Het honorarium van de advocaat en het Wetboek van economisch recht

Het honorarium van de advocaat en het Wetboek van economisch recht

Inhoudstafel   I. INLEIDING   II. BOEK  III  WER  en  het  honorarium  van  de  advocaat     III. BOEK   XIV   WER   en   het   honorarium   van   de   advocaat   (bij   B2C-­‐ verhoudingen)   III.1  De  algemene  informatieplicht  in  boek  XIV  WER   III.2  De  leer  van  de  onrechtmatige  bedingen   IV. BESLUIT          

I.

INLEIDING

1. Krachtens art. 446ter eerste lid Ger.W. begroten de advocaten hun ereloon “met de bescheidenheid die van hun functie moet worden verwacht”. In het tweede lid van hetzelfde wetsartikel wordt voorzien dat wanneer het ereloon niet “met billijke gematigdheid” is vastgesteld, het door de Raad van de Orde van de betrokken advocaat kan worden verminderd, “met inachtneming onder meer van de belangrijkheid van de zaak en van de aard van het werk”. Deze bepaling laat dus toe dat de advocaat zelf zijn honorarium bepaalt. Dit zou de onafhankelijkheid van de advocaat benadrukken.1 De rechtspraak en rechtsleer leiden hier uit af dat het om een partijbeslissing gaat, waarbij de situatie kan vergeleken worden met een contract voor vrije aanneming, waarbij er geen wijze voor het bepalen van de prijs is vastgelegd (aanneming in vrije rekening)2. Er wordt ook aanvaard dat de wettelijke regeling van art. 446ter. Ger.W. van aanvullend recht is, nu deze slechts geldt voor zover er tussen de cliënt en diens advocaat niets uitdrukkelijk is overeengekomen.3                                                                                                                         1

 J.  STEVENS  en  I.  VANDEVELDE,  Gerechtelijk  recht.  Artikelsgewijze  commentaar  met  overzicht  van  rechtspraak   en   rechtsleer,   Mechelen,   kluwer,   losbl.,   Art.   446ter   Ger.W.   (afl.   77   –   25   februari   2010),   p.   7,   nr.   3,   waar   weliswaar  nog  wordt  verwezen  naar  het  oude  art.  459  Ger.W.,  dat  inmiddels  art.  446ter  Ger.W.  is  geworden.   2   F.   MOEYKENS,   Het   ereloon   van   de   advocaat,   Gent,   Story   Publishers,   2014,   19.   Voor   de   kwalificatie   als   “aanneming  in  vrije  rekening”:  zie  o.m.  Brussel  11  juni  2012,  RW  2012-­‐13,  147.   3  B.  VAN  DORPE,  “Het  ereloon  van  de  advocaat:  een  speciaal  geval”,  P  &  B  2009,  128.  

2     2. Al vóór de inwerkingtreding van het Wetboek van economisch recht (hierna: WER) werd er aandacht besteed aan de informatieplicht van de advocaat over zijn honorarium en de kosten die hij wenst aan te rekenen. In de door de Orde van Vlaamse Balies uitgevaardigde codex deontologie4 is er geen deontologische verplichting opgenomen tot voorafgaandelijke informatieverstrekking over het ereloon (of over de berekeningsmethode), al wordt dit wel door sommigen wel als een ongeschreven deontologische regel beschouwd5. De advocaten die onder de bevoegdheid van de OBFG (thans avocats.be) ressorteren, hebben wel een dergelijke expliciete deontologische verplichting.6 Er werd reeds benadrukt dat de advocaat ook op grond van civielrechtelijke argumenten de verplichting heeft om de cliënt vooraf te informeren over de wijze waarop hij zijn honorarium zal begroten. Daarbij wordt dan verwezen naar art. 1135 B.W.7 en naar art. 1134 derde lid B.W.8 Indien er een dergelijke ereloonafspraak is gemaakt, dient de advocaat deze te respecteren en kan hij daar niet op terugkomen door in een latere fase (bijvoorbeeld als gevolg van een onverhoopt gunstig resultaat) toch nog de partijbeslissing te willen hanteren.9 3. In deze bijdrage wordt onderzocht of het gebrek aan voorafgaandelijke informatie over en het bepalen van honorarium op grond van een partijbeslissing in het licht van het WER nog valt vol te houden. Hierna wordt de invloed van boek III WER op de totstandkoming en de afdwinging van honorariumaanspraken van advocaten                                                                                                                         4

 Codex  deontologie  voor  advocaten,  BS  30  september  2014.  Voor  een  kritische  bedenking  met  betrekking  tot   de  afdwingbaarheid,  zie:  H.  LAMON  en  P.  HOFSTRÖSSLER,  “Brussel,  we  hebben  een  (deontologisch)  probleem”,   Juristenkrant  2014,  nr.  300  (17  december  2014),  16.   5   J.   MEERTS,   “Artikel   446ter   Ger.W.”   in   E.   JANSSENS   (ed.),   Duiding   deontologie   juridische   beroepen   –   advocatuur,  Brussel,  Larcier,  2015,  17,    die  stelt  dat  het  “aanbeveling  verdient”  voor  een  advocaat  om  met  de   cliënt  een  overeenkomst  te  sluiten  aangaande  de  begroting  van  het  ereloon,  of  minstens  om  op  transparante   wijze  afspraken  te  maken.     6  Art.  5.19  van  de  “Code  de  déontologie  de  l’avocat”  (reglement  OBFG  van  12  november  2012,  BS  17  januari   2013)  voorziet:   §  1.  L’avocat  informe  son  client,  avec  diligence,  de  la  méthode  qu’il  utilisera  pour  calculer  ses  honoraires,  frais  et  débours   afférent  aux  dossiers  dont  il  est  chargé.  Il  fournit  au  client  toutes  les  informations  utiles  sur  les  modalités  d’application  de  la   méthode  retenue.   §   2.   Sauf   accord   du   client,   l’avocat   ne   change   pas   de   méthode   de   calcul   des   honoraires,   frais   et   débours   pendant   le   traitement  du  dossier.   §3.  Les  présentes  dispositions  ne  s’appliquent  pas  en  matière  d’honoraires  dus  dans  le  cas  d’un  mandat  judiciaire”.   7

 Zie  o.m.  Brussel  8  oktober  2008,  JLMB  2009,  1422,  met  goedkeurende  noot  van  J.P.    BUYLE,  “L’honoraire  de   résultat  doit  avoir  un  fondement  contractuel”.   8   P.   CAMBIE,     Onrechtmatige   bedingen,   Brussel,   Larcier,   2009,   p.   227,   nr.   277.   Zie   ook:   B.   PONET   (ed.),   Commissie   onrechtmatige   bedingen.   Voorstelling,   werkzaamheden   en   wetgeving,   Brussel,   Larcier,   2010,   127   (advies   nr.   20   van   de     Commissie   voor   onrechtmatige   bedingen   “op   een   modelovereenkomst   van   dienstverlening   advocaat”,   waar   verwezen   wordt   naar   een   “actieve   informatieplicht”   op   grond   van   de   overweging  dat  de  advocaat  een  professioneel  is  in  recht).   9  Rb.  Oost-­‐Vl.  (afd.  Gent)  27  oktober  2014,  A.R.  14/830/A,  Juristenkrant  2015  (25  februari  2015),  7  (weergave  H.   LAMON).  

3     geanalyseerd. Daarna wordt deze problematiek getoetst aan de bepalingen van boek XIV WER. De conclusie is daarbij dat de partijbeslissing allicht in strijd is met dwingende Europeesrechtelijke bepalingen.

II. BOEK III WER en het honorarium van de advocaat 4. Titel 3 van boek III WER legt aan elke onderneming algemene verplichtingen op. Deze titel voorziet geen bijzondere definitie van het begrip “onderneming”, zodat overeenkomstig de algemene definitie van art. I.1.1° WER10 het toepassingsgebied zich uitstrekt tot elke natuurlijke persoon of rechtspersoon die op duurzame wijze een economisch doel nastreeft. Een advocaat moet als een dergelijke ondernemer worden beschouwd en dus de in titel 3 voorziene verplichtingen naleven. Het gaat om informatieverplichtingen en de wetgever maakt daarbij een onderscheid tussen enerzijds informatie die ondernemingen op eigen initiatief moeten ter beschikking stellen (art. III.74 WER) en anderzijds informatie die slechts op verzoek van de afnemer (en derhalve in het geval van de advocaat op verzoek van de cliënt) moet worden medegedeeld (art. III.76 WER). In de lijst van de verplicht vooraf te verstrekken informatie wordt o.m. de volgende verplichting opgenomen:   “De prijs van de dienst wanneer de ondernemer de prijs van een bepaalde soort dienst vooraf heeft vastgesteld” (art. III.74§1.12° WER). In de mate dat de advocaat prestaties zou leveren aan een vooraf vast bepaalde prijs, zal hij deze ook verplicht vooraf moeten mededelen aan de cliënt. Hij kan daarvoor 4 verschillende methodes gebruiken (art. III.75 WER): (i) De informatie rechtstreeks mededelen aan de cliënt; (ii) die informatie op zijn kantoor gemakkelijk toegankelijk te maken voor de cliënt (bijv. door een vermelding in de wachtzaal of aan de receptie van het kantoor);11 (iii) de informatie voor de cliënt gemakkelijk toegankelijk maken op een door de advocaat meegedeeld elektronisch adres, of (iv) de informatie opnemen in een informatiedocument waarin de activiteiten worden beschreven (bijv. kantoorbrochure).

                                                                                                                        10

 L.  BALLON,  “Vrijheid  van  vestiging,  dienstverlening  en  algemene  verplichtingen  van  de  ondernemingen”,  in  B.   KEIRSBILCK  en  E.  TERRYN  (eds.),  Het  Wetboek  van  economisch  recht,  Antwerpen,  Intersentia,  2014,  p.  69,  nr.   11.   11  Ambtenaren  van  de  FOD  Economie  kunnen  controles  verrichten  en  hierover  proces-­‐verbaal  opstellen.  Cf.  art.   XV.2  WER,  dat  stelt  dat  “onverminderd  de  bevoegdheden  van  de  politieambtenaren  van  de  lokale  en  federale   politie”   de   door   de   minister     van   economie   aangestelde   ambtenaren   bevoegd   om   inbreuken   vast   te   stellen.   De   door   deze   ambtenaren   opgestelde   processen-­‐verbaal   hebben   bewijskracht   tot   bewijs   van   het   tegendeel   (art.   XV.2  §  2  eerste  lid  WER).  

4     Buiten de situaties waarin een advocaat zijn ereloon bepaalt via een vooraf bepaald vast gedrag (de “lump sum”-methode), zal art. III.74 WER door een advocaat slechts zelden moeten worden toegepast. Indien deze methode wordt gehanteerd, dient art. III.74 WER cumulatief gelezen te worden met art. XIV.50.26° WER12. Deze laatste bepaling verbiedt om de instemming van de consument vast te stellen wanneer hij niet effectief kennis heeft kunnen nemen van de voorwaarden voorafgaandelijk aan het sluiten van de overeenkomst. Art. XIV.50.26° WER is een beding dat altijd onrechtmatig is. Een advocaat die dus pas op het einde van de zaak bepaalt welke vast bedrag hij in rekening brengt voor de door hem verleende prestaties, schendt dus niet enkel art. III.74 WER maar wanneer de cliënt een consument is ook art. XIV.50.20° WER.13 5. Daarnaast kan, voor wat betreft het honorarium van de advocaat, ook de informatie die krachtens art. III.74.9° WER verplicht moet worden ter beschikking gesteld (“de algemene voorwaarden en de bepalingen die de onderneming in voorkomend geval hanteert alsmede de talen waarin deze algemene voorwaarden en bepalingen kunnen worden geraadpleegd”) relevant zijn. Deze algemene voorwaarden kunnen bijvoorbeeld clausules bevatten over de wijze waarop administratiekosten worden aangerekend of de conventionele intresten in geval van laattijdige betaling. 6. Van groter belang voor het honorarium van de advocaat is de informatie die op verzoek van de cliënt moet worden medegedeeld. Artikel III.76.1° WER voorziet dat wanneer de advocaat zijn honorarium niet vooraf heeft vastgesteld, of indien het precieze ereloon niet kan worden gegeven de advocaat, wanneer hij daar door de cliënt om wordt verzocht, verplicht is om hetzij de manier waarop het ereloon zal worden berekend mede te delen (zodat de cliënt daarna de factuur op grond van die informatie ook effectief kan controleren), hetzij een voldoende gedetailleerde kostenraming te bezorgen. 7. De informatie waarnaar in de artikelen III.74 WER en III.76 WER wordt verwezen moet “helder, ondubbelzinnig en tijdig” worden medegedeeld (art. III. 77 WER). Voor wat de tijdigheidsvereiste betreft, preciseert de wet dat dit moet gebeuren vóór het sluiten van de overeenkomst (dus voorafgaandelijk aan het tekenen van de ereloonovereenkomst) of indien er geen schriftelijk contract wordt opgesteld vooraleer de advocaat zijn prestaties verricht.14 De advocaat kan niet volstaan met louter te verwijzen naar de “geldende beroepsregels” waarnaar in art. III.76.2° WER wordt verwezen om geen verdere informatie mede te delen over het honorarium, nu voor de advocaten die onder de bevoegdheid van de Orde van Vlaamse Balies ressorteren die deontologische regels geen heldere en ondubbelzinnige regels                                                                                                                         12

  Art.   XIV.50.26°   WER   stelt   dat   een   beding   onrechtmatig     is   wanneer   het   ertoe   strekt   “op   onweerlegbare   wijze   de  instemming  van  de  consument  vast  te  stellen  met  bedingen  waarvan  deze  niet  daadwerkelijk  kennis  heeft   kunnen  nemen  vóór  het  sluiten  van  de  overeenkomst”.   13  Cf.  infra,  nr.  17  e.v.   14  De  informatie  wordt  “meegedeeld”  bij  toepassing  art.  III.74  WER  en  “beschikbaar  gesteld”  bij  toepassing  van   art.  III.76  WER.  

5     bevatten over het honorarium en de kosten. Wanneer de advocaat op het einde van de zaak eenzijdig meldt hoe hij zijn honorarium bepaalt is er door hem evidenterwijze niet voldoende helder en ondubbelzinnig gecommuniceerd. De cliënt moet immers vooraf informatie krijgen die hem moeten toelaten om de uiteindelijke factuur te kunnen controleren. De advocaat heeft, zoals elke ondernemer, de plicht aan te tonen dat aan de eisen die zijn opgesomd in art. III.74 WER en III.76 WER is voldaan en de verstrekte informatie juist is. Dit is een omkering van de gemeenrechtelijke bewijslast.15 De niet-naleving van deze bepalingen tast niet de geldigheid aan van de overeenkomst, zodat enkel de gemeenrechtelijke sancties (precontactuele aansprakelijkheid, dwaling) kunnen toegepast worden.16 8. In de mate dat er geen voorafgaandelijke prijs is vastgesteld en de cliënt niet om informatie over de berekeningswijze van het ereloon heeft gevraagd, vindt de informatieverplichting uit boek III WER geen toepassing. Enkel in die hypothese lijkt boek III niet uit te sluiten dat de advocaat zijn honorarium begroot bij wijze van partijbeslissing bij het einde van de dienstverlening.17 Zoals hierna wordt uiteengezet, dient echter voor wat de B2C-verhouding betreft ook rekening te worden gehouden met de bepalingen uit boek XIV WER, zodat de partijbeslissing (en dus de toepassing van art. 446ter Ger.W.) enkel nog enige relevantie kan hebben in een B2B-relatie.

III.

BOEK XIV WER verhoudingen)

en

het honorarium

van

de

advocaat (bij B2C-

III.1. De algemene informatieplicht in boek XIV WER 9. Titel 2 van Boek XIV WER legt aan de beoefenaar van een vrij beroep een algemene informatieplicht op ten aanzien van de (cliënt)-consument. Het staat niet ter discussie dat een advocaat een beoefenaar is van een vrij beroep zoals gedefinieerd is in art. I.8.35° WER.18                                                                                                                         15

 L.  BALLON,  “Vrijheid  van  vestiging,  dienstverlening  en  algemene  verplichtingen  van  de  ondernemingen”,  in  B.   KEIRSBILCK   en   E.   TERRYN   (eds.),   Het   Wetboek   van   economisch   recht,   Antwerpen,   Intersentia,   2014,   p.   104,   nr.77.   16  L.  BALLON,  “Vrijheid  van  vestiging,  dienstverlening  en  algemene  verplichtingen  van  de  ondernemingen”,  in  B.   KEIRSBILCK  en  E.  TERRYN  (eds.),  Het  Wetboek  van  economisch  recht,  Antwerpen,  Intersentia,  2014,  p.  98,  nr.70.   Cf.  ook  infra,  nr.  14  (voor  de  relatie  B2C).   17  J.  STEVENS,  “Tussen  markt  en  billijke  gematigdheid,  en  van  billable  tot  no  cure  no  pay:  advocatenerelonen”,     in  E.  BOYDENS  (ed.),  Grenzeloze  advocatuur:  obstakels  worden  uitdagingen,  Brugge,  die  Keure,  2012,    p.  74  ,nr.   15.   18     Art.   I.8.35   WER:   35°   “beoefenaar   van   een   vrij   beroep   :   elke   natuurlijke   persoon   of   rechtspersoon   die   op   intellectueel   onafhankelijke   wijze   en   onder   eigen   verantwoordelijkheid   een   beroepsactiviteit   uitoefent   die  

6     Onder consument moet worden verstaan “iedere natuurlijke persoon die handelt voor doeleinden die buiten zijn handels-, bedrijfs- ambachts- of beroepsactiviteit valt” (art. I.1.1° WER). Boek XIV WER handelt dus enkel over de B2C-verhouding.19 Daarbij moet ook worden opgemerkt dat bij een gemengde overeenkomst, die deels binnen en deels buiten de handels-, bedrijfs- ambachts- of beroepsactiviteit valt en waarbij dit beroepsmatig karakter zo beperkt is dat dit binnen de globale context van de overeenkomst niet overheerst, de persoon die een beroep doet op de diensten van een beoefenaar van een vrij beroep ook dan als consument moet worden beschouwd.20 Dit geldt ook in de relatie met de advocaat. De enige uitzondering op deze algemene informatieplicht in een B2C-relatie staat in art. XIV.2§2 WER, dat de algemene informatieplicht voor advocaten enkel uitsluit in het kader van de juridische eersteen tweedelijnsbijstand zoals voorzien in titel IIIbis Ger.W.(art. 508/1 t.e.m. art. 508/24 Ger.W.).21 Artikel XIV.1§1 WER voorziet wel dat het boek XIV WER (dat o.m. de bescherming van de consument beoogt) van toepassing is “onverminderd de bijzondere regels die hieromtrent zijn vastgesteld”. Met dit laatste worden voornamelijk de deontologische regels bedoeld, die meer specifieke (en voor de consumenten meer bescherming biedende) regels mogen opleggen, welke dan als gevolg van het beginsel “lex specialis derogat legis generalii” voorrang hebben op de bepalingen van boek XIV                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                     hoofdzakelijk   uit   intellectuele   prestaties   bestaat,   voorafgaand   de   vereiste   opleiding   heeft   gevolgd,   tot   permanente   vorming   is   gehouden,   onderworpen   is   aan   een   bij   of   krachtens   de   wet   opgericht   tuchtorgaan   en   geen  koopman  is  in  de  zin  van  artikel  1  van  het  Wetboek  van  Koophandel”.   19   Het   toepassingsgebied   van   boek   XIV   WER   is   dus   enger   dan   dat   van   boek   III   WER   (dat   van   toepassing   is   op   de   relaties  tussen  de  advocaten  en  alle  soorten  cliënten  die  afnemers  zijn  van  zijn  diensten).   20  Dit  blijkt  uit  overweging  17  bij  Richtlijn  2011/823/EU,  waarvan  Titel  2  van  Boek  XIV  WER  de  omzetting  is  naar   Belgisch  recht  (Richtlijn  2011/823/EU  van  het  Europees  Parlement  en  de  Raad  van  25  oktober  2011  betreffende   consumentenrechten,   tot   wijziging   van   Richtlijn   93/13/EEG   van   de   Raad   en   van   Richtlijn   1999/44/EG   van   het   Europees   Parlement   en   de   Raad   en   tot   intrekking   van   Richtlijn   85/577/EEG   en   van   Richtlijn   97/7/EG   van   het   Europees  Parlement  en  de  Raad,  Publ.  L.  304/64  van  22  november  2011).   21  Boek  XIV  WER    is  van  toepassing  op  de  beoefenaars  van  vrije  beroepen  (en  dus  ook  op  advocaten)  voor  de   “intellectuele   prestaties   kenmerkend   voor   deze   beroepen   die   zij   leveren”   (art.   XIV.1   WER).   Voor   alle   andere   prestaties  van  vrije  beroepen  (die  dus  geen  “kenmerkende  intellectuele  prestaties”  zijn),  geldt  boek  VI  WER.  Er   is   geen   cumulatieve   toepassing   mogelijk   van   boek   VI   WER   en   boek   XIV   WER.   De   activiteit   van   advocaat-­‐ syndicus   zou   niet   kenmerkend   zijn   (MvT   bij   het   Wetsontwerp   houdende   invoeging   van   Boek   XIV   “Marktpraktijken   en   consumentenbescherming   betreffende   de   beoefenaars   van   een   vrij   beroep”   in   het   Wetboek   van   economisch   recht   en   houdende   invoeging   van   de   definities   eigen   aan   boek   XIV   en   van   de   rechtshandhavingsbepalingen   eigen   aan   boek   XIV,   in   de   boeken   I   en   XV   van   het   Wetboek   van   economisch   recht”,  Parl.St.  Kamer,  2013-­‐2014,  nr.  3423/001,  19).  Dit  is  merkwaardig,  nu  de  codex  deontologie  van  de  Orde   van  Vlaamse  Balies  de  activiteit  van  syndicus  deontologisch  regelt  (art.  IV.2.1  t.e.m.  art.  IV.2.7)  en  hieruit  toch   dient  te  worden  afgeleid  dat  het  om  een  kenmerkende  prestatie  gaat  (aangezien  er  anders  geen  reden  was  om   dit   deontologisch   te   verankeren   en   het   als   een   onverenigbaarheid   zou     worden   beschouwd).   Tijdens   de   parlementaire  behandeling  meldde  de  minister  van  justitie  laconiek  dat  “de  toepassing  in  de  praktijk  duidelijk   zal  zijn”  (Parl.St.  Kamer  2013-­‐2014,  nr.  3423/004  (verslag  commissie  bedrijfsleven),  22).  

7     WER. Op verzoek van de Raad van State wordt in de memorie van toelichting daarbij gepreciseerd dat dit enkel geldt voor zover deze deontologische regels “in overeenstemming zijn met de wet, daaronder begrepen het Europees recht”22. Dit betekent dus ook dat deontologische regels niet strijdig mogen zijn met onder meer de Richtlijn 2011/83/EU in de zin zoals hierna nader wordt uiteengezet. De deontologische regels kunnen overigens ook door het Europees Hof van Justitie worden beoordeeld op hun conformiteit met het Europees recht.23 Hiervoor werd er reeds op gewezen dat de Codex deontologie van de Orde van Vlaamse Balies geen regels bevat betreffende de informatieverstrekking rond advocatenhonoraria, zodat voor de advocaten die lid zijn van een balie opgesomd in art. 488 eerste lid Ger.W. de informatieverplichting voorzien in boek XIV WER onverkort geldt. 10. Het is een precontractuele informatieplicht, waarbij de advocaat “vooraleer de consument wordt gebonden (…) op een duidelijke en begrijpelijke wijze” aan de cliëntconsument informatie moet verstrekken. Artikel XIV.3.3° WER legt daarbij de verplichting op om de volgende informatie mede te delen: “ de totale prijs van het product24, met inbegrip van alle belastingen, en alle diensten die door de consument verplicht moeten worden bijbetaald, of, als door de aard van het product de prijs redelijkerwijs niet vooraf kan worden berekend, de manier waarop de prijs moet worden berekend, en desgevallend, alle extra kosten, of indien deze kosten redelijkerwijs niet vooraf kunnen worden berekend, in ieder geval het feit dat er dergelijke extra kosten verschuldigd kunnen zijn”. Deze wettelijke regeling is een omzetting van art. 5.1.c) van de Richtlijn 2011/83/EU25. Deze Richtlijn bevat (naast andere regels) een specifiek hoofdstuk over informatieverplichtingen ten aanzien van de consument als methode van consumentenbescherming en voorziet in principe in een volledige harmonisatie26. Krachtens art. 4 van de Richtlijn mogen de lidstaten geen nationale bepalingen                                                                                                                         22

 MvT  bij  het  Wetsontwerp  houdende  invoeging  van  Boek  XIV  “Marktpraktijken  en  consumentenbescherming   betreffende  de  beoefenaars  van  een  vrij  beroep”  in  het  Wetboek  van  economisch  recht  en  houdende  invoeging   van   de   definities   eigen   aan   boek   XIV   en   van   de   rechtshandhavingsbepalingen   eigen   aan   boek   XIV,   in   de   boeken   I  en  XV  van  het  Wetboek  van  economisch  recht”,  Parl.St.  Kamer,  2013-­‐2014,  nr.  3423/001,  22.   Zie  ook  het  antwoord  van  de  minister  van  justitie,  Parl.St.  Kamer  2013-­‐2014,  nr.  3423/004  (verslag  commissie   bedrijfsleven),   11:   “Boek   XIV   doet   dus   geen   afbreuk   aan   de   betere   consumentenbescherming   waarin   kan   zijn   voorzien  ten  aanzien  van  de  beoefenaars  van  een  vrij  beroep”.   23   Zie   bijv.   HvJ   5   april   2011,   C-­‐119/09   Société   fiduciaire   nationale   d’expertise   comptable,   waar   het   Hof   van   Justitie  een  deontologische  regel  inzake  wervende  reclame  beoordeelde.   24  Onder  het  begrip  “product”  moet  o.m.  ook  “diensten”  worden  verstaan  (zie  art.  I.1.4°  WER).   25   Richtlijn   2011/823/EU   van   het   Europees   Parlement   en   de   Raad   van   25   oktober   2011   betreffende   consumentenrechten,   tot   wijziging   van   Richtlijn   93/13/EEG   van   de   Raad   en   van   Richtlijn   1999/44/EG   van   het   Europees   Parlement   en   de   Raad   en   tot   intrekking   van   Richtlijn   85/577/EEG   en   van   Richtlijn   97/7/EG   van   het   Europees  Parlement  en  de  Raad,  Publ.  L.  304/64  van  22  november  2011.   26  E.  TERRYN,  “Actualia  overeenkomsten  op  afstand,  ook  voor  vrije  beroepen”,  in  W.  DEVROE,  V.  KEIRSBILCK  en   E.  TERRYN  (eds.),  Economisch  recht,  Themis  2014-­‐2014  (nr.  91),  Brugge,  die  Keure,  2015,  p.123,  nr.  2.  

8     handhaven die afwijken van de bepalingen uit de Richtlijn.27 Overweging 34 van de Richtlijn benadrukt verder dat de informatie moet worden verstrekt vóór de consument wordt gebonden, waarbij bij de mededeling van deze informatie rekening moet worden gehouden met de specifieke behoeften van de consumenten (cliënten) “die door hun mentale, lichamelijke of psychologische handicap, hun leeftijd of hun goedgelovigheid bijzonder kwetsbaar zijn”28. Deze specifieke kwetsbare groepen behoren zeker tot het potentiële cliënteel van de advocaat, zodat de bijzondere informatieplicht ten aanzien van consumenten met specifieke behoeften niet kan worden geminimaliseerd. Bovendien benadrukt overweging 35 van dezelfde Richtlijn dat de te verstrekken informatie verplicht moet zijn en niet mag worden gewijzigd door de nationale wetgever29 en dus ook niet door de rechter. Artikel 25 van de Richtlijn bepaalt daar bovenop dat de consumenten-cliënten geen afstand kunnen doen van de rechten die zij genieten uit hoofde van de nationale maatregelen die deze richtlijn omzetten. Contractuele bedingen die toch zouden afwijken van het door de Richtlijn voorziene beschermingssysteem zijn volgens de bepalingen van de Richtlijn zelf niet bindend voor de consument-cliënt.30 Overweging 57 van de Richtlijn bepaalt verder dat het noodzakelijk is dat de lidstaten “doeltreffende, evenredige en afschrikkende” sancties vaststellen voor inbreuken en erop toezien dat ze ook worden toegepast.

                                                                                                                        27

Krachtens   art.   5.4   van   de   Richtlijn   mogen   de   lidstaten   echter   wel   verdere   (en   zwaardere)   informatieverplichtingen   opleggen   aan   de   ondernemer.   Het   betreft   hier   dus   een   minimale   harmonisatie.   Zie:   J.   STUYCK,  “La  nouvelle  directive  relative  aux  droits  des  consommateurs”,  Journal  de  droit  européen  2012,  70;  A.   DIERICK,  “De  Europese  Richtlijn  Consumentenrechten.  Richtlijn  2011/83/EU  en  de  impact  op  de  Belgische  Wet   Marktpraktijken”,   NNK   2014/1,   p.   4,   nr.   9.   Dit   betekent   ook   dat   eventuele   deontologische   regels   inzake   informatieverstrekking   aan   de   bepalingen   en   doelstellingen   van   de   Richtlijn   moeten   voldoen.   De   deontologische  reglementen  van  de  advocatenordes  hebben  immers  kracht  van  wet  en  zijn  materiële  wetten   (S.  VERBIEST,  “De  deontologische  fout  als  grondslag  voor  buitencontractuele  aansprakelijkheid”,  Deontologie  &   Tuchtrecht  2012,  p  .  65,  nr.  42).   28  MvT  bij  het  Wetsontwerp  houdende  invoeging  van  Boek  XIV  “Marktpraktijken  en  consumentenbescherming   betreffende  de  beoefenaars  van  een  vrij  beroep”  in  het  Wetboek  van  economisch  recht  en  houdende  invoeging   van   de   definities   eigen   aan   boek   XIV   en   van   de   rechtshandhavingsbepalingen   eigen   aan   boek   XIV,   in   de   boeken   I  en  XV  van  het  Wetboek  van  economisch  recht”,  Parl.St.  Kamer,  2013-­‐2014,  nr.  3423/001,  24.   29  Dit  vloeit  ook  voort  uit  art.  25  alinea  1  van  de  Richtlijn.  De  Richtlijn  heeft  dus  een  dwingend  karakter.  Zie:  E.   CRUYSMANS,   C.   DELFORGE,   G.   DE   PIERPONT,   C.   DONNET,   Y.   NINANE,   M-­‐P.   NOEL,   P.   STROOBANT   en   J.   VAN   ZUYLEN,   “La   directive   2011/83/UE   du   25   octobre   2011   relative   aux   droits   des   consommateurs:   quels   changements  attendre?”,  J.T.  2013,  p.  339,  nr.  4.   30  A.  DIERICK,  “De  Europese  Richtlijn  Consumentenrechten.  Richtlijn  2011/83/EU  en  de  impact  op  de  Belgische   Wet  Marktpraktijken”,  NNK  2014/1,  p.  4,  nr.  9.  

9     11. Op de advocaat rust dus de verplichting om op een actieve wijze (en dus op eigen initiatief)31 “duidelijke” en “begrijpelijke” informatie te verstrekken over het honorarium (ereloon) en de kosten die hij in rekening zal brengen. Uit art. XIV.18 §1 WER kan a contrario worden afgeleid dat er geen verplichting is om die informatie schriftelijk mede te delen32. Die verplichting is er wel wanneer de overeenkomst tussen de advocaat en zijn cliënt-consument niet tot stand komt op zijn kantoor, maar wel buiten de gebruikelijke plaats van de beroepsuitoefening. In dat laatste geval dient soortgelijke informatie te worden verstrekt (art. XIV.39.5° WER) en die informatie moet dan worden verstrekt op papier, of indien de consument hiermee instemt, op een andere duurzame gegevensdrager (art. XIV.40§1 WER). Tijdens de parlementaire bespreking werd er op gewezen dat als een advocaat wordt geraadpleegd door een cliënt in de gevangenis, in het commissariaat of in het gerechtsgebouw er kan worden van uitgegaan dat hij dan diensten presteert op de gebruikelijke plaats van de beroepsuitoefening.33 Wanneer de overeenkomst op afstand tot stand komt34, voorziet art. XIV.28 WER dan weer dat de informatie (en ook deze over het honorarium uit art. XIV.27.5° WER) moet worden versterkt of beschikbaar gesteld “op een wijze die passend is voor de gebruikte techniek voor communicatie op afstand, in een duidelijke en begrijpelijke taal”. Op grond van art. XIV.28.7° WER moet de beoefenaar van een vrij beroep die informatie daarna binnen een redelijke termijn na sluiting van de overeenkomst dit ook op een duurzame gegevensdrager bevestigen.

                                                                                                                        31

 De  Richtlijn  voorziet  in  een  “actieve”  informatieverplichting.  De  informatie  moet  worden  “verstrekt”  en  het   volstaat   dus   niet   ze   “ter   beschikking   te   stellen”   (art.   5   van   de   Engelse   tekst   spreekt   over   “provide”   en   niet   over   “make  available”.  De  Franse  tekst  spreekt  van  “le  professionnel  fournit  (…)  les  informations”).   32  Een  schriftelijke  mededeling  is  uiteraard,  om  evidente  bewijsredenen,  aan  te  raden.  Enkel  bij  het  verstrekken   van   “homogene   diensten”   is   er   een   wettelijke   verplichting   om   de   prijs   schriftelijk,   goed   zichtbaar   en   ondubbelzinnig  aan  te  duiden  (art.  XIV.4  §  2    WER).  Homogene  diensten  wordt  gedefinieerd  in  art.  I.8.1°  WER.   33   Zie   het   antwoord   van   de   minister   van   justitie,   Parl.St.   Kamer   2013-­‐2014,   nr.   3423/004   (verslag   commissie   bedrijfsleven),  13.   34     Wat   art.I.8.13°   WER   als   volgt   definieert:   “iedere   overeenkomst   die   tussen   de   beoefenaar   van   een   vrij   beroep   en  de  consument  wordt  gesloten  in  het  kader  van  een  georganiseerd  systeem  voor  verkoop  of  dienstverlening   op  afstand  zonder  gelijktijdige  fysieke  aanwezigheid  van  de  beoefenaar  van  een  vrij  beroep  en  de  consument  en   waarbij,  tot  op  en  met  inbegrip  van  het  moment  waarop  de  overeenkomst  wordt  gesloten,  uitsluitend  gebruik   wordt   gemaakt   van   een   of   meer   technieken   voor   communicatie   op   afstand”.   Het   betekent   dus   dat   zowel   de   onderhandeling   en   het   sluiten   van   de   overeenkomst   moeten   plaatsvinden   zonder   de   gelijktijdige   fysieke   aanwezigheid   van   de   partijen.   Krachtens   overweging   20   van   de   Richtlijn   2011/83/EU   is   er   geen   verkoop   op   afstand   wanneer   een   door   een   consument   “met   behulp   van   een   communicatie   op   afstand   gemaakte   reservering   van   een   dienst   bij   een   beroepsbeoefenaar   te   omvatten,   zoals   een   telefonische   afspraak   bij   de   kapper”.  Hetzelfde  geldt  mutatis  mutandis  voor  een  afspraak  bij  de  advocaat.  

10     12. In geval van twijfel over de betekenis van een beding, prevaleert de voor de consument gunstigste interpretatie (art. XIV.18§2 WER) en dat kan ook gebeuren aan de hand van de beroepspraktijken die er rechtstreeks verband mee houden35. Die beroepspraktijken mogen uiteraard niet zelf strijdig zijn met het Europees recht. Dit zou dus kunnen betekenen dat de “voor de consument gunstigste interpretatie” erin bestaat dat de advocaat geen honorarium krijgt. Dat dit geen onrealistisch gevolg is blijkt uit een (weliswaar in een andere context) gewezen vonnis van de rechtbank van eerste aanleg van Oost-Vlaanderen. In die zaak had de advocaat zijn ereloon bepaald op grond van een partijbeslissing, hoewel er bij aanvang van de zaak was afgesproken dat er geen ereloon verschuldigd zou zijn (het betrof een insolvabele cliënt-consument). Als gevolg echter van de door de advocaat gevoerde procedure ontving de cliënt aanzienlijke vergoedingen. De rechter stelt dat het ereloon niet afhangt van het bereikte resultaat, maar enkel en alleen van de met de cliënt gemaakte afspraken. Het kan dus niet dat een advocaat “op het einde van de rit alsnog een graantje wil meepikken” bij een gunstig resultaat. Een advocaat kan de modaliteiten van de overeenkomst die aan de basis ligt van de contractuele verhouding met de cliënt “achteraf niet zomaar eenzijdig en in het eigen voordeel wijzigen”.36 De advocaat, die zijn ereloon had ingehouden op de ontvangen gelden, werd dan ook veroordeeld om die gelden terug te betalen aan de cliënt en had geen recht op honorarium. Een zelfde redenering kan ook worden gevolgd bij de toepassing van de regels van het WER. Op grond van art.  XIV.3.3° WER is het in ieder geval uitgesloten is dat de advocaat aan zijn cliënt-consument vooraf geen enkele informatie verschaft over zijn honorarium en de door hem aangerekende kosten, of minstens over de manier waarop hij zijn honorarium en kosten zal berekenen. Uit de voorbereidende werken van boek XIV WER kan worden afgeleid dat de wetgever aanvaardt dat de beoefenaar van een vrij beroep niet op voorhand kan inschatten hoe omvangrijk zijn opdracht zal zijn, omdat deze in beginsel geen homogene diensten levert37. Daarom zal de verplichting om vooraf de exacte prijs aan te duiden dus veeleer uitzonderlijk zijn38, maar dat ontslaat de beoefenaar van een vrij beroep niet van zijn verplichting om de manier aan te duiden waarop de                                                                                                                         35

 De  deontologische  plicht  om  de  cliënt  vooraf  te  informeren  kan  als  een  dergelijke  beroepsmaatregel  worden   beschouwd.  Zie  ook  art.  X.3.4.1  van  de  Gedragscode  voor  Europese  Advocaten  (CCBE),  waar  wordt  gesteld  dat   de  advocaat  aan  de  cliënt  de  nodige  inlichtingen  moet  geven  met  betrekking  tot  het  gevraagde  honorarium.   36  Rb.  Oost-­‐Vl.  (afd.  Gent)  27  oktober  2014,  A.R.  14/830/A,  Juristenkrant  2015  (25  februari  2015),  7  (weergave   H.  LAMON).   37      MvT  bij  het  Wetsontwerp  houdende  invoeging  van  Boek  XIV  “Marktpraktijken  en  consumentenbescherming   betreffende  de  beoefenaars  van  een  vrij  beroep”  in  het  Wetboek  van  economisch  recht  en  houdende  invoeging   van   de   definities   eigen   aan   boek   XIV   en   van   de   rechtshandhavingsbepalingen   eigen   aan   boek   XIV,   in   de   boeken   I  en  XV  van  het  Wetboek  van  economisch  recht”,  Parl.St.  Kamer  2013-­‐2014,  nr.  3423/001,  12-­‐13.   38  B.  KEIRSBILCK,  “Update  marktprakijken  &  bescherming  van  consumenten”,  in  W.  DEVROE,  V.  KEIRSBILCK  en   E.   TERRYN   (eds.),   Economisch   recht,   Themis   2014-­‐2014   (nr.   91),   Brugge,   die   Keure,   2015,   p.   54,   nr.   42;   F.   GLANSDORFF,  “Le    code  de  droit  économique  et  les  professions  libérales”,  in  A.  TALLON  (ed.),   Le  nouveau  Code   de  Droit  Economique  /  Het  nieuw  Wetboek  van  Economisch  Recht,  Brussel,  Larcier,  2014,  229.  

11     prijs (het honorarium) zal worden berekend. Essentieel daarbij is dat het vooraf gebeurt en dat de consument-cliënt aan de hand van die informatie ook een realistische inschatting kan maken van de kostprijs van de gevraagde dienstverlening. De informatie moet dan ook voldoende concreet zijn en kan er zich m.i. niet toe beperken om vage en algemene criteria aan te duiden zoals een louter uurtarief. Het impliceert dat de advocaat niet langer kan voorhouden dat het voor hem onmogelijk is om voorafgaandelijk de kosten en het ereloon te begroten of op een voor hem bindende wijze helder aan te geven via welke parameters hij zijn honorarium zal begroten. Het m.i. oude kwalijke gebruik waarbij de advocaat pas bij het afsluiten van het dossier eenzijdig zijn ereloon begroot op grond van een partijbeslissing is dus strijdig met art.  XIV.3.3° WER. De advocaat kan daarbij ook niet langer volstaan om zich in de precontractuele fase te beperken tot een mededeling dat hij overeenkomstig de bepalingen van de wet zijn ereloon bij afsluiting van het dossier zal begroten (zoals voorzien in art. 446ter Ger.W.), zelfs niet wanneer de advocaat daarna zijn ereloon begroot met de “bescheidenheid die van zijn ambt mag worden verwacht”. Het is met andere woorden niet langer mogelijk dat een advocaat pas bij het beëindigen van een zaak de berekeningsmethode van zijn honorarium kenbaar maakt, zelfs niet wanneer hij dat bij de latere concrete afhandeling met billijke gematigdheid zou doen. Precies omdat art.   XIV.3.3° WER een omzetting is van een richtlijn die de handhaving van daarmee strijdige nationale bepalingen uitsluit, dient art. 446ter Ger.W. in de relatie tussen de advocaat en de cliënt-consument buiten toepassing te worden gelaten in de mate dat door de toepassing van die bepaling uit het gerechtelijk wetboek de advocaat aan zijn dwingende algemene voorafgaandelijke informatieplicht zou kunnen ontsnappen. Artikel 4 van de Richtlijn sluit uit dat er nog nationale wettelijke regelingen in stand worden gehouden die afwijken van de Richtlijn. De wettelijke regeling die het voor de advocaat mogelijk maakt om aan de informatieplicht te ontkomen door in een latere fase met een partijbeslissing vooralsnog zijn honorarium te kunnen vaststellen is dus strijdig met de Richtlijn. 13. In de verhouding tot de consument-cliënt is het verder ook zo dat art. XIV.2§2 WER voorrang heeft op de algemene informatieplicht die in art. III.76 WER is opgenomen. Ten aanzien van een consument-cliënt volstaat het dus niet om, in toepassing van art. III.76 WER, de hoogte van het ereloon of de berekeningsmethode slechts mede te delen wanneer de cliënt er uitdrukkelijk om verzoekt. In die zin is art. XIV.3.3° WER een lex specialis, die afwijkt van de lex generalis uit art. III.76 WER.39                                                                                                                         39

  Deze   cumulatieve   toepassing   geldt   enkel   in   de   B2C-­‐relatie.   Boek   XIV   is   niet   van   toepassing   op   de   B2B-­‐ verhouding.  De  verplichting  in  XIV.3.3°  WER  is  een  omzetting  van  artikel  5  van  de  Richtlijn  2011/83/EU  en  is  van   toepassing   op   alle   B2C-­‐overeenkomsten,   zodat   XIV.3.3°   WER   vanuit   dat   perspectief   een   lex   generalis   is   (B.   KEIRSBILCK,  “Boeken  VI  en  XIV.  Marktpraktijken  en  consumentenbescherming,  ook  voor  vrije  beroepen”,  in  B.   KEIRSBILCK  en  E.  TERRYN  (eds.),  Het  Wetboek  van  economisch  recht,  Antwerpen,  Intersentia,  2014,  p.  135,  nr.5.  

12     14. De Richtlijn 2011/83/EU voorziet zelf niet in specifieke sancties bij overtreding van de informatieverplichting, doch voorziet enkel een verbod voor de lidstaten om het nationaal recht te handhaven dat in strijd is met de Richtlijn. In de rechtsleer wordt verdedigd dat ook de Belgische wetgever geen specifieke sancties zou voorzien hebben, zodat de gemeenrechtelijke sancties van toepassing zijn. Een schending van deze precontractuele informatieverplichting kan dan een culpa in contrahendo uitmaken (toepassing van art. 1382 en 1383 BW) waarvoor de consument schadevergoeding kan vorderen. De consument zal dan wel ook nog de schade en het oorzakelijk verband moeten bewijzen.40   Daarnaast bestaat ook de mogelijkheid de nietigheid te vorderen op basis van een wilsgebrek, voor zover aan de verbintenisrechtelijke voorwaarden wordt voldaan. Er dient echter ook te worden gewezen op art. XV.124/1 WER, dat bij een overtreding “te kwader trouw” op o.m. art.  XIV.3.3° WER in strafsancties41 voorziet voor de beoefenaar van het vrij beroep. In de rechtsleer werd reeds geargumenteerd dat de niet-naleving van een wet die met strafsancties wordt beteugeld de openbare orde raakt, omdat de aanwezigheid van strafsancties erop wijst dat de wetgever niet alleen private belangen, maar ook het algemeen maatschappelijk belang in bescherming heeft willen nemen.42 Krachtens het adagium “nemo auditur turpitudinem suam allegans” kan niemand in rechte de gedwongen uitvoering of de ontbinding vorderen van een ongeoorloofde

                                                                                                                        40

  R.   STEENNOT   en   E.   TERRYN,   “De   nieuwe   bepalingen   uit   Boek   VI   van   het   Wetboek   Economisch   Recht:   een   eerste  commentaar”,  DCCR  2014,  nr.  104,  p.14,  nr.  24.   41   Strafsancties   van   niveau   3,   d.i.   een   strafrechtelijke   geldboete   van   €   26   tot   €   25.000.   Inbreuken   op   art.   XIV.27.5°   WER   (bij   verkoop   op   afstand)   of   op   art.   XIV.39.5°   WER   (buiten   de   onderneming)   worden   gestraft   met   strafsancties  van  niveau  2,  d.i.  een  geldboete  van  €  26  tot  €  10.000.   42   A.   VAN   OEVELEN,   B.   CATTOIR,   A.   COLPAERT,   M.   VAN   LOON,   R.   VINCKX   en   L.   VAN   VALKENBORGH,   “De   nietigheid   van   overeenkomsten   wegens   strijdigheid   met   de   openbare   orde   of   de   goede   zeden:   algemene   beginselen   en   een   grondslagenonderzoek”,   TPR   2011,   p.   1367,   nr.   18.   De   auteurs   verwijzen   ook   naar   andersluidende   rechtsleer,   die   zich   inspireert   op   een   cassatiearrest   uit   1980   (Cass.   10   maart   1980,   Arr.Cass.   1979-­‐80,   852,   Pas.   1980,   I,   846),   doch   menen   dat   ingevolge   een   recenter   cassatiearrest   (Cass.   6   september   2006,   Arr.Cass.   2006,   1614)   die   andersluidende   rechtsleer   zeker   niet   meer   kan   worden   bijgevallen.   Zie   ook:   Antwerpen  14  oktober  2013,  TBBR  2014,  494  (“Krachtens  art.  6  BW  kan  aan  de  wetten  die  de  openbare  orde  en   de   goede   zeden   betreffen,   door   bijzondere   overeenkomsten   geen   afbreuk   worden   gedaan”.   Wetten   zijn   van   openbare  orde  “omdat  de  miskenning  daarvan  strafrechtelijk  wordt  gesanctioneerd”).  Zie  ook:  F.  PEERAER,  “De   verhouding  tussen  openbare  orde  en  dwingend  recht  sensu  stricto  in  het  Belgische  verbintenissenrecht”,  TPR   2013,   2717,   nr.   15,   die   stelt   dat   de   gevolgen   van   het   arrest   van   het   cassatiearrest   van   2006   onduidelijk   zouden   zijn.  

13     overeenkomst.43 Een overeenkomst die strijdig is met de openbare orde is ongeoorloofd en dan ook absoluut nietig.44 Dat betekent dan dat wanneer de rechter door een cliënt-consument gevat wordt door een geschil over de kosten-en ereloonstaat van de advocaat (bijv. in toepassing van art. 446ter Ger.W.) hij ambtshalve zal moeten nakijken of de advocaat voldaan heeft aan zijn informatieplicht voorzien in art.   XIV.3.3° WER. De rechter kan de precontractuele informatieplicht van de advocaat niet terzijde schuiven door de loutere verwijzing naar zijn marginaal toetsingsrecht dat voorzien werd in art. 446ter Ger.W. De niet-naleving van art. XIV.2§2 WER moet dan leiden tot het vaststellen van een quasi-delictuele fout, wat naar intern Belgisch recht door de rechter dan ambtshalve moet worden opgeworpen. Dit zal dan ook tot gevolg hebben dat de advocaat niet de vereiste informatie heeft gegeven die het de cliëntconsument moet toelaten een geldige toestemming te geven. De informatie is immers van wezenlijk belang (nu ze gesanctioneerd wordt met strafsancties). 15. De rechter vermag verder ook (in B2C-verhoudingen) om een andere reden geen rechtsgevolgen te verbinden aan een vordering die de veroordeling beoogt van advocatenhonoraria die gestoeld zijn op een partijbeslissing, nu deze enkel kunnen tot stand komen door miskenning van de dwingende bepalingen van de Europese Richtlijn 2011/83/EU.45 Daarbij moet worden opgemerkt dat een overeenkomst die wordt gesloten vóór de aanvang van de prestaties en die zich beperkt tot het enkel verwijzen naar art. 446ter Ger.W. ook niet mogelijk is, nu een dergelijk beding niet aan de transparantievoorwaarden van de Richtlijn voldoet, omdat er bezwaarlijk kan worden voorgehouden dat er dan sprake is van een geïnformeerde cliënt. De cliënt-consument is dan immers afhankelijk van de eenzijdige beslissing van de advocaat. De rechter zal, op grond van de door de Richtlijn beoogde bescherming, hieraan dan ook geen uitwerking mogen verlenen.

                                                                                                                        43

  A.   VAN   OEVELEN,   B.   CATTOIR,   A.   COLPAERT,   M.   VAN   LOON,   R.   VINCKX   en   L.   VAN   VALKENBORGH,   “De   nietigheid   van   overeenkomsten   wegens   strijdigheid   met   de   openbare   orde   of   de   goede   zeden:   algemene   beginselen  en  een  grondslagenonderzoek”,  TPR  2011,  p.  1359,  nr.  1,  met  verwijzing  naar  J.  BAECK,  “Deugnieten   en   nietigheden.   Over   ongeoorloofde   overeenkomsten,   nemo   auditur,   in   pari   causa   en   artikel   6   van   het   Burgerlijk  Wetboek”,  in  Liber  amicorum  Hubert  Bocken,  Brugge,  die  Keure,  2009,  152.   44   Ibid.,   p.   1359,   nr.   1,   met   verwijzing   naar   J.   DE   CONINCK,   “Toetsing   van   de   geoorloofdheid   van   een   overeenkomst:  de  openbare  orde  herbekeken”,  TBBR  2004,  p.  317  e.v.,  nrs.  59  e.v..   45    A.  VAN  OEVELEN,  S.  RUTTEN  en  F.  DUPON,  “Ambtshalve  inroepbaarheid  van  Europees  consumentenrecht,   materieelrechtelijk   en   procesrechtelijk   beschouwd”,   in   G.   STRAETMANS   en   M.   ROZIE   (eds.)   Doorwerking   van   het   Europese   recht   in   de   nationale   rechterlijke   praktijk,   Antwerpen,   Intersentia,   2012,   101,   die   stellen   dat     “alle   bedingen   in   overeenkomsten   tussen   ondernemingen   en   consumenten   ambtshalve   door   de   rechter   kunnen   worden  getoetst  op  hun  verenigbaarheid  met  de  daarop  toepasselijke  consumentenbeschermende  richtlijnen”.   Zie   ook   recent:   P.   CAMBIE,   “Tegenstelbaarheid   van   contractvoorwaarden   en   wederkerigheid   van   schadebedingen   tussen   oud   en   nieuw:   over   een   actiever   Europees   Hof   bij   de   inhoudstoetsing   van   oneerlijke   bedingen,   en   nieuwe   telecomwetgeving,   Jaarboek     Marktpraktijken,   Intellectuele   eigendom,   Mededinging,   2013,  p.  248  ,  nr.  20  en  de  verwijzingen  aldaar.  

14     16. De rechtspraak zal moeten duidelijk maken wat de gevolgen zijn van de miskenning van deze door Richtlijn 2011/83/EU opgelegde informatieplicht. Ze raakt naar Belgisch intern recht de openbare orde en ook los daarvan moet de rechter de Richtlijn ambtshalve toepassen. Het is de bedoeling van de Richtlijn dat de cliënt-consument vooraf duidelijk wordt geïnformeerd over wat de gevolgen zijn van het sluiten van een overeenkomst. Op die wijze kan de cliënt-consument dan beslissen of hij wenst gebonden te zijn door de voorwaarden die aan die dienstverlening verbonden zijn46. De prijs lijkt daarbij een essentieel onderdeel. De afwezigheid van voorafgaandelijke informatie hierover is problematisch. Dat kan niet worden opgelost door louter te verwijzen naar de criteria van art. 446ter Ger.W. De miskenning van de informatieplicht kan drastische gevolgen hebben. Het is daarbij niet ondenkbeeldig dat dit ertoe kan leiden dat de advocaat niet vergoed zal worden voor de door hem geleverde prestaties.

III.2 De leer van de onrechtmatige bedingen 17. In de relatie tussen een advocaat en een cliënt die consument is dient ook de leer van de onrechtmatige bedingen te worden gerespecteerd. Hoofdstuk V uit Boek XIV WER (onrechtmatige bedingen) is een omzetting van de Richtlijn 93/13/EEG.47 Onder onrechtmatig beding moet worden verstaan “elk beding of elke voorwaarde in een overeenkomst tussen een beoefenaar van een vrij beroep en een consument die, alleen of in samenhang met een of meerdere andere bedingen of voorwaarden, een kennelijk onevenwicht schept tussen de rechten en plichten van de partijen ten nadele van de consument” (art. I.8.20° WER). De bedingen die opgenomen zijn in art. XIV.50 WER zijn in ieder geval onrechtmatig. In alle andere gevallen moeten de bedingen worden beoordeeld in het licht van alle omstandigheden rond de sluiting van de overeenkomst, alsmede alle andere bedingen van de overeenkomst (art. XIV.49 eerste lid WER). 18. Er is een overvloedige rechtspraak van het Hof van Justitie over de betekenis en de reikwijdte van de Richtlijn. Die Richtlijn heeft bovendien doorheen de jaren aan belang gewonnen, mede omdat het Hof van Justitie uit de Richtlijn aanvankelijk een bevoegdheid en later een verplichting tot ambtshalve toetsing door de rechter afleidde.48 De hoofdbekommernis van het Hof van Justitie is daarbij het bereiken                                                                                                                         46

 Vgl.  HvJ  21  maart  2013,  C-­‐92/11,  Rwe  Vertrieb,  r.o.  44.     Richtlijn   93/13/EEG   van   de   Raad   van   5   april   1993   betreffende   oneerlijke   bedingen   in   consumentenovereenkomsten”,  Pb.L.  1995,  29.   48   M.   LOOS,   “Ontwikkelingen   in   het   Europees   consumentenrecht   in   2012,   NtEr   2013,   102.   Voor   een   helder   overzicht   van   die   evolutie,   zie   o.m.:   A.   VAN   OEVELEN,   S.   RUTTEN   en   F.   DUPON,   “Ambtshalve   inroepbaarheid   van  Europees  consumentenrecht,  materieelrechtelijk  en  procesrechtelijk  beschouwd”,  in    G.  STRAETMANS  en   47

15     van een effectieve bescherming van de consument, waarbij de in art. 6 van de Richtlijn voorziene regel dat oneerlijke bedingen onder de in het nationale recht geldende voorwaarden de consumenten niet binden moet worden beschouwd als een norm die gelijkwaardig is aan de nationale regels die in de interne rechtsorde als regels van openbare orde gelden.49 Het Hof van Justitie benadrukt daarbij het belang van een duidelijke voorafgaandelijke informatieverstrekking ten aanzien van de consument. 19. De Richtlijn 93/13/EEG is enkel van toepassing op “bedingen in overeenkomsten waarover niet afzonderlijk is onderhandeld”. De Belgische wetgever heeft het beschermingsstatuut bij de invoering van boek XIV WER echter aanzienlijk verruimd50, precies omdat deze beperking in het toepassingsgebied niet werd overgenomen. Dat is niet strijdig met die Richtlijn, aangezien deze enkel een minimumharmonisatie beoogt en de nationale wetgever dus de mogelijkheid heeft in een bredere bescherming te voorzien voor de consument.51 Boek XIV WER en de daarin opgenomen omzetting van de Richtlijn met betrekking tot de onrechtmatige bedingen is dus ook van toepassing op onderhandelde overeenkomsten. Die door de Belgische wetgever doorgevoerde verruiming ten aanzien van de bepalingen uit de Richtlijn, moet wel op dezelfde manier worden geïnterpreteerd.52 Voor onderhandelde bedingen dient dus in België, sinds de invoering van het WER, ook rekening te worden gehouden met de interpretatieve rechtspraak van het Hof van Justitie over de Richtlijn 93/113/EEG.

                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                    M.   ROZIE   (eds.),   Doorwerking   van   het   Europese   recht   in   de   nationale   rechterlijke   praktijk,   Antwerpen,   Intersentia,  2012,  96-­‐102.     49  S.  STIJNS  en  E.  SWAENEPOEL,  “Evolutiepolen  van  de  onrechtmatige  bedingenleer”,  DCCR  2013,  157.   50   In   de     oude   wet   van   2   augustus   2002   “betreffende   de   misleidende   en   vergelijkende   reclame,   de   onrechtmatige   bedingen   en   de   op   afstand   gesloten   overeenkomsten   inzake   vrije   beroepen”   was,   overeenkomstig  art.  1  lid  2  van  de  Richtlijn  93/13,  in  art.  7  §2  voorzien  dat  een  onrechtmatig  beding  “elk  beding   of   elke   voorwaarde   (is)   waarover   niet   afzonderlijk   is   onderhandeld   en   dat   het   evenwicht   tussen   de   uit   deze   overeenkomst   voortvloeiende   rechten   en   verplichten   ten   nadele   van   de   cliënt   aanzienlijk   verstoort”   (eigen   accentuering).  Deze  wet  werd  vervangen  door  boek  XIV  WER.   51  Deze  verruimde  toepassing  was  vroeger  reeds  van  toepassing  in  de  WMPC  en  werd  ook  zo  overgenomen  in   Boek  VI.  Door  de  aanpassing  in  boek  XIV  is  het  verschil  in  behandeling  met  andere  ondernemingen  weggewerkt   (B.  KEIRSBILCK,  “Update  marktpraktijken  &  bescherming  van  consumenten”,  in  W.  DEVROE,  V.  KEIRSBILCK  en  E.   TERRYN  (eds.),  Economisch  recht,  Themis  2014-­‐2015  (nr.  91),  Brugge,  die  Keure,  2015,  p.  64,  nr.  59.).   52  Zie,  per  analogie:  HvJ  25  augustus  2010,  C-­‐472/10.  Het  tweede  dictum,  tweede  streepje  van  het  Hof  is  een   antwoord  op  de  vraag  of  de  regeling  van  een  bepaald  beding  in  het  kader  van  een  collectieve  vordering  ook  ten   aanzien   van   andere   consumenten   gevolgen   heeft   dan   deze   die   in   het   geding   betrokken   waren,   al   dan   niet   strijdig  zijn  met  artikel  7  van  de  Richtlijn.  Hoewel  dit  verder  gaat  dan  wat  artikel  7  voorschrijft,  bevestigt  het   Hof   dat   gelet   op   de   doelstelling   van   de   Richtlijn   een   dergelijke   verdergaande   sanctie   mogelijk   is.   Zie   ook   HvJ   15   ste maart   2012,   Perenic,   r.o.   35   en   einde   1   dictum:   De   Richtlijn   verzet   er   zich   niet   tegen   dat   een   lidstaat   als   sanctie  zou  bepalen  dat  een  overeenkomst  met  een  oneerlijk  beding  in  haar  geheel  nietig  zou  zijn.  

16     20. In een arrest van 15 januari 201553 heeft het Hof van Justitie bevestigd dat een overeenkomst tussen een advocaat en de cliënt-consument moet worden beoordeeld in het licht van de Richtlijn 93/13/EEG54. De Richtlijn berust op de gedachte dat de cliënt zich ten opzichte van de advocaat in een zwakke onderhandelingspositie bevindt en over minder informatie beschikt dan de advocaat. Het Hof preciseert daarbij “dat wat door advocaten verleende diensten betreft (er) in beginsel sprake is van een onevenwichtigheid tussen “cliënten/consumenten” en advocaten, met name omdat de mate waarin zij over informatie beschikken, verschillend is. Advocaten hebben immers verregaande technische bekwaamheden waarover de consument niet noodzakelijkerwijs beschikt, zodat het voor de consument mogelijk lastig is om de kwaliteit van de geleverde diensten te beoordelen”.55 Het Hof van Justitie verwijst hiermee naar de reeds eerder door de Europese Commissie in het mededingingsrecht erkende theorie van de “kennisassymetrie”56. Het Hof is zich wel bewust van de specifieke verhouding tussen de advocaat en zijn cliënt en onderzoekt daarbij de vraag of afspraken over het ereloon geen aantasting kunnen vormen van het beroepsgeheim. “De specifieke bewoordingen van een contractueel beding, met name het beding over de voor het honorarium van de advocaat geldende condities, kunnen inderdaad, op zijn minst incidenteel, leiden tot de openbaarmaking van bepaalde aspecten van de verhouding tussen advocaat en cliënt die geheim moeten blijven. Over een dergelijk beding zou echter afzonderlijk worden onderhandeld, zodat het niet binnen de werkingssfeer van richtlijn

                                                                                                                        53

  HvJ   15   januari   2015,   C-­‐537/13,   Siba  ;   zie   ook  :   H.LAMON,   ‘Zonder   duidelijke     afspraken   met   cliënt   geen   ereloon  voor  de  advocaat’,  Juristenkrant  2015,  nr.  304    (25  februari  2015),  7.   54   De   stelling   van   o.m.   J.   STEVENS   dat   de   ereloonbepaling   bij   partijbeslissing   niet   onder   de   onrechtmatige   bedingenleer  valt,  lijkt  hiermee  achterhaald  (voor  zijn  recentste  positie,  zie:  J.  STEVENS,  Actuele  ontwikkelingen   in  de  deontologie.  Onanfhankelijkheid  van  de  balie  en  de  ‘tucht  van  de  markt’,  Antwerpen,  Intersentia,  2013,  p.   49,   nr.   31).   Terecht   merkt   STEVENS   op   dat   voorheen   de   in   de   rechtsleer   ontwikkelde   stellingen   (o.m.   H.   LAMON,  Een  advocaat  in  de  spiegel  –  Beschouwingen  over  balie  en  advocatuur,  Brugge,  die  Keure,  2004,  118-­‐ 122)  toen  door  de  rechtspraak  niet  werden  gevolgd  (zie  o.m.:  Rb.  Turnhout  24  oktober  2005,  RW  2006-­‐07,  29,   bevestigd  door  Antwerpen  12  februari  2007,  RW  2007-­‐08,  1117;  Jaarboek  Handelspraktijken  en  Mededinging,   2007,  281;  zie  ook  de  kritische  commentaar  bij  dit  arrest  van  J.  STUYCK,  “Cliënt  maakt  best  duidelijke  afspraken   over  ereloon”,  Juristenkrant  2007,  nr.  147  (18  april  2007),  9).   55   HvJ   15   januari   2015,   C-­‐537/13   Siba,   r.o.   23,   met   verwijzing   naar   HvJ   5   december   2006,   C-­‐94/04   en   C-­‐202/04,   Cipolla  e.a..   56   In   2004   heeft   de   Europese   Commissie   een   rapport   uitgebracht   (zie:   COM   (2004)   83,   final)   over   de   mededinging   in   de   sector   van   de   vrije   beroepen     en   toen   gewezen   op   drie   specifieke   kenmerken   van   vrije   beroepen  die  maken  dat  in  het  kader  van  het  algemeen  belang  (en  binnen  de  grenzen  van  de  proportionaliteit)   mededingingsbeperkende   maatregelen   verantwoordbaar   zijn:   (i)   De   kennisassymetrie   tussen   de   consument   en   de   dienstverrichter.   Er   is   een   bijzondere   technische   en   intellectuele   kennis   bij   de   beoefenaar   van   het   vrij   beroep   (bijv.   de   advocaat)   die   door   de   consument   niet   of   nauwelijks   kunnen   worden   geëvalueerd;   (ii)   De   prestatie   van   de   beoefenaar   van   het   vrij   beroep   kan   ook   gevolgen   hebben   voor   derden   en   die   belangen   van   derden   zouden   zonder   reglementering   onvoldoende   in   overweging   worden   genomen   en   (iii)   In   sommige   gevallen  verrichten  de  beoefenaars  van  het  vrij  beroep  doelstellingen  van  algemeen  belang  (bijv.  de  vrijwaring   van  de  rechtstaat)  en  een  reglementering  kan  deze  doelstellingen  vrijwaren.  

17     93/13/EEG zou vallen”.57 Dit bezwaar geldt echter niet naar Belgisch recht, nu enerzijds Boek XIV WER de consumentenbescherming zoals voorzien in de Richtlijn 93/13/EEG ook tot onderhandelde overeenkomsten heeft uitgebreid en het anderzijds ook vaststaat dat het beroepsgeheim niet speelt in de relatie advocaatcliënt bij ereloondiscussies58. 21. Er werd lange tijd voorgehouden dat de toepassing van art. 446ter Ger.W. (en dus de mogelijkheid voor de advocaat om a posteriori het ereloon te begroten) niet als een onrechtmatig beding kon worden beschouwd.59 Er werd daarvoor verwezen naar de definitie van een onrechtmatig beding, zoals die in de oude wet van 2 augustus 2002 was opgenomen. Die stelde, overeenkomstig art. 1 lid 2 van de Richtlijn 93/13/EEG dat bedingen waarin dwingende wettelijke of bestuursrechtelijke bepalingen werden overgenomen geen onrechtmatig beding vormden. In het WER wordt echter (in tegenstelling tot de vroegere wet) op dat punt een bredere definitie gehanteerd, waarbij de verwijzing naar de uitzondering van dwingende wettelijke of bestuursrechtelijke bepalingen werd geschrapt. Alhoewel er reeds onder de oude wet kritiek was op de interpretatie die leidde tot de uitsluiting uit het toepassingsgebied, is ze nu in ieder geval niet meer pertinent. 22. Ook los van de wijze waarop de Belgische wetgever de Richtlijn heeft omgezet, moet ook rekening worden gehouden met de evolutie in de rechtspraak van Hof van Justitie over het begrip dwingende wettelijke of bestuursrechtelijke bepalin. Sinds het arrest Rwe Vertrieb60 is het duidelijk dat dit begrip eng61 moet worden uitgelegd. Er moeten daarvoor, volgens het Hof, twee voorwaarden vervuld zijn. Het moet (i) allereerst gaan over een contractuele bepaling waarin een wettelijke of bestuursrechtelijke regeling is opgenomen62, en daarbij moet (ii) het om een “dwingende” bepaling gaan. Onder dwingend moet worden verstaan een bepaling van dwingend recht (bepalingen die los van de keuze van de overeenkomst sluitende                                                                                                                         57

 HvJ  15  januari  2015,  C-­‐537/13,  Siba,  r.o.  32.     Brussel   22   maart     2013,   JLMB   2014,   1390.   In   het   kader   van   de   verhaalbaarheid   van   advocatenerelonen   voorafgaand   aan   de   wet   van   27   april   2007   werd   echter   door   sommigen   de   stelling   verdedigd   dat   het   beroepsgeheim  van  de  advocaat  dermate  absoluut  is  dat  zelfs  de  neerlegging  van  die  ereloonstaat  in  het  kader   van   een   gerechtelijke   procedure   zou   uitgesloten   zijn.   Zie:   P.   HENRY,   “Répétibilité   et   secret   professionnel:   le   noeud  gordien”,  JLMB  2005,  702-­‐710,  noot  onder  Rb.  Brussel  25  februari  2005.   59  J.  STEVENS  en  I.  VANDEVELDE,   Gerechtelijk  recht.   Artikelsgewijze  commentaar  met  overzicht  van  rechtspraak   en   rechtsleer,   Mechelen,  Kluwer,   losbl.,     Art.   446ter   (afl.   77   –   25   februari   2010),   p.  7,  nr.  4;    B.  VAN  DORPE,  “De   juridische  aard  van  het  ereloon  naar  Belgisch  recht”,  in  J.  STEVENS  (ed.),  Advocatenerelonen,  Brugge,  die  Keure,   2006,  p.  29,  nr.  8.  Zie  ook  de  kritiek  hierop  van  P.  CAMBIE,  Onrechtmatige  bedingen,  Brussel,  Larcier,  2009,  p.   55,  nr.  65  en  p.  226  e.v.,  nrs.  277  e.v.   60   HvJ   21   maart   2013,   C-­‐92/11,   Rwe   Vertrieb   AG,   r.o.   25   en   26.   Zie   echter   ook   HvJ   30   april   2014,   C-­‐280/13,   Barclays,  r.o.  41  (een  door  de  nationale  wetgeving  tot  stand  gebracht  contractueel  evenwicht  blijft  in  stand).   61   Het   Hof   van   Justitie   gebruikt   zelf   de   term   “eng”:   “Zoals   elke   uitzondering   en   gelet   op   het   doel   van   deze   richtlijn,  namelijk  de  consument  te  beschermen  tegen  oneerlijke  bedingen  in  een  tussen  hem  en  een  verkoper   gesloten   overeenkomst,   moet   die   uitsluiting   eng   worden   uitgelegd”   (HvJ   10   september   2014,   C-­‐34/13,   Kusionova,  r.o.  77).   62   Bijvoorbeeld   een   contractueel   beding   waarin   wordt   gestipuleerd   dat   voor   de   berekening   van   het   ereloon   toepassing  zal  worden  gemaakt  van  art.  446ter  Ger.W..   58

18     partijen tussen hen van toepassing zijn) of van aanvullend recht (bepalingen die bij gebreke aan andersluidende bepaling van toepassing zijn, dat wil zeggen wanneer partijen geen andere regeling zijn overeengekomen). Art. 446ter Ger.W. is van aanvullend recht.63 In latere rechtspraak heeft het Hof van Justitie echter verder gepreciseerd dat een beding slechts buiten de werkingssfeer van de richtlijn 93/13/EEG valt “wanneer in dat contractueel beding een dwingende wettelijke of bestuursrechtelijke bepaling inhoudelijk is overgenomen”.64 Op het eerste gezicht zou dat dan kunnen betekenen dat de partijbeslissing zoals voorzien in art. 446 ter Ger.W. vanuit Europeesrechtelijk oogpunt zou kunnen overleven in het licht van de Richtlijn 93/13/EEG wanneer de advocaat in zijn contract met de consument-cliënt de bepaling van art. 446ter Ger.W. inhoudelijk citeert.65 Uit latere rechtspraak blijkt echter dat indien de regels die voortvloeien uit een of andere regeling het gevolg zijn van een keuze van de partijen, de overeenkomst waaruit dit blijkt ook onder het toepassingsgebied van de Richtlijn 93/113/EEG valt.66 Uit nog latere recentere, en meer in het bijzonder uit het hiervoor reeds besproken arrest Siba van 15 januari 2015 (dat bovendien specifiek over honorariumafspraken van advocaten handelt) blijkt verder dat wanneer in de overeenkomst niet verwezen wordt naar dwingende wettelijke of bestuursrechtelijke bepalingen de richtlijn onverkort toepassing vindt, waarbij het Hof preciseert dat ook de cliëntenconsumenten die beroep doen op de diensten van een advocaat aanspraak moeten kunnen maken op de bescherming van de Richtlijn. De Richtlijn wil dat de consument-cliënt een invloed kan uitoefenen op de wijze waarop de prijs (het honorarium) wordt bepaald. Er lijkt vanuit dat perspectief geen ruimte meer voor een partijbeslissing door de advocaat. Die zal moeten worden terzijde geschoven en indien er geen duidelijke en evenwichtige afspraken zijn gemaakt voor de aanvang

                                                                                                                        63

 B.  VAN  DORPE,  “Het  ereloon  van  de  advocaat:  een  speciaal  geval”,  P&B  2009,  p.128,  nr.5.    Partijen  kunnen   immers  perfect  overeenkomen  dat  het  ereloon  niet  via  een  partijbeslissing  zal  worden  bepaald.   64  HvJ  10  september  2014,  C-­‐34/13,  Kusionova,  r.o.  80.   65   Zie   echter:   S.   GEIREGAT,   “Verfijning   van   de   transparantievereiste   en   duiding   van   de   rol   van   aanvullend   nationaal   recht   in   het   EU-­‐recht   inzake   oneerlijke   bedingen”,   TBBR   2015,   p.   162,   37,   waar   op   grond   van   het   arrest  Kusinova    wordt  geponeerd  dat  “aanvullend  recht  (…)  nooit  oneerlijk  (is)”  en  waarin    wordt  verdedigd  dat   de   Richtlijn   het   nationaal   gemeen   recht   buiten   haar   toepassingsgebied   sluit.   Het   arrest   spreekt   zich   echter   enkel   uit   over   de   vraag   of   een   beding   in   overeenkomst   onder   het   toepassingsgebied   van   de   Richtlijn   valt.   Wanneer  dat  beding  inhoudelijk  naar  het  aanvullend  recht  verwijst  (en  het  daardoor  niet  langer  aanvullend  is,   maar  deel  uitmaakt  van  de  overeenkomst  zelf)  is  er  geen  beoordeling  mogelijk  op  grond  van  de  Richtlijn.  Het   Hof  sprak  zich  in  de  zaak  Kusinova  echter  niet  uit  over  de  vraag  of  de  Richtlijn  toepassing  vindt  indien  partijen   geen  geschreven  overeenkomst  hebben  over  het  ereloon,  wat  het  Hof  wél  deed  in  de  zaak  Siba  (en  waar  het   Hof  oordeelde  dat  de  Richtlijn  wel  onverkort  toepassing  moest  vinden).   66  H.  KNOPS  ,  “Hof  van  Justitie  neemt  prijswijzigingsbedingen  jegens  consumenten  onder  vuur”,  NtEr  2015,  86,   o.m.  met  verwijzing  naar  HvJ  23  oktober  2014,  C-­‐359/11  en  C-­‐400/11,  Schulz.  

19     van de zaak, kan de toepassing van de “gunstigste interpretatie” in het voordeel van de consument ertoe leiden dat de advocaat geen honorarium kan vragen.67

IV. BESLUIT 23. Het is een oude traditie binnen de advocatuur om het honorarium eenzijdig vast te stellen en dan nog liefst bij het afsluiten van een dossier.68 De huidige wettelijke regeling van art. 446ter Ger.W. laat dit oude gebruik nog toe en moduleert het enigszins door de Raad van de Orde en de rechtbanken een marginaal toetsingsrecht toe te kennen en hen de mogelijkheid te geven het ereloon te verminderen. Onder invloed van Europese richtlijnen, en de manier waarop die in het Belgisch recht werden omgezet, dient de partijbeslissing in een ander perspectief te worden geplaatst. Op verschillende plaatsen in het WER wordt ook aan de advocaat een informatieplicht opgelegd. Dat betekent dat de advocaat verplicht is op transparante te wijzen en vooraf te communiceren over de wijze waarop zijn prestaties door de cliënt zullen moeten worden vergoed. Het oude en door art. 446ter Ger.W. aanvaarde gebruik, om pas informatie te verstrekken op het einde van de zaak en dan eenzijdig het honorarium te bepalen, komt hiermee onder druk. Zeker ten aanzien van cliënten-consumenten is dit niet in overeenstemming te brengen met de door de Europese wetgever beoogde consumentenbescherming. De in boek XIV WER voorziene algemene informatieplicht wordt zelfs met strafsancties gesanctioneerd, zodat ze het algemeen belang raakt. De advocaten doen er dan ook goed aan om vooraf duidelijke en transparante informatie te verstrekken aan hun cliënt en deze bij voorkeur ook vast te leggen in een schriftelijke en heldere ereloonovereenkomst, willen ze vermijden dat ze achteraf in de kou blijven staan.

Hugo LAMON

                                                                                                                        67

 H.  LAMON,  “Zonder  duidelijke  afspraken  met  cliënt  geen  ereloon  voor  de  advocaat”,  Juristenkrant  2015,  nr.   304   (25   februari   2015),   7,   met   verwijzing   naar   HvJ   15   januari   2015,   C-­‐537/13,   Siba   in   combinatie   met   Rb.   Oost-­‐ Vl.  (afd.  Gent)  27  oktober  2014,  A.R.  14/830/A,  onuitg.   68 de  De  partijbeslissing  bestond  al  in  de  19  eeuw.  Zie  hierover:  H.  LAMON,  “Paradoxe  sur  l’avocat.  Hoe  actueel  is   nog  de  Manuel  pratique  de  la  profession  d’avocat  en  Belgique  (1869)?”  in  W.  VAN  EECKHOUTTE  en  B.  MAES   (eds.)   Genius   Grandeur   &   Gêne.   Het   Fin   de   siècle   rond   het   justitiepaleis   te   Brussel   en   de   controversiële   figuur   van  Edmond  Picard,  Herentals,  KnopsPublishing,  2014,  230.