Handleiding. Scoren met beleid

Handleiding Scoren met beleid

Over economische verbanden

Interactief online lesprogramma voor: ▪ tweede fase havo ▪ tweede fase vwo en propedeuse hbo en wo economie

Inhoud Inleiding

4

De Nederlandsche Bank

6

Doelgroep en doelstellingen

9

Doelgroep

9

Eindtermen

10

Materialen

11

Handleiding

11

Interactief online lesprogramma

11

Film en geluid

12

Gebruik van het lesprogramma

13

Werking van het programma

13

Toepassen in de les

23

Antwoorden

26

3

Inleiding 4

De Nederlandsche Bank (DNB) is een belangrijke speler in het macro-economische krachtenveld. Eén van haar kerntaken is immers om, samen met de Europese Centrale Bank (ECB) en de centrale banken van de andere eurolanden, prijsstabiliteit te handhaven in het eurogebied. Hiervoor wordt onder andere het monetaire beleid ingezet. Medewerkers van DNB hebben iedere dag volop te maken met macroeconomische begrippen en verbanden. Voor veel mensen zijn deze macro-economische begrippen en verbanden erg abstract. Wat verstaat men precies onder overheidsbestedingen? Welke invloed hebben gebeurtenissen als een olieprijsstijging, de vergrijzing of een stijging van de euro/dollarkoers op macro-economische grootheden als investeringen en consumptie? Vanwege het hoge abstractiegehalte zijn die vragen voor economieleerlingen vaak moeilijk te beantwoorden. Het interactieve lesprogramma ‘Scoren met beleid’ maakt leerlingen en studenten binnen een zeer praktische context duidelijk wat de gevolgen van bepaalde gebeurtenissen kunnen zijn voor de macro-economie. Het stimuleert ze om de verbanden tussen macro-economische grootheden te gebruiken bij het zelfstandig voorspellen van die gevolgen. En ze worden uitgedaagd om de opgedane kennis en inzichten te gebruiken bij het formuleren van mogelijke beleidsreacties op die gebeurtenissen. Ze moeten dus niet alleen goed analyseren, maar ook de juiste monetaire of budgettaire maatregelen adviseren.

Leerlingen en studenten krijgen naast economische begrippen en verbanden, ook te maken met beleidskeuzes van de ECB en het ministerie van Financiën. Welke instrumenten hebben zij om beleid te voeren, welke (on)mogelijkheden bieden die instrumenten en wat doen de beleidsmakers in de praktijk? ‘Scoren met beleid’ is dynamisch van karakter. Omdat het online beschikbaar is, worden in de loop der tijd gebeurtenissen/scenario’s aangepast en toegevoegd. Immers, het doel van DNB is om een interessant en inspirerend lesprogramma aan te bieden dat u gedurende meerdere jaren aan uw lesstof kunt toevoegen. De eerste versie van ‘Scoren met beleid’ verscheen in 2005 en begin 2007 is het programma aangepast en uitgebreid. Zo zijn er scenario’s en animaties toegevoegd. In 2009 zijn bestaande scenario’s aangepast aan recente ontwikkelingen en in 2011 verscheen Klaas Knot in ‘Scoren met beleid’. Begin 2014 zijn de scenario’s, uitgangswaarden en modellen wederom aangepast aan de actualiteit. Om het programma op een hoog niveau te houden, worden suggesties ter verbetering of aanvulling zeer op prijs gesteld. Reacties zijn van harte welkom. U kunt deze mailen naar: [email protected]

5

6

De Nederlandsche Bank DNB heeft verschillende kerntaken, zoals het bevorderen van een goede werking van het betalingsverkeer en het toezicht houden op financiële instellingen en de financiële sector. Een andere kerntaak van DNB is om in Europees verband bij te dragen aan het monetaire beleid. Dat is een gemeenschappelijk beleid van de ECB en de centrale banken van de eurolanden. Samen vormen zij het Eurosysteem. Het doel van het gemeenschappelijke monetaire beleid is het handhaven van prijsstabiliteit in het eurogebied op de middellange termijn. Die stabiliteit is nodig om de algemene doelstellingen van de Europese Unie te realiseren, zoals de bevordering van de economische groei en werkgelegenheid. Medewerkers van DNB verzamelen en analyseren tal van financieeleconomische gegevens om te zorgen dat de president van DNB goed geïnformeerd is in het beleidsoverleg bij de ECB. De informatie die dat oplevert gebruikt DNB ook in haar rol van nationaal kenniscentrum op het gebied van de economie. DNB treedt eveneens op als adviseur van de Nederlandse overheid, in het bijzonder van de minister van Financiën. Meer informatie over de kerntaken van DNB vindt u op www.dnb.nl. Op www.dnb.nl/over-dnb/onderwijs treft u ook een overzicht aan van alle onderwijsproducten die DNB (gratis) aanbiedt.

7

DNB in Amsterdam

8

ECB in Frankfurt

Doelgroep en doelstellingen DNB is een kennisinstituut. Zij stelt haar kennis en informatie graag ter beschikking van de maatschappij, waaronder het onderwijs. Voor DNB is het van belang dat jongeren inzicht krijgen in de taken van DNB en de ECB en in de wijze waarop die instanties invloed (kunnen) uitoefenen op de economische kringloop. Bovendien vindt DNB het belangrijk dat jongeren kennis hebben van diverse macro-economische begrippen. Deze doelen sluiten uitstekend aan bij diverse eindtermen die leerlingen uit de doelgroep moeten beheersen.

Doelgroep Het lesprogramma is bestemd voor: ▪

Havo/vwo leerlingen, Tweede Fase;

▪

Beginnende studenten economie hbo en wo.

Voordat leerlingen met dit lesprogramma gaan werken, moeten zij enigszins bekend zijn met de volgende economische begrippen en hun onderlinge verbanden: Belastingen, besparingen, budgettair beleid, consumentenbestedingen, export, financieringssaldo, import, infl atie, investeringen, monetair beleid, (nominaal) nationaal inkomen, overheidsbestedingen, rente en werkloosheid. Met dit lespakket vergroten de leerlingen/studenten al doende hun kennis van deze begrippen en hun onderlinge samenhang. Daarnaast leren zij hoe en door wie monetair en budgettair beleid gevoerd worden, welke instrumenten daarbij horen en wat de effecten daarvan zijn.

9

10

Eindtermen ‘Scoren met beleid’ is een waardevolle aanvulling op de economieles. Het programma sluit aan op diverse concepten uit het onderwijscurriculum. ‘Scoren met beleid’ sluit aan bij en beslaat begrippen uit de volgende domeinen uit het examenprogramma: Domein D ‘Markt’, Domein E ‘Ruilen over tijd’, Domein F ‘Samenwerken en onderhandelen’, Domein G ‘Risico en informatie’, Domein H ‘Welvaart en groei’ Concept I ‘Goede tijden, slechte tijden’

Derde dinsdag in september

Materialen Scoren met beleid bestaat uit deze handleiding en een online programma (www.scorenmetbeleid.nl).

Handleiding Deze handleiding is bestemd voor docenten economie. Zij geeft informatie over de achtergronden, doelstellingen en het gebruik van het interactieve programma en de wijze waarop dit in het onderwijs kan worden ingezet.

Interactief online lesprogramma Het programma is te vinden via www.dnb.nl/over-dnb/ onderwijs. In het programma krijgt de leerling (in het vervolg spreken we uitsluitend van ‘leerling’ en ‘hij’) virtueel de rol van adviseur bij DNB. Hij krijgt een aantal cases over macro-economische gebeurtenissen aangeboden waaruit hij er één kan kiezen. Allereerst analyseert hij de case en hij legt de antwoorden voor aan virtuele collega’s. Vervolgens onderzoekt hij hoe en in welke mate de beleidsmakers zouden moeten reageren op die gebeurtenis. Ook bij dat beleidsadvies volgt er feedback, maar nu van de president van DNB. Het programma sluit af met een beoordeling van zijn functioneren als adviseur. Hoe beter de analyses en het beleidsadvies, des te hoger is het virtuele salaris. De resultaten worden ook in printversie aangeboden, zodat leerling en docent op overzichtelijk wijze kunnen terugzien welke keuzes de leerling tijdens de case gemaakt heeft.

11

12

Film en geluid Het programma wordt ondersteund door filmpjes, muziek en geluidsfragmenten. Het valt aan te bevelen om leerlingen individueel met koptelefoontjes te laten werken, om medegebruikers van het computerlokaal niet tot last te zijn. De muziek en geluidsfragmenten in het programma zijn niet noodzakelijk voor het doorlopen van het programma en werken slechts aanvullend. Het geluid kan in het programma uitgezet worden. In de begrippenlijst zijn bij een aantal begrippen filmpjes toegevoegd. Deze gaan vaak gepaard met gesproken teksten. Om deze filmpjes van toegevoegde waarde te kunnen laten zijn, is geluid noodzakelijk.

Stijgende energieprijzen

Gebruik van het lesprogramma Om een goed beeld te geven van de werking van het programma, worden hierna de verschillende fasen beschreven die worden doorlopen. Vervolgens vindt u een beschrijving van de wijze waarop u het programma in uw lessen kunt toepassen. Er is een aparte havo-versie en een versie voor vwo, hbo en wo. In de tekst wordt duidelijk aangegeven op welke versie de beschrijving van toepassing is.

Werking van het programma Een leerling die met het programma werkt, krijgt eerst een korte introductie. Daarna doorloopt hij vijf (havo) of zes (vwo, hbo, wo) fasen: van Scenario tot en met Eindscore. Sommige begrippen die in de teksten voorkomen zijn onderstreept. Dat betekent dat ze in de begrippenlijst zijn opgenomen. Door op het begrip te klikken, verschijnt de defi nitie van het begrip in beeld. De begrippenlijst kan ook direct geraadpleegd worden door rechtsboven op Begrippenlijst te klikken. De begrippenlijst is overigens geen lijst van officieel erkende of gehanteerde begrippen, maar meer een hulpmiddel bij het programma. Ook biedt de lijst theoretische kennis. Bij iedere fase kan de leerling op Help klikken om uitleg over de desbetreffende fase te krijgen.

13

14

Introductie HAVO / VWO / HBO / WO – Het programma begint met een kort welkomstwoord. Daarin wordt het doel beschreven en de leerling leest dat hij de functie bekleedt van adviseur bij DNB. Daarna wordt de functie van adviseur verder toegelicht. De leerling vult zijn naam in en kiest een fictief portret. Tevens ziet hij zijn virtuele salaris. Gaandeweg de opdracht wordt dat salaris aangepast aan de prestaties van de adviseur.

Scenario HAVO / VWO / HBO / WO – Na de introductie volgt de scenariokeuze: in de krant ziet de adviseur berichten over een aantal gebeurtenissen. Hij kiest één gebeurtenis en krijgt het bijbehorende krantenbericht te zien, waarbij een korte animatie getoond wordt. Er dreigen (veelal negatieve) gevolgen voor de economie. De adviseur krijgt de opdracht om de mogelijke gevolgen te analyseren en te bedenken op welke manier daar iets aan gedaan kan/moet worden door middel van beleid.

Afhankelijk van de kenmerken van het scenario weet de leerling/adviseur vanaf dat moment wat de doelstellingen zijn en daardoor is ook bekend of de focus ligt op monetair of budgettair beleid. De doelstellingen hebben betrekking op inflatie, economische groei, werkloosheid en/of financieringssaldo. De opdracht/doelstelling is in elke fase op te roepen door in de onderbalk op de knop Opdracht te klikken. Scoren met beleid kent 5 scenario’s: ▪

Stijgende energieprijzen

▪

De koers van de euro gaat weer omhoog

▪

Vermogen van gezinnen onder druk

▪

Made in China

▪

Nederland kleurt grijs

15

16

Analyse De leerling heeft zijn keuze voor een scenario gemaakt (uiteraard kan u ook zelf vooraf bepalen welk scenario wordt gespeeld). Hij weet wat de doelstellingen zijn en gaat de verwachte economische ontwikkelingen analyseren. De leerling krijgt een scherm te zien met daarop een model van de economische kringloop. De onderdelen van de kringloop zijn: import, export, overheidsbestedingen, consumentenbestedingen, investeringen, nationaal inkomen, belastingen en besparingen. Bij elk onderdeel staat een pijl, die een geldstroom weergeeft. Als adviseur is het zijn taak om bij iedere pijl te analyseren hoe de betreffende geldstroom reageert op de gekozen gebeurtenis. Wat is bijvoorbeeld de invloed van de gestegen energieprijzen op de import, de export, de investeringen etc.? HAVO – Naast één van de pijlen staat een vraagtekentje. Deze geldstroom zal als één van de eerste veranderen dankzij de schok die in het scenario beschreven is. De leerling klikt dit vraagteken aan en krijgt een meerkeuzevraag over de verwachte verandering van de geldstroom. Bij een foute

Werkloosheidspercentage

Financieringssaldo (overheid)

3,00

Economische groei 0,0

7,0

-2,0

2,75

-0,5

6,5

-2,5

2,50

-1,0

6,5

-3,0

2,25

-1,5

6,5

Inflatie

2,00

jaar 1

2

Grafieken

3

4

-2,0

jaar 1

2

3

4

6,0

-3,5 jaar 1

2

3

4

-4,0

jaar 1

2

3

4

keuze zal een virtuele collega vragen de geldstroom opnieuw te analyseren. In dat geval zal er onder de vraag nog een hint verschijnen. Na het goede antwoord zal er bij een volgende pijl een vraagtekentje verschijnen, totdat alle pijlen geanalyseerd zijn. De (logische) volgorde waarin geanalyseerd wordt, is dus dwingend aangegeven. Als de leerling toewerkt naar een advies voor de ECB (met andere woorden de rente is het te hanteren beleidsinstrument), wordt na de analyse nog gevraagd of er kosten- of bestedingsinflatie dreigt. Na een korte feedback over de analyse gaat de leerling naar de ‘beleidsfase’. VWO / HBO / WO – De geldstromen worden geanalyseerd door op de vraagtekentjes naast de pijlen te klikken en vervolgens te kiezen voor één van de drie meerkeuzeantwoorden. De leerling wordt in deze fase uitgedaagd zijn keuze bij een analyse goed te overwegen, omdat hij er pas in de volgende fase feedback op krijgt. De leerling mag – anders dan bij de havo versie – zelf bepalen in welke volgorde de geldstromen geanalyseerd worden. Omdat de schok uit het scenario de geldstromen meestal in een bepaalde volgorde beïnvloedt, doet de leerling er verstandig aan een voor de hand liggende volgorde te kiezen. Als het scenario bijvoorbeeld primair zorgt voor een verandering van de waarde van de import, dan is het onverstandig om als eerste de belastingen te analyseren. De leerling doet immers tijdens de analyse ook kennis op die goed van pas komt bij de analyse van de overige geldstromen. Zodra een leerling het gevoel heeft dat hij voldoende begrijpt hoe de economische verbanden in elkaar zitten, klikt hij op Ik weet genoeg. Hij gaat dan zijn analyses presenteren. Een leerling die denkt alles te snappen, kan zonder alles geanalyseerd te hebben zijn bevindingen presenteren aan zijn virtuele collega’s.

17

18

Presentatie VWO / HBO / WO – Deze fase start met een beoordeling van de analyses en de gevolgen daarvan voor het salaris. De leerling/adviseur krijgt van collega’s vragen over ontbrekende en foute analyses. De leerling kan er voor gekozen hebben te gaan presenteren zonder veel te hebben geanalyseerd. Collega’s zullen dan tijdens de presentatie vragen hoe het zit met de ontbrekende analyses. Daar waar tijdens de analysefase nog de mogelijkheid lag om antwoorden te wijzigen, wordt ieder antwoord tijdens de presentatiefase direct beoordeeld. Voor het verbeteren van eventuele foute analyses wordt de leerling teruggestuurd naar de analysefase. De collega’s zitten namelijk niet te wachten op een presentatie die inhoudelijk niet klopt.

Made in China

Als hij daar bij de betreffende pijlen zijn keuzen heeft aangepast, klikt hij weer op de knop Ik weet genoeg voor een tweede presentatie. Niet alle geldstromen hoeven geanalyseerd te worden om een goed beeld te krijgen van de economische ontwikkelingen. De collega’s zullen doorvragen, totdat zij vinden dat er genoeg juiste analyses zijn uitgevoerd. Nadat de collega’s hebben geconstateerd dat er voldoende goede analyses zijn, komt de adviseur in de beleidsfase.

Beleid Nu de adviseur weet wat de gevolgen van de specifieke gebeurtenis zijn voor de economie, moet hij een advies uitbrengen aan de president van DNB over wat een gepaste beleidsreactie zou zijn. Dat kan bijvoorbeeld een monetaire maatregel zijn, in te brengen door de president in het overleg bij de ECB (rentebeleid). Of een maatregel in de budgettaire sfeer (belastingen). In dat laatste geval bespreekt de president van DNB dat met de minister van Financiën. De adviseur moet ook goed nadenken in welke mate hij de rente respectievelijk de belasting zou willen veranderen. HAVO – De leerling krijgt een scherm te zien met een schuif, waarmee het beleidsinstrument aangepast kan worden. De leerling kan door middel van de schuif de rente of de belasting verhogen of verlagen. Door de schuif omhoog of omlaag te bewegen, ziet de leerling direct de gevolgen van de monetaire maatregel of de budgettaire maatregel op inflatie, economische groei, werkloosheid en financieringssaldo. De grafieken bewegen namelijk mee. De leerling kan in plaats van de grafieken ook kiezen voor tabellen. Dan ziet hij dezelfde bewegingen, maar dan in de vorm van cijfers.

19

20

Als de leerling een door hem gewenst resultaat heeft gevonden, klikt hij op Dit wordt het beleid. De rente- of belastingaanpassing wordt voorgelegd aan de president van DNB. Het kan overigens ook verstandig zijn om de rente of belastingen niet aan te passen. Ook dat is een beleidsvoorstel. De leerling komt na deze fase in het scherm met krantenkoppen. VWO / HBO / WO – De leerling krijgt twee instrumenten te zien. Rente en belasting. De leerling weet al vanuit de opdracht welk beleidsadvies hij moet geven en dus ook of de belasting of de rente aangepast moet worden. Het ‘verkeerde’ instrument is wel zichtbaar, maar niet actief en daarmee niet inzetbaar. Op een apart scherm kan hij zijn keuze één keer gratis testen. In grafieken tabelvorm kan de leerling zien wat de resultaten van zijn ingreep zouden zijn. Om vaker te testen heb je tijd en personeel nodig en dat kost geld. Extra testen vermindert daarom het salaris. Als een adviseur over

voldoende informatie beschikt, is vaker testen niet nodig. Zodra de leerling zeker is van zijn beleidsadvies, klikt hij op Ik weet genoeg.

Beleidsvoorstel / Krantenkoppen HAVO – In dit scherm moet de adviseur zijn keuze verantwoorden. De president van DNB heeft al gezegd dat het advies het overwegen waard is. Om te laten zien dat de leerling begrijpt wat de gevolgen zijn van zijn beleidsadvies, wordt hem gevraagd aan te geven wat de kranten zullen schrijven als het beleid dat hij voorstelt inderdaad wordt uitgevoerd. De leerling moet dus een krantenkop kiezen die bij zijn eigen keuze past. Bij verschillende keuzes horen verschillende krantenkoppen. Als de leerling een goede krantenkop gekozen heeft, krijgt hij een samenvatting die in vogelvlucht de analyse en beleidskeuzes behandelt. VWO / HBO / WO – De leerling gaat zijn beleidsvoorstel presenteren aan de president van DNB. De rente- of belastingaanpassing wordt in dit scherm weergegeven en de leerling kan deze hier eventueel nog wijzigen. In deze fase wordt hij ook gevraagd de keuze te beargumenteren. Bij beide kan hij een foute keuze maken. Als de voorgestelde rente- of belastingaanpassing al op voorhand wordt afgewezen, wordt hij teruggestuurd naar de beleidsfase. Als zijn argumentatie fout is, moet hij die ter plekke aanpassen. Fouten leiden tot een lager salaris. Als het beleidsvoorstel inclusief de argumentatie is goedgekeurd, gaat de leerling door naar de laatste fase. Maar eerst krijgt hij een samenvatting die in vogelvlucht de analyse en beleidskeuzes behandelt.

21

22

Eindscore HAVO / VWO / HBO / WO – Deze fase start met tabellen waarin voor een aantal jaren de gevolgen staan van het beleidsadvies voor de inflatie, de economische groei, het financieringssaldo en de werkloosheidsvoet. In grafieken is ook zichtbaar wat de ontwikkeling van deze grootheden zou zijn geweest als de gebeurtenis zich niet had voorgedaan of als het beleid niet zou zijn aangepast. Daarna leest de adviseur of DNB tevreden is over zijn werk en welk salaris hem wordt aangeboden. Dat vertaalt zich in een stageplek, een jaarcontract of een vaste baan. Het virtuele salaris zorgt voor een competitie-element in het programma. De leerling doet extra zijn best om, door middel van het hoogste salaris, te laten zien dat hij de beste adviseur bij DNB is. Het salarisaanbod wordt beargumenteerd. Wat was goed en wat minder goed qua analyse en beleidsadvies? Door op print resultaat te klikken opent een nieuw scherm, waarin de (tussentijdse) resultaten van de leerling worden weergegeven en afgedrukt. De leerling kan vervolgens voor een nieuw scenario kiezen.

Inhoudelijke toelichting op de eindscore De economie staat er niet al te best voor en in sommige scenario’s wordt het nog erger. Daardoor zal het veelvuldig voorkomen dat de doelstellingen niet behaald (kunnen) worden. De beleidskeuze zal zelden tot nooit op alle fronten positief werken. De scores zullen in sommige scenario’s hoger uitvallen, omdat de ontwikkelingen van zichzelf gunstiger zijn. Bespreek daarom met uw leerlingen niet alleen het eindresultaat (salaris), maar vooral ook de economische omstandigheden en de mogelijkheden die de beleidsmakers hebben. Bespreek ook met uw leerlingen dat een advies doorgaans niet extremer is dan een aanpassing van 0,5 procent(punt). Rente- en belastingwijzigingen hebben ook een signaalwerking, waardoor het instrument krachtiger kan werken dan een theoretisch model voorspelt. Te grote wijzigingen kunnen onzekerheid of zelfs een schok teweeg brengen, daardoor onvoorspelbaar doorwerken en nadelig uitpakken. In de praktijk speelt uiteraard meer dan één scenario. Het beeld is daarom in de praktijk altijd genuanceerder. En het beleid dus ook.

Toepassen in de les Dit programma is uitermate geschikt voor leerlingen aan wie u de theorie over het monetaire beleid of de economische kringloop heeft aangeboden. Uiteraard biedt het programma ook de mogelijkheid de kennis spelenderwijs op te doen. U kunt het dus als afsluiting van een curriculumonderdeel inzetten, maar ook als inleiding. Een leerling zal per scenario ongeveer 30 minuten tot een lesuur bezig zijn met het doorlopen van alle fasen. Waarschijnlijk zal een tweede scenario minder tijd vergen. Indien gewenst kunt u er een competitie-element aan

23

24

koppelen: welke leerling behaalt het hoogste salaris bij een bepaald scenario? Let op dat bij het ene scenario meer punten gehaald kunnen worden dan bij het andere, omdat de doelstellingen makkelijker te behalen zijn. Om zicht te houden op de keuzes die de leerling tijdens het spelen van een scenario maakt, kunt u de leerlingen aan het einde van het programma op print resultaat laten klikken. Er verschijnt dan een overzicht van de (tussentijdse) resultaten. Dit kan uitgeprint, of opgeslagen en gemaild worden.

Aanvullende suggesties ▪

Werken in groepjes Verdeel uw klas in groepjes van maximaal drie leerlingen en laat hen één of meerdere scenario’s uitvoeren. Stimuleer het overleg tussen de groepsleden. Discussie is een krachtige werkvorm, aangezien leerlingen zeer actief met de leerstof bezig zijn.

▪

Praktische opdracht Gebruik dit programma als (inleiding voor een) praktische opdracht. Indien gewenst kunt u daarvoor zelf vragen bij het programma maken. Maar ove rweegt u ook eens om de leerlingen daar vrij in te laten en hun eigen vraagstelling te laten formuleren. Ter afsluiting van de opdracht kunnen leerlingen hun resultaten presenteren aan de klas.

▪

Voorbereiding op excursie DNB heeft in Amsterdam een Bezoekerscentrum waar groepen op afspraak gratis een rondleiding kunnen krijgen. Via www.dnb.nl/over-dnb/onderwijs vindt u uitgebreide informatie over dit centrum. Dit lesprogramma is een prima voorbereiding op zo’n excursie. En omgekeerd. Belt of mailt u DNB voor meer informatie over de rondleiding of het maken van een afspraak: 020 524 3339 of [email protected].

25

Antwoorden 26

HAVO

Energieprijzen

Eurokoers

Vermogen

China

Vergrijzing

Analysefase Belastingen

B

C

B

A

A

Besparingen

A

B

A

C

C

Consumentenbestedingen B

A

B

C

A

Export

A

B

C

A

B

Import

C

A

C

B

B

Nationaal Inkomen

B

B

B

B

B

Investeringen

A

C

C

A

C

C

C

A

A

B

Overheid

Of de krantenkop juist is, hangt af van de gemaakte beleidskeuze.

Beleidsfase

VWO / HB O / WO Energieprijzen

Eurokoers

Vermogen

China

Vergrijzing

C

C

B

A

A

B

A

A

A

C

Consumentenbestedingen A

B

B

C

A

Export

A

B

C

A

B

Import

C

C

C

B

B

Nationaal Inkomen

B

B

B

B

B

Investeringen

A

C

C

A

C

Overheid

A

A

A

A

C

Energieprijzen

Eurokoers

Vermogen

China

Vergrijzing

C

B

A

A

D

Analysefase Belastingen Besparingen

Beleidsfase

Colofon Het lesprogramma ‘Scoren met beleid’ is ontwikkeld in opdracht van De Nederlandsche Bank. Concept en realisatie: Podium | communiceren beleven leren Deze brochure is een uitgave van de Nederlandsche Bank. Afdeling Communicatie. © november 2014, De Nederlandsche Bank. Niets uit deze uitgave mag worden overgenomen zonder voorafgaande en schriftelijke toestemming van de Nederlandsche Bank. Westeinde 1 1017 zn Amsterdam Telefoon (020) 524 91 11 Website: www.dnb.nl e-mail: [email protected] Infodesk: 0800 - 020 10 68 (gratis)

27