Habitus en Weerbarstigheid

Habitus en Weerbarstigheid    Het was 1993 toen Marie‐José Van Hee in deSingel een tentoonstelling had over  haar werk. Geen specifieke titel voor de tentoonstelling, geen eigen voorwoord  bij de opening, wel een klein concert met een muziekstuk van Luigi Nono. In het  foyer geen tekeningen aan de wand maar drie lezenaars met telkens een boek  waarin het werk was afgedrukt en drie maquettes. Het werkelijke van haar werk,  het gebouwde, is stilzwijgend te vinden in de realiteit van de wereld, niet verbaal  gereduceerd.  Schrijven over het oeuvre van Van Hee is met name nadenken over die  werkelijkheid waarin en hoe een gebouw tot stand komt en waarom het er staat  zoals het er zich voordoet. Het grootste deel van haar werk situeert zich in de  context van het ‘(be)wonen’ en zelfs bij projecten voor de publieke ruimte gaat  het over zich ‘nesten’, zich ‘goed voelen’, afbakenen en bepalen. Maar het is  pogen bewust te worden van een ‘honger’ voor het ultieme, voor het detail, voor  materie en voor de zorg om het metier, de zorg voor het ‘maken’ en om door dat  maken meer gedaan te krijgen dan louter dat gemaakte.   Het voor deze editie van het jaarboek ingestuurd werk is een selectie van drie  recente realisaties waarbij het ‘behuizen’ als één van de belangrijkste  bouwprogramma’s in/uit Vlaanderen is te zien. Het meeste van het werk van Van  Hee situeert zich inderdaad in de context van het ééngezinsgebouw, ondanks het  feit dat er meermaals pogingen waren, soms zelfs totaal technisch uitgewerkt,  voor collectieve woningbouw zoals te Kortrijk, Gent en Antwerpen en die telkens  botsten op administratief afhaken. Het Modemuseum te Antwerpen, de aanleg  van de Leieboorden te Deinze en de Koornmarkt en Stadshal te Gent (i.s.m.  Robbrecht en Daem) lijken een uitzondering in de zoektocht naar  schaalgevoeligheid en het nodige klankbord in schaalcontrast met de woningen.  Dit verhaal is dus niet louter een laudatio voor de kleine schaal in het oeuvre,  tussen de lijnen is het ook een lamentatio. Maar in eerste instantie gaat het om  een persoonlijke waardering voor het overstijgen van het vak en voor een  hartelijkheid in leven en werk.    Een huis bouwen is het scheppen van een beschutting tegen en ook in de natuur  en het (stedelijk) landschap. De drie projecten waarvan sprake in deze tekst zijn  divers van aard en setting: een halfzelfstandig gebouw voor kantoren met  wooneenheid te Gent, een woning met praktijk te Opwijk en een vrijstaande  woning te Zuidzande. Wat betekenen deze woningen nu in het eigen oeuvre van  Van Hee, voor het lokale in Vlaanderen en wat is er de betekenis ervan voor het  metier?  Eén ding is zeker: een bouwproces gaat langzaam en het ontwerpen van  gebouwen heeft te maken met een complexiteit van situaties die voorbij een  simpele vraag en/of vorm gaan. Er is het omgaan met de stedelijke voorschriften,  met het wijzigend programma, zelfs tijdens het bouwproces, met de  genoegdoening naar gebruik (zowel intern voor de woning als extern inzake de  plaatsing van de woning in de eigen omgeving) en met de eigen houding van  bijna 40 jaar zoeken.  Elk van de drie gebouwen is het resultaat van een vrij lange tijdsduur tussen de  eerste schets en de ingebruikname. Dit reflecteert over het proces van de steeds  meer complex wordende wederzijdse eisen en een soms niet congrueerbare 

overlap tussen het private en publieke. Maar het is juist in deze ‘overlap’ dat de  betekenis van het oeuvre van Van Hee bevangen zit. Naar buiten zien de drie  projecten er als evident uit, alsof ze moeiteloos tot stand zijn gekomen, alsof ze  er ook altijd zijn geweest. Over haar eigen woning te Gent vermeldt ze ‘van mijn  huis hier denken ze dat het een verbouwing is...’ wat aantoont dat een huis van  haar hand en geest zich op de plek onlosmakelijk heeft genest. Verworden genius  loci. Tevens staan die woningen er stil bij, zonder schreeuwen, onopvallend,  want het gaat om een privaat gebouw, geen monument. Een woning dient niet op  te vallen wat niet wil zeggen dat het op zij plaats geen plek kan maken. En het is  die ‘gemaakte plek’ die zich manifesteert via een reeks eigenschappen zoals de  tastbare precisie in ruimtelijke werking, in de keuze en verwerking en de  natuurlijkheid van materialen, de ambachtelijke realisatie en de ermee gepaard  gaande zorg voor ‘juistheid’. Geen toevoegsels in kleur, geen overbodigheid in  materiaal, enkel een manifest van een ultieme meesterschap en beheersing. Elke  redenering over ‘hoe’ en ‘waarom’ en ‘waarmee’ inzake uitbeelding van de door  haar ontworpen gebouwen wordt teniet gedaan bij een doortastende reflectie  over de ruimtelijke sequentievorming in het patroon van een verpersoonlijkt  huis. Het resultaat ervan is dat elk ontwerp een specifieke signatuur draagt,  gerelateerd aan haar denkwereld, maar elke vorm van plaatselijkheid  overstijgend.    De woning Van Aelten te Opwijk is belangrijk omdat het door een inventieve  herdenking van de footprint verder gaat dan het plan: een ‘verplaatsing’ van  rooilijn geeft er een perspectief naar de kerk als één van de meest collectieve  gebouwen in een gemeente. Door de nieuwbouw naast het pand, een kleine  rurale woning, was er een vervelende hoek ontstaat tot ergernis van iedereen.  Van Hee maakte via een ‘ruil’ waarbij die hoek kon worden opgelost een  oplossing waarbij de woning haar plaats in de straat vindt door deze  teruggetrokken voorgevellijn, maar hierdoor ook een bijkomende ruimtelijkheid  schept in het binnen. Planmatig staat het geheel geconcentreerd uit een  hoofdvolume en – simpelweg gezegd ‐ een achterbouw, een bijna archetypische  setting voor elke rijwoning of halfopen bebouwing in een Vlaamse context. Maar  om tegenin te gaan tegen het door de Provinciale Diensten voorgeschreven van  ‘wonen aan de straat’ en ‘keuken in het achterbouw ‘ worden hier in deze woning  deze stelregels  omgedraaid. Het wederkerend vormelijk probleem van de  overgang van een huistype met zadeldak aan de voorzijde en een achtergelegen  lager gedeelte is voor Van Hee het ultieme probleem om alles ruimtelijk op een  andere manier om te gooien. Juist in die spanning tussen beide volumes, in die  oksel, wordt een ‘lichtruimte’ voorzien. Hier wordt richting bepaald en  ‘verdraaid’, van hier uit worden bouwstructuur en ruimte als één werkend  geheel gezien. In een eerste oogopslag ziet het plan er uiterst complex uit maar  bepaalde vormprincipes worden in de hand gehouden: elke ruimte heeft slechts  één schuine wand. In de hand houden, daar gaat het in het werk van Van Hee  over: maintenir, tenir en mains, het in de hand vasthouden. Er kan geen betere  uitleg zijn voor het metier en het maken van een gebouw dan vasthoudendheid.  In de woning te Opwijk komen nog andere zaken ter sprake, sommige zichtbaar,  andere eerder voelbaar. Het eerste voorbeeld is de inbreng van de patio, een  wederkerend ‘kenmerk’ in haar projecten. Een buitenkamer met ingesloten  binnentuin geeft er zowel zicht en licht als de relatie met de natuur, 

verinnerlijkte buitenruimte, hortus conclusus. Deze ingesloten tuin staat niet  alleen maar maakt deel uit van een reeks ruimtes die zich parallel aan de woning  bevindt en een secundair buitenparcours mogelijk maakt, telkens gescandeerd  door programmatorische overgangen. Op deze wijze staat elk van deze  buitenruimtes ‘op zich’, en verworden de intervalruimtes –voornamelijk  bergingen‐ tot een ‘poché’. Het andere staat vertaald in de uitwerking van het  interieur waarbij de wanden zijn vormgegeven met en door kasten. Een  gebruiksmatige oplossing, ware het niet dat de plaatsing van die kasten te maken  heeft met wat er zich aan de andere zijde van de muur afspeelt. Een naburige  autostaanplaats is voor Van Hee onmogelijk om een muur naar het intieme  wonen als bescherming te laten fungeren. In analogie met de geschiedenis van  gebouwen hebben muren bij haar een dikte, ze beschermen tegen elke mogelijke  vorm van indringing. Kastwanden zijn aldus de oplossing om het interieur te  vrijwaren van elke mogelijke vorm van ongewild en niet in de hand te houden  ongenoegen. Bijgevolg structureren deze uitgedikte muren het interieur, ze zijn  er de infrastructuur van omdat, in tweede orde, er geen losstaand meubilair  meer dient te worden aangeschaft, verklarend dat meubilair in oorsprong eerder  van tijdelijke aard is terwijl een gebouw een langdurig bestaan is toebedeeld.    ‘Een gebouw moet af zijn van in zijn bouw’ vermeldt Van Hee als ze over haar  werk spreekt. Dit is voor haar een drijfveer om elk van haar projecten zo te  ontwerpen dat latere bouwkundige toevoegingen bijna als onnodig dienen te  worden beschouwd, lees: het essentiële zit in de ruwbouw. Ergerlijk gaat ze om  met de noodzakelijke aanwezigheid van vochtwerende folies, isolatiediktes en  andere zaken die architecten worden voorgeschreven. ‘Dit gedoe helpt ons niets  om een gebouw beter te maken’ voegt ze er aan toe. Het gebouw voor het  communicatiebedrijf Bailleul te Gent was in oorsprong ook vanuit deze  gedachtegang gestart, daaraan toegevoegd dat een ontwerp, zij het kantoor of  woning – werken en wonen als de meeste essentiële functies ‐ in de loop der tijd  een gebruiksmatige verandering zo kunnen ondergaan. Bouwen is een proces  van lange adem, van aanvaarden en verwerpen, van vechten in het overtuigd zijn  van de goede bedoeling.   Het gebouw staat aan één zijde los van de buur om reden van een smalle  dienstweg, en sluit qua vorm en dak aan bij de woning rechts, wat het een zekere  onaanpasbaarheid geeft. Als basis is het gebouw volledige bedacht en uitgevoerd  in twee materialen: een volledige voorbouw in beton, en een aanpalende  achterbouw in staal. En ook hier weer die tweeledigheid van vormelijk  onderscheid tussen voor‐ en achterbouw, vooraan met zadeldak, achteraan  horizontaal met een overduidelijke bouwkundige structuur die zich baseert op  een planmatige verdeling van mogelijke onderverdeling in separate ruimtes.  Hoewel in een huidige reflectie het interieur los staat van elke vorm van het  exterieur en alles met de tijd vervangbaar is volgens een eigen logica, is het voor  Van Hee evident dat er afstemmingen zijn die zich met andere zaken inlaten dan  een dergelijke gemakkelijke houding. Elke vraag geeft aanleiding tot een  specifieke oplossing. De metaalstructuur is in eerste instantie een analogie naar  een bestaande hangarconstructie, maar omschrijft ook dat de kantoorruimte met  onderliggende betonnen kelder evengoed later kan worden omgebouwd tot  zwembad, bijvoorbeeld. Om dergelijke redenen is het geheel bedacht als een  pergola.  

Bouwen wordt gezien als een antwoord naar langdurig en aanpasbaar gebruik.  En het horizontale van het platte dak wordt voorzien als groen dak omdat er  door deze inplanting nauwelijks nog enig groen overblijft, terwijl de wanden van  het kantoorgebouw volledig beglaasd zijn en de nauwe ruimte tussen glas en  perceelsgrens in feite een uitgedikte groene gevel vormt.    Van Hee is begaan met het ‘sérieux’ van het metier. Over alles wordt nagedacht,  nergens enige vorm van toevalligheid (ten ware in het zoeken zelf waarbij de  toevalligheid een insteek vormt en er bijgevolg juist een andere oplossing wordt  gecreëerd). In haar werk krijgt het begrip ‘context’ een specifieke plaats: zowel  het lokale van de plek waar dient te worden gebouwd zoals het ter plaatse  vinden van ‘evenementen’, de ambachtsman die het werk met fierheid uitvoert,  de ingenieur die het breekpunt tussen fragiliteit en standvastigheid bepaalt, de  bouwheer die met zijn geloof en vertrouwen de architect de zo noodzakelijke  ruimte geeft, als de medewerker die met zijn ‘honger’ mee elk proces begeleidt,  allen vormen ze het kader waarbinnen het werk ontstaat en gemaakt wordt.  Maken is het belangrijkste dat er in en met het werk gebeurt: elk project wordt  gemaakt en werd gemaakt.    Waar zowel de woning te Opwijk als het kantoor met wooneenheid te Gent zich  situeren binnen een gebouwde (Vlaamse) omgeving, plaatst de woning Du Fossé  in het Nederlandse Zuidzande zich in een rurale omgeving, naast een bestaande  schuur, binnen de omheining van een ‘landgoed’. Hier geen noodzaak voor de  inbreng van een patio en in principe geen gedrongen regelgeving, maar de  ‘vrijheid’ in een solitair volume van maximaal 850 m3. Maar net zoals bij de  vorige twee projecten gaat ook hier het proces van ontwerpen en bouwen een  grote rol spelen in tijd, in het kneden, uitdiepen en verdichten van een gegeven  programma.   Het gebouw oogt plastisch en is in zekere zin ook zo ontwikkeld vanuit een vraag  van de bouwheer en mits een reeks aanpassingen van organisatorische aard. Het  nieuwbouwproject is een soort contraproject tegenover het bestaande, geplaatst  in een hoek van het terrein – het nest zich dus in de oksel van de plek – en zo  gedraaid dat een overzicht over de gehele tuin vanuit het binnen zichtbaar is.  Ook hier is er een hoogst existentiële ruimte vinden in die overgangszone  tussen/in het hoge en lage volume: een bijna niet‐gedefinieerde zone die een  bouwheer nauwelijks bepaalt maar voor Van Hee juist dat sequentieel  knooppunt vormt in het parcours en diagram van de woning: een ruimte die  onbevangen is, naar believen invulbaar, bijgevolg gebruiksmatig perfect.   Is de ‘donjon’ nu al dan niet een verwijzing naar het historische ‘Stenen huis’ op  terreinen nabij de Nederlandse kust? Eén ding staat vast: de tweeledigheid van  het volume in Zuidzande gaat verder dan dit archetype: het horizontale en het  verticale deel van het gebouw zitten vastgewrongen  in en aan elkaar, in één  vormgegeven plasticiteit met de schuine geplaatste schouw als bindend element.  Zoals in de andere projecten de benadering en het betreden van de woning een  eigen gewaarwording heeft en geeft, is hier dit bewustzijn van een hoger gehalte:  niet alleen om reden van de tijd die genomen dient te worden tot aan de woning,  maar vooral om de ingesloten ruimte die het ‘ontvangen’ betekent –entrata‐  maar die ook tevens voorziet in een inbreng van elke vorm van particuliere  dagelijksheid –particularita‐. Een woning is er voor de opdrachtgever en is niet 

bedoeld voor enig toeristisch bezoek, bijgevolg voor privaat gebruik en  persoonlijke genoegdoening.   Deze woning zit vol met een reeks niet‐overdraagbare en daardoor inherente  onwrikbare details die niet bedacht zijn omwille van esthetiek of ‘aantonen van  kunde’ maar vanuit een geest van hoe zo correct mogelijk te bouwen. De donjon  van waarop een uitzicht over het landschap, is niet zomaar uitgevoerd in beton  maar een nadenken over hoe, bij het binnen‐buiten omkeren van materiaal  zowel présence naar buiten als aanvoelen binnen een onderlegger betekenen.   Hier gaat Van Hee verder dan louter de toepassing van het klassieke ambacht:  via een zelfbevraging komt er een andere inventiviteit aan het licht. Het gebruik  van leem als natuurlijke materie dat sinds eeuwen gerelateerd is aan het rurale  is daar een logisch antwoord op.    De drie projecten tonen aan dat haar werk(en) in eerste instantie geen  conceptuele abstracte autonomie beoogt, maar eerder een drapage is zonder dat  het echter enige vrijblijvendheid ontwikkelt. Het leven, het bewonen, aanvoelen,  eten... dit zijn begrippen waar Van Hee het met een bouwheer over heeft. Of over  die ene ingesloten patio in het Palazzo Ducale  te Urbino van waaruit een uitzicht   over het omgevend Toscaans landschap mogelijk is, terwijl de raamstructuur als  ritmiek in zowel gebouw als patiomuur doorloopt. Of over die dikke muren in  renaissance paleizen waar aan het raam een zitbankje is ingebouwd: het zitten in  de dikte van de muur en zodoende uitzicht naar buiten hebben – een  vensterbank in de letterlijke zin van het woord ‐.  Gebouwen worden bedacht en gemaakt om ‘behuisd’ te worden. In een huis  behoort het interieur in die zin ook tot de onlosmakelijkheid van het gebouw,  maar bezit het een eigen uitdrukking. Van Hee bekleedt woonruimtes, ze maakt  een persoonlijk ‘habijt’, un habit personel, une habitation personalisée. Het zo juist  mogelijk omzetten van dit habijt naar de werkelijkheid gebeurt via een metier  dat ze in de hand weet te houden, ondanks alle tegenwerkingen en  tegenkantingen en het ermee gepaard gaand mentaal gevecht. Het ontstaan en  overeind blijven van elk project heeft ontegensprekelijk te maken met een  werkelijkheid van aanpassing en aanvaarding, in een vorm van weerstand of  weerbarstigheid. En dit heeft tijd nodig. ‘Bouwen is traag’ zei Alvaro Siza.  Eén woord spreekt Marie‐José Van Hee niet uit bij de verklaring over haar werk  of in enig referentieel vertoog, net zomin als dit is gebeurd in deze tekst, enkel  hier op het einde van de tekst om haar werk te duiden: architectuur.    Christian Kieckens, 20120205   

Habitus en Weerbarstigheid

Recommend Documents