Handreiking Ondersteuning aanpak Pesten op het Voortgezet onderwijs Ten behoeve van Preventieadviseurs Gezonde en Veilige School
Adorien ten Doeschate, GGD Limburg-Noord Marleen Faber, Vincent van Gogh
Januari 2014
1
Inhoudsopgave Inhoudsopgave ........................................................................................................................................... 2 Hoofdstuk 1 Inleiding ................................................................................................................................. 5 1.1 Aanleiding ......................................................................................................................................... 5 1.2 Doelstelling ....................................................................................................................................... 5 1.3 Doelgroep ......................................................................................................................................... 5 1.4 Verantwoording................................................................................................................................ 5 Hoofdstuk 2 Overzicht van de stappen ...................................................................................................... 6 STAP 1: Inventarisatie............................................................................................................................. 6 STAP 2 plan van aanpak.......................................................................................................................... 7 STAP 3 Onderhoud ................................................................................................................................. 8 Aanbevelingen ........................................................................................................................................ 9 Bronnen: ................................................................................................................................................... 10 BIJLAGE 1: ................................................................................................................................................. 11 QUICK SCAN PESTBELEID ...................................................................................................................... 11 BIJLAGE 2: ................................................................................................................................................. 14 PROGRAMMA’S TER BEVORDERING SOCIAAL EMOTIONELE ONTWIKKELING..................................... 14 2.1 Inleiding ..................................................................................................................................... 14 2.2 korte beschrijving programma’s en methodes ......................................................................... 14 2.2.1 DE VREEDZAME SCHOOL (Democratie moet je leren). ...................................................... 14 2.2.2 LEEFSTIJL .............................................................................................................................. 15 2.2.3 POSITIVE BEHAVIOR SUPPORT ........................................................................................... 16 2.2.4 LEVENSVAARDIGHEDEN (skills 4life) .................................................................................. 17 BIJLAGE 3 .................................................................................................................................................. 18 GEDRAGSREGELS IN HET VOORTGEZET ONDERWIJS ........................................................................... 18 BIJLAGE 4: ................................................................................................................................................. 21 TOEZICHT OP HET SCHOOLPLEIN ......................................................................................................... 21 BIJLAGE 5: ................................................................................................................................................. 22 LEERLINGVOLGSYSTEMEN SOCIAAL-EMOTIONELE ONTIKKELING ....................................................... 22 5.1 Inleiding ..................................................................................................................................... 22 5.2 Leerlingvolgsystemen ................................................................................................................. 22 5.2.1. SCOL.................................................................................................................................... 22
2
5.2.2. VISEON................................................................................................................................ 23 5.2.3. ZIEN..................................................................................................................................... 23 BIJLAGE 6 .................................................................................................................................................. 24 PESTPROTOCOL .................................................................................................................................... 24 BIJLAGE 7 .................................................................................................................................................. 27 VIJFSPORENAANPAK............................................................................................................................. 27 BIJLAGE 8 .................................................................................................................................................. 28 OVERZICHT SCHOOLBREDE INTERVENTIES TEGEN PESTEN ................................................................. 28 8.1 Inleiding ...................................................................................................................................... 28 8.2 Beschrijving van schoolbrede programma’s en methodes tegen pesten .................................. 28 8.2.1. PRIMA ................................................................................................................................. 29 8.2.2 KiVa anti-pest programma ( vanaf 2014) ............................................................................ 30 8.2.3. De Vreedzame school ......................................................................................................... 31 BIJLAGE 9 .................................................................................................................................................. 32 OVERZICHT KLASSIKALE INTERVENTIES ................................................................................................ 32 9.1. Inleiding ..................................................................................................................................... 32 9.2 Beschrijving Klassikale programma’s.......................................................................................... 32 9.2.1 Rots en Water ..................................................................................................................... 32 9.2.2 Kanjer training ..................................................................................................................... 33 9.2.3 Meidenvenijn is niet fijn! ..................................................................................................... 34 9.3 Beschrijving Individuele interventies (Noord-Limburg) ............................................................. 35 9.3.1 Inleiding ............................................................................................................................... 35 9.3.2. Plezier op School ................................................................................................................ 35 9.3.3. Opkomen voor jezelf (g)een kunst ..................................................................................... 36 9.4. Beschrijving interventies gericht op ouders .............................................................................. 37 9.4.1 Triple P ................................................................................................................................. 37 BIJLAGE 10 ............................................................................................................................................... 39 METINGEN OM SOCIALE RELATIES IN BEELD TE BRENGEN (SOCIOGRAMMEN) .................................. 39 10.1 Inleiding .................................................................................................................................... 39 BIJLAGE 11 ............................................................................................................................................... 40 Interne contactpersoon en externe vertrouwenspersoon .................................................................. 40 Bijlage 12 .................................................................................................................................................. 41 Teamtraining Pesten ............................................................................................................................ 41
3
Bijlage 13 .................................................................................................................................................. 42 Ouderavond pesten .............................................................................................................................. 42
4
Hoofdstuk 1 Inleiding 1.1 Aanleiding Pesten komt veel voor bij kinderen. Uit onderzoek blijkt dat een aanzienlijk deel van de kinderen soms of regelmatig gepest wordt (Analitis et al., 2009; Fekkes, Pijpers, & Verloove- Vanhorick, 2005). Pesten staat echter niet op zichzelf, maar hangt samen met een groot aantal gezondheidsklachten. Veel gezondheidsklachten volgen op een periode van gepest worden. Kinderen die langdurig worden gepest lopen grote kans om depressieve of emotionele problemen te ontwikkelen. Daarnaast lopen kinderen met sommige specifieke klachten, zoals depressieve of angstige gevoelens, een veel grotere kans om gepest te worden (Fekkes, Pijpers, Fredriks, Vogels, & Verloove-Vanhorick, 2006). Vroegtijdige opsporing en effectieve verwijzing is hierbij dan ook geboden en kan mogelijk latere gezondheidsproblematiek voorkomen. Pesten komt vooral voor bij kinderen en jongeren tussen 4 en 19 jaar. Aan pesten gerelateerde problematiek op het gebied van agressie speelt een rol bij 0-4-jarigen. Pesten komt het meest op school voor, toch staat de aanpak van pesten op school in Nederland nog in de kinderschoenen. Scholen worden dan bij wet verplicht om op effectieve wijze pesten tegen te gaan. Nieuwe en zittende leraren moeten worden ondersteund om pesten te voorkomen, te signaleren en aan te pakken. De preventieadviseur kan in het kader van de Gezonde en Veilige school een belangrijke spil- en adviesfunctie vervullen bij de ondersteuning van scholen in Noord- en Midden Limburg bij de aanpak van pesten. Deze richtlijn ordent de belangrijkste en uniforme aanbevelingen rondom de aanpak van pesten in het onderwijs.
1.2 Doelstelling Deze handreiking ‘Ondersteuning aanpak Pesten in het voortgezet onderwijs in Noord en Midden Limburg’ heeft tot doel handvatten te bieden aan de Preventieadviseurs van de Gezonde en Veilige school voor betere, uniforme adviezen en hulp aan scholen die iets willen doen aan het voorkomen, signaleren en oplossen van pestproblematiek op schoolniveau. Voor de signalering, advisering en doorverwijzing van kinderen die pesten dan wel gepest worden verwijzen wij naar de JGZ richtlijn pesten 2012.
1.3 Doelgroep Deze handreiking is bedoeld voor preventieadviseurs die in hun adviestaak scholen dienen te adviseren over het voorkomen, signaleren en aanpakken van pestproblematiek in het voortgezet onderwijs.
1.4 Verantwoording Bij de notitie is gebruik gemaakt van diverse bronnen, gebaseerd op wetenschappelijke inzichten . Leidend hierbij zijn geweest de concept JGZ richtlijn pesten (2012) en de informatie afkomstig van het Nederlands Jeugdinstituut, meer specifiek; databank effectieve jeugdinterventies en de notitie ‘Wat werkt bij pesten’(2012) De notitie is opgebouwd volgens 3 stappen: Stap1: Inventarisatie Stap 2: Plan van aanpak Stap 3: Onderhoud Vanwege de leesbaarheid is ervoor gekozen om per stap in een tabel de diverse acties behorende bij die stap te benoemen. De bijbehorende achtergrondinformatie over die acties is te vinden in de bijlagen waarnaar verwezen wordt.
5
Hoofdstuk 2 Overzicht van de stappen STAP 1: Inventarisatie Als je als preventieadviseur gevraagd wordt mee te denken bij de aanpak van pesten op school start je met een verheldering van de vraag. • Waarom stelt de school deze vraag? • Waarom stelt de school deze vraag op dit moment? Zijn er aanleidingen/incidenten/onderzoek? • Wat zijn de verwachtingen van de school? Waar wil de school advies over, waar willen ze bij geholpen worden? Om de school van advies te kunnen dienen is het belangrijk dat je een indruk krijgt van de huidige situatie m.b.t. de aanpak van pesten binnen de betreffende school. De volgende punten kun je (in willekeurige volgorde) met de school bespreken, meer informatie vind je in de genoemde bijlages.
SCHOOL: Nr. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12.
Wat Een quick scan geeft een beeld hoe de structurele aandacht voor pesten op school is Is er een methode sociaal-emotionele ontwikkeling op school? (Hoe vaak wordt die gebruikt in welke klassen) Zijn er gedragsregels op school en in de klas ( wat wordt ermee gedaan, zijn ze zichtbaar, wat is de visie van school) Hoe is toezicht geregeld?(schoolplein, pauzes, afwezigheid leerkracht) Welk leerlingvolgsysteem voor sociaal-emotionele ontwikkeling hanteert de school? Is er een pestprotocol (afspraken, regels, sancties, hoe wordt deze nageleefd?) Gebruikt de school een 5 sporen beleid; pester, gepeste, klasgenoten, ouders en school/leerkracht Hanteert de school een methode/programma tegen pesten? Is er een Sova training op school individueel en/of klassikaal (rots en water, marietje kessels) Maakt de school gebruik van sociogrammen of andere instrumenten om sociale relaties tussen leerlingen in beeld te krijgen? Is er een interne contactpersoon binnen de school? Hoe is school- en klasse-klimaat?
Meer info? Bijlage 1 Bijlage 2 Bijlage 3 Bijlage 4 Bijlage 5 Bijlage 6 Bijlage 7 Bijlage 8 Bijlage 9 Bijlage 10 Bijlage 11
TEAM: Nr. 1. 2.
3.
Wat Hoe beleven teamleden de school? Hoe staat het met de competenties van de leerkrachten (in staat positieve sfeer te creëren, pesten te signaleren, adequaat aan te pakken) Krijgen (nieuwe) leerkrachten scholing over sociaal functioneren en pesten?
6
Meer info?
Bijlage 12
4. 5. 6. 7.
Is er een aandachtfunctionaris sociaal klimaat/pesten op school (is die voldoende bekend bij kinderen/ouders?) Hoe is samenwerking binnen team? Hoe is school- en klasse-klimaat? Hoe is aandacht voor en ondersteuning van zorgleerlingen geregeld?
OUDERS: Nr. 1. 2. 3. 4.
Wat Hoe beleven ouders de school (zijn er kwaliteitstoetsen) Ouderbetrokkenheid, hoe is die geregeld? Hoe wordt die ervaren? Worden er ouderavonden, evt. klasse avond m.b.t. pesten, sociale weerbaarheid georganiseerd? Gaan ouders naar de interne contactpersoon/vertrouwenspersoon
Meer info?
Bijlage 13 Bijlage 11
LEERLINGEN: Nr. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.
Wat Hoe beleven leerlingen de school (zijn er kwaliteitstoetsen) Welke problemen komen naar voren in de leerlingvolgsystemen Gaan leerlingen naar de interne contactpersoon/vertrouwenspersoon? Is er overleg met JGZ, andere partners op gebied van jeugdzorg/Jeugdhulpverlening? Maakt de school gebruik van sociogrammen of andere instrumenten om sociale relaties tussen leerlingen in beeld te krijgen? Hoe is aandacht voor en ondersteuning van zorgleerlingen geregeld? Is er een leerlingenraad?
Meer info? Bijlage 5 Bijlage 11
Bijlage 10
STAP 2 plan van aanpak Nadat je samen met de vertegenwoordiger van de school deze inventarisatie hebt gedaan kun je de school diverse mogelijkheden voorleggen om samen tot een plan van aanpak te komen. Met behulp van de quick scan kun je checken wat er al gedaan is op het gebied van pesten en wat er nog moet gebeuren op de school die je adviseert. Belangrijk bij een plan van aanpak is dat de gekozen vorm op een breed draagvlak kan rekenen. Vaak start je daarom met een teambijeenkomst waarin de leerkrachten informatie krijgen over de complexiteit van pesten en met elkaar denken over een passende aanpak binnen hun eigen school. Nr. 1. 2. 3. 3. 4.
Wat Op basis van de inventarisatie en de resultaten van de quick scan samen met de school een stappenplan maken Teamtraining Ouderavond Commissie op school instellen (leraren, vertegenwoordiging uit team, ouders, kinderen en evt deskundige van buiten) Kiezen van een methode sociaal-emotionele ontwikkeling c.q. pesten.
7
Meer info?
Bijlage 12 Bijlage 13
5. 6. 7. 8.
Pestprotocol maken Opstellen van gedragsregels schoolbreed Klassenregels begin van elk schooljaar vaststellen Lesmateriaal lenen via GGD en voor les ideeën kijken pestweb
STAP 3 Onderhoud Het verbeteren van het sociaal klimaat en het invoeren van een actief anti-pest beleid vraagt inbedding in beleid en actief onderhoud. Nr. 1. 2. 3. 4.
Wat In beleid inkaderen Jaarlijkse evaluatie Scholing Actief en levendig houden
Meer info?
8
Aanbevelingen 1. Voor een effectief schoolbreed anti-pestbeleid kan het KiVa-programma (wordt onderzocht of het geschikt is voor VO) of de PRIMA-methode worden ingezet. (lespakket met Spijt is geschikt voor de brugklas) 2. Voor een minder uitgebreide schoolse effectieve interventie, op klasse niveau, kan de Kanjertraining, worden ingezet. 3. Als een school behoefte heeft aan praktische adviezen voor hun praktijk, kan de preventieadviseur checken of de volgende effectieve bevonden componenten aanwezig zijn op de school en daar hun advies op afstemmen: • • • • • • • • • •
Oudertraining/bijeenkomsten voor ouders Verbeterd toezicht op het schoolplein Disciplinerende methoden School en klasse klimaat Methodes om in de klas pestgedrag op te sporen en aan te pakken Training van leerkrachten Klassikale regels tegen pesten Schoolbeleid tegen pesten Schoolbrede bijeenkomsten over pesten Informatie voor ouders (bv. folders over pesten).
4. De JGZ verwijst naar de website www.pestweb.nl en databank effectieve jeugdinterventies voor meer informatie. Hier kunnen scholen zelf informeren naar mogelijkheden voor hun aanpak.
9
Bronnen: Richtlijnen: 1. Folder: Pesten voorkomen en terugdringen (NJI) http://www.nji.nl/nji/dossierDownloads/WatWerkt_Pesten_folder.pdf 2. Dossier: Wat werkt tegen pesten (NJI) http://www.nji.nl/nji/dossierDownloads/Watwerkt_Pesten.pdf 3. Concept JGZ richtlijn Pesten 2012
Websites: www.pestweb.nl www.socialecompetenties.n Databank effectieve jeugdinterventies: http://www.jeugdinterventies.nl/eCache/DEF/1/03/055.html www.schoolenveilgheid.nl
10
BIJLAGE 1: QUICK SCAN PESTBELEID De quick scan van pestweb is in principe gemaakt voor directeuren en coördinatoren werkzaam in het primairen voortgezet onderwijs die verantwoordelijk zijn voor veiligheid en beleid op het gebied van pesten. Met behulp van deze quick scan kan de school zelf checken wat er al gedaan is op het gebied van pesten en wat er nog moet gebeuren op hun school. Deze quickscan echter kan ook gebruikt worden ter voorbereiding op een teambijeenkomst over pesten. Dan vult iedere leerkracht de quickscan in en kan op basis van deze gegevens een betere inschatting worden gemaakt waar verbeterpunten zijn, maar ook waar verschillen van mening/inzicht zijn. De quickscan is een moment opname en dient vooral als leidraad en bespreekitem http://www.pestweb.nl/documents/133438/421234/Quick+scan+pestbeleid/434d678e-1c48-438c-8d50-23ce599c7d44
11
Kruis bij onderstaande vragen aan welke score het meest van toepassing is
zeer mee oneens
Curatief
zeer mee eens
Leerkrachten spreken de pester aan Leerkrachten voorkomen gezichtsverlies bij de pester De omstanders worden betrokken bij het pesten Signalen van ouders komen makkelijk bij leerkrachten Signalen van leerlingen komen makkelijk bij leerkrachten Het team ondersteunt elkaar bij het nemen van maatregelen tegen pesters De gepeste leerlingen worden beschermd tegen pesters De gepeste leerlingen worden weerbaar gemaakt Ouders van gepesten en pesters worden betrokken Er wordt snel en adequaat ingegrepen bij pesten zeer mee oneens
Preventief
1 In de jaarplanning zijn verschillende preventieve activiteiten opgenomen Alle betrokkenen (ouders, leerlingen, leerkrachten) krijgen voorlichting Er is regelmatige communicatie met de ouders over pestbeleid Ouders krijgen op ouderavonden of d.m.v. schoolbulletins informatie over pesten De directie nodigt de vertrouwenspersoon regelmatig uit i.v.m. rapportage over pesten Incidenten worden geregistreerd De wijkagent heeft zitting in het zat/zorgteam De leerkracht stelt samen met de klas omgangsregels op
12
zeer mee eens 2
3
4
5
In de klas kijken/lezen leerlingen naar video’s/boeken over pesten Er zijn regelmatig gesprekken over geweld, agressie, pesten in de klas Jaarlijkse meting dmv het afnemen van de Pesttest, een sociogram of de schoolvragenlijst (nieuwe) Leerkrachten krijgen een training in signaleren en aanpakken van pesten Het klassenprotocol hangt op een zichtbare plek Er is toezicht op de “donkere” hoeken van het schoolplein zeer mee oneens
Beleid
1 De school heeft een visie op pesten Er is een koppeling van pesten met het schoolbeleid, pedagogisch klimaat De school heeft een pestprotocol Leerkrachten weten hoe zij kunnen ingrijpen Leerkrachten zijn vaardig in het voeren van gesprekken met gepeste, pester, ouders Leerkrachten hebben materiaal om in te zetten tijdens de lessen over pesten Er is een budget voor materiaal, activiteiten, scholing Leerkrachten weten wat er van hun wordt verwacht als het gaat om aanpak van pesten Medewerkers zijn in staat om pestgedrag te signaleren
13
zeer mee eens 2
3
4
5
BIJLAGE 2: PROGRAMMA’S TER BEVORDERING SOCIAAL EMOTIONELE ONTWIKKELING 2.1 Inleiding Internationaal zijn er voor scholen diverse programma’s ter bevordering van de sociaal emotionele ontwikkeling van kinderen ontwikkeld. Ook in Nederland zijn diverse programma’s en methoden ontwikkeld, veelal gebaseerd op succesvolle internationale programma’s. Een aantal van de in Nederland beschikbare programma’s is wetenschappelijk onderzocht op effectiviteit. De Keuzegids Kiezen voor Sociale Competentie http://www.socialecompetenties.nl geeft een overzicht van de meest gehanteerde methodes op het gebied van bevorderen Sociale Competentie en sociaal emotionele ontwikkeling. De keuzegids is ontwikkeld in opdracht van het Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap. Sociale Competentie is namelijk een belangrijke invalshoek met betrekking tot het vergroten van sociale veiligheid binnen het onderwijs. Sociale competentie maakt sinds de nieuwe onderwijswet uit 2006 deel uit van burgerschap en sociale integratie. In het onderstaande wordt een beeld geschetst van de meest gebruikte programma’s en methodes voor het voortgezet onderwijs. Het betreft hier de volgende programma’s:
Programma
Leeftijdsgroep
Beoordeling NJI
Ondersteuning
De vreedzame school
Alle leerjaren BO (aparte versie voor VO)
TGO (20?)
BCO
Leefstijl
Alle leerjaren BO en VO
TGO
CED groep
Positive Behavior Support
Alle leerjaren BO en VO
geen
SWPBS
2.2 korte beschrijving programma’s en methodes 2.2.1 DE VREEDZAME SCHOOL (Democratie moet je leren). Doelgroep De methode is bedoeld voor leerlingen van alle leerjaren van het primair onderwijs. Voor het voortgezet onderwijs is er een apart programma. Doelstelling Het doel van het programma is een pedagogisch klimaat in de school te scheppen, waarbij leerlingen zich opstellen als actieve, democratische burgers. Beknopte beschrijving Het lesmateriaal van het programma De Vreedzame school omvat per leerjaar zes blokken van telkens zes lessen; in totaal 36 lessen. De thema's in de blokken zijn: onze klas; conflicten zelf oplossen; communicatie; gevoelens; mediatie; anders en toch samen. De conflicten worden constructief opgelost en de leerlingen worden
14
verantwoordelijk gemaakt voor het klimaat in de klas en op school. De leerkracht en de leerlingen zijn gezamenlijk verantwoordelijk voor een democratische gemeenschap in de school. Daarnaast is er aandacht voor burgerschapsactiviteiten, ouderbetrokkenheid en levensbeschouwing. De lessen zijn bedoeld als hulpmiddel om de inhoud van een thema aan te bieden. De methode legt de nadruk op de toepassing van de visie van de Vreedzame school op elk moment en in elke situatie in de school, niet alleen tijdens de wekelijks les. Op deze manier biedt de methode de lessen in, binnen het functioneren van de school als democratische gemeenschap. Bij het programma is een volgsysteem ingebouwd waarmee een school kan zien in hoeverre ze de doelen van het programma daadwerkelijk haalt, zowel op groeps- als op individueel niveau. Onderdelen De methode De Vreedzame School is niet te bestellen. Het is een programma dat uit een aantal onderdelen bestaat: • Een training voor schoolteams. • Klassenbezoeken en coaching. • Een lessenserie voor alle groepen. • Een informatieavond en workshops voor ouders. • Een training en invoeren van leerling mediatoren. Ondersteuning Scholen die meedoen aan het programma krijgen gedurende twee jaar externe begeleiding bij de invoering. In de regio Noord en midden Limburg wordt de ondersteuning aangeboden door Het Begeleidingscentrum opvoeding en onderwijs (BCO) te Venlo http://www.bco-onderwijsadvies.nl Effectiviteit Momenteel wordt door Pauw een dissertatie-onderzoek uitgevoerd naar de werkzaamheid van De Vreedzame School. Dit onderzoek heeft tot doel het identificeren van factoren die de (te verwachten) resultaten van invoering van De Vreedzame School in basisscholen bevorderen en/of belemmeren. Uit een eerste analyse van de kwantitatieve gegevens (zelfevaluatievragenlijsten op 85 scholen die al 3 jaar of langer met het programma werken) blijkt een significant verschil tussen vóór en na invoering van De Vreedzame School. De gemiddelde score (mate van realisatie van de doelen van het programma) op de zelfevaluatievragenlijst ná de invoering van de Vreedzame School is significant hoger dan de gemiddelde score vóór de invoering van de Vreedzame School (Pauw, dissertatie te verschijnen in 2011). In de Databank effectieve Jeugdinterventie (Nederlands jeugdinstituut) heeft de vreedzame school de beoordeling ‘ goed onderbouwd’ gekregen (2012).
2.2.2 LEEFSTIJL Doelgroep De methode is bedoeld voor leerlingen in het basis- en voortgezet onderwijs, het middelbaar beroepsonderwijs en voor alle organisaties die met jongeren werken in de vrije tijd. Doelstelling Het doel van het programma is bevorderen dat jongeren opgroeien tot zelfstandige, sociaal vaardige en betrokken mensen. Beknopte beschrijving Leefstijl is een programma dat zowel de emotionele intelligentie stimuleert, als ook de cognitieve intelligentie. Het programma is preventief gericht en sluit aan bij de kerndoelen voor gezond en redzaam gedrag. De lessen werken de aansluiting bij de kerndoelen uit in zes verschillende thema's die jaarlijks terugkomen. De uitwerking van het thema is afhankelijk van de leeftijd van de leerlingen; in de hogere groepen worden de thema's meer uitgediept. Uitgangspunt van het programma is dat voor het optimaal functioneren van kinderen en het ontwikkelen van hun talenten competenties als zelfvertrouwen, doordacht beslissingen nemen, luisteren, je gevoelens uiten en rekening houden met anderen onmisbaar zijn. Het programma wordt regelmatig aangevuld met actuele thema's.
15
Leerlingen leren dat democratie meer is dan ‘meeste stemmen gelden' en dat sociale cohesie begint bij onderling contact en oprechte belangstelling. Daarnaast is er aandacht voor media–educatie; leerlingen leren kritisch te kijken naar wat ze zien en wat dat met ze doet. In de levensbeschouwing lessen leren de leerlingen de grootste geestelijke stromingen kennen. De methode betrekt en informeert ouders met behulp van een werkboek dat de leerlingen mee naar huis kunnen nemen als het thema is afgerond. Onderdelen Leefstijl heeft een omvangrijk pakket producten voor alle doelgroepen. Om de methode uit te kunnen voeren is een training voorwaardelijk. Tijdens de training ontvangen alle deelnemers een bundel met leefstijlactiviteiten die ze kunnen gebruiken bij de invoering van het programma, een theorieboek met onderbouwing, handreikingen voor de invoering en materiaal ter uitvoering. Ondersteuning De methode geeft concrete handreikingen om de projecten schoolbreed uit te voeren. Daarnaast geeft de methode verschillende suggesties hoe de school de ouders bij de projecten kan betrekken. De CED-Groep biedt ondersteuning bij de invoering van de methode: www.cedgroep.nl. Effectiviteit In de Verenigde Staten zijn diverse studies verricht naar de effecten van Skills for Adolescence, waarvan Leefstijl voor het voortgezet onderwijs een bewerking is. Er zijn positieve effecten gevonden op kennis, attitudes en gedrag van leerlingen ten aanzien van middelengebruik. Ook zijn er op schoolresultaten van de leerlingen positieve effecten gevonden. In de Databank effectieve Jeugdinterventie (Nederlands jeugdinstituut) heeft Leefstijl de beoordeling: ‘ goed onderbouwd’ gekregen.
2.2.3 POSITIVE BEHAVIOR SUPPORT Doelgroep Directe doelgroep zijn de leerkrachten, de directie en de ondersteunende medewerkers van alle schooltypen van basisonderwijs tot en met mbo, inclusief speciaal onderwijs. De uiteindelijke doelgroep zijn alle leerlingen van de scholen waar de aanpak uitgedragen wordt. Doel Het doel van 'Schoolwide Positive Behavior Support' is het bevorderen van gewenst gedrag bij alle leerlingen op school. Beknopte beschrijving 'Schoolwide Positieve Behavior Support' is een schoolbrede aanpak voor het bevorderen van gewenst gedrag van leerlingen. Schoolteams zorgen onder begeleiding van een coach voor verbeteringen op het niveau van de school, de klas, individuele leerlingen en in de omgang met ouders. De schoolteams krijgen hiervoor ook training. De kern van SWPBS is het geven van duidelijkheid over gewenst gedrag en het stimuleren van dit gewenste gedrag door positieve bekrachtiging. SWPBS heeft een driejarig implementatietraject. Elke school vormt daarbij een PBSteam, dat wordt getraind en begeleid door een PBScoach. De training zelf beslaat zes dagen (twee per jaar), waarin het team oefent met richtlijnen en adviezen uit het handboek. Het PBSteam kan in principe bestaan uit alle leraren, directie, ondersteunend personeel en ouders. Minstens 80 procent van alle personeelsleden van de school moet de aanpak van SWPBS positief ondersteunen en uitvoeren. Onderdelen Er is een basishandboek voor leerkrachten, scholen en coaches. Daarnaast zijn er werkmaterialen, en aanvullende handboeken die specifieker op de aanpak van probleemgedrag zijn gericht. Ondersteuning Kenniscentrum SWPBS Nederland (www.swpbs.nl ) Onderzoek
16
Er is geen Nederlands onderzoek naar de methodiek. Buitenlands onderzoek laat zien dat SWPBS wijd verspreid is in Amerika en vele andere landen. Een grote hoeveelheid onderzoeken uit met name Amerika geeft positieve resultaten aan voor gedragsbeïnvloeding, leerresultaten, de veiligheidsbeleving en sfeer op school, en de betrokkenheid bij school. Ook worden resultaten gerapporteerd in de afname van probleemgedrag en disciplinaire maatregelen. Kwalificatie De methodiek is goed uitgewerkt, overdraagbaar en onderbouwd door een gedegen betoog, dat gebaseerd is op buitenlandse praktijkervaringen en buitenlands effectonderzoek.
2.2.4 LEVENSVAARDIGHEDEN (skills 4life) Doelgroep Levensvaardigheden ( ‘Skills 4 life’) is bedoeld voor leerlingen van 14 tot en met 17 jaar in alle typen voortgezet onderwijs. Doel Levensvaardigheden wil de ontwikkeling van sociale en emotionele vaardigheden van adolescenten stimuleren, om gevoelens van spanning in moeilijke situaties te verminderen en om een positieve manier van denken aan te leren. Beknopte omschrijving Levensvaardigheden is een sociaal-emotioneel vaardigheidsprogramma voor leerlingen van het voortgezet onderwijs. Het lesprogramma bestaat uit veertien lessen van vijftig minuten en drie extra modules. Het programma wordt gegeven door docenten van de school. Onderdelen Er is een docentenhandleiding, een video en leerlingenmateriaal beschikbaar Ondersteuning CBO en Haagse Hogeschool (www.levensvaardighedenopschool.nl ) Onderzoek Er is quasi-experimenteel onderzoek in de praktijk met follow-up uitgevoerd naar de effecten van Levensvaardigheden. Zowel bij de nameting als zes maanden na afloop van de interventie zijn positieve effecten gevonden op geloof in persoonlijke effectiviteit, zelfwaardering, ervaren spanning bij het adequaat uiten van negatieve emoties, de intenties om sociale en emotionele vaardigheden te gebruiken en de relatie met klasgenoten. Op de korte termijn geven jongeren aan minder suïcidale gedachten te hebben na het volgen van de lessen. Er zijn geen effecten gevonden op de mate waarin leerlingen hun negatieve emoties adequaat uiten en de relatie tussen leerlingen en leerkrachten. Kwalificatie: Goed onderbouwd
17
BIJLAGE 3 GEDRAGSREGELS IN HET VOORTGEZET ONDERWIJS Gedragsregels in het voortgezet onderwijs Gedragsregels spelen een belangrijke rol bij het creëren en handhaven van een veilig schoolklimaat. Een veilig schoolklimaat is een voorwaarde voor alle leden van de schoolgemeenschap om optimale leer- en werkprestaties te kunnen leveren. In dit informatieblad vindt u praktische informatie, tips en praktijkvoorbeelden die u ondersteunen bij het opstellen van schooleigen en schoolbrede gedragsregels en voor regels in de klas. Gedragscode In 1996 formuleerde de toenmalige staatsecretaris van onderwijs voor het eerst als streefdoel 5a: Elke school heeft een gedragscode voor het personeel ten aanzien van seksuele intimidatie, al dan niet gecombineerd met een bredere gedragscode. Scholen kenden al wel regels voor leerlingen, maar deze waren met name gericht op praktische zaken zoals op tijd komen, petten af, enzovoorts. Vooral de laatste jaren formuleren steeds meer scholen omgangsregels voor leerlingen én voor personeel. “Een docent dient zich in de omgang met andere bij de school betrokkenen steeds bewust te blijven van het professionele kader waarin hij/zij functioneert, MSN’en met leerlingen en andere persoonlijke contacten vallen buiten dit kader. In tegenstelling tot andere beroepsgroepen, kent de sector onderwijs geen beroepscode (behalve docenten lichamelijke opvoeding, de KLVO heeft een lijst met gedragsregels opgesteld). Dit betekent dat scholen/schoolbesturen zelf gedragsregels moeten formuleren voor hun personeel. Daarom is het van belang om, tenminste voor personeel, een duidelijk kader te scheppen, zodat een ieder weet wat van hem/haar verwacht wordt. Duidelijkheid Zowel bij onderwijspersoneel, leerlingen als ouders groeit de behoefte aan duidelijke regels en kaders. Ontwikkelingen in de maatschappij, herwaardering van waarden en normen, pijnlijke incidenten, et cetera vormen vaak de aanleiding voor scholen om een gedragscode en gedrags-/omgangsregels op te stellen. Scholen worden ook steeds vaker gedwongen om (gedrags)normen expliciet te maken omdat leerlingen van huis uit geen of afwijkende grenzen meekrijgen. Gedragsregels dienen twee doelen: enerzijds vormen zij de leidraad voor gedrag tussen leden van de schoolgemeenschap, anderzijds zijn zij een toetssteen bij overtredingen. Het opstellen van regels voor het sociale verkeer op school vormt een onderdeel van het veiligheidsbeleid. • Preventie functie. De regels vormen een leidraad voor gedrag en voorkomen zo ongewenste gedragingen en klachten. • Curatieve functie. Zij bieden direct een maatstaf voor disciplinaire maatregelen bij grensoverschrijdend gedrag.
Gedragsregels, het spectrum Scholen kunnen onder andere gedragsregels opstellen voor de volgende onderwerpen: • Agressie, geweld, intimidatie • Wapenbezit • Racisme, discriminatie • Homoseksuele intimidatie/discriminatie • Ongewenste intimiteiten • Pesten
18
• • • • • • • •
Gebruik mobiele telefoon Internetgebruik Gebruik sociale media Taalgebruik Kleding Buitenschoolse activiteiten Feestelijkheden Oudercontracten
Gedragsregels voor wie? Binnen de schoolgemeenschap leven en werken verschillende groepen samen: • Leerlingen/cursisten. • Schoolleiding, onderwijzend personeel, onderwijs ondersteunend personeel (oop), stagiaires, dienstverleners. • Ouders. Het is de keus van de school om voor iedere groep apart regels te maken en/of regels voor de totale schoolgemeenschap op te stellen. Gedragsregels kunnen zo worden geformuleerd dat zij voor alle groepen gelden: ‘Wij gaan respectvol met elkaar om’. Gedragsregels kunnen zich ook toespitsen op een van deze groepen of specifieke gebieden. Gedragsregels, formuleren Gedragsregels verwijzen naar concreet gedrag en zijn duidelijk vastgelegd. Voorwaarde voor het functioneren van gedragsregels is dat alle leden van de schoolgemeenschap ze begrijpen en ze kunnen onthouden. De formulering is hierin mede bepalend. Scholen kunnen kiezen voor de ‘ik-vorm’, de ‘wij-vorm’, de ‘jij- of u-vorm’, de gebiedende wijs, enzovoorts. Regels zijn algemeen gesteld: ‘Wij respecteren de ander’ of specifiek: ‘Wij maken geen opmerkingen over lichaamsvormen’. Regels kunnen positief geformuleerd worden: ‘Wij laten elkaar uitspreken’ of negatief: ‘Wij schreeuwen niet door elkaar’. PPSI heeft voorbeelden van omgangsregels verzameld die onder de titel Begrensd gedrag zijn te downloaden via de website van PPSI. Deze voorbeelden bieden scholen een handreiking bij het opstellen van een gedragscode en schooleigen regels. De ‘Code Sociale Media’ bijvoorbeeld is afkomstig van een ROC en kan door andere onderwijsinstellingen gebruikt worden als voorbeeld voor het opstellen van een eigen protocol. Code Sociale Media De gebruikscode bevat richtlijnen over het correct en verstandig omgaan met sociale media. De code omvat een zevental punten waarbij eigen verantwoordelijkheid aan bod komt en do's en don'ts. Belangrijk punt dat wordt genoemd is het rekening houden met het imago van de school bij het plaatsen van berichten via bijvoorbeeld Twitter en LinkedIn. Gedragsregels, hoe communiceren? Voortdurende informatie en voorlichting aan alle betrokkenen over de regels is noodzakelijk. Daarvoor kan de school bijvoorbeeld gebruik maken van: • de schoolgids • de website van de school • vergaderingen • mentorlessen • ouderavonden
19
• posters/pictogrammen in gangen en lokalen • folders • agendastickers • de regel van de week/maand Scholen kunnen zich hierbij ook laten inspireren door initiatieven van andere scholen, zoals bijvoorbeeld: de andere digitale communicatiemiddelen alom aanwezig zijn op school is het bijvoorbeeld zinvol om digitale verkeersregels met leerlingen/cursisten af te spreken. • Stuur geen gemene of vervelende berichten. Dus niet discrimineren, pesten of (seksueel) intimideren. • Surf niet naar pornosites, sekssites, racistische sites, treiter-/afzeiksites, enzovoorts. • Verspreid geen opnames van medeleerlingen en/of docenten via je gsm of via e-mail. • Meld het bij de leerkracht/systeembeheerder als je vervelende berichten krijgt. Uit: PPSI-informatieblad Vo-leerlingen en sociale media De Bond KBO heeft, samen met collega-juristen van andere organisaties, voor bestuur en management een handreiking gemaakt voor afspraken met leerlingen en ouders over het gebruik van internet, e-mail en mobiele telefoons. Het doel ervan is onverantwoord gedrag en/of gebruik zoveel mogelijk te voorkomen. Leren van andere sectoren Het Centrum Criminaliteitspreventie Veiligheid heeft de Handreiking Gedragscodes ontwikkeld. Deze handreiking biedt een aantal praktische tips en een globaal stappenplan. De handreiking is bruikbaar voor het voortgezet onderwijs. De campagne Veilige Publieke Taak vraagt aandacht voor correcte omgang met personeel in openbare functies, dus ook in het onderwijs. In het kader van deze campagne is er een gedragsnorm ontwikkeld. Gedragsnorm Veilig Publieke Taak • Agressie en geweld tegen werknemers met een publieke taak wordt nooit getolereerd. • Werknemers in de publieke sector de ruimte moeten krijgen om hun werk goed te doen. • Hun aanwijzingen altijd moeten worden opgevolgd. • De orde niet mag worden verstoord. Links op de website van CSV De website www.schoolenveiligheid.nl biedt scholen ondersteuning in de rubriek Gedrag en kleding in de vorm van praktische materialen, scholingsmogelijkheden, informatie en verwijzingen naar organisaties om gedragsregels op school vorm te geven. Ook verzamelt CSV good practice van scholen op dit gebied. Er zijn links te vinden naar praktische tools en informatie over genoemde onderwerpen waar scholen regels voor kunnen maken: • Agressie, geweld, intimidatie • Racisme, (homo)discriminatie • Pesten • Sociale media • Kledingvoorschriften • Buitenschoolse activiteiten en feestelijkheden • Oudercontracten
20
BIJLAGE 4: TOEZICHT OP HET SCHOOLPLEIN Buiten spelen is niet alleen lekker en leuk, spelen is ook leren. Tijdens het vrije spel buiten kunnen leerlingen veel ontdekken. Een goed ingerichte speelplaats biedt mogelijkheden voor het ontwikkelen van vaardigheden waar in de klas geen ruimte voor is. Als er voldoende uitdaging én veiligheid wordt geboden gaan kinderen minder snel pesten en hoeven de leerkrachten minder vaak in te grijpen. Schoolteams die werk maken van speelplaatsspelen merken op dat leerlingen veel minder agressief blijken te zijn dan voor hun meer bewuste aanbod! Een goed schoolplein kent beweeg (spel)- en rustplekken, is geschikt voor . Een goed schoolplein is een speel(s)plein, geen lucht-plek om leerlingen af en toe stoom te laten afblazen, maar een leefruimte. Maar wel een overzichtelijke leefruimte, waar leerlingen weinig geboden en verboden horen, maar wel veiligheid moet heersen. Helderheid in gedragsregels op school en dus ook op het schoolplein zijn belangrijk, maar ook hoe het op het naleven van deze regels gelet wordt en hoe uniform met overtreding van de regels wordt omgegaan maakt uit of de pauze veilig is voor leerlingen of een plek is waar pesten een grote kans krijgt. Goed toezicht houden is belangrijk en kan een aanzienlijke rol spelen in het terugdringen van pesten. Echter toezicht houden is een vak apart, het is werk. Je kunt als leraar misschien heel goed zijn in de klas, maar daar gaan leerlingen anders met elkaar om dan op het schoolplein. Leerkrachten die buiten surveilleren zijn vaak bezig met het “oplossen” van kleine aanvaringen tussen leerlingen. Bovendien moet je nogal wat leerlingen in de gaten houden en heb je zelf ook behoefte aan pauze en even rust.
Slim surveilleren houdt in dat je: • met meerdere personen surveilleert • dat je langs looplijnen loopt waarbij er ‘dode hoeken’ vermeden worden, zoals tegengesteld aan i.p.v. naast elkaar lopen. • dat je de mogelijkheid overweegt leerlingen in te zetten om mede te surveilleren
21
BIJLAGE 5: LEERLINGVOLGSYSTEMEN SOCIAAL-EMOTIONELE ONTIKKELING 5.1 Inleiding Wettelijk is een school verplicht om ten aanzien van de ontwikkeling van kinderen te voorzien in een voortgangsregistratie Er zijn in Nederland verschillende leerlingvolgsystemen te gebruiken voor deze voortgangsregistratie. We beschrijven: SCOL, VISEON en ZIEN.
Instrument
Leeftijdsgroep
SCOL
Alle leerjaren BO en VO
VISEON
Groep 3 t/m 8 BO enVO
ZIEN
Alle leerjaren BO en VO
5.2 Leerlingvolgsystemen 5.2.1. SCOL Sociale Competentie Observatie Lijst Doelgroep De SCOL kent twee varianten: een variant voor alle leerjaren van het primair onderwijs en een variant voor het voorgezet onderwijs en het speciaal onderwijs. Alleen de versie voor het primair onderwijs heeft een positieve beoordeling van de COTAN. Doelstelling De SCOL is een observatielijst waarmee een school het sociaal competent gedrag van de leerlingen kan volgen. Beknopte beschrijving In het leerlingvolgsysteem SCOL is sociale competentie geoperationaliseerd in acht categorieën: ervaringen delen; aardig doen; samen spelen en werken; een taak uitvoeren; jezelf presenteren; een keuze maken; opkomen voor jezelf en omgaan met ruzie. Deze categorieën zijn uitgewerkt in zesentwintig positief geformuleerde vragen over concreet gedrag, dat op school te observeren is. De SCOL sluit aan bij de methode Kinderen en … hun sociale talenten, maar is ook heel goed naast of los van een methode te gebruiken. Een school verkrijgt SCOL-scores door concreet sociaal competent gedrag van haar leerlingen te observeren en systematisch in kaart te brengen. Aanbevolen wordt om de SCOL twee keer per jaar af te nemen. Na de eerste keer invullen kan een school een beginanalyse maken van de gegevens: van een individuele leerling of van een hele groep leerlingen. Als de SCOL schoolbreed is afgenomen, kan dit zelfs op schoolniveau. Na iedere volgende afname vergelijkt de school de scores met de vorige afnamen en analyseert ze de vorderingen. Dit kan dan weer op elk niveau. De LeerlingSCOL is een aanvullende module bij de SCOL. Met de LeerlingSCOL kan een school nagaan hoe leerlingen zelf denken over hun sociale competentie. Zo kan het oordeel van de leerkracht, gemeten met de SCOL, vergeleken worden met het resultaten van de LeerlingSCOL. Onderdelen De SCOL is een webbased applicatie. De school kan de SCOL aanvragen via www.scol.nl. De SCOL bevat een uitgebreide handleiding met informatie over sociale competentie, de constructie van de lijst, de webapplicatie, de betekenis van de resultaten en suggesties voor een handelingsplanning.
22
Ondersteuning Scholen kunnen online een demonstatie vinden over het SCOL–programma. Daarnaast kunnen scholen gebruikmaken van de supportafdeling van Rovict of van een ondersteuningsaanbod van de CED-Groep.
5.2.2. VISEON Volg Instrument Sociaal-Emotionele Ontwikkeling Doelgroep VISEON is bedoeld voor leerlingen van groep 3 t/m groep 8 van het primair onderwijs en kent ook een variant voor het voortgezet onderwijs. Beide versies zijn landelijk genormeerd en hebben een positieve beoordeling van de COTAN. Doelstelling Viseon is een leerlingvolgsysteem waarmee een school de sociaal-emotionele ontwikkeling van haar leerlingen kan volgen. Beknopte beschrijving VISEON kent twee digitale vragenlijsten: één voor de leerkracht/docent en vanaf het einde van groep 5 één voor leerlingen. Leerkrachten, docenten en leerlingen vullen de lijsten digitaal in. De rapporten zijn direct opvraagbaar en geven een helder overzicht van zowel de individuele leerlingen als van de hele groep. De vragenlijsten worden twee keer per jaar ingevuld. De lijst is samengesteld met 44 tegengestelde vragen die betrekking hebben op concreet waarneembaar gedrag. Hierin staan vier aspecten van het sociaal-emotioneel functioneren centraal: zorgvuldige werkhouding versus onzorgvuldige werkhouding; aangenaam gedrag versus storend gedrag; emotionele stabiliteit versus emotionele instabiliteit; en sociaal gedrag versus teruggetrokken gedrag. De vragenlijst voor de leerlingen bevat 42 uitspraken over de aspecten zelfvertrouwen, werkhouding, de relatie met de leerkracht, de relatie met andere leerlingen en het schoolbeeld. Door de resultaten van de twee lijsten te combineren ontstaat er een compleet beeld. VISEON kan los van een lesmethode gebruikt worden en wordt 1 á 2 keer per jaar afgenomen. Onderdelen • Een ringband met een beknopte handleiding. • Een cd-rom voor installatie. Ondersteuning Demo's van het instrument zijn op de site (Cito) te vinden. Het CITO biedt een cursus aan voor het gebruik van het instrument en voor de interpretatie van de gegevens. Bron: www.cito.nl
5.2.3. ZIEN Doelgroep ZIEN! Is bedoeld voor alle leerlingen van het basis- en voortgezet onderwijs Doelstelling ZIEN! brengt de sociaal-emotionele ontwikkeling van kinderen van groep 1 t/m groep 8 systematisch in kaart. En onderbouw van het VO. Beknopte beschrijving ZIEN! maakt onderwijszorgbehoefte(n) zichtbaar door middel van vragenlijsten. Om een zo compleet mogelijk beeld te krijgen van de leerling en/of de groep werkt ZIEN! in het voortgezet onderwijs met verschillende vragenlijsten rondom de leerling. Er zijn vragenlijsten voor de mentor, de ouders, de leerling en de aanleverende school. Op basis hiervan worden individuele handelingsplannen en/of groepshandelingsplannen gemaakt. Onderdelen ZIEN! hanteert zeven dimensies. Twee graadmeters, welbevinden en betrokkenheid, die een signaalfunctie hebben en vijf vaardigheidsdimensies die relevante informatie geven over de ontwikkelbehoeften van een leerling op sociaal-emotioneel gebied. Ondersteuning Demo’s en meer informatie zijn te vinden op de website www.zienvooronderwijs.nl
23
BIJLAGE 6 PESTPROTOCOL Een pestprotocol is een handelingsplan voor de school. Hierin wordt vastgelegd welke stappen de school gaat zetten in het geval van pesten: Met wie wordt er gepraat, wie zijn daarbij, en wat is de volgende stap. Waarom is een pestprotocol belangrijk? Een pestprotocol geeft leerlingen, leerkrachten en ouders duidelijkheid over hoe gehandeld wordt wanneer er gepest wordt. Door het protocol te volgen ontstaat een samenwerking tussen leerkracht, pester, gepeste, overige klasgenoten en ouders. Deze vorm van samenwerken wordt de vijfsporenaanpak genoemd. Daarbij worden gebeurtenissen die te maken hebben met de pestsituatie vastgelegd, zodat het verloop gevolgd kan worden. Hierdoor ontstaat helderheid voor alle partijen. Het feit dat de school er beleid op gemaakt heeft, geeft aan dat de school onderkent dat pesten een probleem is en dat het niet gedoogd wordt. Wanneer zij vervolgens direct optreedt wanneer er sprake is van pesten, is het voor de pesters duidelijk dat wat ze doen risico met zich meebrengt. Wat wordt er vaak opgenomen in een pestprotocol? Hoe ziet dat er nu uit, een pestprotocol? Voorbeelden van wat je hierin kunt vinden zijn: • •
• • • • • • • • • • • • • • •
Uitleg over het belang van een pestprotocol. Wat zijn uitgangspunten van de school als het over pesten gaat? Bijvoorbeeld: pesten is een probleem, school heeft een inspanningsverplichting, wij willen alert zijn op pestgedrag en actie ondernemen, kinderen moeten leren om met elkaar om te gaan, als er gepest wordt volgen we de procedures van het protocol, etc. Wat wordt onder pesten verstaan? Uitleg van verschillende rollen bij pesten. Wat zijn signalen voor een pestsituatie? Wat doet school aan preventie? Hoe zet de school het sociaal-emotioneel leerlingvolgsysteem in bij de aanpak van pesten? Welke methode heeft de school voor sociaal-emotionele ontwikkeling? Hoe wordt dagelijks aandacht gegeven aan een positief klimaat? Welke omgangsregels zijn er en hoe worden die levend gehouden? Welke stappen worden er gezet als er gepest wordt? Welke afspraken zijn er gemaakt? Wat zijn de consequenties van pestgedrag? Is er sprake van een vijfsporenbeleid? Welke zijn te verwachten problemen bij de aanpak van pesten zijn er binnen de school en hoe wordt hiermee omgegaan? Contactpersonen en instanties die zich met pesten bezighouden, zowel binnen als buiten de school. Informatie voor ouders; wat signalen zijn, wat ouders kunnen doen, publicaties en websites.
Cyberpesten is een onderdeel van traditioneel pesten. De school kan het pestprotocol eenvoudig aanpassen door elementen van de aanpak van cyberpesten op te nemen. Om het pestprotocol compleet te maken kunnen scholen het uitbreiden met het protocol cyberpesten. Een hulpmiddel hierbij kan zijn de gratis te downloaden brochure Digitaal Pesten. Deze brochure helpt ouders en leraren om omgangsvormen via sociale media bespreekbaar te maken. Het bevat feiten, praktijkervaringen en de etiquette over hoe met elkaar om te gaan op internet. http://www.digivaardigdigiveilig.nl/uploads/Digitaal_Pesten.pdf
24
Vormen van cyberpesten Anonieme berichten versturen via MSN en SMS, schelden, roddelen, bedreigen, foto's van mobieltjes en webcam op internet plaatsen, privégegevens op een site plaatsen, wachtwoorden en credit stelen en misbruiken, haatprofielen aanmaken, virussen sturen, happy slapping, en het versturen van een e-mail bom. 20% van de leerlingen heeft te maken met cyberpesten. Effecten De effecten van cyberpesten kunnen erger zijn dan bij traditioneel pesten. Opnames die via de webcam worden gemaakt, worden vastgelegd door een ander. Deze opnames verdwijnen nooit meer. Over de hele wereld kan een foto op een site staan. Foto's die eenmaal op internet staan zijn soms niet meer te verwijderen. Verantwoordelijkheid van de school Soms gebeurt pesten buiten de school. Toch heeft de school er veel last van. Het ruziën en pesten gaat op school door. Schoolresultaten lijden eronder. Er ontstaat een onveilig klimaat. Kinderen kunnen minder goed leren. Pesten heeft effect op het schoolklimaat. Hoe kun je cyberpesten voorkomen? • Toepassen en actualiseren van het pestprotocol. • Leerlingen bewust maken van de gevaren op internet, de effecten van cyberpesten en de strafbare feiten. • Afspreken van internetgedrag en samen met de leerlingen regels maken. • Pesten bespreekbaar maken in de klas en leerlingen elkaar daarop laten aanspreken. Voor leerlingen: Tips tegen digitaal pesten. • Sancties van het pestprotocol consequent toepassen. • Schoolreglement aanpassen. Bijvoorbeeld: "het maken van opnames van medeleerlingen en leerkrachten zonder toestemming kan leiden tot schorsing/verwijdering/disciplinaire maatregelen" • Opleiden van medewerkers in de school (ook onderwijsondersteunend personeel) is noodzakelijk. Een studiemiddag zorgt dat medewerkers up to date met hun kennis zijn. • Ouders informeren door een ouderavond. Ouders zijn in het algemeen niet goed op de hoogte van wat hun kind op internet doet. Alleen door met de ouders samen te werken is cyberpesten aan te pakken • De Nationale Academie voor Media en Maatschappij heeft 15 tips voor veilig twitteren. Met deze tips kun je twitter leuk en veilig houden.
Hoe kun je cyberpesten aanpakken? voorbeeld 1 Een blootfoto van een leerling is op het internet geplaatst: • • • • • • • •
Luister naar de leerling. Toon begrip en veroordeel niet. Neem contact met de ouders op. Meld dit bij de contactpersoon of vertrouwenspersoon. Meld dit bij de provider met verzoek tot verwijdering van de foto. Zet jouw provider in dit emailadres:
[email protected] Adviseer de ouders aangifte bij de politie te doen. Probeer de dader te achterhalen. Voer maatregelen richting dader uit.
voorbeeld 2 Een leerling wordt steeds lastig gevallen (stalking): • •
Leer de leerling assertief te zijn: nee zeggen, contact afsluiten. De leerling niet laten ingaan op de stalker.
25
• • •
Breng de ouders op de hoogte. Adviseer de ouders en de leerling om bewijslast te verzamelen. Adviseer de ouders aangifte bij de politie te doen.
voorbeeld 3 Over een leerling wordt geroddeld via MSN: • • • • • • • •
Geef steun en luister naar de leerling. Adviseer de leerling berichten te bewaren en op te slaan. Probeer de dader te achterhalen via systeembeheerder en slachtoffer. Bespreek het met de mentor/vertrouwenspersoon. Spreek de pesters aan. Voer eventueel een klassengesprek. Neem contact met de ouders op. Probeer de dader op te sporen Soms is de identiteit van de dader te achterhalen door uit te zoeken van welke computer op school het bericht is verzonden. Je gebruikt daarvoor de zogenaamde logfiles van de school-server (centrale computer). Vanzelfsprekend heb je daar wel (technische) ondersteuning van een ICT-coördinator, systeembeheerder, en/of externe beheerder voor nodig. • Ga na wanneer het bericht verstuurd is en welke klas op dat moment gebruik maakte van de computers. De stijl van het bericht en eventuele taalfouten kunnen de dader verraden. De dader kan wellicht ook worden gevonden door in de klas te praten over wat er is gebeurd. Soms is het niet mogelijk een dader te achterhalen en zit er niets anders op dan het effect te minimaliseren. Dat kan het beste door het slachtoffer op het hart te drukken niet te reageren op haatmail of andere ongewenste berichten.
Blokkeren van afzenders Sommige programma's hebben de mogelijkheid om specifieke afzenders te blokkeren. Verwijs ouders naar onderstaande websites voor meer informatie. Op den duur loont het wellicht de moeite de leerling een nieuw mailadres te geven. Vertel je leerlingen dat ze altijd heel voorzichtig moeten zijn met het doorgeven van hun mailadres aan anderen. Cyberpesten is strafbaar Er zijn verschillende vormen van cyberpesten die strafbaar zijn. Daar kun je hier meer over lezen: Fout! De hyperlinkverwijzing is ongeldig. Leerlingen realiseren zich dat vaak niet. Ook wanneer het slachtoffer lichamelijk letsel of materiële schade is toegebracht, kan de politie worden ingeschakeld.
Informatieve websites over digitaal pesten www.dekinderconsument.nl www.iksurfveilig.nl www.internetsoa.nl www.i-respect.nl
Voorbeelden van pestprotocollen zijn te vinden op www.pestweb.nl
26
BIJLAGE 7 VIJFSPORENAANPAK Deze aanpak (Bob van der Meer) is gericht op de verschillende partijen die betrokken zijn bij pesten: de gepeste leerling, de pester, de ouders, de klasgenoten en de school/leerkracht. Er is geen wetenschappelijk onderzoek verricht naar de effectiviteit van de Vijfsporenaanpak. 1.
Steun bieden aan de leerling die gepest wordt: Naar de leerling luisteren en zijn probleem serieus nemen. Met de leerling overleggen over mogelijke oplossingen. Samen met de leerling werken aan oplossingen. Zonodig zorgen dat de leerling deskundige hulp krijgt, bijvoorbeeld een sociale vaardigheidstraining om weerbaar te worden. Zorgen voor follow-up gesprekken.
2.
Steun bieden aan de leerling die zelf pest: Met de leerling bespreken wat pesten voor een ander betekent. De leerling helpen om op een positieve manier relaties te onderhouden met anderen. De leerling helpen om zich aan regels en afspraken te houden. Zorgen dat de leerling zich veilig voelt; uitleggen wat jij als leerkracht gaat doen om het pesten te stoppen. Stel grenzen en verbind daar consequenties aan. Zorgen voor follow-up gesprekken.
3.
De ouders van het gepeste en van de pestende leerling steunen: Ouders die zich zorgen maken over pesten serieus nemen. Ouders op de hoogte houden van pestsituaties. Informatie en advies geven over pesten en de manieren waarop pesten kan worden aangepakt. In samenwerking tussen school en ouders het pestprobleem aanpakken. Zowel op school als vanuit de thuissituatie. Zonodig ouders doorverwijzen naar deskundige ondersteuning.
4.
De klasgenoten betrekken bij de oplossingen van het pestprobleem: Met de leerlingen praten over pesten en over hun eigen rol daarbij. Met de leerlingen overleggen over mogelijke oplossingen en over wat ze zelf kunnen bijdragen aan die oplossingen. Samen met de leerlingen werken aan oplossingen, waarbij ze zelf een actieve rol spelen.
5.
De algemene verantwoordelijkheid van de school De school zorgt dat de directie, de mentoren en de docenten voldoende informatie hebben over pesten in het algemeen en het aanpakken van pesten in de eigen groep en de eigen school. De school neemt stelling tegen het pesten. De school brengt huidige situatie rond pestbeleid in kaart (bijvoorbeeld via de quick scan pestbeleid). De school werkt aan een goed beleid rond pesten en veiligheid van leerlingen waar de hele school bij betrokken is.
27
BIJLAGE 8 OVERZICHT SCHOOLBREDE INTERVENTIES TEGEN PESTEN 8.1 Inleiding Interventies om pesten te voorkomen of terug te dringen kunnen gericht zijn op de school, de klas of op individuele leerlingen. Bij een combinatie van interventies op al deze drie niveaus is er sprake van een schoolbrede aanpak. Deze aanpak is vooralsnog het best onderbouwd en het meest geaccepteerd. Binnen de schoolbrede aanpak wordt pesten als een systemisch probleem gezien dat niet op te lossen valt met één enkele interventie op één enkel niveau. Farrington & Ttofi hebben in een systematische review de effectiviteit van een groot aantal antipestprogramma’s onderzocht (Farrington DP & Ttofi MM., 2009). Hierbij hebben zij ook in kaart gebracht welke programma elementen belangrijk zijn voor het effectief voorkomen of verminderen van pestgedrag. Farrington & Ttofi concluderen: ‘De belangrijkste programma- elementen die waren gecorreleerd met een afname van pesten waren: •
• • • • • • • • •
Oudertraining/bijeenkomsten voor ouders (dit bestond bijvoorbeeld uit informatieavonden, educatieve presentaties voor ouders of vergaderingen met de leerkracht, waarin ouders informatie kregen over initiatieven rondom pesten op school) Verbeterd toezicht op het schoolplein Disciplinerende methoden Classroom management (klasbeheer; het gaat hier om technieken die binnen de klas toegepast kunnen worden om pestgedrag op te sporen en aan te pakken) Training van leerkrachten Klassikale regels tegen pesten Schoolbeleid tegen pesten Schoolbrede bijeenkomsten over pesten Informatie voor ouders (folders over pesten e.d.) Coöperatief groepswerk (hierbij gaat het om de samenwerking tussen verschillende professionals (meestal tussen leerkrachten en andere professionals) in het werken met kinderen die pesten en kinderen die gepest worden)’.
Uit het onderzoek bleek verder dat programma’s meer effect hadden als zij een groter aantal van deze elementen omvatten, langer duurden, en intensiever werden uitgevoerd.
8.2 Beschrijving van schoolbrede programma’s en methodes tegen pesten
Programma
Leeftijdsgroep
Beoordeling NJI
Ondersteuning
PRIMA
Alle leerjaren BO en onderbouw VO
Waarschijnlijk effectief
Prima-Methode
28
KiVa
Alle leerjaren BO en onderbouw VO (in ontwikkeling)
Effectief (buitenland)
KiVa
Vreedzame School
Alle leerjaren BO en VO
Theoretisch goed onderbouwd
BCO
8.2.1. PRIMA Doel Het doel van de PRIMA-methode is het verminderen en voorkomen van pestgedrag op basisscholen door scholen minimaal twee jaar te begeleiden bij het structureel invoeren van een antipestbeleid. Doelgroep Primaire doelgroep van de interventie zijn leerlingen in het reguliere basisonderwijs. Secundaire doelgroep zijn de ouders van de leerlingen en intermediairen zijn de directie en de leerkrachten op de basisscholen. Aanpak De aanpak van prima is gebaseerd op de aanpak van Dan Olweus uit Noorwegen.De activiteiten vinden plaats op drie niveaus: • Op schoolniveau, onder andere door het instellen van een Kernteam Pesten, het opstellen van een antipestbeleid en een schoolbrede ouderavond. • Op groepsniveau, onder andere door het afnemen van de PRIMA-Pestmeter bij leerlingen in groep 6, 7 en 8, het opstellen en regelmatig bespreken van regels over pesten in de groep en het volgen van een lessenserie. • Op individueel niveau maatregelen om pesten te stoppen, onder andere door een werkwijze bij het signaleren, onderzoeken en behandelen van pestincidenten. Deze activiteiten worden structureel ingevoerd over een periode van twee jaar met begeleiding door een gecertificeerd PRIMA-begeleider. Effectiviteit De Erkenningscommissie Interventies - Deelcommissie jeugdgezondheidszorg, preventie en gezondheidsbevordering – heeft de PRIMA-methode als “waarschijnlijk effectief” erkend. Website: www.primamethode.nl VeiligheidNL heeft in samenwerking met Uitgeverij Zorn en de makers van de film Spijt! een lespakket ontwikkeld voor het basis- en voortgezet onderwijs waarmee het pestgedrag op scholen effectief kan worden aangepakt. Het gratis lespakket maakt deel uit van de Prima-aanpak, de enige erkende aanpak tegen pesten in Nederland. Lespakket bij de film Spijt! Verschillende onderdelen uit de Prima-aanpak worden nu aan scholen aangeboden. Het gaat om het lespakket bij de film Spijt!, waarmee pesten binnen de groep bespreekbaar wordt gemaakt en aangepakt. In het lespakket worden scènes en dialogen uit de film Spijt! gebruikt waardoor het lespakket aansluit op de belevingswereld van
29
kinderen. Naast het lespakket is er ook een digitale Pestmeter beschikbaar waarmee de school inzicht krijgt in het pestgedrag en advies over te nemen stappen. Het lespakket en de Pestmeter zijn gratis dankzij de steun van Stichting Kinderpostzegels Nederland. Spijt! De film Spijt! is een tienerfilm van Dave Schram (Shooting Star Filmcompany) en gaat over de manier waarop een klas omgaat met een klasgenoot die wordt gepest. De film is gebaseerd op de gelijknamige bestseller uit 1996 van Carry Slee waarvan meer dan 750.000 exemplaren zijn verkocht. Op 17 juni gaat de film Spijt! in première. Share facebook twitter Aan de methode is een speciale website verbonden prima.veiligheid.nl.
8.2.2 KiVa anti-pest programma ( vanaf 2014) Doel: Het doel van het KiVa anti-pestprogramma uit Finland is het verminderen en voorkomen van pestgedrag op basisscholen en de eerste jaren van het voortgezet onderwijs door de houding van omstanders te beïnvloeden. Doelgroep KiVa is vooral gericht op de omstanders van pesten als zij laten zien dat ze tegen het pesten zijn en het slachtoffer steunen, zal het pestgedrag afnemen. Het programma heeft drie verschillende ontwikkelingsgeschikte versies voor kinderen van 7-9 jaar, 10-12 jaar en 13-15 jaar. Aanpak KiVa is een preventief antipestprogramma. Scholen gaan pesten aanpakken vóór het begint. Om dat zo goed mogelijk te kunnen, volgen leerkrachten, intern begeleiders en de directie een tweedaagse training over preventie en aanpak van pesten. Onderdelen van het programma zijn ondermeer: lessen om het bewustzijn te verhogen over de invloed van de groep bij het in stand houden van pesten; het aanleren van manieren om kinderen die gepest worden te helpen en te steunen en het geleidelijk instellen van klassikale regels rondom pesten. Er wordt gebruik gemaakt van rollenspelen, korte films over pesten en speciaal ontwikkelde computergames tegen pesten. Ook wordt een speciaal team samengesteld met leerkrachten die in de gaten houden of er sprake is van pesten, en die het pesten aanpakken. Populaire, sociale klasgenoten worden bovendien ingezet om gepeste kinderen te ondersteunen. Ook is aandacht voor de zichtbaarheid van leerkrachten op het schoolplein. Ouders krijgen informatie over pesten en advies over wat te doen om het probleem te voorkomen en verminderen. Effectiviteit KiVa is een bewezen effectief standaardprogramma tegen pesten. KiVa is ontwikkeld aan de Universiteit van Turku, Finland. De belangrijkste uitkomst van KiVa is dat pesten op KiVa-scholen sterk afneemt. In vergelijking met controlescholen waren er op KiVa-scholen to 40% minder pestsituaties. Als pesten toch voorkwam, zorgde een curatieve aanpak (steungroepaanpak en/of herstelaanpak) er voor dat de pestsituaties bijna zonder uitzondering werden opgelost. KiVa zorgt er ook voor dat het schoolwelbevinden, de motivatie en de schoolprestaties van alle leerlingen verbeteren. Ook het welbevinden van de leerkracht verbetert, omdat KiVa-leerkrachten beter zijn toegerust om pesten aan te pakken, waardoor de sfeer in de klas verbetert. Website: www.kivaschool.nl
30
8.2.3. De Vreedzame school Doelgroep De methode is bedoeld voor leerlingen van alle leerjaren van het primair onderwijs. Voor het voortgezet onderwijs is er een apart programma. Doelstelling Het doel van het programma is een pedagogisch klimaat in de school te scheppen, waarbij leerlingen zich opstellen als actieve, democratische burgers. Beknopte beschrijving Het lesmateriaal van het programma De Vreedzame school omvat per leerjaar zes blokken van telkens zes lessen; in totaal 36 lessen. De thema's in de blokken zijn: onze klas; conflicten zelf oplossen; communicatie; gevoelens; mediatie; anders en toch samen. De conflicten worden constructief opgelost en de leerlingen worden verantwoordelijk gemaakt voor het klimaat in de klas en op school. De leerkracht en de leerlingen zijn gezamenlijk verantwoordelijk voor een democratische gemeenschap in de school. Daarnaast is er aandacht voor burgerschapsactiviteiten, ouderbetrokkenheid en levensbeschouwing. De lessen zijn bedoeld als hulpmiddel om de inhoud van een thema aan te bieden. De methode legt de nadruk op de toepassing van de visie van de Vreedzame school op elk moment en in elke situatie in de school, niet alleen tijdens de wekelijks les. Op deze manier biedt de methode de lessen in, binnen het functioneren van de school als democratische gemeenschap. Bij het programma is een volgsysteem ingebouwd waarmee een school kan zien in hoeverre ze de doelen van het programma daadwerkelijk haalt, zowel op groeps- als op individueel niveau. Onderdelen De methode De Vreedzame School is niet te bestellen. Het is een programma dat uit een aantal onderdelen bestaat: • Een training voor schoolteams. • Klassenbezoeken en coaching. • Een lessenserie voor alle groepen. • Een informatieavond en workshops voor ouders. • Een training en invoeren van leerling mediatoren. Ondersteuning Scholen die meedoen aan het programma krijgen gedurende twee jaar externe begeleiding bij de invoering. In de regio Noord en midden Limburg wordt de ondersteuning aangeboden door Het Begeleidingscentrum opvoeding en onderwijs (BCO) te Venlo http://www.bco-onderwijsadvies.nl Effectiviteit Momenteel wordt door Pauw een dissertatie-onderzoek uitgevoerd naar de werkzaamheid van De Vreedzame School. Dit onderzoek heeft tot doel het identificeren van factoren die de (te verwachten) resultaten van invoering van De Vreedzame School in basisscholen bevorderen en/of belemmeren. Uit een eerste analyse van de kwantitatieve gegevens (zelfevaluatievragenlijsten op 85 scholen die al 3 jaar of langer met het programma werken) blijkt een significant verschil tussen vóór en na invoering van De Vreedzame School. De gemiddelde score (mate van realisatie van de doelen van het programma) op de zelfevaluatievragenlijst ná de invoering van de Vreedzame School is significant hoger dan de gemiddelde score vóór de invoering van de Vreedzame School (Pauw, dissertatie te verschijnen in 2011). In de Databank effectieve Jeugdinterventie (Nederlands jeugdinstituut) heeft de vreedzame school de beoordeling ‘ goed onderbouwd’ gekregen (2012). Website: www.devreedzameschool.nl
31
BIJLAGE 9 OVERZICHT KLASSIKALE INTERVENTIES 9.1. Inleiding Klassikale interventies rondom pesten hebben vaak de vorm van groepsgesprekken, bijvoorbeeld over onderlinge relaties of meer specifiek over pesten. In zulke gesprekken wordt vaak geprobeerd het bewustzijn van leerlingen te verhogen, ideeën te stimuleren en/of regels te ontwikkelen om het pesten aan te pakken. Veel klassikale interventies zijn gebaseerd op sociaal cognitieve principes van gedragsverandering. Zij richten zich op het veranderen van attitudes en groepsnormen en het verhogen van het geloof in eigen kunnen. Om de gesprekken te ondersteunen worden vaak video‟s of DVD’s, rollenspellen en boeken gebruikt. Klassikale interventies zijn voornamelijk als onderdeel van de schoolbrede aanpak onderzocht (Smith et al., 2003). Vreeman et al (2007) onderscheiden in hun meta-analyse tien studies naar klassikale interventies. Op basis van deze tien studies concluderen zij dat klassikale interventies op zichzelf niet consistent bijdragen aan een afname in pestgedrag. In een aantal studies werd zelfs een toename in pestgedrag gevonden. Zes van de tien studies lieten geen significante verbeteringen in pesten zien. In drie van de vier studies waarin wel een afname in pestgedrag werd gevonden, was het resultaat niet alleen maar positief. Zo vonden Baldry en Farrington (2004) bijvoorbeeld dat door hun klassikale interventieprogramma het aantal oudere kinderen (14-16 jaar) dat gepest werd afnam, maar dat het aantal jongere kinderen (10-14 jaar) dat gepest werd juist toenam. Programma
Klas/Leeftijdsgroep
Beoordeling NJI
Ondersteuning
Rots en Water
Groep 7 en 8 BO
Goed onderbouwd
Gadaku Instituut
Goed onderbouwd
Instituut Kanjertrainingen
Deze interventie wordt beoordeeld op geschiktheid voor opname in de databank
Cycloop Concept Creatie BV Eindhoven
(Aparte versie VO) Kanjer training
Groep 1 t/m 8 (Aparte versie VO)
Meidenvenijn
Groep 7 en 8 Klas 1 , 2 en 3 VO
9.2 Beschrijving Klassikale programma’s
9.2.1 Rots en Water Doel: Algemene doelstelling van Rots en Water is jongeren te begeleiden en te sturen in hun sociaal-emotionele en mentale ontwikkeling. Een meer specifiek doel is jongens te leren omgaan met andermans en eigen macht,
32
kracht en onmacht. In die zin leren de jongens zich te verdedigen tegen verschillende vormen van geweld en tegelijkertijd oog en gevoel te krijgen voor eigen grensoverschrijdend gedrag. Doelgroep: Rots en Water was aanvankelijk bedoeld voor uitsluitend jongens, die problemen ondervinden bij hun sociaalemotionele ontwikkeling. Deze problemen uiten zich in onbeheerst en grensoverschrijdend gedrag en in het onvermogen zich tegen geweld te verdedigen. De eerste serie van acht lessen is geschikt voor jongens in de hoogste klassen van de basisschool. De overige lessen zijn bestemd voor jongens van 13 jaar en ouder. Het programma wordt zeer geschikt geacht voor allochtone jongens. Met enige aanpassingen is het programma ook geschikt gebleken voor meisjes Aanpak: De Rots en Watertraining bestaat uit veertien basislessen. De eerste acht lessen bevatten de fundamenten van het programma; deze kunnen vanaf de bovenbouw van de basisschool worden gegeven. Een "Rots en Waterles" bestaat altijd voor een groot deel uit fysieke oefening. De niet fysieke onderdelen bestaan uit kringgesprekken. Een ander belangrijk onderdeel is het huiswerk. Er wordt van tijd tot tijd een stuk van een videoband bekeken waarin thema's rondom contact maken, groepsdruk, geweld en seksueel geweld een rol spelen. Ten slotte kan de leraar ervoor kiezen de lessen af te sluiten met een werkstuk, waarin de ervaringen en de tussentijds gestelde vragen worden verwerkt. Effectiviteit Er zijn aanwijzingen voor de werkzaamheid van de interventie op basis van één veranderingsonderzoek dat positieve effecten laat zien, terwijl er geen studies zijn die het tegendeel bewijzen. Het onderzoek is een eenvoudig veranderingsonderzoek met een voor- en een nameting, uitgevoerd op enkele basisscholen. Er is geen wetenschappelijk onderzoek gedaan naar de methode rots en water. Regionaal aanbod De cursus Rots en Water wordt o .m. aangeboden door Punt Welzijn in Weert. Meer info: www.rotsenwater.nl www.puntwelzijn.nl
9.2.2 Kanjer training Doel De Kanjertraining heeft tot doel sociaal vaardig gedrag te stimuleren en sociale problemen zoals pesten, conflicten, uitsluiting en sociaal teruggetrokken gedrag te voorkomen of te verminderen en het welbevinden te vergroten bij kinderen en jongeren. Doelgroep Het programma is bedoeld voor kinderen en jongeren die in meer of mindere mate problemen hebben in de omgang met anderen, en voor hun klasgenoten. De training onderscheidt daarbij twee situaties; 1. Leerlingen van 4 tot en met 16 jaar in het regulier en speciaal basisonderwijs (groep 1 t/m 8), en klas 1 t/m 3 van alle typen voortgezet onderwijs. Omdat in deze setting niet altijd sprake is van sociale problemen, werkt de training hier tevens ontwikkelingsstimulerend voor sociaal vaardig gedrag en preventief ter voorkoming van sociale problemen. 2. Sociaal vastgelopen klassen van het regulier en speciaal basisonderwijs van groep 1 t/m 8 en voortgezet onderwijs klas 1 t/m 3. De intermediaire doelgroep zijn ouders, leerkrachten en schooldirectie Aanpak De Kanjertraining wordt om de week gegeven in gemiddeld 10 lessen van 1,5 uur (per schooljaar). De methodiek bestaat uit het oefenen van sociale vaardigheden, discussiëren over morele dilemma's en sociale cognities, rollenspelen met behulp van vier petten en vertrouwensoefeningen. De petten staan voor vier typen gedrag of
33
coping strategieën. Kinderen verwerven inzicht in hun gedrag en dat van anderen en in de keuze die ze hierin hebben. Effectiviteit Uit Nederlands onderzoek bleek dat klassen, getraind door een psycholoog, significant meer vooruit gingen dan controle klassen op zelfwaardering, emotioneel welbevinden, sociaal gedrag en relatie met de leerkracht. Tevens lieten de getrainde klassen een significant grotere afname zien in agressie en depressieve gedachten dan de controle klassen. Meer info www.kanjertraining.nl
9.2.3 Meidenvenijn is niet fijn! Doel Doel is aanpak en preventie van pestgedrag onder meisjes van 9 tot 15 jaar. De meisjes leren hun eigen kwaliteiten en vervormingen hiervan onderkennen, negatief gedrag om te zetten in positief gedrag. Zij komen tot haalbare doelen en een plan van aanpak. Doelgroep De lesmethode Meidenvenijn is niet fijn! is een interventie bedoeld voor het primair- en voortgezet onderwijs. Ook voor andere instanties die met groepen meisjes werken is de methode inzetbaar. Voor het primaire onderwijs doelen we op de groepen 6, 7 en 8, en voor het voortgezet onderwijs op de eerste 3 groepen van de onderbouw.. Aanpak De interventie bestaat uit vier lesblokken van minimaal twee uur, waarbij klassikaal aan de hand van illustraties en praatkaarten typische meidenrollen worden benoemd en meidenvenijn wordt besproken. Het pakket is gebaseerd op het Kwadrant van Ofman’, ook wel ‘Kernkwadrant’ genoemd. Het kernkwadrant bevat vier aspecten: de kernkwaliteit, de valkuil (vervorming), de allergie en de uitdaging. Verder is het gebaseerd op het 5G model. Het 5G-model wordt in veel sociale vaardigheidstrainingen gebruikt en is afkomstig uit de RationeelEmotieve Therapie (RET) van Albert Ellis. Aan de hand van dit model wordt de sterke onderlinge samenhang tussen gebeurtenis, gedachten, gevoel, gedrag en het uiteindelijke gevolg besproken. En het is gebaseerd op NLP die de gewenste ‘droomsituatie’ voorop stelt bij het bepalen van het doel. Het is een veilige lesmethode die meisjes leert inzicht te krijgen in eigen gedrag en het gedrag van anderen. Het bewust worden van het effect van hun gedrag op andere meisjes. Het leren ombuigen van negatief gedrag in positief gedrag. Het onderkennen van eigen kwaliteiten. Het doorbreken van een negatieve groepsdynamiek bij meisjes. Meisjes pesten anders dan jongens. Om het complexe meidenpesten aan te pakken richt de methode zich dan ook op de meisjes alleen. Voor de jongens zal tijdens de inzet van deze methode een alternatief programma moeten worden aangeboden. De lesmethode voorziet ook in een preventieve aanpak waarbij zowel jongens als meisjes zijn betrokken. Het is meer de kracht en de keuze van de methode om de meidengroep apart aan te pakken. Effectiviteit Deze interventie wordt beoordeeld op geschiktheid voor opname in de databank of bevindt zich in de opnameprocedure. Momenteel ‘goed beschreven’. Meer info www.meidenvenijn.nl
34
9.3 Beschrijving Individuele interventies (Noord-Limburg) 9.3.1 Inleiding Ondanks een schoolbrede aanpak, lesprogramma’s en dergelijke zullen er altijd kinderen en/of ouders zijn die meer individueel gerichte hulp en ondersteuning nodig hebben of een extra steuntje in de rug kunnen gebruiken. Vaak vindt dan verwijzing naar een reguliere (jeugd)hulpverleningsinstelling plaats. In de regio Noord- en Midden Limburg zijn diverse instellingen die deze extra ondersteuning kunnen bieden. Een aantal instellingen vormen het samenwerkingsverband ‘Veerkracht’ waarbinnen diverse interventies worden aangeboden. Deze interventies zijn primair gericht op kinderen die onder meer problemen met pesten hebben ervaren en/of op kinderen met externaliserende gedragsproblemen. Ook hulp gericht op ouders in het kader van opvoedondersteuning kunnen een rol spelen aan hulp aan leerlingen die te maken hebben met pesten. Er zijn diverse programma’s in Nederland beschikbaar die een rol kunnen spelen bij hulp aan gepesten en pesters. De meeste interventies zijn primair gericht op het bevorderen van de sociale vaardigheden van leerlingen of gericht op het bevorderen van competent ouderschap. Alhoewel het hier om hulp aan het individu gaat, kan deze hulp worden aangeboden in groepsverband.
Programma
Leeftijdsgroep
Beoordeling NJI
Ondersteuning
Plezier op School
a.s. brugklassers
Theoretisch goed onderbouwd
Vincent van Gogh
Opkomen voor jezelf (g)een kunst
9 - 12 jaar
Nog niet ingediend
Synthese
12 – 15 jaar
Vorkmeer
15 – 23 jaar
Wel.kom AMW Midden Limburg
Rots en Water
Niet ingediend
Punt Welzijn
9.3.2. Plezier op School Doel De zomercursus "Plezier op school" heeft tot doel de sociale competentie van aanstaande brugklassers te vergroten zodat zij een goede start kunnen maken in het voortgezet onderwijs en het risico op herhaling van pesterijen en sociale omgangsproblemen verkleind wordt. Doelgroep De cursus is bedoeld voor aanstaande brugklassers die op de basisschool gepest werden of andere problemen hadden in de omgang met anderen zoals angstig of onhandig in contact, weinig vrienden of onvoldoende weerbaarheid. Aanpak De zomercursus "Plezier op school" is een tweedaagse geprotocolleerde preventieve interventie die in de laatste week van de zomervakantie wordt aangeboden. De cursus kent een cognitief - gedragstherapeutische basis en is aangevuld met ontspanningsoefeningen, elementen uit de Rationeel Emotieve Therapie (RET) en psychoeducatie.
35
De totale interventie bestaat uit een kennismakingsgesprek met ouder(s)/verzorger(s) en kind, een psychoeducatieve ouderbijeenkomst, de tweedaagse zomercursus, een evaluatief eindgesprek met de ouders en een terugkombijeenkomst voor de deelnemers na 6 weken. Gedurende de zomercursus helpen de trainers de kinderen in groepsverband volgens een gestructureerd programma inzicht te verwerven in de invloed van denken op gevoel en gedrag, negatieve (niet-helpende) gedachten om te buigen in helpende gedachten, om te gaan met spanning en zich sociaal vaardiger te gedragen, vooral in de eerste dagen in het voortgezet onderwijs. Hierbij wordt gebruik gemaakt van diverse methodieken zoals psycho-educatie, zelfinstructie, groepsgesprek, ontspanningsoefeningen, 'modelling', rollenspel en feedback .De ouder(s)/verzorger(s) van het kind krijgen in een ouderbijeenkomst informatie over de cursus en over de mogelijkheden die zij kunnen aanwenden om hun kind te steunen bij de overgang naar het voortgezet onderwijs. Effectiviteit Uit diverse Nederlandse veranderingsonderzoeken blijkt dat kinderen die deelgenomen hebben aan de zomercursus "Plezier op school" minder sociale problemen hebben, minder sociaal angstig zijn en minder gepest worden. Kinderen bleken meer vriendschappen te hebben en over betere sociale vaardigheden te beschikken. Ook anderhalf jaar na deelname aan de cursus bleken kinderen minder vaak gepest te worden en was de sociale angst nog verder afgenomen. De cursus lijkt geschikt te zijn voor een brede doelgroep. Door het ontbreken van een controlegroep of een slecht vergelijkbare (dat wil zeggen relatief 'probleemvrije') controlegroep, is het op dit moment niet mogelijk een definitieve uitspraak over de effectiviteit van de zomercursus te doen.In 2008 is dankzij subsidie van ZonMW door de Universiteit Utrecht i.s.m. GGZNML, Trimbos Instituut, NIGZ en Indigo een landelijk RCT-onderzoek naar de interventie gestart, waarbij, naast effectiviteit, ook modererende en mediërende factoren onderzocht zullen worden. Dit onderzoek zal naar verwachting in 2013 afgerond worden. Regionaal aanbod De cursus Plezier op School wordt in Noord- en Midden Limburg aangeboden in een samenwerkingsverband tussen GGD Limburg-Noord, Vincent van Gogh, RiaggZuid in de plaatsen Venlo, Venray, Gennep, Roermond en Weert Meer info www.plezieropschool.nl
9.3.3. Opkomen voor jezelf (g)een kunst Doel: Het doel van de training is het adequater laten functioneren van jongeren tussen de 9 en 19 jaar in sociale situaties. Doelgroep: De cursus is bedoeld voor kinderen en jongeren (9-19 jaar) die gepest worden of andere problemen hebben in de omgang met anderen, zoals angstig of onhandig in contact, weinig vrienden of onvoldoende weerbaarheid. Aanpak De cursus ‘Opkomen voor jezelf (g)een kunst’ is een 8 wekelijkse cursus (1,5 uur) gebaseerd op cognitiefgedragstherapeutische principes. Middels oefeningen, spelvormen en groepsgesprekken leren de deelnemers in de training negatieve gedachten en verwachtingen om te zetten in positieve. Ook wordt veel aandacht besteed aan ontspanningstechnieken en vaardigheden in de omgang met anderen. De cursus wordt voor 3 leeftijdsgroepen aangeboden in de leeftijd van 9 - ± 19 jaar met sociale problemen. ( 912, 12-16 en 16-19 jaar). De trainingen worden i.s.m. diverse partners in de gezondheids- en welzijnssector de regio Noord en Midden Limburg aangeboden. Effectiviteit Er zijn 2 masterstudies verricht naar de effectiviteit van ‘Opkomen voor jezelf (g)een kunst’.
36
Uit de resultaten blijkt dat alle problemen significant zijn afgenomen. De competentiebeleving op het gebied van sociale acceptatie is gestegen en deelnemers hebben een hoger gevoel van eigenwaarde. Op alle variabelen waarop deelnemers vooruit zijn gegaan zijn de effect sizes groot. Er is nog geen RCT onderzoek gedaan. Meer info: Regio Venray: Synthese (www.synthese.nl ) Regio Venlo: Wel.kom (www.welkom.nu ) Regio Panningen/Helden: Vorkmeer (www.vorkmeer.nl ) Regio Weert Punt Welzijn (www.puntwelzijn.nl) Regio Weert/Roermond Algemeen Maatschappelijk Werk Midden Limburg (www.amwml.nl)
9.4. Beschrijving interventies gericht op ouders Hulp aan ouders vindt doorgaans plaats d.m.v. individuele ondersteuning ‘op maat’ door (school)maatschappelijk werk, jeugdhulpverlening, jeugdzorg en/of GGZ. Informeer hiervoor bij de plaatselijke CJG, de huisarts en/of Bureau Jeugdzorg. Voor dit document beperken we ons tot het beschrijven van de interventie die in Noord en Midden Limburg door diverse partners in de keten wordt uitgevoerd en hulp kan bieden aan ouders van kinderen die pesten en/of gepest worden.
Programma
Beoordeling NJI
Ondersteuning
TripleP
Goed onderbouwd
NJI
9.4.1 Triple P Doel Het algemene doel van Triple P is de preventie van (ernstige) emotionele- en gedragsproblemen bij kinderen door het bevorderen van competent ouderschap en zelfvertrouwen van ouders. Triple P beoogt: • Competenter opvoedingsgedrag bij het omgaan met gedrags- en faseproblemen • Minder gebruik van dwingende en negatieve disciplinevormen • Betere communicatie over opvoedingskwesties tussen ouders onderling en tussen ouders en kind • Minder opvoedingsstress. Doelgroep Triple P is bedoeld voor ouders met kinderen in de leeftijd van 0-16 jaar. Aanpak Triple P is de Nederlandse variant van het Australische Positive Parenting Program. De interventie onderscheidt vijf niveaus van ondersteuning die zijn afgestemd op de verschillende behoeften van gezinnen. Samen bieden zij een samenhangend systeem van interventies dat ouders voorziet van de gewenste informatie en steun bij de opvoeding. De vijf niveaus van ondersteuning zijn: 1. Voorlichting en informatie via de media en andere informatiebronnen 2. Korte individuele voorlichtingsgesprekken over de ontwikkeling en het gedrag van kinderen. 3. Gericht advies bij specifieke zorgen over het gedrag en/of de ontwikkeling van het kind. 4. Training in opvoedingsvaardigheden bij ernstige gedragsproblemen van het kind. 5. Gezinsinterventie bij ernstige gedragsproblemen gecombineerd met overige gezinsproblemen.
37
TripleP is een methode waarin ouders een positieve opvoedstijl aanleren. Doel is om hiermee gedragsproblemen bij de kinderen te verminderen en kinderen effectiever te ondersteunen. Triple P leert ouders: • Een positieve opvoedstijl • Beter omgaan met moeilijk gedrag van kinderen • Betere communicatie tussen ouder en kind in alledaagse situaties Het programma is toepasbaar in de hele keten van opvoedingsondersteuning, van kinderopvang, Centra voor Jeugd en Gezin, opvoedbureaus tot jeugdzorg. Triple P wordt in de regio Noord en midden Limburg aangeboden door: CJG’s, Rubicon, Mutsaersstichting, GGD Limburg Noord, RiaggZuid, Vincent van Gogh, Synthese. Meer info www.positiefopvoeden.nl
38
BIJLAGE 10 METINGEN OM SOCIALE RELATIES IN BEELD TE BRENGEN (SOCIOGRAMMEN) 10.1 Inleiding Het sociogram is een middel om inzicht in de relatiepatronen van leerlingen te verkrijgen en is één van de meest krachtige meetinstrumenten om inzicht in een groep te krijgen. Door aan alle leerlingen in een klas vragen te stellen met welke klasgenoten ze positieve (bijvoorbeeld vriendschap of elkaar helpen) en negatieve relaties (bijvoorbeeld pesten, niet leuk vinden) hebben, wordt in beeld gebracht welke groepjes er zijn, wie elkaar mogen of juist niet, en wie sociaal kwetsbare leerlingen zijn. De ontwikkelingen in groep kunnen worden gevolgd door met regelmaat een sociogram af te nemen en uitslagen te vergelijken. Met de gegevens die het sociogram oplevert wordt het gemakkelijker de groepsstructuur te beïnvloeden. Intrinsieke waarden en normen van de leerkracht worden door het instrument vrijwel uitgeschakeld, er wordt uitgegaan van feitelijke antwoorden van de leerlingen zelf. Naast de groepsdynamiek levert het instrument ook directe informatie op over hoe een leerling binnen een groep staat. Binnen basisscholen werd het instrument aanvankelijk gebruikt om pesten of het zondebokfenomeen in kaart te brengen, tegenwoordig veel meer om inzicht te krijgen in de groepsdynamiek gemeten over een langere tijd en om subgroepjes in beeld te krijgen. De gegevens voor het sociogram worden op één moment verzameld. Daarom is het belangrijk om de uitkomsten van een sociogram als achtergrondinformatie te beschouwen. Een goede analyse van een klas is de optelsom van informatie uit meerdere bronnen. Een sociogram wordt meestal gebruikt bij oudere leerlingen van de basisschool omdat het invullen van een vragenlijst voor jonge kinderen lastig is. Toch is ook bij jongere kinderen de behoefte de groepsdynamiek in kaart te brengen en blijvend te volgen. Daarom zijn inmiddels diverse websites waarop sociogrammen kunnen worden gemaakt. Gekleurde kolommen geven aan waar er iets moet worden ingevuld. Er zijn diverse sociogrammen in omloop, we geven enkele goede en veel gebruikte sociogrammen.
Programma
Leeftijd
www.Sometics.nl
alle leeftijden
www.sociaalnetwerkadvies.nl
Groep 4 t/m 8 BO en ook VO
39
BIJLAGE 11 Interne contactpersoon en externe vertrouwenspersoon Scholen hebben de wettelijke plicht een veiligheidsplan te maken. Hierin staat welke stappen ze ondernemen om agressie en geweld tegen te gaan. Het aanstellen van een interne contactpersoon en een externe vertrouwenspersoon kan een onderdeel van het plan zijn. Het blijkt dat het hebben van een vertrouwens- of contactpersoon een belangrijke bijdrage kan leveren in de effectieve aanpak van pesten op school. Indien er met de kinderen problemen zijn die duidelijk met de school te maken hebben dan is het natuurlijk het beste wanneer dat ook op school met de leerkracht of met de directie besproken kan worden. Op het moment dat er iets ernstigs aan de hand is of als ouders, kinderen en leerkrachten er ook met de directie niet uit komen, kunnen zij contact opnemen met de interne contactpersoon. De contactpersoon op school is het eerste aanspreekpunt bij meldingen en klachten over ongewenste omgangsvormen (seksuele intimidatie, pesten, discriminatie, agressie en geweld). De contactpersoon wijst de weg (evt. naar de externe vertrouwenspersoon) en kan adviseren. Iedere school dient een klachtenregeling te hebben. Klachten kunnen gaan bijvoorbeeld over de begeleiding van leerlingen, toepassing van strafmaatregelen, beoordeling van leerlingen, de inrichting van de schoolorganisatie, seksuele intimidatie, agressie, geweld en discriminatie Hierin is o.a. geregeld: - De werkwijze van de Klachtencommissie - De taak van de vertrouwenspersoon van het bestuur - De taak van de contactpersoon school. Ondanks dat het gewenst is dat scholen een contactpersoon en vertrouwenspersoon hebben, is het door gebrekkige communicatie voor ouders, leerlingen en soms zelfs teamleden niet altijd duidelijk wie de contactpersoon en vertrouwenspersoon is en voor welke vragen men bij hem/haar terecht kan. Check of de school een contactpersoon en vertrouwenspersoon heeft en hoe dat gecommuniceerd wordt. www.schoolenveiligheid.nl
40
Bijlage 12 Teamtraining Pesten Pesten is een van de moeilijk(st)e problemen die zich op scholen voordoen. Kennis over pesten, de relatie tussen pesten en sociaal klimaat en vaardigheden, hoe hierin preventief en curatief adequaat te handelen zijn van belang voor iedere leerkracht en iedere school. Doel: De teamtraining wordt aan het hele schoolteam aangeboden. De training biedt de leerkrachten inzicht in de complexiteit van pesten en de rol die het sociaal klimaat van een school daarbij speelt. Verder wordt in de training aan de hand van een QuickScan die vooraf wordt afgenomen, middels oefeningen en discussie door de deelnemers bepaald op welke punten de aanpak van pesten en het bevorderen van een goed sociaal klimaat in de eigen school kan worden verbeterd. Werkwijze: De teamtraining bestaat uit een theoretisch gedeelte afgewisseld met discussie en interactieve werkvormen. De teamtraining wordt afgesloten met een ‘opbrengst’ waarin winst- en verbeterpunten zijn bepaald in de aanpak van pesten op de eigen school.
Praktische invulling De teamtraining wordt verzorgd door de preventieafdeling van Vincent van Gogh dan wel vanuit Adese, onderdeel van Vincent van Gogh voor geestelijke gezondheid. Duur: ca. 3,5 uur Locatie: school Meer info:
[email protected]
41
Bijlage 13 Ouderavond pesten Ouderbetrokkenheid in het onderwijs bestaat al zolang er scholen zijn, en is geen nieuw fenomeen. Leerlingen brengen de meeste tijd thuis en daarnaast op school door, wat maakt dat opvoeden en onderwijzen niet los van elkaar staan. Het wordt dan ook van groot belang geacht dat opvoeders en onderwijsprofessionals samenwerken. Het uitgangspunt is dat een gelijkwaardige samenwerking tussen ouders en school, de kans vergroot dat leerlingen zich beter ontwikkelen en ontplooien. Ouderavonden over diverse thema’s kunnen hier een bijdrage aan leveren. Doel: De ouderavond geeft ouders inzicht in de complexiteit van pesten en middels discussie geven ouders aan hoe de aanpak van pesten op school en het bevorderen van een goed sociaal klimaat kan worden verbeterd en welke rol ouders daarbij kunnen vervullen. Werkwijze: De ouderavond bestaat uit een theoretisch gedeelte afgewisseld met discussie en interactieve werkvormen. Tijdens de ouderavond komt het volgende aan de orde: informatie over pesten, het voorkomen, de oorzaken en de gevolgen. Ouders krijgen en delen tips over hoe om te gaan met pesten. Na een inleiding gaan de ouders met elkaar in discussie over (een selectie van) de volgende vragen: • • •
Wat vinden zij dat goed gaat in de aanpak van pesten op school Wat zijn verbeterpunten Welke bijdrage kunnen ouders leveren in de aanpak van pesten (t.a.v. hun kind, t.a.v. de school)
Praktische invulling De ouderavond wordt verzorgd door de preventieafdeling van Vincent van Gogh voor geestelijke gezondheid. Duur: ca. 2 uur Locatie: school Meer info:
[email protected]
42
