Handreiking homo-emancipatie
Gezondheid Hoe gaat het met de gezondheid van homo’s en lesbo’s in Nederland? In 2010 concludeerde het SCP dat homoseksualiteit steeds gewoner is, maar nog altijd niet gewoon. Lesbische vrouwen, homomannen en biseksuelen krijgen vaak te maken met onbegrip, discriminatie, afkeer, uitsluiting, verbaal en fysiek geweld. Dat zorgt voor verschillende gezondheidsklachten.
Onderzoeken uit binnen- en buitenland wijzen grotendeels in dezelfde richting: lesbische vrouwen, homomannen en biseksuelen (holebi’s of LHB’s) lopen meer risico op psychische problemen en een
Hoe gezond zijn lesbische vrouwen,
van obsessief-compulsieve stoornissen
homomannen en biseksuelen in
en agorafobie (ook wel: pleinvrees). Les-
Nederland? Welke specifieke gezond-
bische vrouwen scoren relatief hoger op
heidsrisico’s lopen zij, ten opzichte
algemene stemmingsstoornissen en lang-
van heteroseksuele Nederlanders? In
durige depressie dan heterovrouwen, als
deze Handreiking homo-emancipatie is
je kijkt naar een heel leven. Dat blijkt uit
de (wetenschappelijke) kennis verza-
verschillende internationale onderzoeken
meld over de gezondheidssituatie van
en het Nederlandse NEMESIS-onderzoek
lesbische vrouwen, homomannen en biseksuelen. Als er te weinig Nederlands onderzoek voorhanden was, komt
In deze handreiking vindt u ant-
deze kennis uit internationale studies.
woord op de volgende vragen:
Over de gezondheid van transgenders
Met welke specifieke gezondheids-
is op dit moment helaas onvoldoende
risico’s krijgen LHB’s te maken?
bekend. • Waardoor ontstaan verschillen
slechtere gezondheid dan hetero’s. Dat heeft alles te maken met discriminatie en de stress die dat oplevert.
in gezondheid tussen LHB’s en
Geestelijke gezondheid
homo’s en gezondheid
• Wat zou er verder onderzocht moeten worden wat betreft de
Depressie en angst
gezondheidsrisico’s van LHB’s?
Homoseksuele mannen scoren significant
• Welke gebieden verdienen in
hoger op stemmings- en angststoornissen
de Nederlandse situatie meer
dan heteromannen. Ze hebben meer kans
aandacht?
op langdurige depressie en vaker last
* * *
hetero’s?
naar welbevinden. Oudere lesbische vrou-
onder homomannen: in Nederland zelfs
als heterovrouwen een suïcidepoging
wen hebben bovendien vaker last van
tot twaalf maal vaker dan onder hetero-
(De Graaf e.a. 2006).
depressieve verschijnselen dan jongere:
mannen (De Graaf e.a., 2006).
Het Same Feelings-onderzoek beschrijft
10 tot 15 procent van de 65-plussers
Jongens en mannen die seks hebben
uitgebreid hoe spanningen door slechte
tegen 6 procent van de 18- tot 65-jarigen
met mannen en ervaring hebben met
zelfacceptatie, geïnternaliseerde homo-
(Schuyf, 2001; Sandfort e.a., 2001).
gedwongen seks, scoren bovendien
negativiteit en depressies kunnen leiden
hoger op depressie en zelfmoordgedach-
tot zodanige emotionele ontreddering
Het SCP, Maastricht University en de
ten dan jongens en mannen die deze
dat LHB-jongeren en jongvolwassenen
Vrije Universiteit ondervroegen in 2009
ervaring niet hebben, zo concludeerden
uit het leven stappen (Van Bergen & Van
gezamenlijk ruim 1600 LHB-jongeren
onderzoekers.
Lisdonk, 2010).
in Nederland. In hun onderzoek, Same
Van de jongeren van 16 tot 25 jaar had
Feelings genaamd, bekeken de onder-
Meer buitenlandse bevindingen over
50 procent wel eens suïcidegedachten.
zoekers de invloed van verschillende
suïcidaal gedrag:
Vergeleken met heterojongeren is dit
factoren op zelfacceptatie. Daaruit
• Van Amerikaanse meiden met same-
veel: uit een beschouwing van 124
bleek dat negatieve reacties op homo-
sex seksuele ervaring deed ruim de
internationale studies blijkt dat gemid-
seksualiteit en een laag zelfbeeld bij
helft een zelfmoordpoging:
deld 30 procent van de heterojongeren
de jongeren zorgden voor verminderde
52,4 procent tegen 24,8 procent van
zelfmoord overweegt. Een algemene
zelfacceptatie. Biseksuele jongeren heb-
de heteromeiden. Bij jongens gold dat
Nederlandse studie onder 18- tot 25-
ben bovendien een lager zelfbeeld dan
29 procent een suïcidepoging deed
jarigen vond 11 procent die wel eens aan
homo- en lesbische jongeren. Jongeren
tegenover 12,6 procent van de hete-
zelfmoord dacht. Ook daadwerkelijke
met grotere genderconformiteit hebben
rojongens. In totaal deed 37,4 procent
pogingen van LHB-jongeren zijn hoger
meer moeite met het accepteren van
van de Amerikaanse LHB-jongeren een
dan gemiddeld. Van de jongens deed
hun homoseksualiteit. Genderconfor-
zelfmoordpoging.
9 procent een zelfmoordpoging, van de
miteit betekent dat zij voldoen aan
• In Oostenrijks onderzoek vond men
meisjes 16 procent, zo blijkt uit het SCP-
standaardbeelden over ‘mannelijkheid’
een significant verband tussen gender-
onderzoek Same Feelings, dat beschreven
en ‘vrouwelijkheid’. (Van Bergen & Van
non-conformiteit – het niet voldoen
staat in het onderzoeksrapport Steeds
Lisdonk, 2010)
aan standaard seksepatronen en
gewoner, nooit gewoon (2010).
uiterlijkheden – en suïcidaliteit Suïcidaal gedrag
onder LHB’s.
Zelfbeschadiging
Suïcide is vaker en uitgebreider onder-
Gevoelens van stress, minderwaardig-
zocht dan andere aspecten van gees-
Nederlands onderzoek naar suïcidaal
heid en wanhoop kunnen zo hoog
telijke gezondheid en de verschillen
gedrag
oplopen dat mensen zichzelf gaan
tussen hetero’s en LHB’s zijn ook groter.
Ook in Nederland is suïcidaliteit onder
snijden of op andere manieren bescha-
Lesbische vrouwen, homoseksuelen en
lesbische vrouwen, homomannen en
digen. Woede en schaamte zijn belang-
biseksuelen denken vaker aan zelfmoord
biseksuelen onderzocht. Homomannen
rijke emoties bij zelfbeschadiging. In
dan heteroseksuelen.
denken vijfmaal vaker aan zelfmoord,
Engeland vond men onder jongeren
Daadwerkelijke suïcidepogingen komen
lesbische vrouwen tweemaal zo vaak
een verband tussen seksuele identiteit
twee keer zo vaak voor, zo blijkt uit
dan hun heteroseksegenoten. Lesbische
en zelfbeschadiging. Daarbij speelde
een meta-analyse van 25 studies uit
vrouwen doen anderhalf maal zo vaak
homofobie een rol: homofobie heeft
de Verenigde Staten. Uit Amerikaans onderzoek blijkt het nadenken over zelfmoord in Nederland – in vaktermen suïcide ideatie genoemd – lager dan in
“Ik denk dat die onzichtbaarheid, de heersende norm ‘je bent hetero
de Verenigde Staten. Tegelijkertijd blijkt
totdat het tegendeel bewezen is’, ziekmakend kan zijn. En zo word je
het verschil tussen homomannen en
kwetsbaarder.”
heteromannen in Nederland het grootst
Corrie Arts, stafmedewerker Altrecht (GGZ)
(Lewis, 2009). Daadwerkelijke pogingen tot suïcide komen ook veel vaker voor
homo’s en gezondheid
***
immers als gevolg dat LHB-jongeren
Belangrijk onderzoek: geestelijke gezondheid
moeten opboksen tegen beelden over zichzelf als abnormaal, vies en weerzin-
• Bergen D. van, Lisdonk J. van (2010). Psychisch welbevinden en zelfacceptatie
wekkend (McDermott, e.a. 2008, King
van homojongeren. In: Keuzenkamp S. (red.) Steeds gewoner, nooit gewoon.
e.a. 2003). Net als bij depressie, angsten
Acceptatie van homoseksualiteit in Nederland (p. 174). Den Haag: Sociaal en
en suïcide, speelt de reactie van de omgeving dus een belangrijke rol bij zelfbeschadiging van LHB-jongeren.
Cultureel Planbureau. • Fokkema, T., Kuyper, L., (2009). The relation between social embeddedness and loneliness among older lesbian, gay, and bisexual adults in the Netherlands. In: Archives of Sexual Behavior, 38 (2), pp. 264-275.
Ouder worden
• Graaf, R. de, Sandfort, T.G.M., Have, M. ten (2006). Suicidality and sexual
Oudere lesbische vrouwen, homoman-
orientation: differences between men and women in a general population-
nen en biseksuelen blijven onderbe-
based sample from the Netherlands. In: Archives of Sexual Behavior 35 (3),
licht in Nederlands onderzoek onder
pp. 253-262.
ouderen. We weten niet of LHB-ouderen dezelfde risico’s lopen als heteroouderen. Uit diverse onderzoeken blijkt wel dat de manier waarop de omgeving
• King, M., McKeown, E., Warner, J., Ramsay, A., Johnson, K., Cort, C., e.a. (2003). Mental health and quality of life of gay men and lesbians in England and Wales. In: The British Journal of Psychiatry, 183, pp. 552-558. • Lewis, N.M. (2009). Mental health in sexual minorities: Recent indicators,
aankijkt tegen homoseksualiteit van
trends, and their relationships to place in North America and Europe. In:
invloed is: bijvoorbeeld op de manier
Health Place, 15 (4), pp. 1029-1045.
waarop ouderen hulp zoeken en zorg inschakelen. Daarbij komt dat zij sceptisch zijn over de gezondheidszorg die hen jarenlang heeft gediscrimineerd
• McDermott, E., Roen, K., Scourfield, J. (2008). Avoiding shame: young LGBT people, homophobia and self-destructive behaviours. In: Culture, Health and Sexuality, 10 (8), pp. 815-829. • Sandfort, T.G., Graaf, R. de, Bijl, R.V., Schnabel, P. (2001). Same-sex sexual
en gepathologiseerd. Het gevaar is dan
behavior and psychiatric disorders: findings from the Netherlands Mental
ook dat deze groep niet voldoende
Health Survey and Incidence Study (NEMESIS). In: Archives of General
zorg krijgt omdat ze niet of te laat hulp zoeken bij problemen (Fokkema
Psychiatry, 58 (1), pp. 85-91. • Schuyf, J. (2001). Lesbisch en ouder worden. In: Bruin K. de & Balkema, M.
& Kuyper, 2009).
(red.) Liever Vrouwen. Theorie en praktijk van de lesbisch-specifieke hulpver-
Een bijkomend probleem is dat LHB-
lening (p. 187). Amsterdam: Schorer.
ouderen vaak minder sociale contacten en meer last van eenzaamheid hebben dan hetero-ouderen. Ouderen die negatieve reacties verwachten van hulpver-
Fysieke gezondheid
leners voelen zich ook eenzamer. Een
* * *
onderzoek van Maastricht University blijkt dat jongens in hun coming-outfase vaak onveilig anaal seksueel contact
sociaal roze netwerk beschermt hier
Seksuele risico’s
hebben. Ook naar condoomgebruik is
(deels) tegen.
Mannen die seks hebben met mannen
veelvuldig onderzoek gedaan. Rosario
(MSM) lopen via onbeschermde anale
e.a. wijzen op een directe relatie tussen
Leven met een beperking
seks groot risico om besmet te raken met
homonegativiteit, middelengebruik en
Studies over seksualiteit en leven met
hiv. In Nederland en andere westerse
minder goede voornemens voor safe sex
een beperking bestaan nauwelijks. Bijna
landen vormen zij de grootste groep
enerzijds, en onbeschermde anale seks
als vanzelfsprekend worden mensen
hiv-positieven. In Nederland vergaren
anderzijds. Een minderwaardig zelf-
met een beperking uitgesloten van
Schorer Monitor en de Amsterdamse
beeld, meer angstsymptomen en
onderzoeken naar bijvoorbeeld seksuele
Cohort Studies jaarlijks veel kennis hier-
seksueel misbruik in de kindertijd heb-
identiteitsontwikkeling, zo concludeert
over. Het RIVM rapporteert in 2010 dat
ben bovendien een relatie met onbe-
Schulz in een literatuuroverzicht uit
mannen die gediagnosticeerd worden
schermde anale seks, meerdere sekspart-
2009. Over de Nederlandse situatie
met hiv vaak ook andere soa hebben
ners en middelengebruik, zo blijkt uit
weten we niets.
zoals chlamydia en gonorroe.
hun onderzoek (Rosario e.a. 2006).
Uit Schorer Monitor en het Outcomes-
Uit het Nederlandse onderzoek Seks
homo’s en gezondheid
seksueel misbruik of kindermishandeling in de kindertijd. Dat geldt ook voor “Ik zie dat homo’s, lesbo’s en bi’s meer komen met somatische klachten zoals
heterovrouwen (Hughes e.a. 2007).
moeheid, fibromyalgie-achtige klachten, meer slaapproblemen. Ik constateer dat ze meer moeite hebben met zich te handhaven in de levensverwachting
Nederlands onderzoek naar alcohol
en de activiteiten die ze behoren te doen. Het leven is iets meer een gevecht,
Langeland deed in Nederland literatuur-
ook vanwege genoemde klachten. Dit zijn tendensen die me opvallen in de
onderzoek en vond dat er onder lesbi-
praktijk. Wat mij ook opvalt is dat mensen er niet heel makkelijk mee komen,
sche vrouwen minder geheelonthouders
zeker jongeren niet.”
te vinden zijn en meer zware drinkers. Bert-Jan de Boer, huisarts
Aan alcohol gerelateerde problemen die lesbische vrouwen vaker noemen zijn: • rijden onder invloed; • zelfmoordgedachten na het drinken;
onder je 25 blijkt dat onder homojon-
kopieergedrag kan bijdragen aan eerder
gens van 19 jaar en ouder 26 procent
en meer roken. Om erbij te horen,
wel eens tot seksuele handelingen is
contact te leggen en herkend te worden
gedwongen. In vergelijking met hetero-
door andere LHB’s roken bezoekers
jongens is dit vaker voor hun twaalfde
van lesbische en homokroegen meer.
Jongere lesbische vrouwen zijn vaker
levensjaar gebeurd (Van Wezenbeek,
Daarnaast blijkt het jong opdoen van
te categoriseren als zware drinker dan
2006). Ook uit recenter onderzoek naar
seksuele ervaringen samen te hangen
jonge heterovrouwen. Zij ontwikkelen
ervaringen van seksueel grensover-
met (veel) roken.
op jonge leeftijd een verslaving en
e
schrijdend gedrag, komt naar voren dat
• tijdens het drinken iemand seksueel lastig vallen; • niet geplande seks na drinken.
houden in hun latere leven vast aan dat
homomannen (en lesbische vrouwen)
Alcohol
drinkpatroon. Langeland verwijst naar
een risicogroep vormen (Kuyper e.a.
Internationale onderzoeken wijzen op
het Nederlandse NEMESIS-onderzoek
2009). Gecombineerd met de resultaten
de grote mate waarin lesbische vrouwen
uit 1996 (zie Sandfort e.a., 2001) dat
van Rosario e.a. betekent dat, dat zij
en biseksuelen (v/m) alcohol consu-
aantoont dat lesbische vrouwen in
een grotere kans lopen om later onbe-
meren. Ook is gebleken dat jongeren
vergelijking met een heteroseksuele
schermde anale seks te hebben en dus
die zichzelf niet als lesbisch of homo
referentiegroep 3,5 keer zo veel kans
een groter risico op een hiv-infectie.
identificeren maar wel seks hebben met
lopen op alcoholafhankelijkheid en
seksegenoten, meer drinken dan hun
2 keer zo veel kans op alcoholmisbruik.
Tabak
heteroleeftijdgenoten.
Studies waarin bi- en homomannen
Uit Noord-Amerikaanse studies blijkt dat
Een onderzoek onder Amerikaanse
vaker alcoholgerelateerde problemen
vooral lesbische vrouwen en biseksuele
adolescenten bracht een positief ver-
rapporteren dan heteromannen zijn
mannen en vrouwen meer roken dan
band tussen alcoholgebruik en negatieve
er minder. Een bijzonder risico is het
gemiddeld. In de VS krijgen LHB’s via
reacties op coming-out aan het licht.
gebruik van alcohol in combinatie met
‘roze’ media meer tabaksadvertenties
Ook uit Amerikaans literatuuronderzoek
drugs, vooral als het gaat om risicovol
onder ogen dan in Nederland, waar
blijkt dat lesbische vrouwen en homo-
seksueel gedrag (Langeland, 2003).
reclame voor tabak sinds juli 2005 verbo-
mannen meer alcohol drinken en proble-
den is. Met name lesbische vrouwen blij-
men hebben die hiermee samenhangen.
Drugs
ken gevoelig voor tabaksreclame (Diley
Dit geldt voor vrouwen sterker dan voor
Amerikaanse LHB-jongeren scoren hoger
e.a. 2008). Uit onderzoek in vier grote
mannen. Seksuele oriëntatie als zodanig
op middelengebruik dan hun hetero-
Amerikaanse steden blijkt dat LHB’s zich
veroorzaakt geen alcoholproblemen, het
leeftijdgenoten. Biseksuele jongeren
gewaardeerd voelen door de speciale
is andersom: door het stigma op homo-
en jongeren die (ook) seks hebben met
aandacht van de tabaksindustrie. Het
seksualiteit en sociale uitsluiting gaan
seksegenoten lopen consequent meer
verbod in Nederland is wellicht te kort
mensen (veel) drinken (Hughes, 2005).
risico op middelengebruik. Zij gebruiken
geleden om al effect te sorteren, mocht
Jonge, witte, laagopgeleide lesbische
vaker en meer alcohol, tabak en drugs
dat er zijn.
vrouwen zijn extra kwetsbaar voor alco-
dan leeftijdgenoten die uitsluitend hete-
Ook acculturatie in de homoscene via
holproblemen als zij slachtoffer zijn van
roseks hebben. Ook blijkt uit onderzoek
homo’s en gezondheid
***
dat jongeren die seks hebben met men-
Ierse rapport van GLEN wijst daarnaast
worden. Omdat LHB’s meer risico lopen
sen van beide seksen, meer marihuana
op negatieve seksuele ervaringen en
op middelengebruik, lopen ze ook meer
en cocaïne gebruiken (Coker e.a., 2010).
aanranding na drugsgebruik (2009). Ook
risico op deze negatieve gevolgen.
Tussen seksueel misbruik in de kinder-
andere gevolgen van drugsgebruik wor-
tijd en drugsgebruik op latere leeftijd
den genoemd, zoals negatieve fysieke
Eetstoornissen en lichaamsbeeld
bestaat een sterke samenhang. Het
reacties, riskant gedrag en aangevallen
LHB-jongeren hebben vaker last van eetstoornissen en een verstoord
Belangrijk onderzoek: fysieke gezondheid
lichaamsbeeld. Lesbische en biseksuele vrouwen en meisjes streven minder
• Amsterdam Cohort Studies (2009). The Amsterdam Cohort Studies on HIV infection and AIDS. A summary of the results 2001-2009. Amsterdam. • Coker, T.R., Austin, S. B., Schuster, M.A. (2010). The health and health care of
dan heterovrouwen naar het standaard schoonheidsideaal (Woertman, 2003). De keerzijde is dat lesbische vrouwen
lesbian, gay, and bisexual adolescents. In: Annual Review of Public Health, 31,
meer dan twee keer zo vaak als bi- en
pp. 457-477.
heterovrouwen last hebben van over-
• Cole, S.W., Kemeny, M. E., Taylor, S.E., Visscher, B.R. (1996). Elevated physical
gewicht en obesitas – in ieder geval in
health risk among gay men who conceal their homosexual identity. In: Health
de VS – terwijl ze net zoveel bewegen
Psychology, 15 (4), pp. 243-251.
als hetero- en bi-vrouwen. Vooral bi- en
• Davidovich, U., Wit, J. de, Stroebe, W. (2000), Assessing sexual risk behavior
homojongens zijn vaak ontevreden over
of young gay men in primary relationships: The incorporation of negotiated
hun lichaam en proberen te voldoen aan
safety and negotiated safety compliance. In: AIDS, 14(6), pp. 701-706.
het schoonheids-ideaal voor mannen.
• Dilley, J. A., Spigner, C., Boysun, M. J., Dent, C. W., Pizacani, B. A. (2008) Does
Homomannen scoren lager op ‘ideaal
tobacco industry marketing excessively impact lesbian, gay and bisexual com-
lichaamsbeeld’ en zelfacceptatie dan
munities? In: Tobacco Control, 17 (6), pp. 385-390.
heteromannen, zo blijkt uit verschillend
• Hospers, H., Roos, E., Zuilhof, W. (2009). Schorer Monitor 2009. Amsterdam: Schorer. • Hughes, T. L. (2005). Alcohol use and alcohol-related problems among lesbians and gay men. In: Annual Review of Nursing Research, 23, pp. 283-325. • Hughes, T. L., Johnson, T.P., Wilsnack, S.C., Szalacha, L.A. (2007). Childhood
Amerikaans onderzoek. Coker e.a. concludeerde in hun literatuuronderzoek dat lesbische, homoseksuele, biseksuele jongeren en jongeren die zichzelf aanduiden als ‘over-
Risk Factors for Alcohol Abuse and Psychological Distress among Adult Lesbi-
wegend hetero’ (mostly heterosexuals)
ans. In: Child Abuse & Neglect: The International Journal, 31 (7), pp. 769-789.
significant hoger scoren op vreetbuien in
• Kuyper, L., Wit, J. de, Adam, P., Woertman, L., Berlo, W. Van (2009). Laat je
vergelijking met hetero’s. Overgeven en
nu horen! Een onderzoek naar grensoverschrijdende seksuele ervaringen en
het gebruik van laxeermiddelen om het
gedragingen onder jongeren. Utrecht: Universiteit Utrecht en Rutgers Nisso
gewicht te beïnvloeden, komt veel vaker
Groep.
voor bij biseksuele en homojongens. Vas-
• Langeland, W. (2003). Alcohol en homoseksualiteit. Een literatuurstudie naar
ten en roken zijn onderdeel van een ver-
de relatie tussen alcoholgebruik, alcoholproblemen en seksuele identiteit.
stoord eetpatroon. Homo- en bi-mannen
Amsterdam: Schorer.
met een vertekend lichaamsbeeld, heb-
• Rosario, M., Schrimshaw, E.W., Hunter, J. (2006). A model of sexual risk
ben vaker onbeschermde anale seks, en
behaviors among young gay and bisexual men: longitudinal associations of
lopen dus meer risico op een hiv-infectie.
mental health, substance abuse, sexual abuse, and the coming-out process.
In de meeste gevallen beginnen proble-
In: AIDS Education and Prevention, 18 (5), pp. 444-460.
men met eten en gewichtscontrole al
• Vanweesenbeeck, I., Graaf, H. de, Meijer, S., Poelman, J. (2006). Een update
jong en blijven de hele adolescentie een
over het seksuele gedrag en de seksuele gezondheid van jongeren in Neder-
rol spelen. Helaas vonden we hierover
land: de belangrijkste bevindingen uit Seks onder je 25e. In: Tijdschrift voor
geen Nederlands onderzoek.
Seksuologie, 30, pp. 57-64. • Woertman, L. (2003). Moeders mooiste: de schone schijn van het uiterlijk. Lisse: Swets & Zeitlinger.
Weerstand Stress kan het immuunsysteem onderdrukken en zo de kans op gezondheids-
* * *
homo’s en gezondheid
niet uitsluitend seks met vrouwen. Doordat ze minder routine hebben in veilig vrijen en er weinig seksuele voorlichting specifiek op hen is gericht, zijn ze minder bedacht op het gebruiken van voorbehoedsmiddelen als ze seks hebben met een man. Ze lopen daarmee naast hiv, soa en zwangerschap ook extra risico op een hpv-infectie. Het slikken van de anticonceptiepil en het baren van kinderen beschermt (deels) tegen baarmoederhalskanker, eierstokkanker en borstkanker. Omdat lesbische vrouwen minder vaak kinderen krijgen en minder vaak aan de pil zijn, zijn ze extra kwetsbaar. Mannen die seks hebben met mannen lopen het grootste risico op anaalkanker. Andere genitale infecties (o.a. genitale wratten), hiv, en roken vormen een bijkomend risico op anaalkanker.
Minderheidsstress en discriminatie Minority stress Discriminatie, het verhullen van seksuele problemen vergroten.
van kunt krijgen, zo blijkt uit Ameri-
oriëntatie en seksueel en fysiek geweld,
Zwitserse LHB’s bijvoorbeeld hadden
kaans onderzoek. Lesbische vrouwen
leiden tot meer stress dan gemiddeld.
na discriminatie op het werk slaappro-
die het gevaar niet kennen of onder-
Dat blijkt uit het onderzoek van het SCP
blemen en angsten, maar ook aandoe-
schatten zijn vaak minder trouw in het
uit 2010: Steeds gewoner, nooit gewoon.
ningen aan het maag-darmstelsel en
laten maken van uitstrijkjes. Hierdoor
Het zijn specifieke stressoren waar-
reumatische aandoeningen.
wordt kanker bij hen vaak (te) laat
mee LHB’s vaker te maken krijgen dan
Cole e.a. ontdekten in een follow-up
ontdekt. In Nederland bestaat er geen
hetero’s omdat ze onderdeel zijn van
van vijf jaar dat mannen in de VS die
voorlichting op dit gebied.
een gestigmatiseerde minderheidsgroep.
hun homo-identiteit verborgen hielden,
Bovendien hebben lesbische vrouwen
Deze vorm van stress is ook wel minority
significant vaker aandoeningen kregen als kanker, longontsteking, bronchitis, sinusitis en tuberculose (1996). “Opvallend is dat heterojongens relatief tevreden zijn over hun lichaam, Humaan papillomavirus (hpv) en kanker
terwijl veel homojongens willen afvallen – ondanks een normaal gewicht –
Het Humaan papillomavirus (hpv) kan
en gespierder willen zijn.”
baarmoederhalskanker en anaalkanker
Harm Hospers, hoogleraar
veroorzaken. Dat het ook tussen vrou-
Toegepaste Gezondheidspsychologie en bijzonder hoogleraar
wen seksueel overdraagbaar is, weten
Gezondheidspsychologie en Homoseksualiteit aan de Universiteit Maastricht
of geloven veel lesbische vrouwen niet. Anderen geloven niet dat je er kanker
homo’s en gezondheid
***
stress of minderheidsstress genoemd.
ten vinden daarom het benadrukken van
als Rotterdam Verkeert signaleerde in
Minderheidsstress is de stress die lesbi-
gezondheidsverschillen tussen hetero-
2010 toenemende problemen met be-
sche vrouwen en homoseksuele man-
seksuelen en homoseksuelen onverstan-
trekking tot zelfacceptatie onder LHB’s
nen ervaren doordat zij vaker te maken
dig: het zou de indruk wekken dat er
in traditionele culturele en religieuze
krijgen met negatieve gebeurtenissen
wat mis is met homoseksualiteit. Zo stelt
kringen, bijvoorbeeld in de kerk, op de
(discriminatie, vooroordelen, geweld)
Schippers expliciet dat er geen bewezen
voetbalclub en op het werk. Uit inter-
en met de botsing tussen hun persoon-
verband is tussen homoseksualiteit en
views die MOVISIE in 2010 hield met
lijke behoeften en maatschappelijke en
psychiatrische stoornissen.
deskundigen in de geestelijke gezond-
sociale structuren en normen (Meyer,
heidszorg
2003). Ook andere minderheden hebben
Discriminatie
komen ook signalen naar voren die wij-
te maken met minderheidsstress. Er zijn
Of je het nu wel of niet eens bent met
zen op afnemende tolerantie. De ruim
echter verschillen. Hun familie maakt
de theorie dat minderheidsstress een
1300 lesbische vrouwen die meededen
ook deel uit van de minderheidsgroep,
belangrijke invloed heeft op de gezond-
aan een enquête van stichting
waardoor zij meer steun ontvangen. Bij
heid van LHB’s, discriminatie en de
Ondersteboven rapporteren stigmatise-
homoseksuele vrouwen en mannen is dit
negatieve effecten ervan blijken een
rende en homonegatieve opmerkingen,
zelden het geval. Ten tweede zijn andere
grote rol te spelen in het dagelijks leven
uitsluiting en verschillende vormen van
minderheden zichtbaarder in de maat-
van LHB’s. Een homospecifieke instelling
geweld (Bos e.a., 2010).
schappij. Zij kunnen elkaar op school bijvoorbeeld herkennen en ontmoeten.
Belangrijk onderzoek: minderheidsstress en discriminatie
Omdat homoseksualiteit minder zichtbaar is dan bijvoorbeeld etniciteit, staan homoseksuele vrouwen en mannen er vaker alleen voor. Iedereen leert omgaan met stress met behulp van bepaalde strategieën, ook
• Ahlers, C.J. (2001). Homosexuelle Männer als Opfer van Gewalttäten / Homosexual men as victims of violence. In: Sexuologie, 8(3-4), pp. 145-190. • Bos, H. (2004). Parenting in Planned Lesbian Families. Amsterdam: Amsterdam University Press. • Bos, H., Sandfort, T., Bruin E.H. de, Hakvoort, E.M. (2008). Same-sex attrac-
wel copingstrategieën genoemd. Niet
tion, social relationships, psychosocial functioning, and school performance in
iedereen is echter in staat om even goed
early adolescence. In: Developmental Psychology, 44(1), pp. 59-68.
met stress om te gaan: sommigen hebben het niet goed geleerd en anderen zijn uit zichzelf kwetsbaar. Meerdere auteurs gaan uit van verschillen in
• Bos, H., Ehrhardt, J. (2010). Ervaringen van lesbische en biseksuele vrouwen. In: Keuzenkamp, S. Steeds gewoner, nooit gewoon. Acceptatie van homoseksualiteit in Nederland. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau, p. 94. • Bergen, D. van, Lisdonk, J. van (2010). Psychisch welbevinden en zelfaccep-
copingstrategieën en veerkracht die
tatie van homojongeren. In: Keuzenkamp, S. (2010). Steeds gewoner, nooit
maken dat LHB’s meer risico lopen op
gewoon. Acceptatie van homoseksualiteit in Nederland. Den Haag: Sociaal en
een slechtere gezondheid dan hetero’s.
Cultureel Planbureau, p. 174. • Hekma, G., Anderson, D. (2010). Leven en laten leven: Surinaamse Nederlan-
Geen ziekte
ders over homoseksualiteit. In: Keuzenkamp, S. (2010). Steeds gewoner, nooit
Niet iedereen ondersteunt de minder-
gewoon. Acceptatie van homoseksualiteit in Nederland. Den Haag: Sociaal en
heidsstress-theorie als verklaring voor de verschillen in gezondheid tussen heteroseksuelen en homoseksuelen. Pas in 1973
nu horen! Een onderzoek naar grensoverschrijdende seksuele ervaringen en
is homoseksualiteit uit het Diagnostic
gedragingen onder jongeren. Utrecht: Universiteit Utrecht en Rutgers Nisso
and Statistical Manual of Mental Disorders (DSM) gehaald als psychiatrische
Groep. • Meyer, I.H. (2003). Prejudice, Social Stress, and Mental Health in Lesbian,
stoornis. Lange tijd werden homoseksu-
Gay, and Bisexual Populations: Conceptual Issues and Research Evidence. In:
elen dus als ‘ziek’ beschouwd. Dat drukt
Psychological Bulletin, 129(5), pp. 674-697.
nog altijd een stempel op onderzoek rond homoseksualiteit en gezondheid. Sommige onderzoekers en homoactivis-
* * *
Cultureel Planbureau, p. 246. • Kuyper, L., Wit, J. de, Adam, P., Woertman, L., Berlo, W. van (2009). Laat je
homo’s en gezondheid
• Stonewall Scotland (2003). Towards a healthier LGBT Scotland. INCLUSION Project working for lesbian, gay, bisexual and transgender health.
Verhulling
Pesterijen
aan de seksuele oriëntatie van het
Angst voor afwijzing vanwege hun
Docenten, sporttrainers en andere
slachtoffer (Ahlers, 2001). Het Schotse
homoseksualiteit, kan mensen ertoe
volwassenen die met jongeren
Stonewall-rapport stelt dat LHB’s extra
brengen hun gevoelens en leefstijl te
werken, willen of kunnen niet
kwetsbaar zijn voor homofoob geweld,
verbergen. Als iemands familie (streng)
altijd pesterijen om (vermeende)
ook thuis. Mogelijke gevolgen zijn zelf-
religieus is, is de kans op verstoting
homoseksualiteit voorkomen. Pesten
beschadiging en suïcide, angst, ontken-
te groot om uit de kast te komen. Dit
wegens homoseksualiteit kan leiden
ning, terugtrekken, angst voor contact
blijft niet beperkt tot (conservatieve
tot functioneringsproblemen op het
met familie of vrienden en verstoorde
takken binnen) islam en christendom,
werk, slechte schoolresultaten, spijbelen,
emotionele ontwikkeling (2003).
ook bij aanhangers van andere religies
weglopen van huis en dakloosheid.
of levensbeschouwingen kunnen
Het effect van discriminatie op dakloos-
problemen ontstaan als een familielid
heid signaleert ook Schots onderzoek.
LHB blijkt te zijn. Mensen die hun
LHB’s blijken in het Stonewall-rapport
religie actief praktiseren blijken minder
oververtegenwoordigd onder dakloze
homotolerant.
jongeren. De onderzoekers benoemen
LHB in Nederlands
Nederlanders uit traditionele kringen
40 procent van de weglopers als LHB.
gezondheidsonderzoek
zoals Hindoestaanse, Chinese of Turkse
Eenmaal op straat lopen ze meer risico
Lesbisch, homoseksueel, biseksueel: in
kringen, zijn zeer discreet of spreken
op geweld, verslaving aan alcohol
onderzoek is het belangrijk dat je je
er helemaal niet over. 25 procent van
en/of drugs, riskant seksueel gedrag en
doelgroep zorgvuldig afbakent. Maar
de religieuze christelijke homojongeren
prostitutie, en problemen op het gebied
wanneer is iemand niet-hetero? En
accepteert zichzelf niet, zo blijkt uit het
van geestelijke gezondheid dan hete-
hoe bereik je mensen die zichzelf niet
hoofdstuk over psychisch welbevinden
rojongeren die dakloos zijn (Stonewall
benoemen als lesbisch of homoseksueel
en zelfacceptatie in Steeds gewoner,
Scotland, 2003).
maar wel seksuele relaties aangaan met
Gezond en homoseksueel
iemand van het eigen geslacht? Onder-
nooit gewoon (2010). Uit Schorer Monitor van 2010 blijkt dat mannen die niet
Seksueel en fysiek geweld
zoekers pleiten ervoor om drie dimensies
open zijn over hun homo- of biseksuele
Nederlandse vrouwen (lesbisch, bi- en
mee te nemen in grotere gezondheids-
oriëntatie, hoger scoren op angsten en
heteroseksueel) en homoseksuele man-
onderzoeken: identiteit, aantrekking
depressies. Hoe jonger de mannen zijn
nen zijn de twee belangrijkste risico-
(gevoelens) en sekspartners (gedrag).
hoe sterker dit het geval is. Dit komt
groepen voor grensoverschrijdend seksu-
Veel Nederlands onderzoek naar fysieke
overeen met de gegevens over lesbische
eel gedrag (Kuyper e.a. 2009). Bovendien
gezondheid heeft zich sinds de hiv-
vrouwen uit het Ondersteboven-onder-
zijn lesbische en biseksuele vrouwen als
epidemie geconcentreerd op seksueel
zoek (Bos, e.a. 2010).
kind vaker slachtoffer van seksueel en
actieve mannen die seks hebben met
fysiek geweld dan heterovrouwen. LHB’s
mannen. Daarom weten we over de
Angst voor discriminatie
die als kind gender-non-conform zijn,
gezondheid van andere LHB’s en over
Homonegativiteit uit de omgeving
lopen meer risico op fysiek en seksueel
andere gezondheidsrisico’s veel minder.
kan een negatieve invloed hebben op
geweld, met als gevolg posttraumatische
Ook bij Nederlandse kennisinstituten
het welbevinden en op gevoelens van
stress en een slechtere mentale gezond-
wordt weinig onderzoek gedaan naar de
veiligheid. Daaruit komen vaak depres-
heid. Er is steeds meer bewijs dat ook
gezondheid van LHB’s.
sieve gevoelens voort. Ook de angst
homo- en bi-mannen als kind eerder te
In regulier gezondheidsonderzoek is
voor discriminatie en pesterijen leidt
maken hadden met seksueel en fysiek
weinig tot geen aandacht voor LHB
tot meer depressie en een groter risico
geweld. De gevolgen van verbaal en
als aparte groep. Uit interviews van
op zelfbeschadiging en suïcide-ideatie,
fysiek geweld vanwege seksuele oriën-
MOVISIE blijkt dat sleutelfiguren uit de
blijkt uit Amerikaans onderzoek. Boven-
tatie kunnen zich uiten in psychische
hulpverlening verontrust zijn over de
dien blijkt dat hoe langer jongeren ‘in
klachten zoals angsten, depressie, slape-
Nederlandse situatie, waarin seksuele
de kast’ leven, hoe groter de kans is op
loosheid en suïcide.
oriëntatie vaak op zich geproblemati-
depressieve klachten.
In een algemeen Duits onderzoek onder
seerd wordt.
670 mannen bleek 25 procent van het
Veel onderzoeken werken met zelfbe-
ervaren geweld direct gerelateerd
noemde LHB-respondenten: mensen die
homo’s en gezondheid
***
zichzelf lesbisch, homo of bi noemen doen eraan mee. Ervaringen en meningen van mensen die niet in de roze scene komen, weinig toegang hebben tot internet en weinig andere LHB’s kennen, worden zo niet onderzocht, omdat zij onzichtbaar blijven voor onderzoekers. Zo weten we bijvoorbeeld te weinig over roze ouderen en LHB’s met een beperking. Ook over biseksuelen weten we weinig. Soms blijken zij vergelijkbare problemen of zelfs grotere problemen te hebben dan lesbische vrouwen en homoseksuele mannen. De noemer waaronder de doelgroep wordt onderzocht, blijkt daarbij belangrijk om de juiste mensen te vinden. Healthy homosexual Uit onderzoek blijken ook factoren die LHB’s beschermen tegen negatieve effecten van discriminatie: sociale steun
reacties uit de omgeving, al ervaren
om (op tijd) hulp in te schakelen.
van familie en LHB-leeftijdgenoten,
homomannen wel angst voor homofobie
Daarbij komt dat de kennis over
veiligheid op school en zelfaccepta-
op een sportclub.
gezondheid en welzijn van LHB’s in
tie bijvoorbeeld. Deze beschermende
* * *
Nederland beperkt is. MOVISIE pleit
factoren kunnen een belangrijke rol
En dus?
voor het structureel meenemen van
spelen in effectieve interventies om de
Veel lesbische vrouwen, homoseksuele
seksuele voorkeur in gezondheidson-
gezondheid van LHB’s te verbeteren. Een
mannen en biseksuelen hebben een
derzoek, en voor specifiek onderzoek
positief klimaat op school leidt bijvoor-
goede gezondheid. Tegelijkertijd blijkt
naar de gezondheidssituatie van LHB’s
beeld tot minder suïcidegedachten (Van
uit het onderzoek verzameld in deze
in Nederland. Daarnaast pleit MOVISIE
Bergen & Van Lisdonk, 2010).
Handreiking homo-emancipatie dat
voor meer expertise bij professionals in
Oudere LHB’s hebben baat bij het
discriminatie, homonegativiteit en
de gezondheidszorg in het omgaan met
accepteren van hun homo of lesbische
heteroseksisme ook in Nederland nega-
seksuele diversiteit en het aanpakken
identiteit en bij samenwonen met een
tief bijdragen aan het welzijn en de
van homonegativiteit.
partner, zo blijkt uit literatuuronderzoek
gezondheid van LHB’s. Bovendien
uit de VS. Daarbij komt dat sommige
hebben sommige LHB’s onvoldoende
Meer onderzoek
oudere LHB’s minder moeite hebben met
copingstrategieën en te weinig veer-
Van een aantal zaken weten we in de
ouder worden dan hetero-ouderen. Zij
kracht om te kunnen omgaan met nega-
Nederlandse context nog te weinig. Op
zijn op jongere leeftijd al gestigmati-
tieve reacties op hun seksuele voorkeur.
de volgende gebieden zou meer onder-
seerd wegens hun seksualiteit en
Vooral kwetsbare groepen krijgen te
zoek nodig zijn:
hebben daarom minder last van het
maken met de negatieve gevolgen van
• Alcohol en drugs
stigma dat men krijgt als ‘oudere’. Het
discriminatie en uitsluiting: jongeren,
Overmatige stress leidt tot gebruik van
positief managen van deze gestigmati-
ouderen en LHB’s uit traditionele, religi-
te veel alcohol, drugs en tabak. Vooral
seerde identiteiten bevordert succesvol
euze en/of migrantengemeenschappen.
jongere vrouwen zijn kwetsbaar voor
ouder worden.
Voor deze groepen is de Nederlandse
alcoholverslaving. Aangezien er meer
Ook blijkt het beoefenen van sport een
gezondheidszorg niet goed toegankelijk
bekend is over de schadelijke effecten
positieve bijdrage te leveren aan wel-
en ondoorzichtig. Bovendien missen ze
van alcohol, is het zaak dat de omvang
bevinden en het omgaan met negatieve
het netwerk en de sociale vaardigheden
van deze problematiek helder wordt.
homo’s en gezondheid
Grootschalig longitudinaal onderzoek
De invloed van de omgeving is substan-
cliënten willen goede zorg. Dit kan
zou hierin van betekenis kunnen zijn.
tieel in de ontwikkeling van zelfwaarde-
alleen door rekening te houden met
ring en geestelijk welbevinden.
seksuele diversiteit.
• Roken Ook over de schadelijke effecten van
MOVISIE pleit daarom voor meer
roken weten we steeds meer. Voor
ondersteuning van opvoeders, docenten,
breed gedragen wordt in de organi-
(preventie)campagnes tegen roken zou
sportbegeleiders, jeugd- en jongeren-
satie, waar seksuele diversiteit een
duidelijk moeten worden welke functie
werkers, jeugdhulpverleners en peda-
expliciet onderdeel van vormt.
tabak heeft voor lesbische vrouwen en
gogen zodat zij zich bewuster worden
waarom zij mogelijk minder weerstand
het effect van pesten op de gezondheid
voor medewerkers. In de meeste oplei-
(kunnen) bieden tegen roken.
van deze jongeren en hen bescherming
dingen is er niet of nauwelijks aandacht
kunnen bieden.
voor deze thematiek. Zorg daarom dat
• Eetstoornissen
• Zorg voor diversiteitsbeleid: beleid dat
• Zorg voor deskundigheidsbevordering
Ook wat betreft eetstoornissen,
het onderdeel wordt van de scholing en
lichaamsbeeld en overgewicht is
training aan medewerkers
onvoldoende duidelijk waarom er zulke grote verschillen bestaan tussen
Gouden tips
LHB’s en hetero’s. Om deze gezond-
Voor professionals: • Draag uit dat seksuele diversiteit van-
heidsrisico’s te bestuderen zou er
Voor gemeenten:
zelfsprekend is en pas op voor hetero-
longitudinaal onderzoek gedaan
• Neem vragen op over seksuele
normen. Vraag cliënten bijvoorbeeld
moeten worden. Seksuele oriëntatie, identiteit en gedrag zouden meegenomen moeten worden in grote bevolkingsonderzoeken. • Kanker
voorkeur en gedrag in de lokale
of zij een partner hebben, in plaats
Gezondheidsmonitor.
van een man (bij vrouwen) of een
• Neem aandacht voor diversiteit – en expliciet seksuele diversiteit en het bestrijden van discriminatie – op als
vrouw (bij mannen) en geef cliënten ruimte om zichzelf te zijn. • Durf seksualiteit, relatievorming en
Onvoldoende duidelijk is of er
kwaliteitscriterium voor gezondheids-
seksuele voorkeur bespreekbaar te
werkelijk een relatie bestaat tussen
en welzijninstellingen in de regio.
maken. Cliënten die vragen hebben
• Zorg voor voldoende mogelijkheden
over deze thema’s kloppen wellicht
bepaalde vormen van kanker bij mannen en vrouwen en hun homo-
voor deskundigheidsbevordering over
eerst aan met aanverwante vragen.
seksuele leefstijl.
seksuele diversiteit voor gezondheids-
Vraag door en achterhaal ‘de vraag
en welzijninstellingen.
achter de vraag’.
Meer ondersteuning
• Let op signalen van homofobie of
Intermediërende factoren zoals sociale
Voor instellingen:
homonegatief gedrag en schakel
steun, een positief klimaat en het mana-
• Maak aandacht voor seksuele
indien nodig experts in. Het gaat
gen van een minderheidsidentiteit, spelen een preventieve rol in gezondheid en welzijn van LHB’s. De rol van het gezin
diversiteit onderdeel van het
onder meer om signalen:
kwaliteitsbeleid.
• uit een groep cliënten, bijvoorbeeld
• Zorg dat diensten aansluiten bij de
in dagbehandeling, in jeugd- en
rondom de coming-out is zeer belangrijk
leefstijlen van LHB-cliënten. Ook
jongerenwerk, in groepswerk. Als
in het welbevinden van LHB-jongeren.
lesbische, homoseksuele en biseksuele
het woord ‘homo’ als scheldwoord gebruikt wordt, geef dan aan dat dit niet acceptabel is. • uit het verhaal en de leefsituatie
“Ik zie de angst groeien, met name onder oudere lesbo’s. Angst voor ver-
van de cliënt, waarin bijvoorbeeld
rechtsing, wat er politiek gebeurt nu, ook voor traditionele culturen. De vraag
de familie van de cliënt zijn of haar
is hoe zich dit zal ontwikkelen komende tijd. Angst leidt tot meer onzichtbaar-
seksuele voorkeur niet accepteert.
heid (‘toch maar niet hand in hand lopen’), tot isolatie, tot problemen zoals
Meer advies is te krijgen bij gespecia-
depressies, alcohol gebruik, drugs.”
liseerde organisaties zoals Rotterdam Coby Langenkamp, therapeut
Verkeert (Rotterdam) en Veilige Haven (Amsterdam).
homo’s en gezondheid
***
Lees verder Deze Handreiking homo-emancipatie over gezondheid is gebaseerd op internationaal en nationaal wetenschappelijk onderzoek. U kunt de complete bronnenlijst vinden op www.movisie.nl/handreikingenhomo-emancipatie onder de kop ‘gezondheid’. Hieronder een overzicht van de belangrijkste literatuur over de Nederlandse situatie: • Bruin K. de & Balkema, M. (red.) (2001). Liever Vrouwen. Theorie en praktijk van de lesbisch-specifieke hulpverlening. Amsterdam: Schorer, p. 187. • Keuzenkamp, S. (2010). Steeds gewoner, nooit gewoon. Acceptatie van homoseksualiteit in Nederland. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau. • Langeland, W. (2003). Alcohol en homoseksualiteit. Een literatuurstudie naar de relatie tussen alcoholgebruik, alcoholproblemen en seksuele identiteit. Amsterdam: Schorer. • Pierik, C. & Meintser, N. (2008). Dubbel en dwars. Naar hulpverlening-op-maat voor allochtone jongeren (m/v) met homoseksuele gevoelens. Utrecht: MOVISIE. • Sandfort, T.G., Graaf, R. de, Bijl, R.V., Schnabel, P. (2001). Same-sex sexual behavior and psychiatric disorders: findings from the Netherlands Mental Health Survey and Incidence Study (NEMESIS). In: Archives of General Psychiatry, 58 (1), pp. 85-91. • Schipper, J. (1997). Liever mannen. Theorie en praktijk van de homospecifieke hulpverlening. Amsterdam: Schorer.
Colofon Auteurs: drs. José Renkens, drs. Hanneke Felten en
Deze publicatie is mogelijk gemaakt door financiering
dr. Judith Schuyf
van het ministerie van OCW.
Eindredactie: Mariëtte Hermans Fotografie: Amaury Miller (voorzijde) Theo van Pelt (p. 10) en Daan Stringer (p. 2, 7 en 12) De foto’s in deze publicatie zijn bedoeld als illustratie. De afgebeelde personen hebben geen directe relatie met het onderwerp. Vormgeving: Ontwerpburo Suggestie & illusie Drukwerk: Drukkerij Libertas Downloaden: www.movisie.nl © MOVISIE, kennis en advies voor maatschappelijke ontwikkeling, 2011
* 3501 DC Utrecht * F 030 789 21 11 * www.movisie.nl *
Postbus 19129
T 030 789 20 00
[email protected]
