over verblijfsrecht beschikken, niet heengezonden kunnen worden als  strafvoorwaarde. 64    De bestuurlijke en strafrechtelijke verbanning staan beiden op gespannen voet met het gemeenschapsrecht.  EU‐burgers en hun familieleden bevinden zich in een bevoorrechte positie ten opzichte van de Antillianen en  de Arubanen. Zij kunnen, zoals al in hoofdstuk 1 is vastgesteld, op grond van het recht van vrij verkeer niet aan  deze maatregelen onderworpen worden. Volgens artikel 27 van Richtlijn 2004/38/EG kunnen er alleen als er  sprake is van een ‘ actuele, werkelijke en voldoende ernstige bedreiging’ voor de samenleving, EU‐burgers  ‘heengezonden’ worden. Het gemeenschapsrecht ligt dus op twee manieren dwars voor het Voorontwerp. Ten  eerste is de regel discriminatoir, omdat hij alleen van toepassing is op Arubanen en Antillianen en niet op  andere EU‐burgers en hun familieleden. Ten tweede kan het zo zijn dat een Arubaan of Antilliaan diensten  verricht in de Europese Unie en op grond hiervan (artikel 49 EG) niet in aanmerking komt voor de maatregelen  van het Voorontwerp, omdat deze onverenigbaar zijn met de hiervoor genoemde Richtlijn‐bepaling 65 .  Besselink concludeert in zijn artikel over het Voorontwerp dat het de regering voor ogen staat de Arubaanse  en Antilliaanse jongeren als vreemdelingen te kunnen behandelen. Volgens Besselink zullen de voorgestelde  maatregelen dit in werking stellen, waardoor er ‘binnengrenzen’ in het Koninkrijk zullen ontstaan. De  binnengrenzen zullen voor de Antillianen en Arubanen in dit geval hoger zijn dan de ‘buitengrenzen’ voor  vreemdelingen, aangezien deze maatregelen niet op dezelfde manier voor vreemdelingen zijn vastgesteld.                                                               

64

 Besselink, L.F.M.,‘De Binnengrenzen van het Koninkrijk, of: Het voorontwerp ‘Verbanning en Inburgering’. In: TAR  Justicia‐ Tijdschrift voor Antilliaans Recht 2006, nr.3, p. 74.  65  Besselink, L., ‘De Binnengrenzen van het Koninkrijk, of: Het voorontwerp ‘Verbanning en Inburgering’. In: TAR Justicia‐  Tijdschrift voor Antilliaans Recht 2006, nr.3, p. 75. 

 

28

Wanneer men de inburgeringsplicht die voorgesteld wordt in het Voorontwerp nader bekijkt, wordt duidelijk  dat ook op dat gebied er een onderscheid gemaakt wordt tussen de Nederlandse Arubanen en Antillianen en  anderen. Waar dit onderscheid precies ligt blijkt uit de Wet inburgering 66 . Alle vreemdelingen zijn verplicht  zich in te burgeren, behalve – degenen die minstens 8 jaar van de leerplichtige leeftijd in Nederland hebben  gewoond; ‐de niet‐Nederlandse EU‐burgers; ‐en de verdragsrechtelijk gepriviligeerde derdelanders, zoals  Japanners, Amerikanen, Canadezen, Australiërs en Zwitsers 67 . Het gevolg van het Voorontwerp zal zijn dat  ‘eigen’ Nederlanders die afkomstig zijn van de eilanden gelijk gesteld zullen worden met vreemdelingen,  waardoor er daardoor sprake is van omgekeerde discriminatie. Dit werkt vanzelfsprekend niet mee bij de  onafhankelijkheidsproblematiek en andere problemen van staatkundige of identiteitsaard die er al bestonden  sinds de immigratiegolf. Bovendien zal het niet verenigbaar zijn met het gelijkheidsbeginsel. In een later advies  van de Raad van State over het voorontwerp is dit inderdaad naar voren gekomen. Zij constateerde dat “deze  maatregel op twee manieren onderscheid maakt. Zij treft Nederlanders uit de NAA, terwijl andere Nederlandse  risicojongeren in vergelijkbare situaties niet kunnen worden verplicht om Nederland te verlaten. Voorts leidt de  maatregel tot onderscheid tussen Antillianen enerzijds en niet‐Nederlandse EU‐burgers en vreemdelingen uit niet‐EU‐ staten in vergelijkbare positie anderzijds”. 68  Overigens was de Raad ook van mening dat het gemaakte 

onderscheid niet gerechtvaardigd was omdat het geen passend middel was voor het beoogde doel. De Raad  adviseert dan ook het voorstel niet voor te leggen aan de Tweede Kamer.   Conclusie  Het Koninkrijk Der Nederlanden zit nog steeds midden in ontwikkeling, vooral nu Curaçao en Sint‐Maarten aan  de vooravond staan om ook een zelfstandig land te worden en Bonaire, Sint‐Eustatius en Saba een andere  staatsrechtelijke positie zullen krijgen binnen het Koninkrijk. De staatsregeling van Aruba en de inrichting  hiervan vertoont veel overkomsten met de Grondwet van Nederland. Artikel Y3 en B1 van de Nederlandse  Kieswet zonderen de Nederlandse Arubanen uit van het kiesrecht voor de Tweede Kamer en het Europees  Parlement. Dit gebeurt in tegenstelling tot de groep Nederlanders die in ‘derde landen’ verblijven. Zij kunnen  nog wel gebruik maken van hun kiesrecht. De ingezetenen van de Nederlandse Antillen en Aruba worden dus  puur en alleen op basis van het woonplaatscriterium uitgesloten.   De politieke relatie tussen Nederland en de NAA is goed, maar heeft wel een aantal spanningspunten. Zo  bestaan er problemen tussen de jongeren die in Nederland proberen te aarden en bestaat er ook onenigheid  binnen de regering en de manier waarop zij met deze problematiek omgaat. Het voorontwerp voegt niets toe  aan de integratie van de Nederlandse Arubanen en Antillianen. Het zal waarschijnlijk de relatie tussen de  Koninkrijksdelen helpen verzuren, omdat het de staatsrechtelijke positie van de Nederlandse Arubanen en                                                              

66

 Artikel 5 lid 1 en 2, Wet Inburgering. www.wetten.overheid.nl, 11‐01‐2010.   Besselink, L., ‘De Binnengrenzen van het Koninkrijk, of: Het voorontwerp ‘Verbanning en Inburgering’. In: TAR Justicia‐  Tijdschrift voor Antilliaans Recht 2006, nr.3, p. 78.  68  Raad van State, Advies W03.06.0156/l, http://www.raadvanstate.nl/adviezen, 10‐01‐2010.  67

 

29

Antillianen verzwakt. Op het gebied van kiesrecht is de staatsrechtelijke positie duidelijk achtergesteld. In het  volgende hoofdstuk zal dieper ingegaan worden op de vraag in hoeverre het kiesrecht onderdeel vormt van de  grondrechten op nationaal en Europees niveau.  

 

30

3 

De grondrechten in verhouding tot het EVRM, het EG­recht en het 

Koninkrijk der Nederlanden     De staatsrechtelijke positie van de Arubanen is ingebed in het Statuut van Aruba en in de Nederlandse  Grondwet. Op basis hiervan valt Aruba onder de grondrechtenbescherming van Nederland. De Nederlandse  grondrechten zijn terug te vinden in de Grondwet en in het EVRM. Het kiesrecht valt onder de grondrechten  en wordt geregeld in de Nederlandse Grondwet, alsmede in het EVRM en IVBPR. In dit hoofdstuk wordt  bestudeerd hoe de verhoudingen van de grondrechten liggen tussen achtereenvolgens het EVRM, het EG‐ recht en het Koninkrijk. Hieraan toegevoegd worden het IVBPR en het Handvest voor de grondrechten, omdat  dit twee initiatieven zijn die belangrijk zijn in de rechtsorde en derhalve niet weggelaten kunnen worden.  Allereerst zal er een beschouwing gegeven worden over de grondrechten in het algemeen. Deze wordt  gevolgd door een paragraaf over het EVRM. Besproken zal worden hoe dit verdrag is ontstaan en welke  rechten van belang zijn voor de zaak Eman‐Sevinger. Hierna komt de passage over de verdragen IVBPR en  IVESCR. In de derde paragraaf zal de ontwikkeling van de grondrechten in het EG‐recht uiteengezet worden.  Hierin wordt het ontstaan van de grondrechten in de wetgeving van de Europese Unie besproken en de manier  waarop het Europese Hof van Justitie hier een eigen grondrechtenbescherming voor gevormd heeft. In de  laatste paragraaf wordt de grondrechtenwerking besproken van het Koninkrijk der Nederlanden, toegespitst  op Aruba.  

3.1 

Grondrechten algemeen 

Grondrechten en mensenrechten worden vaak naast elkaar gebruikt. De definitie van grondrechten in het  “Handboek van het Nederlandse staatsrecht” van Van Der Pot wordt omschreven als ‘rechten van  fundamentele aard die aan ieder mens toekomen’. 69  Binnen de grondrechten bestaan er twee groepen; de  klassieke en de sociale grondrechten. Waar het karakter van klassieke grondrechten gericht is op het gebruik  van vrijheden binnen een staat zonder overheidsinmenging, zijn de sociale grondrechten gericht op de  taakstellingen van de overheid. Tussen deze twee groepen grondrechten bestaat nauwe samenhang. Een  andere tweedeling is die van de grondwettelijke en verdragsrechtelijke grondrechten. Ook tussen deze twee  groepen bestaat veel cohesie. De essentie van grondwettelijke en verdragsrechtelijke grondrechten vindt zijn  basis in de klassieke grondrechten. Ze bestaan uit het beperken van de macht van de overheid en het  vergroten van de vrijheid van de mensheid. De grondrechten stellen grenzen aan het handelen van de  overheid in plaats van dat ze dit handelen mogelijk maken 70 . Ze zijn derhalve echt in het leven geroepen voor                                                               69

 Van der Pot, C.W., Handboek van het Nederlandse staatsrecht, Deventer, Kluwer, 2006. p. 256.    Besselink, L., Grondrechtenbescherming in het federale Koninkrijk, electronische publicatie op  http://www.uu.nl/uupublish/content/grondrechtenbescherminginhetfederalekoninkrijk.pdf, 16‐12‐2009. 

70

 

31

de burgers. De bepalingen uit de verdragen zijn dan ook ‘een ieder verbindende’ bepalingen. Er mogen geen  wettelijke voorschriften worden toegepast die in strijd zijn met een dergelijke type bepaling, hetgeen voor een  groot bereik zorgt van de grondrechtenbescherming. 71 

3.2 

Grondrechten in verhouding tot het EVRM  

Op 4 november 1950 is in Rome het Europees Verdrag tot bescherming van de rechten van de mens en de  fundamentele vrijheden tot stand gekomen.  Alle burger‐ en mensenrechten zijn hier in opgenomen.  Dit was  een initiatief van de Raad van Europa in navolging van de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens  (1948). Het EVRM geeft burgers de mogelijkheid om tegen schending van één van deze rechten in beroep te  gaan bij het Europees Hof voor de Rechten van de Mens (hierna: EHRM) in Straatsburg. Voorwaarde hiervoor  is wel dat de betreffende burger is uitgeprocedeerd volgens nationale wetgeving, opdat hij bij de EHRM kan  procederen.  Burgers kunnen dus via de nationale rechtbank ook aanspraak maken op het EVRM (art. 34  EVRM). Ook de lidstaten kunnen zich wenden tot het EHRM voor een klacht wegens schending van het verdrag  (art. 33 EVRM). De uitspraken van het EHRM zijn bindend voor alle betrokken lidstaten. Tot nu toe is de  Europese Unie nog niet in zijn geheel toegetreden tot het EVRM. Dit vanwege ‘juridische obstakels in het  huidige EG‐Verdrag’.  72  Wel bestaat er al een bepaling in het veertiende protocol van het EVRM dat de  Europese Unie mag toetreden tot het EVRM (art. 17 tot wijziging van art. 59 EVRM). 73  Aruba heeft net als  Nederland het Europees verdrag tot bescherming van de rechten van de mens en de fundamentele vrijheden  geratificeerd 74 . De grondrechten uit het EVRM hebben in de jurisprudentie ook horizontale werking gekregen.  Volgens Heringa, schrijver van het boek “Staatsrecht”, heeft de erkenning van de positieve verplichtingen van  het EHRM daar een grote rol ingespeeld. In het Voorontwerp verwijst de Raad van State naar jurisprudentie  van het EHRM betreffende een uitspraak in de zaak Matthews. Deze zaak is van belang voor het  beantwoorden van de hoofdvraag omdat Matthews over het al dan niet verlenen van kiesrecht voor het  Europees Parlement gaat voor niet EU burgers. Het is hierdoor als het ware het spiegelbeeld van de zaak  Eman‐Sevinger. Matthews zal in het volgende hoofdstuk behandeld worden. Tevens zal kort de zaak van  Spanje tegen het Verenigd Koninkrijk behandeld worden. Dit is een zaak die volgde op Matthews en hier direct  verband mee houdt.   Van het EVRM worden in deze paragraaf een aantal artikelen besproken die later van belang zullen zijn bij het  bespreken van de hoofdvraag. Het gaat hier om de volgende toepasselijke bepalingen. Artikel 3 eerste  protocol EVRM 75  geeft recht op vrije verkiezingen; “De Hoge Verdragsluitende Partijen verbinden zich om met                                                               71

 Heringa, A. W., Staatsrecht, Den Haag, Boom Juridische uitgevers, 2007, p.289.   Europa NU; http://www.europa‐nu.nl/9353000/1/j9vvh6nf08temv0/vh7dovnw4czu, 14‐09‐2009.   73  Heringa, A. W., Staatsrecht, Den Haag, Boom Juridische uitgevers, 2007, p.293.  74  Borman, C., Het Statuut voor het Koninkrijk, Deventer, Kluwer, 2005, p.59‐60.  75  EVRM; http://wetten.overheid.nl/BWBV0001001/geldigheidsdatum_11‐01‐2010#VertalingNL_VDRTKS570371_Artikel3,  10‐10‐2010.   72

 

32

redelijke tussenpozen vrije, geheime verkiezingen te houden onder voorwaarden die de vrije meningsuiting van het volk  bij het kiezen van de wetgevende macht waarborgen”. Volgens de Raad van State 76  werd er in het Voorontwerp 

betreft een Wet houdende aanvullende maatregelen inzake het verblijf in Nederland van Antilliaanse  en  Arubaanse risicojongeren en inzake inburgering van Antilliaanse en Arubaanse Nederlanders een  ongerechtvaardigd onderscheid gemaakt dat het Twaalfde Protocol van het EVRM verbiedt. Artikel 1 van dit  Twaalfde Protocol houdt namelijk een algemeen verbod van discriminatie in. Artikel 42 EVRM kent aan het HvJ  de bevoegdheid toe om schadevergoeding toe te kennen aan de benadeelde wanneer er sprake is van  verdragsschending.  3.2.1.   IVBPR en IVESCR  Twee andere belangrijk verdragen zijn het Internationaal Verdrag inzake Burgerrechten en Politieke Rechten,  het IVBPR, en het Internationaal Verdrag inzake Economische, Sociale en Culturele Rechten, het IVESCR.  Beiden zijn afkomstig van de Verenigde Naties uit 1966. Het IVBPR bevat net als het EVRM klassieke  grondrechten, maar heeft in tegenstelling tot het EVRM geen internationaal hof. Individuele klachten kunnen  echter wel ingediend worden bij het Comité voor de rechten van de mens. Dit Comité kan geen bindende  uitspraken doen. Het IVBPR bevat echter wel hoofdzakelijk bepalingen die als ‘een ieder verbindende  bepalingen’ beschouwd kunnen worden. Een voorbeeld hiervan is artikel 26, het gelijkheidsrecht. Dit artikel  zorgt ervoor dat wetgeving die mannen en vrouwen ongelijk behandelt, buiten toepassing gelaten wordt. Door  de bepalingen met een ieder verbindend karakter levert het verdrag een belangrijke bijdrage aan de Grondwet  en het EVRM in Nederland. 77  Dankzij het bestaan van het Comité en het feit dat de rechten van het IVBPR  ‘ieder verbindende bepalingen’ betreft, zijn de rechten afdwingbaar voor de EU‐burgers. Het IVBPR en IVESCR  zijn beiden initiatieven van de Verenigde Naties.  

3.3 

Grondrechten in verhouding tot het EG­recht 

Aanvankelijk bestonden er geen grondrechten in de wetgeving van de Europese Unie. Naarmate de  samenwerking groeide op economisch gebied, gebeurde het echter steeds vaker dat de nationale  grondrechten in strijd waren met de Europese regelgeving. Nationale rechters stelden prejudiciële vragen over  het feit dat nationale regelgeving teniet gedaan kon worden door de rechtstreekse werking van het Europees  recht terwijl daar geen Europees rechtelijke waarborg voor bestond. Het Europese HvJ heeft hierop een eigen  communautaire grondrechtenbescherming gevormd die gebaseerd was op het EVRM  en op  gemeenschappelijke constitutionele tradities en toetst het handelen en nalaten van de instellingen, niet het  EG‐verdrag zelf, op grond van deze communautaire grondrechten 78 . In 1970 sprak het HvJ uit dat ‘de  eerbiediging van de grondrechten een bestanddeel uitmaakt van de algemene rechtsbeginselen welker                                                              

76

 Raad van State, Advies W03.06.0156/l, http://www.raadvanstate.nl/adviezen, 10‐01‐2010.   Heringa, A. W., Staatsrecht, Den Haag, Boom Juridische uitgevers, 2007, p.291‐292.  78  Van der Pot, C.W., Handboek van het Nederlandse staatsrecht, Deventer, Kluwer, 2006. p. 279.  77

 

33

eerbiediging door het Hof wordt verzekerd’. Dit gebeurde in het arrest Internationale Handelsgesellschaft  (r.o.4) 79 . Deze eerbiediging van het recht wordt ook verzekerd in artikel 220 EG. In het arrest Nold 80  in 1974  ‘overweegt het Hof dat aan internationale wilsverklaringen inzake de bescherming van de rechten van de  mens waaraan de lidstaten hebben meegewerkt of waarbij ze zich hebben aangesloten ook aanwijzingen  kunnen worden ontleend waarmee in het raam van het gemeenschapsrecht rekening dient te worden  gehouden.’ 81  In het Hauer‐arrest 82  vijf jaar later verwijst het HvJ duidelijk naar het EVRM en versterkt hiermee  haar fundamentele rechten. Aan het voorgaande valt af te lezen dat de de grondrechten een enorme  ontwikkeling hebben doorgemaakt en nog steeds maken. Vragen als welke grondrechten erkend zijn in het  gemeenschapsrecht en welke toepasbaar zijn of niet zijn nog vragen van alledag. In de rechtspraak van het HvJ  en het EHRM zijn er belangrijke uitspraken geweest, maar tegelijkertijd staan er nog steeds vragen open 83 .    De grondrechten van de Europese Unie zijn in meerdere verdragen terug te vinden. In het Verdrag betreffende  de Europese Unie staat in artikel 6 EU; ‐1. De Unie is gegrondvest op de beginselen van vrijheid , democratie, eerbiediging van  de rechten van de mens en de fundamentele vrijheden, en van de rechtsstaat, welke beginselen de lidstaten gemeen hebben. ‐2. De  Unie eerbiedigt de grondrechten, zoals die worden gewaarborgd door het op 4 november 1950 te Rome ondertekende Europees  Verdrag tot bescherming van de rechten van de mens en de fundamentele vrijheden (…) De Europese Unie eerbiedigt wel de 

rechten van het EVRM, maar is, zoals eerder besproken, nog niet toegetreden tot het verdrag. Gevolg hiervan  is dat er geen klacht bij het EHRM ingediend kan worden tegen de besluiten van de EU‐instellingen. De rechten  van de EU‐burgers zijn verankerd in vijf vrijheden; het vrije verkeer van goederen, werknemers, diensten en  kapitaal, en de vrijheid van vestiging voor ondernemingen en personen. 84  Deze rechten gelden echter niet  voor de mens als zodanig. Hierdoor bestaat er twijfel of de vrijheden wel als grondrechten bestempeld kunnen  worden. In het EG‐Verdrag is het grondrecht kiesrecht voor het Europees Parlement terug te vinden in artikel  189 en 190 EG. Artikel 189 lid 1 zegt: “Het Europees Parlement, bestaande uit vertegenwoordigers van de volkeren van de  staten die in de Gemeenschap zijn verenigd, oefent de door dit Verdrag  aan deze instelling verleende bevoegdheden uit. (…)”  Artikel 

190 lid 1 zegt: “De vertegenwoordigers in het Europees Parlement van de volkeren van de in de Gemeenschap verenigde staten  worden gekozen door middel van rechtstreekse algemene verkiezingen.” Uit beide artikelen wordt niet duidelijk wie wel en 

wie geen recht heeft op het kiesrecht voor het Europees Parlement.  Het HvJ past grondrechten toe in zaken waarin partijen zich uitdrukkelijk beroepen op fundamentele rechten.  Het HvJ verwijst naar en doet uitspraken op basis van de rechtspraak van het Europees Hof ter bescherming                                                               79

HvJ EG, 17 december 1970, zaak 11/70, (Internationale Handelsgesellschaft).   HvJ EG, 14 mei 1974, zaak 4‐73 (Nold).  81  Van der Pot, C.W., Handboek van het Nederlandse staatsrecht, Deventer, Kluwer, 2006. p. 278.  82  HvJ EG, 13 december 1979, zaak 44/79 (Hauer).    83  Duijkersloot, A.P.W., ‘Op zoek naar de grenzen van communautaire grondrechten’. In: Grenzen aan grenzenloosheid.  Algemene leerstukken van grondrechtenbescherming en de Europese Unie, p. 32‐33, W.EJ. Tjeenk Willink Deventer in  samenwerking met het G.J. Wiarda Instituut, 1998.   84  Heringa, A. W., Staatsrecht, Den Haag, Boom Juridische uitgevers, 2007, p.383.  80

 

34

van de rechten van de mens. Het HvJ doet dit op basis van artikel 6 EU. Het HvJ heeft dus het EVRM  als basis  om aan te refereren. Dit zou niet anders worden onder het Verdrag van Lissabon, want dan treedt de gehele  Europese Unie toe tot het EVRM en wordt hiermee ook een rechtspersoon.   3.3.1.  Handvest voor de grondrechten  Bij de top van Nice in 2000 werd het Handvest voor de Grondrechten geïntroduceerd. In dit Handvest werden  alle rechten gegroepeerd die er tot dan toe door verschillende instanties zoals de VN en de Raad van Europa  waren verzameld. Op 12 december 2007 is het ondertekend door de voorzitters van de Europese Commissie,  de Europese Raad en het Europees Parlement. In het Verdrag van Lissabon in 2007 is er slechts een verwijzing  gemaakt naar het Handvest, het is niet in zijn geheel opgenomen. Dit maakt echter weinig verschil, want het  krijgt dezelfde juridische status als het Verdrag van Lissabon en andere verdragen. Dit betekent dat de  instellingen en de lidstaten verplicht zijn de rechten te waarborgen. 85  Verschil met het EVRM is dat het  Handvest meer dan alleen politieke en burgerlijke rechten biedt, namelijk ook culturele, sociale en  economische rechten. En dat het Handvest alleen voor lidstaten van de Europese Unie geldt. 86  Voorbeelden  zijn eerbiediging van het privé‐leven en het familie –en gezinsleven, recht op collectieve onderhandelingen en  collectieve actie en recht op consumentenbescherming. Overigens zijn de burgerschapsrechten ook weer  opgenomen in het Handvest.   Aanvankelijk was het Handvest niet meer dan een politieke verklaring, maar gaandeweg kreeg het toch meer  juridische geldigheid voor de Europese burgers. Verschillende lidstaten waren angstig voor de uitwerking van  het Handvest toen het net was opgericht, omdat het de burger meer bescherming zou bieden en daarmee de  aansprakelijkheid van lidstaten op verschillende gebieden zou uitbreiden. Financiële aansprakelijkheid, maar  ook op sociaal gebied met betrekking tot de rechten van bijvoorbeeld illegale buitenlanders zou er het een en  ander kunnen veranderen.   Discussie bestaat over het al dan niet opnemen van het Handvest in de Europese constitutie, omdat het ten  eerste zoals hiervoor reeds genoemd, een extra bron van aanspraken voor de burgers zou zijn. Een tweede  bezwaar is dat er een goede, zeer volledige coördinatie van de uitleg van de grondrechten voor het Hof van  Justitie en het EHRM zou moeten komen. Dit is belangrijk omdat er anders verschillende interpretaties van  dezelfde grondrechten zouden ontstaan en omdat er een overmaat aan rechterlijke interventies zouden 

                                                             85

 Europa NU, http://www.europa‐nu.nl/9353000/1/j9vvh6nf08temv0/vh7dovyjhuzi, 17‐09‐2009.   Handvest van de grondrechten van de Europese Unie, (2000/C  364/01)  http://www.europarl.europa.eu/charter/pdf/text_nl.pdf, 12‐09‐2009. 

86

 

35

kunnen vormen.  Vooral het tweede bezwaar, dubbele toetsing door twee Europese rechtbanken in één zaak  moet uitgesloten zijn. 87 

3.4 

Grondrechten in het Koninkrijk 

In het Koninkrijk der Nederlanden bestaat maar één nationaliteit en dat is de Nederlandse. De landen binnen  het Koninkrijk zijn echter wel vrij om eventueel een landsburgerschap in te stellen. Aangezien het Koninkrijk  der Nederlanden tot de Europese Unie behoort, kunnen de Nederlandse Arubanen zich ook beroepen op de  rechten die voortvloeien uit het Europees Burgerschap. Artikel 17 EG zegt immers: “Burger van de Unie is een  ieder die de nationaliteit van een lidstaat bezit”. De positie van Aruba binnen de Unie verschilt echter wel van  de andere deelnemende lidstaten.   De Europese verdragen gelden in beperkte mate voor hen. Zoals al eerder genoemd geldt er voor de  Nederlandse Antillen en Aruba een speciale associatieregeling (ex art. 299 lid 3 EG), welke alleen voor de LGO’s  opgaat (ex artikel art. 182‐188 EG) en is het Statuut de basiswetgeving van het Koninkrijk. Het Statuut bevat  geen grondrechtencatalogus, zoals de Grondwet dat wel heeft (art.1 t/m 23 Gw). Alleen het kiesrecht wordt  specifiek beschreven in het Statuut (art. 46 Statuut). Over de rechten die niet expliciet beschreven worden in  het Statuut zegt artikel 5 lid 1 het volgende; “Het Koningschap met de troonopvolging, de in het Statuut genoemde  organen van het Koninkrijk, de uitoefening van de Koninklijke en de wetgevende macht in aangelegenheden van het  Koninkrijk worden voor zover het Statuut hierin niet voorziet geregeld in de Grondwet voor het Koninkrijk.” 88  Met 

andere woorden de grondrechten uit de Grondwet zijn tevens de Koninkrijksgrondrechten.  Op grond van de normen uit de Grondwet zijn de verdragsrechtelijke grondrechten ook van groot belang.  Artikel 93 en 94 GW bepalen namelijk de rechtstreekse werking en voorrang van een ieder verbindende  verdragsbepalingen. Hierdoor behoren de grondrechten in mensenrechtenverdragen, zoals het eerder  besproken EVRM en IVBPR, ook tot een‐ieder‐verbindende bepalingen èn zijn het tevens  Koninkrijksgrondrechten.  De grondrechten voor bijvoorbeeld Aruba zijn dus afkomstig van hun eigen staatsregeling en van de Grondwet  in Nederland. Met een grondrechtenbestand op koninkrijks –èn landsniveau, is het uiteraard belangrijk om te  weten waarop deze van toepassing zijn. Zijn de koninkrijksgrondrechten bijvoorbeeld van toepassing op het  handelen van de besturen van de landen in hun autonome aangelegenheden? Hiervoor hebben we kunnen  zien dat artikel 5 lid 1 Statuut aangeeft dat de grondwettelijke en verdragsrechtelijke grondrechten federaal  geregeld worden en uitdrukkelijk beperkt zijn tot “de Koninklijke en wetgevende macht in aangelegenheden                                                               87

Van Bijsterveld, S.C. en Hirsch Ballin, E.M.H., ‘De integratie van het Handvest van de grondrechten van de Europese Unie  in de Constitutie van de Europese Unie’. In: J. Pelkmans, M. Sie Dhian Ho en B. Limonard (reds.), Nederland en de  Europese grondwet (p.91‐93). Amsterdam: Amsterdam University Press, 2003. (OBA)  88  Statuut voor het Koninkrijk der Nederlanden in: C. Borman, ‘ Het Statuut voor het Koninkrijk’, Deventer, Kluwer, 2005,  p. 211‐223. 

 

36

van het Koninkrijk” en niet in aangelegenheden van de landen zelf. Hoe zit het met de werking van de  Koninkrijksgrondrechten voor de burgers van de NAA? Artikel 43 Statuut zegt hierover: “ 1. Elk der landen draagt  zorg voor de verwezenlijking van de fundamentele menselijke rechten en vrijheden, de rechtszekerheid en de deugdelijkheid van het  bestuur. 2. Het waarborgen van deze rechten, vrijheden, rechtszekerheid, en deugdelijkheid is aangelegenheid van het Koninkrijk.”

89

 

Hier is duidelijk sprake van een dubbele betekenis. Artikel 44 is helderder over de toepasbaarheid van de  Koninkrijksgrondrechten en verticale werking met de grondrechten van de landen overzees onderling. Artikel  44 zegt dat er aparte grondrechtenbepalingen mogen bestaan die voor bijvoorbeeld alleen Aruba gelden, maar  deze mogen geen afbreuk doen aan de Koninkrijksgrondrechten. 90  De Koninkrijksgrondrechten zijn volgens  Besselink dus “federale” grondrechten die van toepassing zijn op de landen en hun besturen, zelfs wanneer er  sprake is van autonoom handelen.     Conclusie  De werking van grondrechten binnen de Europese Unie is zeer complex. Hoe dit geregeld is tussen de vele  verschillende grondrechtenverdragen en de horizontale en verticale werking onderling, is een lastig  onderwerp. Een burger van de Europese Unie kan zich beroepen op de nationale grondrechten, grondrechten  uit het EVRM, het IVBPR, het Handvest en op de jurisprudentie van het HvJ dat hiermee invulling geeft aan de  werking van de grondrechten. De Nederlandse Arubanen bezitten de Nederlandse identiteit en hiermee ook  het burgerschap van de Unie. Ze kunnen daarmee ook rechten ontlenen aan het tweede deel van het EG‐  Verdrag, de burgerschapsbepalingen.   De grondrechten van het Koninkrijk zijn minder complex. Dankzij artikel 5 Statuut is het helder dat de  grondrechten uit de Nederlandse Grondwet precies zo gelden voor de andere delen van het Koninkrijk, tenzij  zij het autonoom geregeld hebben. Deze autonoom geregelde grondrechten mogen niet in strijd zijn met de  Koninkrijksgrondrechten. Daarnaast gelden de grondrechten uit de Verdragen zoals het EVRM en het IVBPR  ook en worden deze met voorrang toegepast op strijdige wettelijke voorschriften. De ‘basis’ grondrechten  voor de ingezetenen van Aruba en de Nederlandse Antillen staan dus in de Nederlandse Grondwet.  In het vierde en laatste hoofdstuk zal onderzocht worden wat de grondrechten specifiek voor betekenis voor  de bewoners van de NAA hebben.   

                                                             89

 Statuut voor het Koninkrijk der Nederlanden in: C. Borman, ‘ Het Statuut voor het Koninkrijk’, Deventer, Kluwer, 2005,  p. 211‐223.  90  Besselink L., Grondrechtenbescherming in het federale Koninkrijk, electronische publicatie op  http://www.uu.nl/uupublish/content/grondrechtenbescherminginhetfederalekoninkrijk.pdf, 16‐12‐2009 

 

37

4  

Rechtspraak van de zaken Matthews, Eman­ Sevinger en Spanje vs 

Verenigd Koninkrijk.    De  aanleiding  van  de  zaak  Eman  –Sevinger  is  de  twee  Arubaanse  politici  die  mee  wilden  doen  aan  de  verkiezingen  van  het  Europees  Parlement.  Dit  werd  hen  geweigerd  en  zij  besloten  hierop  een  zaak  aan  te  spannen  tegen  Nederland.  De  prejudiciële  vragen  die  door  de  Afdeling  bestuursrechtspraak  zijn  gesteld  aan  het HvJ komen in dit hoofdstuk aan bod en er volgt een uiteenzetting van deze zaak. Voorafgaand aan de zaak  Eman‐Sevinger heeft het Europees Hof voor de Rechten van de Mens reeds een uitspraak gedaan in de zaak  Matthews  over  bijna  hetzelfde  onderwerp.  Dit  hoofdstuk  zal  beginnen  met  het  behandelen  hiervan.  In  deze  zaak gaat het om een inwoner van Gibraltar die het is verboden om mee te doen aan de verkiezingen van het  Europees  Parlement.  Hierbij  gaat  het  niet  om  een  EU‐burger,  maar  om  een  burger  van  de  Britse  kolonie  Gibraltar  met  welke  Groot‐Brittannië  een  bijzondere  band  heeft.  Hierbij  staat  de  vraag  centraal  of  Groot‐ Brittannië  personen  die  niet  over  het  Europees  burgerschap  beschikken  mag  laten  participeren  aan  de  verkiezingen. Na Matthews zal de zaak Eman‐Sevinger behandelt worden, gevolgd door de zaak Spanje tegen  het Verenigd Koninkrijk. In alle drie de zaken staat  het kiesrecht centraal en  wordt duidelijk wat de grenzen  zijn van dit recht.   

4.1 

De zaak Matthews 91  (24833/94) 

In de zaak Matthews stapte Denise Matthews, ingezetene van Gibraltar, in 1999 naar het EHRM om haar recht  om mee te doen aan de verkiezingen van het Europees Parlement af te dwingen. Gibraltar werd in 1713 door  de Spanjaarden afgestaan aan de Britse Kroon en is sindsdien een kolonie, maar behoort niet tot het Verenigd  Koninkrijk (hierna: VK). Gibraltar valt echter wel onder het Europees Verdrag op grond van artikel 299 lid 4 EG.  Dit artikel zegt dat de “bepalingen van dit Verdrag van toepassing zijn op de Europese grondgebieden welker  buitenlandse betrekkingen door een lidstaat worden behartigd”. Het EHRM oordeelde dat artikel 3 Eerste  Protocol EVRM is geschonden door Denise Matthews uit te sluiten van de EP‐verkiezingen. Het VK baseerde  zich bij haar beslissing om Matthews uit te sluiten op de Akte 92  tot verkiezing van de vertegenwoordigers in de  Vergadering door middel van rechtstreekse algemene verkiezingen van 1976. Bijlage II van de Akte bepaalt:  “Het Verenigd Koninkrijk zal de bepalingen van deze akte alleen ten aanzien van het Verenigd Koninkrijk  toepassen.” Het EHRM oordeelde dat het EP zeker wel wetgever was voor Gibraltar zoals dat wordt  beschreven in artikel 3 EVRM en derhalve Matthews wel kiesrecht had voor de Europese verkiezingen. Artikel  3 Eerste Protocol zegt immers: “De Hoge Verdragsluitende Partijen verbinden zich om met redelijke tussenpozen vrije, geheime  verkiezingen te houden onder voorwaarden die de vrije meningsuiting van het volk bij het kiezen van de wetgevende macht 

                                                             91 92

 

 EHRM 18 februari 1999, Denise Matthews t. Verenigd Koninkrijk, appl. Nr. 24833/94.   Akte van 1976, vastgesteld bij Besluit 76/787/EGKS, EEG, Euratom. 

38

waarborgen”. De bepaling uit de Akte was dus in strijd met de ‘een ieder verbindende bepaling’ uit het EVRM en 

het VK moest na de uitspraak van het EHRM zorgen dat de ingezetenen van Gibraltar voortaan wel konden  deelnemen aan de EP‐verkiezingen. Ze volgde hierbij, het reeds in het vorige besproken hoofdstuk, artikel 6 EU  waarin de grondrechten van het EVRM worden gewaarborgd. Het VK probeerde het op te lossen door een  voorstel tot wijziging van de bijlage van de Akte 1976 te doen en stelde de European Parliament Act 2003 op  (hierna: EPRA 2003). De bedoeling was om met deze Akte Gibraltar aan een bestaand kiesdistrict in Wales of  Engeland te koppelen en op die manier de EP‐verkiezingen mogelijk te maken voor de ingezetenen van  Gibraltar. 

4.2 

De zaak Eman­Sevinger (C300­04) 

De  Arubaanse  politici  Mike  Eman  en  Benny  Sevinger,  allebei  lid  van  de  Arubaanse  Volkspartij,  zijn  beiden  woonachtig op Aruba en beroepen zich op het Europees Burgerschap om mee te doen aan de verkiezingen van  het Europees Parlement in 2004. Redacteur Joop Meijnen, besteedde volop aandacht aan de zaak in het NRC  Handelsblad op 7 juli 2005. Ze voeren in hun verzoek bij de Nederlandse regering aan dat ze onderdaan zijn  van  het  Nederlandse  Koninkrijk  en  hierdoor  automatisch  de  Nederlandse  nationaliteit  bezitten  en  daarmee  onder de reikwijdte van het Europees burgerschap vallen. Artikel 17 EG zegt immers: “Burger van de Unie is  een ieder die de nationaliteit van een lidstaat bezit”. Ook stellen zij dat er inbreuk is gemaakt op het kiesrecht  dat artikel 3 Eerste Protocol van het EVRM waarborgt. Dit verzoek werd afgewezen door de regering op grond  van  twee  redenen:  de  eerste  is  dat  ‘het  kiesrecht  geen  Koninkrijksaangelegenheid  is,  maar  een  landsgelegenheid.  Daardoor  mag  Nederland  Nederlandse  Arubanen  (en  Nederlandse  Antillianen)  uitsluiten  van deelname aan Europese verkiezingen. Dit kiesrecht geldt alleen voor op de Nederlandse Antillen en Aruba  woonachtige Nederlanders die tenminste tien jaar in Nederland hebben gewoond, of in Nederlandse openbare  dienst werken. Dit omdat ze anders te ver af staan van Europa. 93   94  Ten tweede voert Nederland aan, ‘geldt  het  EU‐verdrag  niet  voor  het  grondgebied  van  Aruba  en  de  Nederlandse  Antillen.  Er  is  wel  een  speciale  associatieregeling  met  beide  overzeese  Koninkrijksdelen,  het  vierde  deel  van  het  EG‐verdrag,  maar  de  EU‐ verdragen gelden alleen voor Nederland. Eman en Sevinger hebben wel de Nederlandse nationaliteit en zij zijn  derhalve  ‘burger  van  de  Europese  Unie’,  maar  dat  betekent  volgens  Den  Haag  niet  dat  zij  ook  alle  aan  dit  burgerschap verbonden rechten hebben.’ Tegen deze uitspraak zijn Eman en Sevinger in beroep gegaan bij de  Raad  van  State.  De  Afdeling  bestuursrechtspraak  heeft  het  gegrond  verklaard,  maar  niet  zonder  enkele  prejudiciële vragen gesteld te hebben aan het Hof van Justitie. Over de kwaliteit van de vragen die de Afdeling  formuleerde, maakte Advocaat‐Generaal Tizzano in zijn conclusie ‘een aantal dodelijke opmerkingen’. Volgens  hem  werden  de  vragen  te  algemeen  geformuleerd  waardoor  het  het  HvJ  moeilijk  werd  gemaakt  om  de                                                              

93

 Meijnen, J., ‘Aruba wil meestemmen over Europa; Touwtrekken over de reikwijdte van Europees Burgerschap’, in NRC  Handelsblad, p.77, juli 2005.  94  Artikel AVP website, http://www.avparuba.net/pressrel/20080519_nl.htm, geraadpleegd op 05‐12‐2009. 

 

39

essentie van het probleem te filteren. De vijf vragen die door de Raad van State aan het HvJ gesteld werden  worden hierna afzonderlijk behandeld. De eerste vraag was:   „1)      Is op personen die de nationaliteit van een lidstaat bezitten en die ingezetenen zijn van, dan wel woonachtig zijn in een land of  gebied  dat  tot  de  LGO,  bedoeld  in  artikel 299,  lid 3,  EG,  behoort  en  dat  bijzondere  betrekkingen  onderhoudt  met  die  lidstaat,  het  tweede deel van het Verdrag van toepassing?” 

Met andere woorden: is het gehele EG‐recht wel van toepassing op de inwoners van Aruba? Volgens artikel  299  EG  zou  alleen  het  vierde  deel  van  het  Verdrag  van  toepassing  zijn.  Nederland  beargumenteert  dat  de  buitenlandse  betrekkingen  “Koninkrijksaangelegenheid”  zijn.  Het  Koninkrijk  kan  echter  verdragen  afsluiten  voor  ieder  land  afzonderlijk.  Wanneer  een  verdrag  alleen  voor  Nederland  zou  gelden,  wordt  het  als  volgt  geformuleerd:  “het  Koninkrijk  der  Nederlanden  (voor  Nederland)”.  Juridisch  gezien  heeft  het  verdrag  dan  alleen betrekking op het land in kwestie. Uit onderzoek van de bekrachtigingsakte van het EG‐verdrag blijkt dat  dit verdrag niet is bekrachtigd is voor Aruba. Hierop baseert Nederland haar redenering dat voor Aruba alleen  de associatieregeling uit het vierde deel van het Verdrag geldt. In de ogen van Nederland heeft de Arubaanse  Nederlander  wel  recht  op  Europees  burgerschap,  maar  niet  te  allen  tijde  op  alle  rechten  die  hiermee  verbonden zijn.   Het  HvJ  antwoordt  op  de  eerste  vraag  dat  artikel  17,  lid  1,  tweede  volzin,  bepaalt  dat  iedereen  die  de  nationaliteit van één van de lidstaten bezit, automatisch burger van de Unie is. “Het doet in dit verband niet  ter zake dat de onderdaan van een lidstaat ingezetene van of woonachtig is in een gebied dat behoort tot de  LGO bedoeld in artikel 299, lid3 EG”. Ook onderstreept het HvJ dat de rechten en plichten die artikel 17, lid 2  aangeven,  onlosmakelijk  aan  dit  burgerschap  verbonden  zijn.  Het  antwoord  op  de  eerste  prejudiciële  vraag  luidt dus instemmend, ook het tweede deel van het Verdrag is van toepassing op deze groep personen.  2)      Zo nee, hebben de lidstaten in het licht van het bepaalde in artikel 17, lid 1, tweede volzin, EG de vrijheid hun nationaliteit toe te  kennen aan personen die ingezetenen zijn van, dan wel woonachtig zijn in de LGO, als bedoeld in artikel 299, lid 3, EG?  

Aangezien de eerste vraag instemmend beantwoordt is, behoeft de tweede vraag geen antwoord, aldus het  HvJ.  3)      Dient  artikel 19,  lid 2,  EG,  mede  in  het  licht  van  de  artikelen 189  [EG]  en  190,  lid 1,  EG,  aldus  te  worden  uitgelegd  dat  –  daargelaten  de  in  de  nationale  rechtsstelsels  niet  ongebruikelijke  uitzonderingen  in  verband  met  onder  meer  ontzetting  uit  het  kiesrecht in verband met strafrechtelijke veroordeling en handelingsonbekwaamheid – de hoedanigheid van burger van de Unie, ook  wanneer  zij  ingezetene  zijn  van,  dan  wel  woonachtig  zijn  in  de  LGO,  zonder  meer  het  actief  en  passief  kiesrecht  voor  het  Europees  Parlement meebrengt?  

Verzoekers  Eman  en  Sevinger  menen  dat  de  nationale  regelingen  door  de  gemeenschapsregelingen  worden  geraakt,  waardoor  de  Arubaanse  Nederlanders  op  grond  van  artikel  3  Eerste  protocol  EVRM  ook  kunnen  stemmen  op  de  leden  van  het  Europees  Parlement.  De  Nederlandse  regering  claimt  dat  het  kiesrecht  geen   

40

Koninkrijksaangelegenheid  is  en  dat  het  toebehoort  aan  de  bevoegdheid  van  de  landen  afzonderlijk.  Zoals  eerder  in  hoofdstuk  twee  beschreven,  houdt  artikel  46  van  het  Statuut  in  dat  de  vertegenwoordigende  lichamen  van  het  betrokken  land  worden  samengesteld  door  de  Nederlandse  ingezetenen.  Artikel  46,  lid  2,  bepaalt dat ook Nederlanders die geen ingezetenen zijn van het betrokken land kiesrecht toegewezen mogen  krijgen,  mits  daarbij  de  vereisten  in  acht  worden  genomen.  De  Nederlandse  Kieswet  maakt  hiervan  gebruik  door het kiesrecht aan Nederlandse inwoners van de NAA toe te kennen die meer dan tien jaar in Nederland  hun verblijfplaats hebben gehad. Nederland betoogt in het licht van de derde prejudiciële vraag dat inwoners  van  een  LGO  geen  rechten  kunnen  ontlenen  aan  artikel  19,  lid  2  EG,  omdat  deze  bepaling  bedoeld  is  voor  burgers van de Unie die in een andere lidstaat verblijven, onder dezelfde omstandigheden van het kiesrecht  kunnen genieten. Ook  merken  de Nederlandse en Engelse regering op dat de artikelen 189 en 190, lid 1 EG  zonder  uitdrukkelijke  verwijzing  niet  van  toepassing  zijn  op  de  LGO.  Het  Europees  Parlement  is  volgens  hen  geen “wetgevende macht” in de zin van artikel 3 Eerste Protocol EVRM, omdat het EP in de associatie met de  LGO geen rol toebedeeld heeft gekregen. 95  Het HvJ overweegt dan het volgende: “Noch artikel 190 EG noch de  akte van 1976 bepaalt uitdrukkelijk en nauwkeurig wie het actief en passief kiesrecht bij de verkiezingen voor  het Europees Parlement heeft.”(r.o.43) De Akte van 1976 is de Akte tot verkiezing van de vertegenwoordigers  in  de  Vergadering  door  middel  van  rechtstreekse  algemene  verkiezingen.  Deze  Akte  was  samengesteld  om  enkele  beginselen  omtrent  de  verkiezingen  te  bundelen  voor  de  lidstaten  en  op  die  manier  rechtstreekse  algemene verkiezingen  te initiëren. Aangezien de gelding van het kiesrecht  niet  uitdrukkelijk wordt  bepaald,  valt  de  regeling  hiervan  onder  de  bevoegdheid  van  de  lidstaten,  onder  eerbiediging  van  het  gemeenschapsrecht. In dit kader moet de situatie van de verzoekers in het hoofdgeding onderzocht worden en  moet bekeken worden of het gemeenschapsrecht zich tegen de situatie van de verzoekers verzet. (r.o.45) Het  HvJ  stelt  net  als  de  Nederlandse  en  Engelse  regering  dat  de  algemene  verdragsbepalingen  zonder  uitdrukkelijke verwijzing niet voor de LGO gelden. De lidstaten zijn daarom volgens artikel 189 en 190 EG niet  verplicht  verkiezingen  te  houden  voor  het  Europees  Parlement,  omdat  deze  bepalingen  niet  voor  de  LGO  gebieden  gelden.  Evenmin  verzet  artikel  3  Eerste  Protocol  EVRM  zich  hier  tegen,  omdat  het  EP  niet  als  “wetgevende macht” voor de LGO geldt. (r.o.46‐48) Er kan ook geen beroep gedaan worden op de lidstaten  die de verkiezingen voor het EP wel regelen voor hun LGO’s, zoals bijvoorbeeld Frankrijk. Het is immers aan de  lidstaten  zelf  om  dit  te  bepalen.  “Bovendien  kennen  de  bepalingen  van  het  tweede  deel  van  het  Verdrag,  betreffende het burgerschap van de Unie, de burgers van de Unie niet een onvoorwaardelijk actief en passie  kiesrecht bij de verkiezingen van het Europees Parlement toe.”(r.o.52) Artikel 3 Eerste Prot. EVRM verzet zich  ook niet tegen het gebruik van het woonplaatscriterium om te bepalen wie wel en wie niet over het actief en  passief kiesrecht beschikt.   

                                                             95

 

 HvJ EG, 12 september 2006, zaak C300/04 (Eman‐Sevinger), r.o. 33‐36. 

41

Verzoekers  menen  dat  er  sprake  is  van  een  ongerechtvaardigd  onderscheid  tussen  twee  groepen  Nederlanders.  De  Nederlandse  Kieswet  discrimineert  ten  opzichte  van  Nederlanders  welke  ingezetenen  zijn  van de NAA, omdat een Nederlander die in een derde land woont wel over kiesrecht voor het EP beschikt en  de  Nederlandse  ingezetenen  van  de  NAA  niet.  Een  zeer  belangrijk  algemeen  beginsel  van  het  gemeenschapsrecht is het beginsel van gelijke behandeling of het non‐discriminatierecht. Dit beginsel vereist  dat: “behoudens objectieve rechtvaardiging, vergelijkbare situaties niet verschillend en verschillende situaties  niet  gelijk  worden  behandeld”.  (r.o.  57)  Het  HvJ  heeft  de  twee  groepen  Nederlanders  onderzocht  en  meent  ook  dat  er  sprake  is  van  een  ongelijke  behandeling.  Het  is  mogelijk  dit  onderscheid  te  maken,  mits  er  een  objectieve rechtvaardiging voor bestaat. De verklaring die de Nederlandse regering geeft voor het maken van  dit  onderscheid  is  dat  Nederlanders  die  in  het  buitenland  verblijven  volgens  hen  nog  banden  met  de  Nederlandse samenleving hebben en daarom de mogelijkheid krijgen om te participeren aan de verkiezingen  voor het EP. Maar het blijkt echter ook “dat een Nederlander die zijn woonplaats van Aruba naar een derde  land  verplaatst,  net  als  een  Nederlander  die  zijn  woonplaats  van  Nederland  naar  een  derde  land  verplaatst,  wel  het  kiesrecht  heeft,  terwijl  een  Nederlander  die  ingezetene  is  van  Aruba  dat  niet  heeft.”  Het  HvJ  zegt  hierop:  “Niettemin  dient  te  worden  vastgesteld  dat  de  Nederlandse  regering  niet  genoegzaam  heeft  aangetoond dat het verschil in behandeling dat bestaat tussen de Nederlander die in een derde land woont en  de  Nederlanders  die  op  de  Nederlandse  Antillen  of  Aruba  wonen,  objectief  gerechtvaardigd  is  en  derhalve  geen schending van het beginsel van gelijke behandeling oplevert.”, aldus het HvJ. (r.o. 60)  Het antwoord van het HvJ luidt dan ook uiteindelijk dat artikel 19 niet een onvoorwaardelijk actief en passief  kiesrecht toekent aan de burgers van de Unie. Bovendien verzet het gemeenschapsrecht zich niet tegen het  gebruik  van  het  woonplaatscriterium  om  te  bepalen  wie  wel  en  wie  niet  recht  heeft  op  participatie  van  de  verkiezingen  van  het  EP,  maar  dat  het  gekozen  criterium  ervoor  zorgt  dat  de  onderdanen  die  zich  in  vergelijkbare situaties bevinden ongerechtvaardigd ongelijk behandeld worden. (r.o. 61)  4)      Staan de artikelen 17 [EG] en 19, lid 2, EG, in onderling verband gelezen en bezien in het licht van artikel 3, lid 1, van het [Eerste]  Protocol [bij het EVRM], zoals uitgelegd door het Europees Hof voor de Rechten van de Mens, eraan in de weg dat personen die geen  burger van de Unie zijn actief en passief kiesrecht hebben voor het Europees Parlement?  

Het HvJ beantwoordt deze vraag niet, omdat verzoekers burgers van de Unie zijn en de vraag daarom niet van  toepassing  is  op  het  hoofdgeding.  In  de  paragraaf  Spanje/VK  (zaak  C‐145/04)  verderop  in  dit  hoofdstuk  zal  deze  vraag  wel  behandeld  worden  en  zal  er  gekeken  worden  naar  het  actief  en  passief  kiesrecht  voor  personen die geen burger van de Unie zijn.   5)      Stelt het gemeenschapsrecht eisen aan de aard van het te bieden rechtsherstel, indien de nationale rechter – mede op basis van  de door het Hof van Justitie van de Europese Gemeenschappen op bovenstaande vragen gegeven antwoorden – tot het oordeel komt 

 

42

dat registratie van diegenen die ingezetenen zijn van, dan wel woonachtig zijn in de Nederlandse Antillen en Aruba en de Nederlandse  96 nationaliteit hebben voor de verkiezingen die op 10 juni 2004 zijn gehouden ten onrechte achterwege is gebleven?”   

Het  is  aan  de  rechtsorde  van  de  betreffende  lidstaat  om  “de  rechtsmiddelen  vast  te  stellen  voor  het  rechtsherstel voor een persoon die ingevolge een met het gemeenschapsrecht strijdige nationale bepaling niet  als kiesgerechtigde was geregistreerd met het oog op de verkiezing van de leden van het Europees Parlement  van 10 juni 2004  en daardoor dus was uitgesloten van deelname aan deze verkiezingen.” (R.o. 71)  Samenvattend heeft het HvJ geoordeeld dat het tweede deel van het EG‐verdrag wel van toepassing is op de  ingezetenen  van  de  LGO  delen  van  de  Europese  Unie.  De  lidstaten  mogen,  onder  eerbiediging  van  het  gemeenschapsrecht,  de  voorwaarden  voor  verkiezingen  van  het  EP  omlijnen  op  basis  van  het  woonplaatscriterium,  maar  hierbij  mag  het  beginsel  van  gelijke  behandeling  niet  geschonden  worden.  Belangrijke opmerking hierbij is dat dit niet betekent dat Nederlanders die in deze overzeese gebieden wonen  zich kunnen beroepen op het kiesrecht. De wetstekst zelf impliceert niet dat ze recht hebben op kiesrecht voor  het Europees Parlement. Het Hof van Justitie heeft puur en alleen geoordeeld dat de Nederlandse Kieswet in  strijd is met het gelijkheidsbeginsel van de Europese Unie. 97   98  Geconstateerd kan worden dat het nationale  recht  bepaald  wordt  door  het  EG‐recht  in  deze  zaak.  Het  HvJ  zegt  het  niet  met  zoveel  woorden,  maar  het  kiesrecht  valt  in  dit  geval  toch  binnen  de  materiële  reikwijdte  van  het  Gemeenschapsrecht.  Normaal  gesproken is het een aangelegenheid van de lidstaten, maar nu betreft het de samenstelling van een Europese  instelling, het Europees Parlement. Daarnaast gaat het in deze kwestie om de grondrechtelijke begrenzing van  een  burgerschapsrecht  dat  behoort  tot  de  grondrechten.  Ook  al  valt  de  regeling  van  het  kiesrecht  onder  de  bevoegdheid van de lidstaten, het Gemeenschapsrecht stelt uiteindelijk de grenzen die aan de uitoefening van  dit recht van de lidstaten verbonden zijn. 99    Volgens Leonard Besselink gaat het om een erfenis uit de koloniale tijd. In die tijd was het uitgesloten dat de  inwoners  van  de  koloniën  over  burgerrechten  konden  beschikken.  Ook  na  het  autonoom  worden  van  de  koloniën was het ondenkbaar dat de inwoners van de andere delen van het Koninkrijk over kiesrecht zouden  beschikken.  Andersom  hebben  Nederlanders  uiteraard  ook  geen  kiesrecht  in  bijvoorbeeld  Aruba  of  de  NAA,  maar  in  het  geval  van  het  Europees  Parlement  gaat  deze  vergelijking  niet  op,  omdat  het  EP  een  overkoepelende instelling is.  

                                                             96

 HvJ EG, 12 september 2006, zaak C300/04 (Eman‐Sevinger), r.o. 18.  Kranenburg, M., “Antillianen voelen gevolgen van Europese wetgeving”. In: NRC Handelsblad, 28 juli 2008.  http://www.nrc.nl/nieuwsthema/antillen/article1952604.ece/Antillianen_voelen_gevolgen_van_Europese_wetgeving,  19‐09‐09.  98  Kamerstuk 123396, http://ikregeer.nl/document/KST123396, geraadpleegd op 20‐09‐09.  99  Besselink, L.F.M., ‘Nederlands postkoloniaal kiesrecht: het Europees Parlement en de Tweede Kamer’, NTER, nummer 4,  april 2007, p.68.  97

 

43

De  Afdeling  bestuursrechtspraak  heeft  de  uitspraak  overgenomen  op  21  november  2006  en  stelt  in  de  vervolguitspraak  dat  het  besluit  van  het  college  van  burgemeester  en  wethouders  van  Den  Haag  vernietigd  moet  worden  en  dat  het  college  opnieuw  moet  beslissen  over  registratie.  Probleem  echter  van  het  rechtsherstel  is  dat  er  meerdere  manieren  zijn  om  de  strijdigheid  op  te  heffen.  Het  kiesrecht  zou  beperkt  kunnen worden tot de inwoners van Nederland, of het zou uitgebreid moeten worden voor de Nederlandse  ingezetenen van de NAA. 100  Om het onderscheid in de wet weg te nemen, zal er een politieke keuze gemaakt  moeten worden. In haar uitspraak zet de Raad uiteen dat zij niet bevoegd is om politieke keuzes te maken en  alleen  de  wetgever  bevoegd  is  om  dit  te  doen,  waarbij  de  Raad  ervan  uitgaat  dat  het  onderscheid  weg  is  genomen voor de volgende verkiezing van het Europees Parlement. De Afdeling volgt hierbij een weg die de  Hoge Raad eerder in het arrest Arbeidskostenforfait insloeg. 101  “Bij een inbreuk op een fundamenteel recht, in  het  bijzonder  bij  schending  van  het  discriminatieverbod,  is  de  discriminatie  slechts  op  zodanige  wijze  op  te  heffen dat daarbij belangrijke rechtspolitieke keuzes moeten worden gemaakt die in beginsel aan de wetgever  moeten worden gelaten; maar wanneer de wetgever niet handelt, kan de rechter alsnog ingrijpen.” 102  Dit wil  zeggen dat de wetgever een termijn gesteld krijgt  waarbinnen  hij moet handelen. Als dit niet tijdig gebeurt,  handelt de Afdeling alsnog zelf.  De  regering  heeft  de  zaak  na  de  uitspraak  van  de  Afdeling  bestuursrechtspraak  opgepakt  en  op  31‐03‐2008  een wetsvoorstel ingediend, namelijk het wetsvoorstel “Wijziging van de Kieswet in verband met het verlenen  van het kiesrecht voor de verkiezing van de leden van het Europees Parlement aan alle Nederlanders die in de  Nederlandse  Antillen  en  Aruba  woonachtig  zijn  (31392)”.  In  de  nadere  memorie  van  antwoord  gaat  staatssecretaris van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties, A. Th. B. Bijleveld –Schouten, in op de vragen  die er zijn ontstaan bij de leden van de Eerste Kamer. De heer Dölle van de CDA‐fractie stelt de vraag wie er  bevoegd is om voor de verkiezingen van het EP kiesrecht te verlenen. De staatssecretaris antwoordt hierop dat  artikel  7,  lid  2  van  de  Akte  van  1976  bepaalt  dat  in  elke  lidstaat  de  nationale  bepalingen  gelden  voor  de  verkiezingsprocedures.  De  Akte  zelf  bevat  geen  bepalingen  die  dit  regelen.  De  nationale  wetgever  mag  dus  bepalen wie het actief en passief kiesrecht voor het EP hebben. Aangezien Aruba een LGO van Nederland is,  geldt alleen  het vierde deel van het  EG‐verdrag. Het vijfde  deel met daarin  de bepalingen van het  Europees  Parlement is daarom niet van toepassing op Aruba en is Nederland niet gehouden om de verkiezing voor het  EP  daar  te  houden.  Zoals  al  eerder  geconstateerd,  oordeelde  het  HvJ  in  de  zaak  Eman  expliciet  dat  het  Europees Parlement geen vertegenwoordiging is van de LGO. De inwoners van Aruba kunnen hun stem laten  horen door middel van de vertegenwoordigende organen van Aruba zelf.                                                               

100

 Besselink, L.F.M., ‘Nederlands postkoloniaal kiesrecht: het Europees Parlement en de Tweede Kamer’, NTER, nummer  4, april 2007, p.66.  101  HR 12‐05‐1999, BNB 1999/271, (Arbeidskostenforfait).  102  Besselink, L.F.M., ‘Nederlands postkoloniaal kiesrecht: het Europees Parlement en de Tweede Kamer’, NTER, nummer  4, april 2007, p.69. 

 

44

Op grond van de uitspraak van het HvJ en haar uitleg van het EVRM en op aandringen van de Raad van State, is  de Kieswet aangepast door de Nederlandse wetgever. Op 30 oktober 2008 werd de wetswijziging gepubliceerd  in het Staatsblad en een dag later trad hij in werking. Er werd een nieuw artikel ingevoerd, namelijk artikel Y  5a. Die luidt als volgt: “De Nederlander die op de dag van de kandidaatstelling zijn werkelijke woonplaats heeft in de Nederlandse  Antillen of Aruba dient het verzoek tot registratie, bedoeld in artikel D3, eerste lid, in bij de vertegenwoordiger van Nederland in de  Nederlandse  Antillen  onderscheidenlijk  Aruba  of  bij  burgemeesters  en  wethouders  van  ’s‐Gravenhage.”

103

  Hiermee  werd  het 

kiesrecht voor het EP voor de Nederlanders in de Nederlandse Antillen en Aruba een feit. 

4.3 

De zaak Spanje tegen VK (C145/04) 

Het aanpassen van de wetgeving na de uitspraak van het EHRM in de zaak Matthews werd voor het Verenigd  Koninkrijk lastig gemaakt door Spanje. De internationale betrekkingen en geschiedenis van Spanje en Gibraltar  zal waarschijnlijk een grote rol hierbij hebben gespeeld. Spanje zou al jaren het liefst Gibraltar bij zich gevoegd  hebben. Volgens Spanje werden door het instellen van de speciale kiesdistricten artikel 17, 19, 189 en 190 EG  geschonden en beriep zich op artikel 227 EG om op die manier de EPRA 2003 te verhinderen. Artikel 227 houdt  in: “Ieder van de lidstaten kan zich wenden tot het Hof van Justitie, indien hij van mening is dat een andere  lidstaat een van de krachtens dit Verdrag op hem rustende verplichtingen niet is nagekomen.(…)” Volgens  Spanje is het kiesrecht voor de EP‐verkiezingen alleen bedoeld voor de EU‐burgers. Zij zijn van mening dat het  verband tussen het Europees Burgerschap en het genieten van de rechten van het Verdrag dit aanwijst. Ook  vinden ze dat de EPRA 2003 wet in strijd is met de Akte van 1976. 104    De reden om tevens deze zaak te behandelen is dat je goed kunt zien hoe de toepasselijkheid van artikel 3  Eerste protocol EVRM verschilt van de Eman/Sevinger zaak. In de laatste was deze bepaling volgens het HvJ  niet van toepassing voor de verkiezingen van het EP, terwijl het HvJ in de zaak Spanje geen begrip op kon  brengen voor het standpunt van Spanje dat het kiesrecht alléén voor burgers van de Unie beschikbaar is. In de  zaak Spanje vs VK is de kernvraag dan ook: Kunnen lidstaten het Europees kiesrecht uitbreiden voor de  categorie niet‐EU‐burgers? Het HvJ benadrukt dat het kiesrecht geen begrenzingen kent en was juist voor het  aanpassen van de Akte, zodat het kiesrecht ook voor de ingezetenen van Gibraltar toegankelijk is. 105   “Ingevolge  al deze overwegingen behoort de vaststelling van wie het actief en passief kiesrecht heeft, bij de huidige stand van het  gemeenschapsrecht, tot de bevoegdheid van elke lidstaat, onder eerbiediging van het gemeenschapsrecht, en verzetten de  artikelen 189 EG, 190 EG, 17 EG en 19 EG zich er niet tegen dat de lidstaten dit actief en passief kiesrecht toekennen aan bepaalde  personen die nauwe banden met hen hebben, en die niet hun eigen onderdanen dan wel op hun grondgebied verblijvende burgers van 

                                                             103

 Staatsblad van het Koninkrijk der Nederlanden, nr 475, Sdu Uitgevers, ’s‐Gravenhage 2008.   Claes, M., Tijdschrift voor Europees en economisch recht, SEW 2007, 104, p.2.  105  Claes, M., Tijdschrift voor Europees en economisch recht, SEW 2007, 104, p.6.  104

 

45

de Unie zijn.” 106  Deze conclusie van het HvJ is meteen het antwoord op de vierde prejudiciële vraag in de zaak 

Eman‐Sevinger.   Conclusie  De uitspraak van het HvJ was uiteindelijk in het voordeel van de verzoekers Eman en Sevinger. Het HvJ  oordeelde dat de Nederlandse Arubanen inderdaad recht hebben op de rechten die in artikel 17 lid 1 aan het  Europees Burgerschap gekoppeld worden. Het bezit van het Nederlanderschap maakt hen automatisch  burgers van de Unie. Ook oordeelde het HvJ dat er wel degelijk sprake is van ongelijke behandeling  betreffende het kiesrecht tussen de Nederlanders woonachtig op de NAA en Nederlanders woonachtig of  verblijvend in derde landen. Het gelijkheidsbeginsel van de Europese Unie wordt hiermee geschonden en  rechtsherstel dient plaats te vinden.   Het EHRM oordeelde in de zaak Matthews dat de verzoekster ook als niet‐EU‐burger recht had op participatie  aan de verkiezingen van het EP. Dit omdat het EP als wetgevende markt voor Gibraltar geldt en op grond van  artikel 3 Eerste Protocol EVRM er verkiezingen voor het EP gehouden moeten worden. Naar aanleiding van  deze uitspraak stapte Spanje naar het HvJ, omdat zij van mening was dat het kiesrecht voor het EP alleen  bestemd is voor burgers van de Unie. Het HvJ oordeelt in deze zaak dat om reden dat er niet duidelijk is  aangegeven in het gemeenschapsrecht aan wie het kiesrecht wordt toegekend, de lidstaten er vrij in zijn om  het toe te kennen aan personen waarmee de lidstaat nauwe banden heeft. Alle drie de zaken zorgen  uiteindelijk voor een verruiming van het kiesrecht van het EP.  

                                                            

106

 HvJ EG, 12 september 2006, Zaak C‐145/04, Koninkrijk Spanje tegen Verenigd Koninkrijk van Groot‐Brittannië en  Noord‐Ierland, r.o. 78. http://eur‐lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:62004J0145:NL:HTML 

 

46

Conclusie  In dit hoofdstuk wordt de conclusie gegeven betreffende het onderzoek naar de hoofdvraag van deze scriptie.  Deze hoofdvraag luidt:  In hoeverre kunnen EU‐burgers die niet in de Europese Unie wonen zich beroepen op  het EG‐recht? (toegespitst op het kiesrecht en de zaak Eman‐Sevinger C300‐04). Deze vraag is vervolgens  behandeld in het licht van drie kaders, te weten: het juridisch‐, staatsrechtelijk‐ en grondrechtelijkkader.  Voorts is voor de beantwoording van deze vraag de behandeling noodzakelijk geweest van een aantal  uitspraken van respectievelijk het Europese Hof van Justitie (Eman‐Sevinger en Spanje tegen het Verenigd  Koninkrijk) en van het Europese Hof voor de Rechten van de Mens (Matthews).   Na bestudering van het eerste kader, het juridische kader van het Europees Burgerschap, is naar voren  gekomen dat het, aanvankelijk kleinschalige, begrip Europees Burgerschap uitgegroeid is tot een omvangrijk  en invloedrijk begrip. Mede door de groei van de Europese Unie bestond de noodzaak om de  burgerschapsrechten vast te leggen om op die manier de veranderende structuren te sturen. De rechten van  de Europese burgers namen toe door de implementatie van de artikelen 17‐22 EG en zorgde er onder andere  voor dat de burgers in andere lidstaten onder dezelfde omstandigheden van dezelfde rechten konden  genieten. Met name artikel 12 EG, het non‐discriminatiebeginsel, is in staat deuren te openen voor de  Europese burgers en waakt, onder toeziend oog van het Europese Hof van Justitie, over de toepassing van het  artikel in de praktijk.   Na bestudering van het tweede hoofdstuk, het staatsrechtelijke kader, is gebleken dat het ultieme recht van  burgers in een maatschappij, het actieve en passieve kiesrecht, is ingebed in verschillende wetten. In het geval  van de Arubanen die onderwerp zijn van deze scriptie, is het kiesrecht voor de (Nederlandse)Arubanen  geregeld in de eigen grondwet van Aruba en het Statuut van het Koninkrijk. Dit kiesrecht is voor deze twee  wetten verbonden aan de eisen van het bezitten van het Nederlanderschap, het ingezetenschap van Aruba en  aan de minimale leeftijd van 18 jaar. Het Statuut van het Koninkrijk behandelt het kiesrecht in artikel 46. Het  doel van dit laatste artikel is om het democratische stelsel te waarborgen binnen het gehele Koninkrijk der  Nederlanden. Aangezien de Arubanen in het bezit zijn van het Nederlanderschap zijn er ook Europese regels  op hen van toepassing.   Het kiesrecht voor de verkiezingen van het Europees Parlement wordt in het EG‐verdrag geregeld. Hieruit blijkt  alleen niet duidelijk wie hiervoor in aanmerking komen. De lidstaten zijn vrij om dit zelf te bepalen (art. EGV).  In hoofdstuk 2 van deze scriptie is uiteen gezet dat Nederland hierin wel een duidelijke keuze heeft gemaakt  door in de Kieswet op te nemen dat de Nederlanders die hun woonplaats op Aruba of de Nederlandse Antillen  hebben, niet kunnen deelnemen aan de verkiezingen voor de Tweede Kamer of het Europees Parlement. De  Nederlanders die woonachtig zijn in Nederland of in derde landen hebben dit kiesrecht wel.    

47

De staatsrechtelijke positie van de Nederlandse Arubanen wordt dus duidelijk verzwakt door de Nederlandse  wetgever, terwijl de Europese belangen en de belangen van de LGO’s elkaar steeds meer raken. In principe  geldt alleen de associatieregeling van artikel 299 lid 3 EG (die de onderlinge economische sociale betrekkingen  dient te bevorderen). Maar de toenemende verstrengelende internationale belangen tussen de EU en Aruba  geven toch onvoldoende recht zoals in hoofdstuk vier naar voren is gekomen bij de behandeling van Eman en  Sevinger.   In het derde hoofdstuk is de hoofdvraag verder behandeld aan de hand van het grondrechtelijke kader.  Aangezien de staatsrechtelijke positie van de Arubanen onder het Statuut van Aruba en de Nederlandse  Grondwet valt, worden de grondrechten ook door de Nederlandse wetgeving geregeld. Het kiesrecht wordt als  grondrecht gekwalificeerd en aangezien de verzoekers in de uitspraak Eman en Sevinger zich beroepen op  artikel 3 van het Europees Verdrag tot bescherming van de Rechten van de Mens en de fundamentele  vrijheden, is dit kader van groot belang. Het Statuut van het Koninkrijk is de basiswetgeving van het Koninkrijk  der Nederlanden. Het bevat alleen geen grondrechtencatalogus zoals de Grondwet van Nederland dat wel  heeft. Het enige recht dat wordt beschreven in het Statuut is het kiesrecht, zoals dat hierboven al is genoemd  (art.46 Statuut). De aangelegenheden die niet expliciet worden beschreven in het Statuut worden geregeld in  de Grondwet van het Koninkrijk. De grondrechten uit de Nederlandse Grondwet gelden hiermee voor de  Arubanen en worden Koninkrijksgrondrechten genoemd. Daarnaast gelden de grondrechten uit de verdragen,  zoals artikel 93 en 94 uit de Grondwet bepalen. De rechten uit de verdragen, zoals bijvoorbeeld het EVRM, zijn  een‐ieder‐verbindende bepalingen. Aruba en Nederland zijn beiden toegetreden tot het EVRM. Concluderend  gelden de grondrechten uit de Europese wetgeving dus tevens voor de ingezeten van Aruba met de  Nederlandse nationaliteit.  In het laatste en vierde hoofdstuk komt de zaak Eman‐Sevinger aan bod. Verzoekers Mike Eman en Benny  Sevinger  voeren aan dat zij onderdanen zijn van het Nederlandse Koninkrijk, waardoor zij middels de  Nederlandse nationaliteit ook beschikken over het burgerschap van de Europese Unie. Daarnaast beroepen zij  zich op het kiesrecht zoals in artikel 3 eerste Protocol EVRM. Dit artikel geeft recht op vrije verkiezingen voor  het samenstellen van de wetgevende macht. Zij startten een procedure tegen de Nederlandse Staat opdat de  Kieswet gewijzigd zou worden. Zij veronderstelden dat er sprake was van een ongerechtvaardigd onderscheid  tussen enerzijds de Nederlanders uit de NAA en anderzijds de Nederlanders woonachtig in derde landen. De  eerste groep landen beschikte immers niet over kiesrecht voor het Europees Parlement en de tweede groep  wel. Het HvJ antwoordde hierop dat de verzoekers inderdaad recht hebben op de bepalingen die toebehoren  aan het Europees burgerschap en stelde hen in het gelijk. Eman en Sevinger menen dat de nationale  regelingen van Aruba door de gemeenschapsregelingen geraakt worden, waardoor zij op grond van artikel 3  Eerste Protocol EVRM ook kunnen stemmen op de leden van het EP. Het HvJ antwoordt hierop dat artikel 189  en 190 EG en de Akte van 1976 niet uitdrukkelijk en nauwkeurig bepalen wie het actief en passief kiesrecht   

48

hebben voor het EP. Het valt daarom onder de bevoegdheid van de lidstaten om dit zelf te regelen, mits het  onder eerbiediging van het gemeenschapsrecht gaat. Artikel 19, 189 en 190 verplichten de lidstaten niet om  verkiezingen mogelijk te maken voor de inwoners van de LGO. Artikel 19 EG geeft geen onvoorwaardelijk recht  op actief en passief kiesrecht voor het EP. Artikel 3 Eerste Protocol geeft dit recht ook niet, omdat het EP  volgens het HvJ niet als wetgevende macht aangemerkt kan worden voor de LGO’s. Het artikel verzet zich ook  niet tegen het gebruik van het woonplaatscriterium om te bepalen wie wel en wie niet recht heeft op dit  kiesrecht. Verzoekers menen ook dat de staatsrechtelijke positie van de Nederlandse Arubanen verschilt met  die van de andere Nederlanders. Het HvJ antwoordt hierop dat er inderdaad sprake is van een ongelijke  behandeling van de twee groepen Nederlanders, zonder dat hier een objectieve rechtvaardiging voor bestaat  en dat dit een schending is van artikel 12 EG. De Nederlandse Kieswet is dus in strijd met het  gelijkheidsbeginsel van de Europese Unie en moest worden aangepast. De keuzemogelijkheid die de  Nederlandse staat voor het rechtsherstel meekreeg was of kiesrecht voor alle Nederlanders, inclusief de  inwoners van de LGO’s of geen kiesrecht voor Nederlanders in de LGO’s of in het buitenland. Uiteindelijk heeft  de Nederlandse staat gekozen voor kiesrecht voor alle Nederlanders en konden verzoekers zich met succes  beroepen op het EG‐recht.   In hoofdstuk vier van deze scriptie is tevens de zaak Matthews behandeld. Het verschil tussen de zaken  Matthews en Eman‐Sevinger is onder andere dat het in de zaak Matthews niet gaat om een LGO. Hier ging het  om het kiesrecht op Gibraltar. Gibraltar valt onder artikel 299 lid 4 EG en Aruba onder artikel 299 lid 3 EG. Alle  bepalingen van het EG‐verdrag zijn wel van toepassing op Gibraltar, omdat hun buitenlandse betrekkingen  door het Verenigd Koninkrijk worden behartigd. Het EHRM oordeelde dat verzoekster Matthews hierdoor op  grond van artikel 3 Eerste Protocol EVRM wel degelijk recht had om deel te nemen aan de verkiezingen van  het EP, omdat het EP als wetgever aangemerkt kon worden voor Gibraltar.   Spanje kwam hiertegen in opstand en stelde in de zaak Spanje tegen het Verenigd Koninkrijk het HvJ  vervolgens de vraag of lidstaten het Europees kiesrecht kunnen uitbreiden voor de categorie niet‐EU‐burgers?  Het HvJ antwoordde hierop dat er geen begrenzingen zijn aangegeven voor het kiesrecht en dat “artikel 189,  190, 17 en 19 EG zich er niet tegen verzetten dat de lidstaten dit actief en passief kiesrecht toekennen aan  bepaalde personen die nauwe banden met hen hebben, en die niet hun eigen onderdanen dan wel op hun  eigen grondgebied verblijvende burgers van de Unie zijn”. Deze twee zaken belichten de totaal andere kant  van de zaak Eman‐Sevinger en wordt het kiesrecht zelfs toegekend aan niet‐EU‐burgers die niet in de Europese  Unie wonen.     

 

49

Het antwoord op de hoofdvraag van deze scriptie: In hoeverre kunnen EU‐burgers die niet in de Europese Unie  wonen zich beroepen op het EG‐recht?  is het volgende.   EU‐burgers kunnen zich tot op zekere hoogte beroepen op het EG‐recht, ook als ze niet woonachtig zijn in de  Europese Unie. Dankzij het bereik van artikel 12 EG hebben Mike Eman en Benny Sevinger beschikking  gekregen over het kiesrecht van het Europees Parlement. Dit had ook anders uit kunnen pakken. De  Nederlandse wetgevende macht had ook kunnen kiezen voor de optie om het kiesrecht alleen mogelijk te  maken voor Nederlanders woonachtig binnen de Europese Unie (zoals artikel 19 EG dit immers aangeeft).  Door het ontbreken van verklarende bepalingen in de EG wetgeving omtrent de vaststelling van wie het  passief danwel actief kiesrecht heeft, is het zelfs mogelijk dat niet‐EU burgers kunnen deelnemen aan de  verkiezingen voor het EP. Dit is naar voren gekomen in de besproken zaken Matthews en Spanje tegen het  Verenigd Koninkrijk.   Wanneer de Europese Unie zou toetreden tot het EVRM zal er voor iedereen een situatie ontstaan van meer  gelijkheid en rechtszekerheid. In het verdrag van Lissabon was het de intentie om toe te treden tot het EVRM.  Tot nu toe is men hier nog niet in geslaagd. Indien dit het wel het geval zal zijn, zullen de EU‐burgers in één  catalogus hun grondrechten weten te vinden en is het een ieder duidelijk waarop zij aanspraak kunnen maken.     

 

50

Bibliografie    Boeken/artikelen:  o

Belinfante, A.D. en de Reede, J.L., Beginselen van het Nederlandse staatsrecht, Deventer, Kluwer, 2009, 16e druk,  p.355. 

o

Besselink, L.F.M.,  ‘De Binnengrenzen van het Koninkrijk, of: Het voorontwerp ‘Verbanning en Inburgering’. In:  TAR Justicia‐ Tijdschrift voor Antilliaans Recht 2006, nr.3, p. 70‐73.  

o

Besselink, L.F.M., ‘Nederlands postkoloniaal kiesrecht: het Europees Parlement en de Tweede Kamer’, NTER,  nummer 4, april 2007, p.68. 

o

Borman, C., Het Statuut voor het Koninkrijk, Deventer, Kluwer, 2005, p. 23. 

o

Claes, M., Tijdschrift voor Europees en economisch recht, SEW 2007, 104, p.2. 

o

Craig, P. & De Búrca G., EU LAW, text, cases, and materials, p.847, Oxford, University Press, 2008. 

o

Duijkersloot, A.P.W., ‘Op zoek naar de grenzen van communautaire grondrechten’. In: Grenzen aan  grenzenloosheid. Algemene leerstukken van grondrechtenbescherming en de Europese Unie, p. 32‐33, W.EJ.  Tjeenk Willink Deventer in samenwerking met het G.J. Wiarda Instituut, 1998.  

o

Epiney, A., ‘The scope of article 12 EC: some remarks on the influence of European Citizenship’, European Law  Journal, Vol. 13, No. 5, September 2007, p. 622. 

o

Fermina, H., “Geen bijval voor plan om Antilliaanse probleemjeugd terug te sturen”. In: Algemeen Dagblad, 20  januari 1992.  

o

Heringa, A. W., Staatsrecht, Den Haag, Boom Juridische uitgevers, 2007, p.128‐129. 

o

Jacobs, D en Maier, R., ‘Europese identiteit en Europees burgerschap als constructie, feit en fictie’, de Helling,  1997, nr.4.  

 

 

       

 

 

   

  o

Jurgens, E., ‘Europees Burgerschap bestaat (nog) niet’. In: A. Kellerman (red.), Europees Burgerschap (p. 89). Den  Haag: T.C.M. Asser Press. 2004. 

o

Kapteyn, P.J.G. en VerLoren van Themaat, P.(reds.), Het recht van de Europese Unie en van de Europese  Gemeenschappen, Deventer, Kluwer, 2003, p. 130‐137. 

o   o

Koops, H. en Kwekkeboom, R., ‘(Goed) burgerschap van mensen met een beperking’, De goede burger, tien  beschouwingen over een morele categorie, p. 112‐123, Den Haag. Sociaal en Cultureel Planbureau, 2005.  Kranenburg, M., “Antillianen voelen gevolgen van Europese wetgeving”. In: NRC Handelsblad, 28 juli 2008. 

  o

Marias, A., ‘From Market Citizen to Union Citizen’. In: A. Marias (ed.), European Citizenship, (p.1‐6). Maastricht.  European Institute of Public Administration. 

o

Marshall, T.M., Citizenship and social class and other essays, Cambridge, Cambridge University Press, 1950, p. 30. 

   

 

51

o

Meijnen, J., ‘Aruba wil meestemmen over Europa; Touwtrekken over de reikwijdte van Europees Burgerschap’, in  NRC Handelsblad, p.77, juli 2005. 

o

Mortelmans, K.J.M.,  Europese basisverdragen, EG‐Verdrag en EU‐verdrag, vijfde druk, Deventer, 2004, p. 7. 

o

Oosterom‐Staples, H., ‘Het fundamentele recht op vrij verkeer nader bepaald: het arrest Jipa onder de loep’,  NTER, p. 12,  nummer 1, februari 2009. 

o

Pahladsingh, A. en Uitermark, I.H., ‘De ontwikkelingen rond artikel 18 EG: nieuwe uitgangspunten opgesteld door  het Hof?’, NTER, p.56, nummer 3/4, april 2005 HvJ EG zaak C224/98,  

o

Prakke, L. en Kortmann, C.A.J.M. (reds.), Het staatsrecht van de landen van de Europese Unie, Deventer. Kluwer,  2004, p.249 en 250, 562. 

o

Van Bijsterveld, S.C. en Hirsch Ballin, E.M.H., ‘De integratie van het Handvest van de grondrechten van de  Europese Unie in de Constitutie van de Europese Unie’. In: J. Pelkmans, M. Sie Dhian Ho en B. Limonard (reds.),  Nederland en de Europese grondwet (p.91‐93). Amsterdam: Amsterdam University Press, 2003. (OBA) 

o

Van den Bergh, E.,’Goed Europees burgerschap en maatschappelijke organisaties’. In: De goede burger (p.123‐ 124). Den Haag. Sociaal en Cultureel Planbureau.  

o

Van der Pot, C.W., Handboek van het Nederlandse staatsrecht, Deventer, Kluwer, 2006. p. 256.  

o

Van Dixhoorn, A., ‘Goed burgerlijk leven in de Nederlandse Republiek’. In: De goede burger, tien beschouwingen  over een morele categorie, p. 20‐30, Den Haag. Sociaal en Cultureel Planbureau, 2005 

o

Veldheer, V., ‘Deugdzaam staatsburgerschap: de negentiende eeuw’. In: De goede burger, tien beschouwingen  over een morele categorie, p. 33‐41, Den Haag. Sociaal en Cultureel Planbureau, 2005 

   

 

 

 

 

   

 

        Internetpublicaties:    o Artikel AVP website, http://www.avparuba.net/pressrel/20080519_nl.htm, geraadpleegd op 05‐12‐2009.    o Besselink, L., Grondrechtenbescherming in het federale Koninkrijk, electronische publicatie op  http://www.uu.nl/uupublish/content/grondrechtenbescherminginhetfederalekoninkrijk.pdf, 16‐12‐2009.    o Centraal Bureau voor de Statistiek, http://statline.cbs.nl, 10‐01‐2010.    o Europa NU; http://www.europa‐nu.nl/9353000/1/j9vvh6nf08temv0/vh7dovnw4czu, 14‐09‐2009.    o EVRM; http://wetten.overheid.nl/BWBV0001001/geldigheidsdatum_11‐01‐ 2010#VertalingNL_VDRTKS570371_Artikel3, 10‐10‐2010.    o Instituut voor Publiek en Politiek, http://www.publiek‐politiek.nl/Info‐over‐politiek/Europa/Europees‐ burgerschap/Geschiedenis, geraadpleegd op 12‐09‐2009, site onderhouden door Anna Domingo.    o Jacobs, D., ‘Stemrecht, nationale identiteit en diversiteit’,  http://homepages.ulb.ac.be/~dijacobs/belgacom/samenpol.pdf, 07‐05‐2009.    o Kieswet, http://wetten.overheid.nl/BWBR0004627/volledig/geldigheidsdatum_29‐12‐2009#AfdelingII, 15‐12‐ 2009.    o Raad van State, Advies W03.06.0156/l, http://www.raadvanstate.nl/adviezen, 06‐01‐2010.    o Staatsregeling van Aruba, http://www.worldstatesmen.org/Aruba_const.pdf, geraadpleegd op 04‐01‐2010. 

 

52

  o

Wet Inburgering, artikel 5 lid 1 en 2, www.wetten.overheid.nl, 11‐01‐2010 

  o Wikipedia, http://nl.wikipedia.org/wiki/Burgerlijk_Wetboek_(Nederland), geraadpleegd op 27‐11‐2009.           Jurisprudentie:      o Akte van 1976, vastgesteld bij Besluit 76/787/EGKS, EEG, Euratom.    o COM (2002) 260, 30‐05‐2002, http://eur‐ lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=COM:2002:0260:FIN:NL:PDF, geraadpleegd op 13‐09‐2009.     o COM (2004) 695, vierde verslag over het burgerschap van de Unie, 26‐10‐2004, http://eur‐ lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=COM:2004:0695:FIN:NL:PDF, geraadpleegd op 13‐09‐2009.    o EHRM 18 februari 1999, Denise Matthews t. Verenigd Koninkrijk, appl. Nr. 24833/94.    o HR 12‐05‐1999, BNB 1999/271, (Arbeidskostenforfait).    o HvJ EG, 17 december 1970, Zaak 11/70, (Internationale Handelsgesellschaft).    o HvJ EG, 14 mei 1974, Zaak 4‐73 (Nold).    o HvJ EG, 13 december 1979, Zaak 44/79 (Hauer).      o HvJ EG, 12 mei 1998, Zaak C‐85/96, (Sala), SEW 1999, p. 426‐436.    o HvJ EG, 11 juli 2002, Zaak C‐224/98, (D’Hoop), p.I‐6191, r.o. 40.    o HvJ EG, 11 juli 2002, Zaak C‐60/00 (Carpenter), r.o. 20.    o HvJ EG, 17 september 2002, Zaak C‐413/99 (Baumbast en R)    o HvJ EG, 12 september 2006, Zaak C300/04 (Eman‐Sevinger), r.o. 33‐36.    o HvJ EG, 12 september 2006, Zaak C‐145/04 (Koninkrijk Spanje tegen Verenigd Koninkrijk van Groot‐Brittannië en  Noord‐Ierland), r.o. 78.    o HvJ EG, 10 juli 2008, Zaak C‐33/07 (Jipa).    o Richtlijn 90/364/EG, http://eur‐lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=OJ:L:2004:229:0035:0048:NL:pdf,  geraadpleegd op 10‐10‐2009.    o Richtlijn 2004/38/EG, http://eur‐lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=OJ:L:2004:158:0077:0123:NL:PDF,  geraadpleegd op 10‐10‐2009.        Kamerstukken:    o Kamerstuk 31.568, nr.6, “Staatkundige vernieuwing van het Koninkrijk”,  www.eerstekamer.nl/nota/staatkundige_vernieuwing_van_het, geraadpleegd op 23‐02‐2010.    

 

53

o

Kamerstukken 5422203/06/2, www.justitie.nl/, geraadpleegd op 28‐12‐2009. 

o

Kamerstuk 123396, http://ikregeer.nl/document/KST123396, geraadpleegd op 20‐09‐09. 

o

Staatsblad van het Koninkrijk der Nederlanden, nr 475, Sdu Uitgevers, ’s‐Gravenhage 2008. 

   

   

 

 

54