Het bloed van de barones
Het bloed van de barones Seksueel geweld in Langs lijnen van geleidelijkheid Elsbeth Etty
Couperus Cahier XIII Louis Couperus Genootschap 2012
© Elsbeth Etty, 2012 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand en/of openbaar gemaakt, door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever en de auteur. De uitgever heeft getracht de rechthebbenden van het illustratiemateriaal te achterhalen. Indien iemand meent dat rechten niet zijn gehonoreerd, dan kan hij of zij zich wenden tot de uitgever. December 2012, 350 ex. ISBN/EAN: 978 90 75321 00 5
Inhoudsopgave
I
Inleiding
7
Een ‘walgelijk’ boek
9
Contemporaine kritiek Latere kritiek Traumatheorie Feministisch discours
10 13 15 17 19
II In onze kringen Emilie van Naghel De wet Cornélie de Retz van Loo Zielsverwantschap
19 21 24 27
III Drie feministische iconen
29
1. Cécile Goekoop-de Jong van Beek en Donk 2. Cornélie Huygens Vrij is vogelvrij 3. Anna de Savornin Lohman
29 36 42 45
IV Intimidatie en geweld
50
Angst en wanhoop Verkracht Uitzichtloos einde
51 57 59
V Mannelijke modellen
61
Wolfgang van der Meij Frits Lapidoth Johan Ram Louis Couperus
61 61 64 64 68
VI Het laatste woord aan Couperus
Noten Literatuur Afbeeldingen
73 76 78
5
Inleiding
Louis Couperus was bij machte in zijn werk het einde van een tijdperk te voorvoelen, wat iets anders is dan voorspellen. Dit ‘voorvoelen’ karakteriseert, naast heel veel anders, zijn kunstenaarschap. Hij was een literaire visionair die in zijn romans de onhoudbaarheid van oude vormen en gedachten blootlegde. Indringender dan Multatuli doorgrondde hij, ver voordat het zo ver was, in De stille kracht de onvermijdelijke ondergang van het Nederlandse kolonialisme in Indië. In zijn monumentale fin de siècle-roman De boeken der kleine zielen beschreef hij met empathie het morele failliet van aristocratische en patricische elites. En als één van de eersten schilderde hij – daarover gaat het in dit Cahier – het lot van verdrukte vrouwen en andere individuen die wegens hun (seksuele) geaardheid niet passen in een door cultuur, milieu, wettelijke en sociale conventies, aangesnoerd keurslijf. Zo schonk hij ons behalve de legendarische Eline Vere, het romanpersonage Cornélie de Retz van Loo uit de roman Langs lijnen van geleidelijkheid. Tegenwoordig zou zij model kunnen staan voor talrijke vrouwen uit islamitische milieus die zich willen bevrijden van hun – veelal geïnternaliseerde – sluiers en kluisters. Met een ongekende openhartigheid stelde Couperus onderwerpen aan de orde die tot op de dag van vandaag in brede kring taboe zijn: seksuele intimidatie, vrouwenmishandeling door partners en ex-partners, eerwraak. Zijn lang verguisde en voor pornografie of ‘antifeministisch’ versleten Langs lijnen van geleidelijkheid kan met de inzichten van nu gelezen worden als een onverholen aanklacht tegen vrouwenonderdrukking. Het is met uiteenlopende argumenten, die hieronder zullen worden besproken, plausibel te maken dat dit boek ook kan worden gelezen als een sleutelroman. Vier schrijfsters uit de omgeving van Louis Couperus hebben hem waarschijnlijk tot voorbeeld voor zijn verscheurde Cornélie gediend: Cécile Goekoopde Jong van Beek en Donk, Cornélie Huygens, Anna de Savornin Lohman en Hélène Swarth. Zowel hun levensfeiten als hun geschriften vormen het decor van Langs lijnen van geleidelijkheid. Al eerder is opgemerkt dat het dramatische huwelijks- en liefdesleven van een aantal bekende negentiendeeeuwse feministes model heeft gestaan voor wat de hoofdpersoon in de roman van Couperus overkomt. Niet eerder is opgemerkt dat zowel de feitelijke als de fictionele gebeurtenissen worden gekenmerkt door seksueel geweld en fysieke of geestelijke mishandeling. De schokkende persoonlijke ervaringen 7
van de genoemde schrijfsters, en hun uiteenlopende visies op wat indertijd ‘het vrouwenvraagstuk’ werd genoemd, laten zich goed vergelijken met de ontwikkeling van de hoofdpersoon in Langs lijnen van geleidelijkheid. Bovendien spreekt uit de roman een stellingname in het toenmalige debat over vrouwenrechten. Couperus gaat, blijkt uit een nauwkeurige vergelijking van zijn roman met geschriften van de genoemde vrouwen, dieper en genuanceerder op de werkelijke aard van de toenmalige sekseverhoudingen in. De ‘man-dieren’, de macho’s van weleer, kregen niet eerder zo hun trekken thuis. Dankzij zijn inlevingsvermogen en psychologische inzicht vertegenwoordigen Couperus’ romanpersonages universele dilemma’s. Zijn werk verdient het daarom steeds opnieuw en met een nieuwe blik te worden gelezen. Niet alleen wegens de taal- en beeldenrijkdom van onze grootste romancier, maar ook omdat het iets zegt dat van alle tijden kan zijn. Zijn genadeloze schildering van zijn eigen tijd kan ons helpen bij het analyseren van de onze.
8
