Handboek psychose Theorie, diagnostiek en behandeling
Onder redactie van Mark van der Gaag Tonnie Staring Lucia Valmaggia
Uitgeverij Boom | Amsterdam
van der Gaag_Handboek psychose_v6.indd 3
23-10-12 15:36
© 2012, M. van der Gaag, T. Staring & L. Valmaggia p/a Uitgeverij Boom, Amsterdam Behoudens de in of krachtens de Auteurswet van 1912 gestelde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch door fotokopieën, opnamen of enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van de artikelen 16h t/m 16m Auteurswet 1912 jo. Besluit van 27 november 2002, Stb. 575, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoeding te voldoen aan de Stichting Reprorecht te Hoofddorp (Postbus 3060, 2130 KB, www.reprorecht.nl) of contact op te nemen met de uitgever voor het treffen van een rechtstreekse regeling in de zin van artikel 16l, vijfde lid, Auteurswet 1912. Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) kan men zich wenden tot de Stichting PRO (Stichting Publicatie- en Reproductierechten, Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp, www.cedar.nl/pro).
No part of this book may be reproduced in any way whatsoever without the written permission from the publisher.
Vormgeving omslag:
Eelko van Iersel
Verzorging binnenwerk: image realize Drukwerk:
Wilco, Amersfoort
isbn 978 94 6105 483 8 nur 777 www.uitgeverijboom.nl
van der Gaag_Handboek psychose_v6.indd 4
23-10-12 15:36
Inhoud Inleiding...................................................................................................................................................................................................................... 9 Deel 1 Psychose...................................................................................................................................................................................... 11 1 Epidemiologie van schizofrenie en psychosen................................................................. 13 Durk Wiersma
1.1 Het voorkomen van schizofrenie en psychosen..................................................................... 15 1.2 Incidentie en prevalentie in Nederland............................................................................................. 19 1.3 Het beloop en de prognose van schizofrenie en psychose........................................ 21 1.4 Het beloop in Nederland.......................................................................................................................................25 1.5 Psychose in de adolescentie en de late volwassenheid................................................. 26 1.6 Risicofactoren voor ontstaan en beloop............................................................................................28 1.7 Voorspelling van het beloop.............................................................................................................................34 1.8 Het belang van risicofactoren voor de behandeling en rehabilitatie..........34 1.9 Tot slot........................................................................................................................................................................................... 36
2 De rol van stress en dopamine bij het ontstaan van psychose............. 37 Johan Lataster en Inez Myin-Germeys
2.1 Risicofactoren voor het ontwikkelen van een psychose.............................................. 38 2.2 Wat is het mechanisme?......................................................................................................................................... 43 2.3 Stress en het psychotische brein.................................................................................................................. 53 2.4 Tot slot........................................................................................................................................................................................... 59
3 De puzzel van paranoia.............................................................................................................................................. 61 Daniel Freeman, Philippa Garety en David Fowler
3.1 De complexiteit van het paranoïde plaatje.................................................................................... 62 3.2 (Enkele) puzzelstukjes: psychologische factoren en achtervolgings interpretatie............................................................................................................................................................................ 63 3.3 Het dreiging-anticipatiemodel van achtervolgingswanen.................................................. 70 3.4 Tot slot........................................................................................................................................................................................... 75
4
Hallucinaties: neurocognitieve basis................................................................................................. 81 André Aleman en Frank Larøi
4.1 Hallucinaties en hersenactiviteit................................................................................................................ 83 5
van der Gaag_Handboek psychose_v6.indd 5
23-10-12 15:36
4.2 Neurocognitieve theorieën................................................................................................................................ 87 4.3 Behandeling...........................................................................................................................................................................92 4.4 Toekomstig onderzoek............................................................................................................................................ 95 4.5 Tot slot........................................................................................................................................................................................... 95
5
Fasen van psychose en het neuropsychisch model................................................. 97 Mark van der Gaag en Lucia Valmaggia
5.1 Definities.................................................................................................................................................................................... 98 5.2 Stadiëring..................................................................................................................................................................................99 5.3 Prevalentie van psychoseachtige ervaringen.......................................................................... 101 5.4 Definitie van ultrahoog risico.................................................................................................................... 102 5.5 Van ples naar uhr.................................................................................................................................................... 103 5.6 De psychologie van dopamine.................................................................................................................. 104 5.7 De behandeling van uhr. ................................................................................................................................ 109 5.8 Van uhr naar eerste psychose................................................................................................................... 110 5.9 De behandeling van een psychose.........................................................................................................114 5.10 Tot slot....................................................................................................................................................................................... 115
Deel 2 Diagnostiek......................................................................................................................................................................... 119 6 Diagnostiek................................................................................................................................................................................. 121 Philippe Delespaul
6.1 Diagnostische criteria voor psychose............................................................................................... 121 6.2 Categoriale diagnostiek...................................................................................................................................... 124 6.3 Dimensionale diagnostiek.............................................................................................................................. 133 6.4 Ernst- en symptoomprofiel............................................................................................................................ 134 6.5 Ecologische diagnostiek..................................................................................................................................... 139 6.6 Tot slot........................................................................................................................................................................................141
7 Neuropsychologische diagnostiek bij psychose......................................................... 143 Marieke Pijnenborg en Lydia Krabbendam
7.1 Cognitieve functiestoornissen.................................................................................................................. 144 7.2 Neuropsychologische stoornissen in verschillende fasen..................................... 151 7.3 Relatie met symptomen...................................................................................................................................... 155 7.4 Effect van medicatie................................................................................................................................................ 156 7.5 Relatie met dagelijks functioneren....................................................................................................... 157 7.6 De klinische praktijk: het diagnostisch proces stapsgewijs................................ 158 7.7 Tot slot....................................................................................................................................................................................... 163 6
van der Gaag_Handboek psychose_v6.indd 6
23-10-12 15:36
8 Vroegdetectie........................................................................................................................................................................... 165 Judith Rietdijk, Lucia Valmaggia en Mark van der Gaag
8.1 Van prodromen naar psychose................................................................................................................. 165 8.2 Preventiemodellen..................................................................................................................................................... 173 8.3 Vroege interventie.......................................................................................................................................................176 8.4 Tot slot....................................................................................................................................................................................... 183
Deel 3 Behandeling...................................................................................................................................................................... 185 9
Farmacotherapie van de psychosen................................................................................................ 187 Lex Wunderink
9.1 Dopaminerge banen............................................................................................................................................... 188 9.2 Dopamine, salience en hypothesen over de pathogenese van psychosen.............................................................................................................................................................................. 189 9.3 De symptoomdimensies van psychosen...................................................................................... 192 9.4 Antipsychotica: profiel, werkzaamheid en bijwerkingen.......................................194 9.5 Stadiëring van psychosen................................................................................................................................. 196 9.6 Respons, remissie, relapse en recovery........................................................................................... 201 9.7 Enkele bijwerkingen van antipsychotica en hun aanpak......................................... 202 9.8 Tot slot....................................................................................................................................................................................... 205
10 Cognitieve gedragstherapie bij hallucinaties en wanen.............................. 207 Tonnie Staring, Lucia Valmaggia en Mark van der Gaag
10.1 Achtergrond.......................................................................................................................................................................207 10.2 Cognitieve benadering van psychose............................................................................................... 211 10.3 cgt-behandeling......................................................................................................................................................... 212 10.4 Tot slot....................................................................................................................................................................................... 231
11 Metacognitieve training bij schizofrenie: van fundamenteel onderzoek tot interventie............................................................. 235 Steffen Moritz, Klaas de Boer, Francesca Bohn Vitzthum, Ruth Veckenstedt, Sarah Randjbar, J anneke Ferwerda en Todd Woodward
11.1 Metacognitieve training voor patiënten met schizofrenie..........................................236 11.2 Cognitieve tendensen bij schizofrenie............................................................................................ 237 11.3 Uitvoering van het programma.............................................................................................................. 253 11.4 Metacognitieve training: data over uitvoerbaarheid en de subjectieve en objectieve effectiviteit........................................................................................ 256 11.5 Tot slot....................................................................................................................................................................................... 258 7
van der Gaag_Handboek psychose_v6.indd 7
23-10-12 15:36
12 Competitive memory training (comet) voor stemmenhoorders..... 261 Bas van Oosterhout, Suzanne Roefs, Kees Korrelboom en Mark van der Gaag
12.1 Cognitieve gedragstechnieken bij schizofrenie.................................................................. 262 12.2 Theoretisch kader comet................................................................................................................................263 12.3 Onderzoeksbevindingen...................................................................................................................................267 12.4 comet bij stemmen................................................................................................................................................. 268 12.5 Valkuilen en oplossingen................................................................................................................................. 275 12.6 Tot slot.......................................................................................................................................................................................277
13 Gezinnen en psychose.............................................................................................................................................. 279 Juliana Onwumere, Ben Smith en Elisabeth Kuipers
13.1 Gezinnen als hulpbron........................................................................................................................................280 13.2 Het effect van zorg verlenen......................................................................................................................... 281 13.3 Zorglast en patiëntsymptomen................................................................................................................ 283 13.4 Het werken met personen met psychose en hun gezin............................................. 289 13.5 Tot slot....................................................................................................................................................................................... 291
14 Rehabilitatie: eigen participatiedoelen...................................................................................... 293 Tom van Wel en Lies Korevaar
14.1 Wat is rehabilitatie?.................................................................................................................................................. 293 14.2 Rehabilitatie en mensen met een psychotische stoornis...................................... 297 14.3 Rehabilitatie en de psycholoog.................................................................................................................. 301 14.4 Rehabilitatie in de praktijk............................................................................................................................ 305 14.5 Tot slot....................................................................................................................................................................................... 311
Literatuur......................................................................................................................................................................................................... 313 Trefwoordenregister.................................................................................................................................................................... 361 Personalia....................................................................................................................................................................................................... 371
8
van der Gaag_Handboek psychose_v6.indd 8
23-10-12 15:36
Inleiding Dit handboek geeft een beschrijving van de stormachtige kennisontwikkeling van de afgelopen jaren rond psychose. Die kennisontwikkeling betreft de psychopathologie en de onderliggende mechanismen, zowel neurologisch als psychologisch, en hoe die twee met elkaar interacteren. De ontwikkeling van psychose komt eveneens aan de orde. Het tweede deel beschrijft de moderne diagnostiek van psychose, neuropsychologische processen en tekortkomingen, evenals de vroegdetectie van beginnende psychotische ontregeling. Het derde deel gaat over behandeling. Naast een literatuurupdate van gevestigde behandelwijzen zoals antipsychotica, cognitieve gedragstherapie en gezinsinterventies komen ook nieuwe ontwikkelingen aan de orde, waaronder metacognitieve training en competitive memory training. Dit handboek onderscheidt zich van andere handboeken door een drietal uitgangspunten. Het eerste uitgangspunt is dat alle hoofdstukken zijn geschreven door ervaren clinici en onderzoekers op dat kennisdomein. Op een enkel hoofdstuk na schrijven hoogleraren mee aan elk hoofdstuk. Als er in Nederland geen expert was, dan zijn deze gevonden in Duitsland of in Engeland. Het boek is daardoor zonder lacunes en het laatste onderzoek is erin verwerkt. Het tweede uitgangspunt is het transdiagnostische perspectief. Veel kennis over psychose is verworven in onderzoek bij schizofrenie en u zult dit onderzoek en deze inzichten ook in dit boek aantreffen. Maar waar dat mogelijk is, heeft het boek een transdiagnostisch perspectief. Hallucinaties en wanen komen bij vele stoornissen voor en zijn daar vaak onderbehandeld. Auditieve hallucinaties, bijvoorbeeld, komen voor bij posttraumatische stressstoornis (50%), bipolaire i-stoornis (37%), borderline persoonlijkheidsstoornis (30%), ernstige depressie (23%), ziekte van Parkinson (20%), obsessief-compulsieve stoornis (14%), dementie (14%) en een depressief symptoom (9%). Als het horen van stemmen lijdensdruk oplevert, zou de behandeling van stemmen standaard moeten worden toegevoegd aan het protocol van de primaire stoornis. Veel hulpverleners in de ggz kunnen naar onze mening profiteren door een betere kennis van psychose te krijgen, zodat ze die beter kunnen behandelen. Het derde uitgangspunt is de stadiëring van de psychose. Veel stoornissen kennen slechts één dsm-diagnose. Zij variëren van mild tot ernstig en de prognose loopt dan van goed tot slecht en chronisch ziek. Dat is niet een echte
van der Gaag_Handboek psychose_v6.indd 9
23-10-12 15:36
afspiegeling van de klinische realiteit. De stadiëring van psychose is ontleend aan het succesvolle stadiëringsmodel uit de oncologie. Een belangrijk kenmerk is dat elk stadium wordt gekenmerkt door een eigen psychopathologie, een eigen scala aan behandelmogelijkheden en een eigen prognose. Evenals in de oncologie zijn vroege stadia succesvoller te behandelen met minder ingrijpende interventies dan latere stadia, die ondanks een grof arsenaal aan interventies toch een slechte prognose behouden. Het stadiëren van psychose betekent dat psycho-educatie varieert, er in de vroege stadia nog geen antipsychotica worden ingezet en de prognose varieert van gunstig in de vroege stadia tot zeer ongunstig in latere stadia. Dit boek is bedoeld voor mensen in opleiding tot gz-psycholoog, psychiater of klinisch psycholoog. Ook is het leerzaam en interessant voor professionals die al werkzaam zijn in de geestelijke gezondheidszorg. Het boek heeft een logische opbouw en kan het best van voren naar achteren worden gelezen. Wie in bepaalde zaken geïnteresseerd is, kan ook shoppen in het boek. Wie meer wil weten over de ontwikkeling van achtergrondkennis van psychose en de determinanten van neurologische en psychologische modellen is het best af met deel 1. Nieuwe kennis over stadiëring en de toepassing ervan wordt beschreven in deel 1 in de hoofdstukken 2 en 5 en in deel 2 hoofdstuk 6. Alle diagnostiek en meetinstrumenten concentreren zich in deel 2. Behandeling en rehabilitatie zijn ondergebracht in deel 3, waar ook de laatste behandelontwikkelingen staan beschreven die nog verder moeten worden onderzocht, zoals competitive memory training en metacognitieve training. We hopen dat u uiteindelijk alle bijdragen op waarde kunt schatten. Mark van der Gaag Tonnie Staring Lucia Valmaggia
10
van der Gaag_Handboek psychose_v6.indd 10
23-10-12 15:36
DEEL 1
Deel 1 Psychose
In deel 1 staan de laatste inzichten over psychose centraal. Wiersma verzamelt alle epidemiologische kennis rondom schizofrenie. Dit doet hij zowel bij patiënten als bij mensen met psychoseachtige ervaringen in de bevolking. In hoofdstuk twee bespreken Lataster en MyinGermeys de invloed van stress op het dopaminesysteem en hoe dit zich verhoudt tot psychotische stoornis en psychotische reacties. Paranoia-expert Freeman zet samen met Garety en Fowler uiteen hoe paranoia zich ontwikkelt en hoeveel mensen onder de bevolking er last van hebben. Zij beschrijven hoe elementaire processen zoals piekeren en slapeloosheid paranoia versterken en hoe de behandeling van paranoia tot minder achterdocht leidt. Heet van de naald is het neurocognitieve model. Het is in handen van een kleine selecte groep onderzoekers, waarbinnen Aleman en Larøi toonaangevend zijn. Deel 1 wordt afgesloten met het hoofdstuk van Van der Gaag en Valmaggia. Zij integreren de kennis rond cognitieve tendensen en het ontstaan van psychose in een neuropsychisch model en plaatsen dat ook in het kader van het stadiëringsmodel.
van der Gaag_Handboek psychose_v6.indd 11
23-10-12 15:36
